Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 121-129. âyetlerinde Uhud Savaşı’yla ilgili birtakım bilgileri, bazı istekleri, ilahi yardımın gayesini, ilahi hükümranlığın eşsizliğini ve erişilmezliğini dile getirmektedir.

a) Uhud Savaşı’yla İlgili Bazı Bilgiler

Yüce Allah, sûrenin 121-125. âyetlerinde Uhud günü Hz. Peygamber’in sabah erkenden müminleri savaş mevzilerine yerleştirmek için ailesinden ayrılışını, o zaman Allah onların yardımcısı iken içlerinden iki grubun bozulmaya yüz tuttuğunu, müminlerin yalnızca Allah’a güvenmeleri gerektiğini, nitekim müslümanlar güçsüz oldukları halde Allah’ın Bedir’de kendilerine yardım ettiğini, Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olunması gerektiğini, böylece şükretmiş olacaklarını dile getirmektedir.

Ardından, o zaman Hz. Peygamber’in müminlere “İndirilen üç bin melekle Rabbinizin sizi desteklemesi sizin için yeterli değil midir?” dediği, buna karşılık “Evet, siz direnç gösterir ve Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursanız, onlar (düşmanlarınız) hemen şu anda üzerinize gelseler, Rabbiniz, nişanlı beş bin melekle sizi destekler” şeklinde beyanda bulunduğu hatırlatılmaktadır.

ı. Savaş Mevzilerine Yerleştirme ve Bazı Bozulmalar

وَاِذْ غَدَوْتَ مِنْ اَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِن۪ينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ اِذْ هَمَّتْ طَآئِفَتَانِ مِنْكُمْ اَنْ تَفْشَلَا وَاللّٰهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Hani sen sabah erkenden müminleri savaş mevzilerine yerleştirmek için ailenden ayrılmıştın. Allah, semî‘dir (işitendir); ‘alîm’dir (bilendir). Hani Allah onların yardımcısıyken içinizden iki grup bozulmaya yüz tutmuştu. Müminler, yalnızca Allah’a güvensinler!”

Buradaki وَاِذْ غَدَوْتَ ve iz ğadevte ifadesi “hani erken çıkmıştın”; مِنْ اَهْلِكَ min ehlike ifadesi “senin ailenden (evinden)”; تُبَوِّئُ tübevviu fiili “yerleştiriyordun”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi “müminleri”; مَقَاعِدَ mekâ‘ıde kelimesi “yerleşme mekanlarına, mevzilere”; لِلْقِتَالِ li’l-kıtâli ifadesi “savaş için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten, duyan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; اِذْ هَمَّتْ iz hemmet fiili “hani yüz tutmuştu”; طَآئِفَتَانِ tâifetâni kelimesi “iki grup”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; اَنْ تَفْشَلَا en tefşelâ ifadesi “bozulmaya”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَلِيُّهُمَا veliyyuhumâ tamlaması “onların dostu(dur)”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّلِ fe’lyetevekkel emri “güvensin”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi ise “iman edenler” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müminleri Uhud savaşında konuşlandırması ve dağılmaya yüz tutanlara karşı Yüce Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ غَدَوْتَ مِنْ اَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِن۪ينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Hani, sen sabah erkenden müminleri savaş mevzilerine yerleştirmek için ailenden ayrılmıştın? Allah, semî‘dir (işitendir); ‘alîm’dir (bilendir).” Yüce Allah önceki âyette “Eğer sabreder ve takvâlı (duyarlı) olursanız onların hilesi size hiçbir zarar veremez” buyurunca, eğer sabrederlerse Allah’ın yardımının geleceğini, aksine davranırlarsa da hezimetin kaçınılmaz olacağını Uhud örneğiyle vermektedir.

a) Bu âyetlerin hangi olayla veya savaşla ilgili olduğu konusunda üç görüş ileri sürülmüştür. Buna göre, çoğunluk olayı Uhud ile ilişkilendirirken, bazıları da bunun Bedir’le, diğer bir kısım ise Ahzâb savaşıyla ilgili olduğunu ileri sürmüşlerdir.(1) Âl-i İmrân 3/123-124. âyetlerde Bedir’le ilgili bilgi verilince, bu âyetlerin başka bir olayla ilgili olması gerekmektedir. Bu nedenle, konuyu Bedir’le ilişkilendirmek pek doğru kabul edilmemektedir. Öte yandan, Ahzâb’da da Müslümanların Hz. Peygamber’e karşı bir duruşu, bu nedenle herhangi bir kaybı veya iki grubun dağılması gibi bir olay söz konusu olmadığı için, ayrıca bu âyetler Ahzâb savaşından önce indirildiği için bunun Ahzab’la da ilişkilendirilmesi doğru olmasa gerektir. Geriye Uhud savaşı kalmaktadır.

Yaşananları Râzî şöyle nakletmektedir:

“Rivayet olunduğuna göre, müşrikler Çarşamba günü Uhud’da karargâh kurmuşlardı. Bunun üzerine Hz. Peygamber ashabı ile istişare etmiş ve daha önce hiç çağırmadığı halde Abdullah b. Übeyy’i çağırıp onunla da konuşmuştu. O ve çoğu ensar şöyle demişlerdi: ‘Ya Rasûlullah Medine’de kal, onlara doğru çıkma. Biz şimdiye kadar hangi düşmana karşı çıktıksa hezimete uğradık. Fakat hangi düşman üzerimize geldiyse biz de onu hezimete uğrattık. Sen içimizde iken ya nasıl olur!? Bu nedenle onları bırak; eğer orada durursalar kötü bir yerde durmuş olurlar. Yok, eğer üzerimize gelirlerse erkeklerimiz onlarla yüz yüze savaşır, kadın ve çocuklarımız onlara taş atarlar. Eğer dönerlerse umduklarını bulamadan pişman olarak geri dönmüş olurlar.’ Diğer bazıları da ‘Bizi, şu köpeklere karşı çıkar da kendilerinden korktuğumuzu zannetmesinler’ demişlerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle buyurmuştu: Rüyamda yanımda bir sığır kesildiğini gördüm ve bunu hayra yordum. Kılıcımın ucunda bir gedik gördüm ve bunu da bir hezimete yordum. Sanki sağlam bir zırha sokulduğumu gördüm. Bu zırhı da Medine diye yordum. Medine’de kalıp onları kendi haline bırakmaya ne dersiniz?”

“Bedir savaşına katılamayan ve Uhud’da Yüce Allah’ın kendilerine şehâdeti nasip ettiği bir grup müslüman ‘Bizi düşmana karşı çıkar’ demişler ve bu hususta sonuna kadar ısrar etmişlerdi. Bu nedenle Hz. Peygamber de ümmeti hatırına zırhını giymişti. O zırhını giyince, ısrar edenler pişman olmuşlar ve ‘Biz ne kötü yaptık! Hz. Peygamber’e vahiy geldiği halde ona yol göstermeye kalktık’ diye pişman olmuşlar ve Hz. Peygamber’e ‘Ya Rasûlallah, nasıl istiyorsan öyle yap’ demişlerdi. Hz. Peygamber de ‘Ümmeti hatırına zırhını giyen bir peygambere, savaşmadan o zırhı çıkarmak yakışmaz’ demişti.”

“Müminler Cuma günü, namazdan sonra çıkıp Cumartesi sabah Şevval’in ortasında Uhud’un Şi‘b bölgesine ulaşmışlardı. Hz. Peygamber piyade olarak yürüyordu. Ashabını savaş için saf haline getirmişti. Safları o kadar düzgün yapıyordu ki ileri çıkan bir göğüs gördüğünde ‘geri çekil’ diyordu. Uhud vadisinin bir tarafına konuşlanmış, kendinin ve askerinin sırtını Uhud dağına vermişti. Abdullah b. Cübeyr’i okçulara kumandan yaparak ‘Düşmanın arkamızdan saldırmaması için bizi oklarınızla koruyun’ demişti. Okçulara da ‘Burada sağlam durun; düşman sizi görünce dönecektir. Sakın dönenleri takip etmeyin ve buradan kesinlikle ayrılmayın’ diye tenbihlemişti.”

“Hz. Peygamber, Abdullah b. Übeyy münafığının görüşüne muhalefet ettiği için bu durum onun zoruna gitmiş ve ‘O, çocukların sözünü tuttu da benimkini tutmadı’ demişti. Sonra kendi adamlarına da ‘Muhammed, düşmanı ancak sizinle yenebilir. Ashabına, düşmanın kendilerini görünce hezimete uğrayacağını vaad etti. Bu nedenle onların düşmanlarını gördüğünüz zaman siz bozulun (dağılın), onlar da bozulur ve peşinizden gelir. Böylece iş Hz. Peygamber’in söylediklerinin aksine olur’ demişti.”

“İki ordu karşılaşınca Abdullah b. Übeyy, üçyüz arkadaşıyla kaçınca geriye yediyüz müslüman kalmıştı. Sonra Yüce Allah onlara güç vermişti, böylece onlar müşrikleri bozguna uğratmışlardı.”

“Mümin okçular, müşriklerin bozguna uğradığını görünce ve Yüce Allah onları böylece müjdelediği için bu olayın Bedir gibi olacağını düşünerek, kaçanların peşine düşmüşler ve arzuladıkları şeyi Allah onlara gösterdikten sonra Hz. Peygamber’in emrine muhalefet ederek mevzilerini terketmişlerdi. Böylece Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bir daha muhalefet etmesinler ve Bedir günü elde ettikleri zaferin Yüce Allah’a ve Rasûlullah’a itaat etmelerinin bereketiyle olduğunu ve Allah’ın onları düşmanla başbaşa bırakması halinde onlara mukavemet edemeyeceklerini bilsinler diye, bu gibi (muhalif) hareketlerden onları iyice koparmak istemişti. Sırf müslümanların Hz. Peygamber’e muhalefetleri yüzünden Yüce Allah müşriklerin kalplerinden korkuyu alıvermiş ve tekrar dönüp hücuma geçmişlerdi.”

“Müslümanlar Hz. Peygamber’in etrafından dağılmışlardı. Nitekim Yüce Allah ‘Hani siz durmadan uzaklaşıyor ve hiç kimseye bakmıyordunuz. Peygamber ise arkanızdan sizi çağırıyordu’(2) buyurmuştur. O esnada Hz. Peygamber’in yüzü yaralanmış ve dişi kırılmıştı. Hz. Peygamber’i korurken Hz. Talha’nın kolu kesilmişti. Hz. Peygamber’in yanında sadece Hz. Ebu Bekir, Hz. Ali, Hz. Abbâs, Hz. Talha ve Hz. Sa‘d kalmıştı. Asker arasında ‘Muhammed öldürüldü’ sesleri yükselmişti. Ensâr’dan künyesi Ebû Süfyan olan birisi Ensâr’a şöyle sesleniyordu: ‘Allah’ın Rasulü işte, Allah’ın Rasûlü işte burada.’ Bunun üzerine Muhacir ve Ensar ona doğru gelmişlerdi. Bu savaşta müslümanlardan 70 kişi şehid olmuş, pek çok kişi de yaralanmıştı. Bundan dolayı Hz. Peygamber ‘Kardeşini savunan müslümana Allah merhamet etsin’ buyurmuştu ve bera­berindekilerle birlikte müşriklerin üzerine tekrar hücum etmişti. Onları ölüler ve yaralılar verdirerek uzaklaştırmıştı. En iyisini Allah bilir.”(3)

Olayı bu şekilde naklettikten sonra, Râzî buradan çıkartılması gereken dersi de şöyle dile getirmektedir:

“Bu kıssanın gayesi şudur: Kâfirler 3000, müslümanlar ise 1000, hatta daha az idiler. Sonra Abdullah b. Übeyy 300 kadar adamıyla müslümanlardan ayrılınca, Hz. Peygamber 700 kişiyle kaldı. Bundan dolayı Yüce Allah onlara yardım etmişti de kâfirleri hezimete uğratmışlardı. Sonra onlar Hz. Peygamber’in emrine muhalefet edip ganimet elde etme arzusuna düşünce, durum aleyhlerine çevrilmişti de bozguna uğramışlardı ve olan olmuştu. Bütün bunlar, Yüce Allah’ın ‘Eğer sabreder ve takvâlı (duyarlı) olursanız onların hileleri size hiçbir şekilde zarar veremez’(4) buyruğu ile düşmanla yüzyüze gelip ona karşı koyanın, Yüce Allah’ın kendisine yardım ettiği kimseler, düşmandan yüz çevirip kaçanın da Allah’ın kendisinden yardımını kestiği kimseler olduğu hususunu pekiştirmiş olur.”(5)

b) Âyette geçenوَاِذْ غَدَوْتَ مِنْ اَهْلِكَ ve iz ğadevte min ehlike ifadesi “hani sabah erkenden ailenden ayrılmıştın” anlamını vermektedir ki maksat Hz. Peygamber’in Uhud için ailesinin yanından, rivayetlere göre “Hz. Ayşe’nin yanından”(6) ayrılması manasına gelmektedir. Bu arada metinde geçenتُبَوِّئُ الْمُؤْمِن۪ينَ ifadesi, nüzul sebebi rivayetinde de aktardığımız üzere Hz. Peygamber’in Uhud’da okçular tepesine “birtakım mümini yerleştirmesi, konuşlandırması” anlamını içermektedir. Bu ifadede yer alan تُبَوِّئُ tüvebbiu fiili “yerleştirmek, konuşlandırmak” manasına gelmektedir. Âyetteki مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ mekâ‘ıde li’l-kıtâli ifadesi ise “savaş mevzileri, üsleri, alanları”, “savaç için uygun yerler”(7) gibi manalarda yorumlanmaktadır. Buradaki مَقَاعِد mekâ‘ıde kelimesi bile, “oturulan, yerleşilen mekanlar, mevziler” manasını içerdiği için müminlerin oradan kalkıp gitmemelerini öğütleyen bir mana vermekte, okçukların mevzilerini terk etmemeleri gerektiğini zımnen içermektedir.

c) وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Allah, semî‘dir (işitendir); ‘alîm’dir (bilendir).” Âyetin sonunda yer alan bu cümlede Yüce Allah’ın herkesin neler söylediğini hem işittiği hem de bildiği ifade edilmektedir.

2. اِذْ هَمَّتْ طَآئِفَتَانِ مِنْكُمْ اَنْ تَفْشَلَا وَاللّٰهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “O zaman Allah onların yardımcısı iken içinizden iki grup bozulmaya yüz tutmuştu. Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Yüce Allah Uhud’da yaşananlardan söz etmeye devam etmekte ve savaş esnasında müslümanlardan iki grubun bozulmaya durduğunu, oysa Allah’ın onların dost olduğunu beyan etmekte, gerçek müminlerin sadece ve sadece Allah’a güvenmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a) Âyetin izahı bağlamında bazı kavramlara ve kullanımlara dair bilgi vermek gerekmektedir.

ı. Âyette geçen هَمَّتْ hemmet fiili تَفْشَلَا tefşelâ fiiliyle birlikte kullanıldığı için “dağılmanın eşiğine gelmek”, “paniğe kapılmak”, “korkup bozulmaya yüz tutmak”(8) gibi manalar vermektedir. Bozulmaya ramak kalmasının muhtemel nedeni, münafık birisinin sözüne aldanmaları olabilir. Bu durumda Âl-i İmrân 3/118. âyette dile getirildiği üzere, müminlerin kendilerinden başkasını bitâneh yani “can dost” edinmemeleri gerektiği bir kez daha önemini ortaya koymuş demektir.

ıı. Âyette sözü edilen طَآئِفَتَانِ مِنْكُمْ “içinizden iki grub”un kimler olduğuna dair burada herhangi bir isim zikredilmemektedir. Ancak rivayetlerde bunların Ensâr’dan iki kabile olan Hazrec’den Seleme oğulları ile Evs’ten Hârise oğulları olduğu ifade edilmektedir.(9) Savaşın kızışan döneminde bu iki grup Abdullah b. Übeyy münafığının karıştırıcılığına kanmak üzereyken, Yüce Allah’ın onların velisi yani dostu olduğu beyanı gereği kaçmamış ve ordudan ayrılmamışlardı. Ancak durumun fecaati onların paniklemesine neden olmuş, dağılmanın eşiğine gelmişlerdi. Nihayetinde Yüce Allah’ın dostluğunun hatırlatılmasıyla bu iki grup da Hz. Peygamber’in yanında kalmıştı.

ııı. Âyette yer alan وَاللّٰهُ وَلِيُّهُمَا “Allah o iki grubun da dostudur” ifadesi “Allah onların koruyucusudur”, “Allah onların yar ve yardımcısıdır”, “Allah onların yakınıdır, destekçisidir” gibi manalar vermekte, dolayısıyla söz konusu iki grubun sıkıntılı zamanlarında Allah’ın onların yardımcısı olduğunu unutmamaları gerektiğine işaret etmektedir.

Esasında bu ifade, tavrını ve tercihini Allah’tan yana belirleyenlerin Alah’ın korumasında olduğunu göstermekte, Müslümanların doğru bir Allah bilincine sahip olması gerektiğini aşılamayı hedeflemektedir. Bakara 2/257, Mâide 5/55 ve Tevbe 9/71 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, müminler birbirlerinin dostu olmalıdırlar; çünkü onların dostları Yüce Allah’tır, Rasûlü’dür ve duyarlı, fedakâr müminlerdir. Uhud savaşı ortamında da bu iki grubun münafıklara meyletmesi engellenmiş ve müminlerin dostluğuyla birlikte Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün dostluğunu unutmamaları gerektiği kendilerine iletilmiştir. Bu gerçek, dün böyle olduğu gibi evrensel manada bugün de yarınlarda da böyle olmaya devam edecektir.

b) وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Savaş ortamında da barış şartlarında da müminlerin sadece Yüce Allah’a güvenmeleri gerektiği bu ve benzer cümlelerle ifade edilmekte,(10) başka kişilerin veya anlayışların güvenilmeye layık olmadığı bu şekilde vurgulanmış olmaktadır. Nitekim âyetteki devrik cümle Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini öğretmektedir.

Kur’ân’da “tevekkül” ile ilgili 40 âyet vardır.(11) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında kurmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(12) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(13) her şeye vekîl olan O’dur;(14) O en güzel vekildir.(15)

ıı. Bedir’deki Yardımın Hatırlatılması

وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّٰهُ بِبَدْرٍ وَاَنْتُمْ اَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ اِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِن۪ينَ اَلَنْ يَكْفِيَكُمْ اَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلٰثَةِ اٰلَافٍ مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ مُنْزَل۪ينَ “Yemin olsun ki siz güçsüz olduğunuz hâlde Allah, Bedir’de de size yardım etmişti. Öyle ise Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki şükretmiş olasınız. Hani sen müminlere şöyle diyordun: İndirilen üç bin melekle Rabbinizin sizi desteklemesi sizin için yeterli değil midir?”

Buradaki وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ ve lekad nesaraküm ifadesi “yemin olsun ki size yardım etmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِبَدْرٍ bibedrin ifadesi “Bedir’de”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; اَذِلَّةٌ ezilletün kelimesi “güçsüz”; فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe emri “Allah’a karşı”; لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ le‘alleküm teşkürûne ifadesi “şükredesiniz diye”; اِذْ تَقُولُ iz tekûlü ifadesi “hani diyordun”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi “iman edenlere”; اَلَنْ يَكْفِيَكُمْ elen yekfiyeküm sorusu “size yetmeyecek mi”; اَنْ يُمِدَّكُمْ en yümiddeküm ifadesi “sizi desteklemesi, size yardım etmesi”; رَبُّكُمْ rabbuküm ifadesi “sizin Rabbinizin”; بِثَلٰثَةِ اٰلَافٍ biselâseti âlâfin tamlaması “üç bin ile”; مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ mine’l-melâiketi ifadesi “meleklerden”; مُنْزَل۪ينَ münzelîne kelimesi ise “indirilmiş olanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Müslümanlara Bedir’de yardım ettiği, o dönemde Hz. Peygamber’in muhataplarıyla konuşması gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّٰهُ بِبَدْرٍ وَاَنْتُمْ اَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Andolsun ki sizler güçsüz olduğunuz halde Allah Bedir’de de size yardım etmişti. Öyle ise, Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki şükretmiş olasınız.” Yüce Allah Âl-i İmrân 3/120. âyette “sabretmeleri ve duyarlı davranmaları durumunda inkârcıların tuzaklarının müminlere zarar veremeyeceğini” dile getirmiştir. Âl-i İmrân 3/122. âyette ise “kendisinin müminlerin dostu olduğunu ve müminlerin sadece Allah’a güvenmeleri gerektiğini” işte bu âyette açıklamakta ve örneklendirmek üzere çok daha zayıf, güçsüz oldukları zamanda müslümanlara Bedir’de de yardım ettiğini hatırlatmaktadır.

a) Âyette geçen بَدْر bedr kelimesi, bilinen haliyle Medine ile Mekke arasında su kuyularının bulunduğu yer olan Bedir demektir. Bu kelime ya kuyuların sahibi olan Bedr b. Kelde adlı kişinin veya kuyuların bulunduğu bölgenin adı olarak kullanılmaktadır. Bir başka ihtimal ise o mekânın ay gibi parlak ve yuvarlak oluşu nedeniyle bu şekilde isimlendirilmiş olmasıdır.(16)

b) Burada zikredilen اَذِلَّة ezilleh kelimesi de zelîl kelimesinin çoğuludur ve “zayıflar” manasına gelmektedir. Savaş ortamındaki durumu anlattığı için bu kelime Mekkeli müşriklere göre “sayıca azlık”, “hallerinin zayıflığı”, “silah ve techizat bakımından yetersizlik”, “düşmana karşı koyabilecek durumda olmamak”(17) gibi manalarda yorumlanmalıdır. Yoksa herhangi bir şekilde bilinen manada zelillikten, çaresizlikten söz edilemez. Zira Münâfikûn 63/8’de müminlerin üstün, kuvvetli ve galip oldukları bildirilmektedir.

O dönemde yaşanan olaya bakıldığında, Suriye’den dönmekte olan kervan 30-40 kişi tarafından korunuyordu ve içinde Amr b. Âs ile Amr b. Hişâm gibilerin de bulunduğu Ebû Süfyân komutasında idi. Müslümanları yurtlarından çıkarmış olan bu azgın Kureyşlilerden öç almak ve onları mağlup etmek için bu durum çok önemli bir fırsat oluşturmuştu. Müslümanların 300 veya 310 kişilik bir orduyla kervanı vuracağı haberi kervana ulaşınca Ebû Süfyan kervanı sahile yönlendirerek Mekke’den yardım talebinde bulunmuştu. Bunun üzerine Kureyşliler 1000 kişilik güçlü bir orduyla kervanı korumak gayesiyle yola çıkmıştı.(18) Durumu öğrenen Müslümanlar artık 30-40 kişinin değil, kendilerinden üç kat daha fazla yani 1000 kişilik çok güçlü bir orduyla karşı karşıya kalmışlardı. Geri kaçmak olmazdı; zorunlu olarak, üstelik içlerinden bir grup da isteksiz bir şekilde olsa da kendilerinden üç kat daha fazla olan bu müşrik ordusuyla savaşılacaktı.

Müslümanların ordusunun 77’si Muhâcirlerdendi ve sancaktarı Hz. Ali idi. 236 kişisi de Ensâr’dan idi ve onların sancaktarı da Sa‘d b. Ubâde idi. Üç dört kişiye ancak bir “deve” düşüyordu. Askerlerde sadece Mersed’de bir veya Mikdad’da da olmak üzere iki “at” vardı. Toplam 90 deve, 6 zırh ve 8 tane de kılıç vardı. Buna karşılık, müşrikler 1000 kişilik tam teçhizatlı bir orduya sahipti. 100 atları vardı ve silahları da tamdı. İşte Bedir’de böyle bir ortamda savaş yapılacaktı.(19)

c) فَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Öyle ise, Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki şükretmiş olasınız.” Yüce Allah müslümanlara çok zayıf, güçsüz oldukları Bedir’de de yardım ettiğini hatırlattıktan sonra, şükretmeleri için Allah’a karşı takvâlı, yani “duyarlı” davranmaları gerektiğini beyan etmektedir.

Burada geçen فَاتَّقُوا fettekû emri “duyarlı davranmak”, “takvâlı olmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak” gibi manalarda yorumlanmalıdır. Şükredebilmek için sorumluluğunun gereğini yerine getirmek gerekir. Bu durum Sebe’ 34/13’te de “Ey Dâvûd ailesi! Şükretmek için çalışın, çabalayın, iş üretin” şeklinde dile getirilmekte, şükrün söylem değil de eylem gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

2. اِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِن۪ينَ اَلَنْ يَكْفِيَكُمْ اَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلٰثَةِ اٰلَافٍ مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ مُنْزَل۪ينَ “Hani, sen müminlere şöyle diyordun: İndirilen üç bin melekle Rabbinizin sizi takviye etmesi, sizin için yeterli değil midir?” Bu hitabın Bedir’de mi yoksa Uhud’da(20) mı yaşandığı tartışılmıştır. Biz bunun 1000 meleğin yardımının gerçekleştiği Bedir günü gerçekleştiği görüşünü tercih ettiğimizi belirtmeliyiz.(21) Zaten bir önceki âyette de bu konu ele alınmakta ve konu açıkça Bedir’le ilişkilendirilmektedir.

a) Yüce Allah Bedir’de Hz. Peygamber’in müminlere bir seslenişini ele almakta, akın akın gelecek 3000 meleğin yardımının kendilerine yetip yetmeyeceğini söylediğini hatırlatmaktadır. Rivayetlere göre, Bedir’de Kürz b. Câbir el-Muhâribî adlı kişinin müşriklere yardım edeceği haberi gelince, bu durum Müslümanların moralini bozmuştu. Enfâl 8/9’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah 1000 yani pek çok melekle Müslümanlara yardım edince Kürz de müşriklere yardımdan vazgeçmişti. Eğer Kürz denen kişinin yardımı gelseydi o zaman Yüce Allah bu defa 5000 işaretli, simaları belli meleklerle yardım edeceğini müjdelemektedir.(22) Esasında Bedir’de nelerin yaşandığıyla ilgili olarak Enfâl 8/11, 12, 42, 43 ve 44. âyetlerde detaya varan bilgiler verilmekte olduğunu özellikle hatırlatmak istiyoruz.

b) Âyette geçen اَلَنْ يَكْفِيَكُمْ elen yekfiyeküm ifadesi “size yetmeyecek mi” manasına gelmekte, يُمِدَّ yümidde fiili ise “desteklemek” anlamını içermektedir. Hz. Peygamber muhataplarına seslenmiş ve Yüce Allah’ın kendilerine مُنْزَل۪ين münzelîne yani akın akın indirilen 3000 meleğin inmesinin yetip yetmeyeceğini sorduğunu hatırlatmaktadır. Başlangıçta Hz. Peygamber 3000 meleğin yetip yetmeyeceğini sormuş, ancak Yüce Allah Bedir’de müşriklerin hesabını görmek için 1000 meleğin yettiğini göstermiştir.

ııı. Direnç Gösterilirse Yardımın Artacağı

بَلٰىٓ اِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَاْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هٰذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ اٰلَافٍ مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ مُسَوِّم۪ينَ “Evet, siz direnç gösterir ve Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursanız, onlar (düşmanlarınız) hemen şu anda üzerinize gelseler, Rabbiniz nişanlı beş bin melekle sizi destekler.”

Âyettekiبَلٰى belâ edatı “bilakis”; اِنْ تَصْبِرُوا in tasbirû ifadesi “eğer sabrederseniz”;وَتَتَّقُوا ve tettekû fiili “ve takvâlı, duyarlı olursanız”; وَيَاْتُوكُمْ ve ye’tûküm ifadesi “ve size gelirlerse”; مِنْ فَوْرِهِمْ هٰذَا min fevrihim hâzâ ifadesi “onların şu anında, şu anda üzerinize”; يُمْدِدْكُمْ yümdidküm ifadesi “size destek verir, yardım eder”; رَبُّكُمْ rabbuküm ifadesi “sizin Rabbiniz”; بِخَمْسَةِ اٰلَافٍ bi hamseti âlâfin tamlaması “beş bin (asker)le”; مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ mine’l-melâiketi ifadesi “meleklerden”; مُسَوِّم۪ين müsevvimîne sözcüğü ise “işaretliler şeklinde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Müslümanları çok daha fazla melek gücüyle destekleyebileceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/120. âyette de ele aldığı sabır konusuna dikkat çekmekte, ideallerine sarılmaları, onları sahiplenmeleri ve takvâlı yani duyarlı ve sorumlu davranmaları durumunda düşmanları aniden üzerlerine gelseler dahi nişanlı 5000 meleğin yardımıyla kendilerini destekleyeceğini müjdelemektedir.

Sabır ve takvâ kavramlarına dair kısa da olsa bazı bilgileri Âl-i İmrân 3/120. âyette vermiştik. Âyette geçen وَيَاْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هٰذَا ifadesi hakkında bazı açıklamalar yapmak istiyoruz. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فَوْر fevr kelimesi “ansızın”, “aniden” manasına gelmekte ve Müslümanlara ansızın herhangi bir şekilde hucum etmeleri durumunda, Yüce Allah Müslümanları sahipleneceğini ve kendilerine مُسَوِّم۪ين müsevvimîne yani işaretli 5000 melekle yardım edeceğini bildirmektedir. Burada sözü edilen durum, inkârcılara yapılacak herhangi bir yardıma karşı Müslümanlara yönelik desteğe dikkat çekmektir. Âl-i İmrân 3/14, Hûd 11/83 ve Zâriyât 51/34’te müsevvemeh kalıbında geçen مُسَوِّم۪ين mesvvimîne sözcüğü “nişanlı”, “alametli”(23) gibi manalar içermekte ve Yüce Allah’ın nişanlı 5000 melekle inkârcıları perişan edeceğini bildirmek istemektedir.

b) İlahi Yardımın Gerekçeleri ve Eşsiz Hükümranlık

Yüce Allah, sûrenin 126-129. âyetlerinde bu yardımı müslümanlara bir müjde olsun ve onunla kalpleri yatışsın diye yaptığını, zaferin yalnızca Allah katından olacağını, Allah’ın, kâfirlerden bir kısmının kökünü kesmesi veya onları perişan edip bozulmuş bir halde dönüp gitmeleri için yardım ettiğini bildirmekte, o konuda Hz. Peygamber’in yapacağı herhangi bir şeyin olmadığını, Allah’ın ya tevbelerini kabul edip onları affedeceğini ya da zalimler oldukları için onlara azap edeceğini ifade ederek şu evrensel hakikati dile getirmektedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. Dilediğini bağışlar; dilediğine azap eder.”

ı. Müjdelemek ve Kâfirlerin Kökünü Kazımak

وَمَا جَعَلَهُ اللّٰهُ اِلَّا بُشْرٰى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِه۪ وَمَا النَّصْرُ اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ لِيَقْطَعَ طَرَفًا مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَوْ يَكْبِتَهُمْ فَيَنْقَلِبُوا خَآئِب۪ينَ “Allah bunu (meleklerle yardımı) size sadece bir müjde olsun ve kalbiniz onunla yatışsın diye yapmıştı. Zafer, yalnızca el-‘azîz (mutlak galip), el-hakîm (hikmet sahibi) Allah katındandır. (Allah) kâfir olanlardan bir kısmının kenarını (kökünü) kessin veya onları perişan etsin de umutsuz olarak geri dönsünler diye (size yardım eder).”

Buradaki وَمَا جَعَلَهُ ve mâ ce‘alehû ifadesi “bunu (meleklerle yardımı) yapmadı, belirlemedi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِلَّا بُشْرٰى illâ büşrâ istisnası “müjde olmasından başka (bir sebeple), sadece müjde olsun diye”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;وَلِتَطْمَئِنَّ ve litatmeinne ifadesi “ve yatışsın diye”; قُلُوبُكُمْ ۪ kulûbuküm tamlaması “sizin kalpleriniz”; بِه bihî ifadesi “onunla”; وَمَا النَّصْرُ ve me’n-nasru ifadesi “yardım değildir, olamaz”; اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ illâ min ‘ındillâhi istisnası “Allah katından başka (bir yerden)”; الْعَز۪يز el-‘azîzi sıfatı “mutlak galip”; الْحَك۪يم el-hakîmi sıfatı “hikmet sahibi”; لِيَقْطَعَ li yakta‘a ifadesi “kessin diye, kesmesi için”; طَرَفًا tarafen kelimesi “kökünü”; مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا minellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlardan, inkar etmiş olanlardan”; اَوْ يَكْبِتَهُمْ ev yekbitehum ifadesi “veya onları perişan etsin diye”; فَيَنْقَلِبُوا fe yenkalibû fiili “(şöyle olmaya) dönüşsünler”; خَآئِب۪ينَ hâibîne kelimesi ise “bozulmuş bir şekilde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın meleklerle yaptığı yardımın gerekçesi, yardımın gerçek kaynağının kendisi olduğuyla ilgili bilgi ve müminlere yardım etmesinin amacı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا جَعَلَهُ اللّٰهُ اِلَّا بُشْرٰى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِه۪ وَمَا النَّصْرُ اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ “Allah, bunu (meleklerle yardımı) size sadece bir müjde olsun ve onunla kalbiniz yatışsın diye yapmıştı. Zafer, yalnızca el-‘azîz (mutlak galip), el-hakîm (hikmet sahibi) Allah katındandır.” Yüce Allah bu âyette müslümanlara meleklerle yardım etmesinin amacını beyan etmekte ve gerçek yardımın sadece ve sadece O’nun katından geleceğini bildirmektedir. Bu âyetin çok büyük oranda bir benzeri aynı konu bağlamında Enfâl 8/9’da geçmektedir.

a) وَمَا جَعَلَهُ اللّٰهُ اِلَّا بُشْرٰى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِه۪ “Allah, bunu (meleklerle yardımı) size sadece bir müjde olsun ve onunla kalbiniz yatışsın diye yapmıştı.” Yüce Allah “beş bin melek” vasıtasıyla müslümanlara yardım edeceğini beyan ettikten sonra, bu âyette söz konusu yardımı neden yapacağına dair bilgi vermekte, yardımdan maksadın müslümanlara bir müjde vermek olduğunu, ayrıca manevi açıdan bir “moral unsuru” ve kendisiyle elde edilen “kalp huzuru” mahiyetinde bir destek vereceğine dikkat çekmektedir.

Konuyla ilgili her iki âyette de çok önemli bir nokta yer almakta ve cümlenin başında olumsuzluk anlamı veren مَا mâ ile devamında istisna edatı olan اِلَّا illâ kullanılmaktadır ki nefyü stisna yoluyla elde edilen ve hasr/kasr denen bu kullanımın amacı cümleye “vurgu” manası katmaktır. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın “beş bin melek”le yardım etmesinin sebebi müslümanlara müjde ve moral vermektir; böylece bu yardım sayesinde kalplerinin huzur bulmasıdır. Yardımın gerekçesi bağlamında ilave bilgilere bir sonraki âyette değinilmektedir.

2. وَمَا النَّصْرُ اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ“Zafer, yalnızca el-‘azîz (mutlak galip), el-hakîm (hikmet sahibi) Allah katındandır.” Bu cümle de tıpkı önceki cümlede olduğu gibi çok küçük bir farkla Enfâl 8/9’da da zikredilmektedir. Yüce Allah bu cümlede de aynı şekilde hasr/kasr denen “vurgulu” ifade kullanmakta ve yardımın sadece ve sadece Allah katından olacağına dikkat çekmektedir. Demek ki ne maddî sebeplerden ve görünüşteki kuvvetlerden ne de meleklerden değil, yardım mahza Allah katındandır. Yüce Allah işi başartmak, muhatapları zafere kavuşturmak, insanların korkularını ve acılarını yüreklerden söküp atmak, heyecan ve telaşı teskin etmek, ayrıca verdiği müjde ile de güven ve huzuru artırmak istemiştir.

Saff 61/13 ve Nasr 110/1 gibi âyetlerde de değinildiği üzere, ilahi yardım beraberinde fethi yani zaferi de getirmektedir. Anlaşılıyor ki yardım da zafer de sadece ve sadece Yüce Allah’a nispet edilmeli, meselenin bu tarafı görülmeden hiç kimse zaferi kendisine nispet etmemelidir. Zaten Enfâl 8/17-18’de de bu konuda çok açık yer verilmektedir.

Yüce Allah istediğine yardım etmede ve dilediğinin üstün gelmesinde eşsiz ve erişilmez gücün sahibi olduğunu, hiçbir şekilde ve hiçbir güç tarafından alt edilemeyeceğini الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatıyla, kimlere yardım edeceği ve yaptığı müdahalelerin hikmetten uzak olmayacağını da الْحَك۪يم el-hakîm sıfatıyla dile getirmektedir.

2.لِيَقْطَعَ طَرَفًا مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَوْ يَكْبِتَهُمْ فَيَنْقَلِبُوا خَآئِب۪ينَ “(Allah), inkâr edenlerden bir kısmını kenarını (kökünü) kessin veya onları perişan etsin de umutsuz olarak geri dönsünler diye (size yardım eder).” Yüce Allah Müslümanlara neden yardım ettiğinin gerekçesini kâfirlerin bir kısmını ortadan kaldırmak veya tam anlamıyla onları hezimete uğratmak şeklinde belirlemektedir. Bu itibarla âyette geçenلِيَقْطَعَ طَرَفًا ifadesi “kökünü kesmek için”, “ortadan kaldırmak için”, “tamamen mahvetmek için”, “bir tarafını bölmek için”, “öldürmek için”, “esir etmek için” gibi manalar içermektedir.

Bu ifadenin başındaki lâm/li harfi de zaten illet yani sebep, gerekçe bildirmek manasını vermektedir. Burada yer alan ve “taraf” manasına gelen طَرَف taraf kelimesi esasında bu âyette “bir grup”, “bir topluluk”(24) manasını vermektedir. Bu kelime tarafey şeklinde tesniye olarak Hûd 11/114’te, atrâf kalıbında çoğul olarak Ra‘d 13/41, Tâhâ 20/130 ve Enbiyâ’ 21/44’te geçmektedir.

Meçhul yani edilgen kalıpta iki kez Mücâdele 58/5’te de geçen يَكْبِتَ yekbite fiili “hezimete uğratmak”, “alçaltmak”, “perişan etmek”, “yüzüstü yere vurmak”, “rezil rüsva etmek”, “helak etmek”, “hezimete uğratmak”, “kızmak”, “lanetlemek”(25) gibi manalara gelmektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen خَآئِب۪ين hâibîne kelimesi de “kaybedenler, mahrum olanlar”, “amacına ulaşamayanlar” manasını vermektedir(26) ki bu kelimenin fiil kalıbı olan hâbe, “kaybetmek, ziyana uğramak” manalarında İbrâhim 14/15, Tâhâ 20/61, 111 ve Şems 91/10’da zikredilmektedir.

İşte Yüce Allah savaşlarda Müslümanlara neden yardım ettiğiyle ilgili olarak bu bilgileri vermekte ve sonuçta kâfirlerin feci bir mağlubiyet yaşayarak geri dönmelerini sağlamak olduğunu beyan etmektedir. Nitekim âyetin sonunda yer alan فَيَنْقَلِبُوا خَآئِب۪ينَ cümlesi, onların mağlup ve bitmiş bir şekilde, umutsuz ve kahır dolu bir halde, büyük bir hayal kırıklığı içerisinde geri dönmeleri manasını vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri Hendek savaşıyla ilgili olmak üzere Ahzâb 33/25’te de geçmektedir.

Yüce Allah’ın müminlere yardım etmesinin ve savaşı tercih etmeleri gerektiğinin gerekçesi bağlamında Enfâl 8/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “Hani, Allah size, iki gruptan (kervan veya Kureyş ordusundan) birinin sizin olduğunu vadediyordu; siz de kuvvetsiz olanın (kervanın) sizin olmasını istiyordunuz. (Oysa) Allah, sözleriyle hakkı gerçekleştirmek ve (Kureyş ordusunu yok ederek) kâfirlerin ardını kesmek istiyordu. (Bunlar,) suçlular istemese de hakkı gerçekleştirmek ve bâtılı ortadan kaldırmak içindi.” Aynı içerikte olmak üzere yine Âl-i İmrân 3/126 ve Enfâl 8/10’da da çeşitli bilgiler zikredilmektedir.

ıı. Kararın Yüce Allah’a Aidiyeti

لَيْسَ لَكَ مِنَ الْاَمْرِ شَيْءٌ اَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ اَوْ يُعَذِّبَهُمْ فَاِنَّهُمْ ظَالِمُونَ “O konuda senin yapacağın herhangi bir şey yoktur. (Allah) ya tevbelerini kabul edip (onları affeder) ya da onlara azap eder. Şüphesiz ki onlar, zalimlerdir.”

Âyetteki لَيْسَ leyse edatı “yoktur, olmaz”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; مِنَ الْاَمْرِ mine’l-emri ifadesi “o işten, o konuda”; شَيْءٌ şey’un kelimesi “herhangi bir şey”; اَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ ev yetûbe ‘aleyhim ifadesi “veya onların tevbesini kabul eder”; اَوْ يُعَذِّبَهُمْ ev yu‘azzibehum ifadesi “veya onlara azap eder”; فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; ظَالِمُونَ zâlimûne kelimesi ise “zalimler(dir), haksızlık edneler(dir)” demektir.

Burada inkârcıların akıbetiyle ilgili kararı Yüce Alah’ın vereceği, Hz. Peygamber’in herhangi bir müdahalesinin olamayacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَيْسَ لَكَ مِنَ الْاَمْرِ شَيْءٌ “O konuda senin yapacağın herhangi bir şey yoktur.” Yüce Allah Uhud savaşıyla ilgili konunun sonunda Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve bu durumlarla ilgili olarak onun herhangi bir işinin, etkisinin, yetkisinin, sorumluluğunun bulunmadığını, nihayetinde kâfirlerle ilgili kararı kendisinin vereceğini, dilerse tevbelerini kabul edebileceğini, dilerse onlara azap edeceğini, çünkü zalimlik yaptıkları için azabı hak ettiklerini beyan etmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak Hz. Peygamber’in lanet etmesi ve bedduası içeriğinde anlatılan birtakım olayların(27) gerçeği yansıtmadığını düşündüğümüz için onları burada nakletmek istemedik. Âyet tıpkı Bakara 2/271, Kasas 28/56 ve ‘Abese 80/7 gibi âyetlerde zikredildiği gibi, hidayetin kişilerin dilemesine ve Allah’ın onaylamasına bağlı olduğunu, bunlardan yani muhatapların inanmamasından Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığını öğretmeyi amaçlamaktadır. Bir insan olarak bazen kızması, bazen moralinin bozuk olması söz konusu olacağı için Yüce Allah kendisini teselli etmektedir. Çünkü Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’de de beyan edildiği gibi, kavmi inanmadığı için üzülmekteydi. İşte Yüce Allah kimin, neyi hak ettiğini kendisinin bildiğini, hak edene hak ettiği muameleyi göstereceğini ifade ederek Hz. Peygamber’e moral vermek istemektedir.

2. Âyette geçen يَتُوبَ عَلَيْهِمْ yetûbe ‘aleyhim ifadesi “tevbelerini yani yönelişlerini kabul etmek” demektir. Bakara 2/37’de de ele aldığımız gibi, “tevbe” ile ilgili kelimeler tek başına kullanıldıklarında “yönelmek” demektir. Aynı şekilde Nûr 24/31 ve Tahrîm 66/8’de de olduğu gibi ilâ cer harfiyle kullanılınca bu defa “birine, bir şeye yönelmek” manası devreye girer. Ancak eğer söz konusu kelime ‘alâ edatıyla kullanılmışsa bu defa “yönelişi kabul etmek” manası söz konusu edilmektedir. İşte bu âyette de durum buna uygundur.

3. Bu arada âyette ikinci seçenek olarak zikredilen اَوْ يُعَذِّبَهُمْ فَاِنَّهُمْ ظَالِمُونَ “veya onlara azap eder; muhakkak ki onlar zalimlerdir” ifadeler Yüce Allah’ın azap edeceğini haber verdiği kişilerin azabı hak ettiklerini, sebepsiz veya haksız yere kimseye azap edilmeyeceğini de dolaylı olarak bildirmiş olmaktadır.

Âyette verilmek istenen nihai mesaj şudur: “Yüce Allah ne isterse onu yapar. Peygamberler de dâhil hiç kimse O’nun işine karışamaz.” İşte bu beyanı gereği, Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermekte, yaşananlardan onun daha fazla etkilenmemesini sağlamak istemekte ve inkârcıların durumuyla ilgili kararın Yüce Allah’a ait olduğunu ortaya koyarak Hz. Peygamber’in etkilenmemesini sağlamayı arzu etmektedir. Yüce Allah inkârcı insanlara ne yapacağına kendisinin karar vereceğini bildirmek üzere dilerse onların tevbelerini kabul edebileceğini, dilemesi halinde de zulmettikleri için kendilerine azap edebileceğini bildirmektedir.

ııı. Mutlak Hükümranlık

وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. (Allah) dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar; dileyene (layık gördüğüne) azap eder. Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “ve sadece ve sadece Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “yerde olan her şey”; يَغْفِرُ yağfiru fiili “bağışlar, affeder”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğini, layık gördüğünü”; وَيُعَذِّبُ ve yu‘azzibu fiili “ve azap eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “ve dilediğine, layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı ve dilediğini yapabilmedeki hürriyetine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette vermek istediği mesajı bu âyetinde de ele almakta, hükümranlığın sadece kendisine ait olduğunu beyan ederek, dilediğine yani hakedene azap edebileceği gibi dilediğini de affedebileceğini, nihayetinde çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu bildirmekte, Hz. Peygamber’e moral vermeye devam etmektedir.

1. وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır.” Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/109’da da ele aldığımız gibi, Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir. Âyette لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik yapı, bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki inkârcılar da dâhil her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

2.يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ “(Allah bağışlanmayı) dileyeni/layık gördüğünü bağışlar; (azabı tercih edip) dileyene/layık gördüğüne de azap eder.” Bu cümleyi şu şekilde de tercüme edebiliriz: “(Allah), dileyeni/layık gördüğünü bağışlar; dileyene/layık gördüğüne de azap eder.” “(Allah) dilediğini/layık gördüğünü bağışlar, dilediğine/layık gördüğüne ise azap eder.” Konuyla ilgili âyetlerde de durum aynıdır.(28) Bizim tercihimizin gerekçesi şudur: Bu tercüme Kur’ân bütünlüğüne çok daha uygundur. Çünkü kişiler eğer dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ediyorlar ve buna göre bir hayat yaşamaya çalışıyorlarsa bağışlanmayı diliyorlar ve istiyorlar demektir. Yok, eğer ilahi buyruklara itibar etmeyen bir hayatı tercih ediyorlarsa bu defa bunlar da azabı diliyor ve istiyor demektir. Her ne kadar mahşer şartlarında hiç kimse azabı istemezse de bu dünyadaki tercih ve tavırları böyle bir isteğin mecaz olarak tercih edildiğinin bir göstergesidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bağlamında inkârcıların durumu söz konusu olduğu için, Yüce Allah kimlere azap edebileceğini, kimleri de bağışlayabileceğini kendisinin belirleyeceğini, bu alana kimsenin müdahil olamayacağını bildirmiş olmaktadır.

3. وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah hak edenlere azap edebileceği gibi bağışlanmayı dileyen, bunun için Allah’a tevbe eden, O’na yönelen kişileri bağışlayabileceğini müjdelemektedir. Çünkü غَفُور ğafûr “çok bağışlayıcı” ve رَح۪يم rahîm “çok merhamet sahibi” olduğunu beyan etmekte, bu çerçevede ümitsiz olmamak gerektiğini dolaylı da olsa vurgulamış olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 243.
• 2 - Âl-i İmrân 3/153. 3 - Râzî, age., VIII, 205-206. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 243; Taberî, age., IV, 70-72; Zemahşerî, age., I, 400.
  • Âl-i İmrân 3/153
• 4 - Âl-i İmrân 3/120. 5 - Râzî, age., VIII, 206.
  • Âl-i İmrân 3/120
• 6 - Semerkandî, age., I, 243; Zemahşerî, age., I, 400; Râzî, age., VIII, 206. 7 - Zemahşerî, age., I, 401.
• 8 - Semerkandî, age., I, 243; Taberî, age., IV, 70-72. 9 - Semerkandî, age., I, 243; Taberî, age., IV, 70-72; Zemahşerî, age., I, 400; Râzî, age., VIII, 207.
• 10 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13. 11 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 12 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 13 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 14 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 15 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 16 - Taberî, age., IV, 74-75; Zemahşerî, age., IV, 402; Râzî, age., VIII, 208; Yazır, age., II, 419. 17 - Semerkandî, age., I, 243; Taberî, age., IV, 75.
• 18 - Semerkandî, age., II, 5; Taberî, age., IX, 185-186; Zemahşerî, age., II, 191-192; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, IV, 16-25.
• 19 - Yazır, age., II, 419.
• 20 - Semerkandî, age., I, 243. 21 - Taberî, age., IV, 76.
• 22 - Yazır, age., II, 419-420.
• 23 - Semerkandî, age., I, 243; Taberî, age., IV, 83; Zemahşerî, age., I, 403.
• 24 - Semerkandî, age., I, 244; Taberî, age., IV, 85; Zemahşerî, age., I, 404. 25 - Semerkandî, age., I, 244; Taberî, age., IV, 85; Zemahşerî, age., I, 404. 26 - Semerkandî, age., I, 244; Taberî, age., IV, 86; Zemahşerî, age., I, 404.
• 27 - Semerkandî, age., I, 245; Taberî, age., IV, 88; Zemahşerî, age., I, 404; Râzî, age., VIII, 217.
• 28 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31