Hicr Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 99 âyetten oluşan, adını 80. âyette geçen ve Hz. Sâlih’ın kavminin adı olan الْحِجْر el-hıcr kelimesinden alan Hıcr sûresi, inişe göre 72, resmî sıralamada ise 15. sûredir.

Hıcr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İbrâhim sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (İbrâhim 1; Hıcr 1) ortak yanlardandır. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına (İbrâhim 5-17, 35-41; Hıcr 26-84), özellikle Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili bilgilere yer verilmesi (İbrâhim 35-41; Hıcr 51-60), kâinat kitabına yönelik ifadeler (İbrâhim 32-33; Hıcr 16-22), şeytanın insanoğlunu saptırmaya çalışmasıyla ilgili beyanları (İbrâhim 22; Hıcr 39-40) iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Hıcr sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, kâfirlerin pişmanlıklarına yer verilmekte, kâfirlerin bu hayatı anlamsız bir şekilde yaşamakta oldukları, her kavmin belli bir süresinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Altıncı âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnun demeleri sonrasında melek beklentilerine cevap verilmekte, vahyi indiren kudretin onu korumaya da gücünün yeteceği bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, kendileriyle alay edildiği, ilâhî sünnetin onlara da uygulandığı, olağanüstülükler görseler de bunun büyü olduğunu söylemiş olacakları bildirilmektedir.

16. âyetten itibaren, göğün süslü yapısı, şeytanların bilgi çalma girişimlerine karşı korunaklılığı, yeryüzünün çeşitli özelliklerle şekillendirilmiş olması, orada insanoğlunun yaşaması için bütün düzenlemelerin yapılması, yağmurun, hazinelerin ve rüzgârların durumu vs. konularda bilgiler verilmekte, diriltenin de öldürenin de nihayet her şeyin sonuna vâris olacak kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili bilgiler verildikten sonra, meleklerin durumu ile İblis’in karşı çıkışı ele alınmakta, bu özellikte devam edenler için cehennemin ceza durağı olacağı haber verilmekte, 45. âyetten itibaren bu defa muttakilerin ödüllerine ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair müjdeler verilmektedir.

51. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Eykeliler ve nihayet sûreye adını veren Hıcr ashabıyla ilgili kıssalara çeşitli boyutlarda yer verilmektedir. 85. âyetten itibaren de göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin bir anlam ve amaç için yaratıldığı, Hz. Peygamber’e “tekrarlanan yedili” yani bütün Kur’ân’ın vahyedildiği bildirilmektedir.

88. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in dünyalıklara özenmemesi, müminlere merhamet kanatlarını germesi gerektiği, onun apaçık bir uyarıcı olduğu, dinde ayrılıklar peşinde koşanların bunun hesabını verecekleri, müşriklerden yüz çevirmek gerektiği, alay edenlerin hesabını Yüce Allah’ın göreceği, Hz. Peygamber’in muhatapları nedeniyle yüreğinin daraldığı, tesbih ve secde emrinin devam ettiği ve ölüm gelinceye kadar ibadete devamın zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 85-99. âyetlerinde kâinatı bir amaç ile yarattığını, tekrarlanan yediliyi yani yüce Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e kendisinin verdiğini, dolayısıyla başka hiçbir şeye ilgi duymaması gerektiğini beyan ederek risalet noktasında ona yönelik birtakım inşa edici öğretiler emrettiğini beyan etmektedir.

a) Yaratılış Gayesi, Son Saat ve Vahyin Yüciliği

Yüce Allah, sûrenin 85-87. âyetlerinde gökleri, yeryüzünü ve ikisinin arasındaki her bir şeyi bir amaç için yarattığını, Son Saat’in mutlaka geleceğini, bu nedenle muhataplara güzel muamelede bulunması gerektiğini Hz. Peygamber’e bildirmektedir.

Ardından, her şeyi mükemmel bir şekilde yaratanın ve her şeyi eksiksiz bilenin Yüce Allah olduğu beyan edilmekte, nihayetinde “Andolsun ki, biz sana tekrarlanan yedi (ilkeyi, konuyu, ana mesajı), yani yüce Kur’ân’ı verdik” buyrularak Hz. Peygamber’e yönelik en büyük ilâhî ihsan hatırlatılmaktadır.

ı. Yaratılışın Amacı ve Son Saat’in Gerçekliği

وَمَا خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَآ اِلَّا بِالْحَقّ وَاِنَّ السَّاعَةَ لَاٰتِيَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَم۪يلَ “Biz gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri ancak ve ancak bir amaç ile yarattık. O (Son) Saat de mutlaka gelecektir. Onlara güzel bir şekilde hoşgörülü davran!”

Âyetteki وَمَا خَلَقْنَا ve mâ halaknâ fiili “ve yaratmadık”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْض ve’l-arda ifadesi “ve yeryüzünü, yeri”; وَمَا بَيْنَهُمَآ ve mâ beynehumâ ifadesi “ve ikisinin arasındakileri”; اِلَّا بِالْحَقّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “bir amacın dışında, herhangi bir gaye olmaksızın”; وَاِنَّ السَّاعَةَ ve inne’s-sâ‘ate kelimesi “muhakkak ki o (Son) Saat”; لَاٰتِيَة leâtiyetün kelimesi “elbette gelici(dir), gerçekleşici(dir)”;فَاصْفَحِ fasfah emri “hoşgörülü davran”; الصَّفْح es-safha kelimesi “müsamahalı muamele, hoşgörülü”; الْجَم۪يل el-cemîle kelimesi ise “güzel” demektir.

Burada mahlûkatın yaratılışının anlamlılığı ile Son Saat’in mutlak surette geleceği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَآ اِلَّا بِالْحَقّ “Biz gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri ancak ve ancak bir amaç ile yarattık.” Yüce Allah bu sûrede çeşitli peygamberlerin ve kavimlerinin kıssalarına yer verdikten sonra, konuyu tekrar kâinat kitabına getirmekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığını beyan etmektedir.

Bu cümlenin sonundakiبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de, bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(1) hatta “bir adelet ve insaf ile”(2) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(3)

Esasında âyetin başındaki مَا mâ edatı ile cümlenin sonundaki اِلَّا illâ edatı âyete “vurgu” manası katmakta ve mahlûkatın yaratılışında hiçbir şekilde anlamsızlık ve amaçsızlık bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Bu cümlede bir anlamda yaratılışın anlam ve amaç üzere gerçekleştirildiği beyan edilmekte, mahlûkatın yaratılışında bâtıllığın ve anlamsızlığın bulunmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Sâd 38/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır. Ateşi hak eden o inkârcıların vay haline!” Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de “Yüce Allah gökleri, yeryüzünü ve ikisinin arasındaki bütün varlıkları oyun olsun diye yaratmadığını” beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/85’te, ayrıca En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Câsiye 45/22 ve Ahkâf 46/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır.

Tûr 52/35’te “Yüce Allah’ın inkârcıları anlamsız ve amaçsız yaratmadığı bildirilmekte, genel olarak da hayatın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı” özellikle vurgulanmaktadır. Benzer bir ifade Mü’minûn 23/115’te “insanların abes olsun diye yaratılmadığı” şeklinde yer almaktadır. Her iki âyetteki mesaj da inkârî soru olarak dile getirilmektedir.

Bakara 2/155, Âl-i İmrân 3/186, Hûd 11/7, Mülk 67/2 ve İnsân 76/2 gibi âyetlerdeki bilgilere göre, hayatın var edilişi ile devamının amacı “imtihan” olarak belirlenmektedir. Tevbe 9/16 ve ‘Ankebût 29/2’ye göre, imtihana tâbi tutulmadan başıboşluğa terk edilme düşüncesi yanlış olarak değerlendirilmektedir. Nitekim Kıyâmet 75/36’da insanların dünya ve âhirette başıboş bırakılmayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/214 ile Âl-i İmrân 3/142’ye göre de “sıkıntılarla denenmeden cennete girme beklentisi derin bir yanılgı” olarak belirtilmektedir.

Zâriyât 51/56’ya göre, “yaratılışın asıl gayesi Allah’a kulluktur.” Bu arada Âl-i İmrân 3/179’a göre “Allah müminleri inanç, ibadet ve ahlâkta yanlış, eksik ve bâtıl olan kirlilikleriyle baş başa bırakmayacaktır.” Bu olumsuz özellikler yerlerini iman, fedakârlık ve düzgün ahlâk anlamında temiz değerlere bırakıncaya kadar onları bulundukları hal üzere terk etmeyecektir. Demek ki hayatın imtihan alanı oluşu birtakım değişim ve dönüşümlerin gerçekleştirilmesi amacını beraberinde getirmektedir. Bu da insanın dünya hayatında başıboş bırakılmadığını gösteren en önemli delillerden birisidir.

Bakara 2/29 ve A‘râf 7/54’te ele aldığımız, Kâf 50/38’de de geniş bir şekilde inceleyeceğimiz üzere, “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin yaratılışı”yla ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla malumat zikredilmektedir.

2. وَاِنَّ السَّاعَةَ لَاٰتِيَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَم۪يلَ “O (Son) Saat de mutlaka gelecektir. Onlara güzel bir şekilde hoşgörülü davran!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde önce bir hakikati hatırlatmakta, sonra da Hz. Peygamber’e bir davranış modeli öğütlemektedir.

a)وَاِنَّ السَّاعَةَ لَاٰتِيَةٌ “O (Son) Saat de mutlaka gelecektir.” Bu ifade Hıcr 15/85, Tâhâ 20/15, Hacc 22/7 ve Mü’min’ 40/59’da geçmektedir. Yüce Allah Son Saat’in mutlaka gelip çatacağını beyan ederken, cümlenin başına muhakkaklık manası veren اِنَّ inne edatı ile onun haberi konumundaki اٰتِيَة âtiyetün kelimesinin başına da pekiştirici lâm/le edatı getirmiş, böylece konunun önemini vurgulamıştır. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/7’de şu bilgi yer almaktadır: “O (Son) Saat da gelecektir; bunda şüphe yoktur. Allah kabirlerdeki kimseleri diriltip kaldıracaktır.”

A‘râf 7/187, Ahzâb 33/63 ve Nâzi‘ât 79/44 gibi çeşitli âyetlerde de beyan edildiği üzere, Son Saatle ilgili bilgi hiç kimseye verilmemiş, Rabbimiz bunu gaybın konusu olarak sadece kendisine saklamıştır. Neml 27/65’te beyan edildiği gibi, “Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Gaybın en önemli konularından birisi olan Son Saat, kıyâmet ve âhiret süreciyle ilgili bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır.

Genellikle alametlerinden bahsedilen kıyâmet hakkında onun aniden geleceği defalarca beyan edilmesine ve bu konuda Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilgi sahibi kılınmadığı bildirilmiş olmasına rağmen,(4) alametlere dair bir literatür oluşturulması çeşitli istismarları da maalesef beraberinde getirmiştir. Meselenin bu noktadaki detayına girmeden bir âyeti hatırlatarak Son Saat’in gerçekleşmesinin nedenini beyan edeceğiz.

Yüce Allah Tâhâ 20/15’te şöyle buyurmaktadır: “Son Saat mutlaka gelecektir. Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onun gizliliğini kaldıracağım.” İşte bu âyette Son Saat’in gerçekleşme gerekçesi üzerinde durulmakta, herkesin peşine düştüğü dünyevî meşguliyetlerin karşılığını göreceği bildirilmektedir.

b) فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَم۪يلَ “Onlara güzel bir şekilde hoşgörülü davran!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün müminlere bir davranış modeli kazandırmayı istemektedir. Buna göre âyetteki maksat, inançsızlara karşı güzel bir şekilde yani hoşgörüyle muamele edilmesidir. Esasında önceki cümlede Son Saat’e ve dolayısıyla kıyamete değinilince, suçlu ve günahkar insanların hesabının orada sorulacağı beyan edilmiş olmakta ve Hz. Peygamber’in inançsız insanlarla iletişimini iyilik ve güzellik noktasında şekillendirmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

İnsanlar başlangıçta inkarcı bile olsalar kendilerine tebliğe devam edilmeli, onların da kazanılabileceği unutulmamalıdır. Nitekim insanlar ikiye ayrılırlar: Ümmet-i icâbet ve ümmet-i da‘vet. İnançsız insanlardan ayrılırken de güzel ve hoşgörülü davranılmalıdır; çünkü onlar muhtemel ve müstakbel müminler olabilirler.

Âyette geçen اصْفَحِ ısfah ve الصَّفْح es-safh kelimeleri “müsamahalı muamelede bulunmak, hoşgörülü davranmak, olgunlukla karşılamak” gibi anlamlar içermektedir. Dolayısıyla verilmek istenen mesaj, inkârcı ve müşriklere davranışta dışlayıcı bir uslup takınmamak gerektiğini öğetmekle ilişkilidir. Bu kelimenin değişik kalıpları Kur’ân’da sekiz kez(5) geçmekte ve ikisi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olmak üzere yedi kez “af, mağfiret, bağışlama” içeriklerinde kullanılmaktadır.

Buradan hareketle, bu âyette de muhataplara bağışlayıcı bir üslupla yaklaşılması gerektiği üzerinde duruluyor demektir. Bu ifadede verilmek istenen mesaj ile Müzzemmil 73/10’da yer alan “O (müşriklerin) söylediklerine karşı (inancında) sabırlı (kararlı) ol ve onlardan güzellikle uzaklaş” âyeti aynı mesajda buluşmaktadır, diyebiliriz.

Kur’ân’da yer alan “inkârcılardan güzelce uzaklaş” emri, aslında onların “davranışlarından uzaklaşma”yı içermektedir. “Selâm size, yolunuz açık olsun; biz kendini bilmezlerle bir arada bulunmak istemeyiz”(6) ifadesi gereği, inkârcılarla iletişimde gözetilecek esas, onlarla alaya veya hakarete dönüşecek konuşmalar yapmamak ve bu şartlarda aynı ortamı paylaşmamak gerekmektedir.

Benzer bir anlam, Furkân 25/63’te söz konusudur: “Kendini bilmezlerle karşılaştıklarında ‘selâm’ der geçerler.” Buradaki mümin özelliği de aynı anlamı içermektedir. “Onlardan yüz çevir, onlara nasihate devam et, kendilerine açık ve etkili sözler söyle”(7) âyetinde öne çıkan mesaj da bu şekildedir. “Yüz çevirmek” ebediyyen irtibatı kesmek şeklinde anlaşılmamalıdır. Nitekim boşanmamak için ve bir ön tedbir olarak eşlerini yataklarında yalnız bırakmaktan söz eden Nisâ’ 4/34’te kullanılan fehcürûhünne ifadesi de bu anlama gelmektedir.

Konuyu gayet net bir şekilde ortaya koyması bakımından Zuhruf 43/88-89’u burada hatırlatmak istiyoruz: “(Rasûlullah’ın:) ‘Yâ Rabbi! Bunlar, iman etmeyen bir kavimdir’ demesini de (Allah biliyor). Şimdilik sen onlardan yüz çevir ve ‘size selam olsun’ de. Yakında bilecekler!” İşte bu âyette de ortaya konulduğu gibi, Hz. Peygamber ve müminler inkârcılar için acale azap isteğinde bulunmamalı, onlara müsamahalı davranıp gönüllerini fethetmeye çalışmalıdır.

ıı. Yüce Allah’ın Yaratıcılığı ve Eşsiz Bilgisi

اِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَل۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin el-hallâk’tır (her çeşit yaratandır); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ huve zamiri “işte sadece O”; الْخَلَّاق el-hallâku sıfatı “çok yaratan(dır)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “her şeyi bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak, mükemmel bir yaratıcı ve her şeyi bilen olduğuna dair bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hitap ettiği Hz. Peygamber özelinden başlamakta ve yaratılmış olan her ne varsa hepsini kendisinin yarattığını, çünkü الْخَلَّاق el-hallâk sıfatının O’na ait olduğunu beyan etmektedir. Bu arada الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatı gereği de O’nun bilgisinden hiçbir şeyin kaçamayacağını, çünkü her şeyi kâmil bir şekilde ve vasıtasız olarak bilen yegâne kudret olduğunu haber vermektedir. Ayrıca bu iki sıfatın başındaki eliflâm takıları sıfatları Yüce Allah’a özel kılmakta, dahası sıfatlardan önce getirilmiş olan هُوَ hüve zamiri de cümleye hasr/kasr yani “vurgu” manası katmaktadır.

Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olmasında anlaşılmayacak bir şey yoktur; zira bir önceki âyette gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri bir amaç için O’nun yarattığı belirtilmektedir. Demek ki الْخَلَّاق el-hallâk sıfatı önceki âyetin ilk cümlesiyle ilgilidir. الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatının da mutlak bilgiyle ilişkisi olsa da önceki âyette geçen Son Saat’i sadece O’nun bilmekte olduğuna bir gönderme olması da ihtimal dahilindedir.(8)

ııı. Yüce Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e İkram Edilmesi

وَلَقَدْ اٰتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَان۪ي وَالْقُرْاٰنَ الْعَظ۪يمَ “Yemin olsun ki biz sana tekrarlanan yedi (mesajı) ve yüce Kur’an’ı verdik.”

Âyettekiوَلَقَدْ اٰتَيْنَاكَ ve lekad âteynâke fiili “yemin olsun ki biz sana vermiştik”; سَبْعًا seb‘an kelimesi “yedi (şey)”; مِنَ الْمَثَان۪ي mine’l-mesânî ifadesi “el-mesânî’den, tekrarlanandan”; وَالْقُرْاٰنَ الْعَظ۪يمَ ve’l-kur’âne’l-‘azîme tamlaması ise “ve bir de, yani yüce Kur’ân’ı” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve ona verilen vahiy gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik muhteşem ihsan ve ikramda bulunduğunu beyan etmektedir ki âyeti temel olarak iki şekilde anlamamız mümkündür.

1. Yüce Allah Hz. Peygamber’e سَبْعًا مِنَ الْمَثَان۪ي seb‘an mine’l-mesânî “el-mesânî’den yedi (âyeti)” ve beraberinde وَالْقُرْاٰنَ الْعَظ۪يمَ ve’l-kur’âne’l-‘azîm “yüce Kur’ân’ı” verdiğini haber vermektedir. Eğer وَالْقُرْاٰن ve’l-kur’âne ifadesindeki vâv harfini atıf yani “bağlaç” kabul edersek, o zaman “tekrarlanan yedi”den kasıt Fâtiha sûresi olur; yüce Kur’ân ise zaten bellidir.

Burada “Fâtiha da Kur’ân’dan değil midir? Neden ayrıca zikrediliyor?” gibi haklı bir soru sorulabilir. Bu durumda verilecek cevap bunun benzerlerinin Kur’ân’da bulunduğunu belirtmek şeklindedir. Genel bilgiler verildikten sonra, özel vurgulara yer verilmesi, özelde belirtilen hususun önemine vurgu yapılması içindir.

Ahzâb 33/7’de “nebilerden söz alındığı” belirtildikten sonra “Senden de Nûh’tan da İbrâhim’den de Mûsâ’dan da İsâ’dan da söz aldık” ifadesine yer verilmesi bu beş peygamberin diğelerine göre daha farklı özellikleri bulunmasındandır. Aynı şekilde Kadr 97/4’te el-melâikeh denilmesine rağmen peşinden er-rûh kelimesinin getirilmesi vahyin indirilişinde Hz. Cebrâîl’in özel konumuna dikkat çekilmesi içindir. Buradaki er-rûh kelmesinden maksat eğer Cebrâîl (as) olarak kabul edilirse özel konumu nedeniyle kendisine ayrıca gönderme yepıldığı söylenebilir.

İşte bu örneklerde olduğu gibi, yorumunu yapmakta oduğumuz âyette de Fâtiha’ya ayrıca değinilmesi Kur’ân’ın özü, özeti, anası vs. olma özelliği nedeniyledir. Ayrıca ondaki “hamd/övgü”, “kulluk/ibadet” ve “dua”dan oluşan üç temel konunun Kur’ân’ın bütünlüğüne işaret etmesi ve bütünü içermesi de gerekçeler arasında zikredilebilir. Dahası Fâtiha’nın yedi âyet oluşu da bu yaklaşımın destekçisi durumundadır.

Hz. Peygamber’in “Kur’ân yedi harf üzere indirilmiştir” hadisinde dikkat çekilen nokta da bu olabilir.(9) Ayrıca başka bir hadiste de şöyle buyrulmaktadır: “Ümmü’l-Kur’ân (Fâtiha) o tekrarlanan yedi âyettir. Bana verilen yüce Kur’ân’dır.”(10) Buna göre Kur’ân’da tekrarlanan veya övülen nice prensipler bulunduğu ve bu özelliğiyle Hz. Peygamber’e işte bu harika mesajın verildiği beyan edilmiş olmaktadır.

Fâtiha’ya es-Seb‘u’l-Mesânî isminin verilme nedeni hakkında Râzî özetle şu değerlendirmeleri yapmaktadır:

- Fâtiha ikişerlidir. Yarısı kulun Rabbini övmesidir; yarısı da Yüce Allah’ın kuluna ikramı ve ihsanıdır.

- Fâtiha namazların her rekâtında tekrar edilir. Bu nedenle tekrarlanan âyetlerin oluşturduğu sûre olarak bu isimle anılmaktadır.

- Fâtiha diğer ilâhî kitaplarda yoktur.(11) Bunun için ayrıcalıklı bir özelliğe sahiptir.

- Fâtiha yedi âyettir; adeta her bir âyeti Kur’ân’ın yedide birine denktir.

- Fâtiha yedi âyettir; Hıcr 15/43-44. âyetlere göre cehennemin kapıları da yedi tanedir. Bu sûreyi okuyanlara cehennemin kapıları kapanır.

- Fâtiha namazda okunur ve bir başka sûre daha ona ilave edilir. (Bir anlamda Fâtiha, namazda iki sûrenin okunmasına vesile olur).

- Fâtiha Yüce Allah’a bir övgü olduğu için ona mesânî (övme, medih) denilmiştir.(12)

2. Bu konuda bir başka ihtimal daha vardır ki o da söz konusu vâv harfinin “beyâniyye, tefsîriyye veya tafsîliyye” manasına alınmasıyla elde edilmektedir. Bu durumda âyette öncelikle “tekrarlanan yedili”nin yani “yüce Kur’ân”ın Hz. Peygamber’e verildiği beyan ediliyor demektir. Zümer 39/23’te Kur’ân’ın sıfatlarından birisinin de mesânî olduğu düşünüldüğünde bu yaklaşımın da doğru olduğu sonucunu elde edebiliriz. Bu yaklaşım gereği “tekrarlanan veya övülen yedili” ifadesi esasında bütünüyle Kur’ân’ı içermektedir.

Kur’ân’ın içeriğine bakıldığında vahyin tekrarlanan veya övülen yedi temel prensibi içerdiğini söyleyebiliriz. Bu prensipler Kur’ân’da yer alan “emirler”, “yasaklar”, “müjdeler”, “uyarılar”, “kıssalar”, “nimetler” ve “ümmetler” olduğu ifade edilmektedir.(13) Bu konuda “tevhid”, “hamd”, “dua”, “itikad”, “ibadet”, “nübüvvet” ve “âhiret” gibi konu başlıkları da başka başlıklar da zikredilebilir. Dahası sayıyı “yedi”den ibaret saymayıp daha fazla şeyler de söylenebilir. Bu yaklaşım gereği âyetteki سَبْع seb‘ “yedi” kelimesini “rakamsal” olarak değil de “çokluk” manasında da yorumlayabiliriz.

Her iki yaklaşımın da doğru tarafları vardır; çünkü sonuçta vahyin kıymetine ve değerine dair övücü bir mahiyete dikkat çekilmektedir. Tefsirlerimizde bu âyet hakkında oldukça geniş yorumlar yer almaktadır;(14) biz temelde kabul edilen iki yaklaşımı aktarmakla yetnmek istiyoruz.

b) Önemli Bir Uyarı ve Dinde Bölünme Felaketi

Yüce Allah, sûrenin 88-89. âyetlerinde dünyanın geçici nimetlerine göz dikmemesi, inanmayanlara üzülmemesi ve müminlere kol kanat germesi gerektiği noktasında Hz. Peygamber’i uyarmakta, “Ben ancak ve ancak apaçık bir uyarıcıyım” demesini kendisine emretmektedir.

ı. Dünyalıklara İtibar Etmeme, Müminleri Sahiplenme

لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ اِلٰى مَا مَتَّعْنَا بِه۪ٓ اَزْوَاجًا مِنْهُمْ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Sakın onlardan bazı çiftlere verdiğimiz (tattırdığımız) şeye (dünyalığa) gözlerini dikme! Onlardan dolayı üzülme ve müminlere kanadını indir (alçak gönüllü ol)!”

Âyetteki لَا تَمُدَّنَّ lâ temüdde(nne) emri “sakın (göz) dikme, uzatma”; عَيْنَيْكَ ‘ayneyke tamlaması “senin iki gözünü”; اِلٰى مَا مَتَّعْنَاilâ mâ mette‘nâ ifadesi “onları faydalandırdığımız şeylere”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “kendisiyle”; اَزْوَاجًا ezvâcen sözcüğü “çiftlere, eşlere, insanlara”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَلَا تَحْزَنْ ve lâ tahzen emri “ve sakın üzülme”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”;وَاخْفِضْ vahfıd emri “ve ger, indir”; جَنَاحَكَ cenâhake tamlaması “senin kanatlarını”; لِلْمُؤْمِن۪ينَ li’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlere, inananlara” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in dünya hayatına göz dikmemesi, inkârcılara üzülmemesi ve müminlere kol kanat germesiyle ilgili uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ اِلٰى مَا مَتَّعْنَا بِه۪ٓ اَزْوَاجًا مِنْهُمْ “Sakın onlardan bazı çiftlere verdiğimiz (tattırdığımız) şeye (dünyalığa) gözlerini dikme!” Yüce Allah önceki âyette “Hz. Peygamber’e tekrarlanan ve övülen yediliyi, yani yüce Kur’ân’ı verdiğini” hatırlattıktan sonra, vahiyden daha önemli, daha değerli, daha öncelikli hiçbir şeyin bulunmadığını ona hatırlatırcasına “sakın dünyalıklara gözünü dikme, rağbet gözüyle onlara bakma”(15) diye emretmiştir.

Hz. Peygamber’in bir hadisinde şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “(Nimet ve zenginlik manasında) Kur’ân’la yetinmeyen bizden değildir.”(16) Hz. Ebû Bekir’den nakledilen bir söze göre “kişiye Kur’ân verildiği halde o kişi başkalarına daha büyük bir şey verildiğini düşünür veya böyle görürse küçüğü büyütmüş, büyüğü ise küçültmüştür.”(17)

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek bütün insanlara seslenmekte ve dünyanın geçiciliğine aldanmamak gerektiğini öğütlemektedir. Bu uyarının bir benzeri Tâhâ 20/131’de şu şekilde yer almaktadır: “Sakın, içinde kendilerini denememiz için pek çok çifti faydalandırdığımız dünya hayatının süsüne gözlerini dikme! Rabbinin rızkı hem daha hayırlı, hem de daha kalıcıdır.”

Bu âyetlerde te’kidli yani pekiştirici bir biçimde Hz. Peygamber’in geçici dünya süsüne göz dikmemesi ve bu süsler verilmediği için de üzülmemesi gerektiği kendisine emredilmektedir. Âyetteki اَزْوَاج ezvâc kelimesi “benzer topluluklar, bazı gruplar, bazı insanlar” manasında yorumlanmıştır.(18)

Mekkeli müşriklerin dünyalıklarının aslında çok da imrenilecek bir şey olmadığı, verilen her bir nimetin imtihanın bir parçası olduğu ve مَتَّعْنَا mette‘nâ fiilinin de işaretiyle “geçiciliği” ifade edilmektedir. Tâhâ 20/131’de de zikredildiği üzere, Kur’ân’da 70 yerde geçmekte olan m-t-‘a kökünden kelimeler fiil ve emir kalıplarında “yaşatmak, geçindirmek”,(19) edilgen fiil kalıplarında ise “yaşatılmak”(20) demektir. Kelime metâ‘ şeklinde isim kalıbında ise “dünyalık, geçimlik, geçim dönemi”,(21) “boşanan kadının mehir dışında, iddet süresince bakımının üstlenilmesi”(22) ve “yük, eşya”(23) gibi anlamlara gelmektedir.(24)

Mette‘a veya bu kökten gelen bütün fiil, isim ve emirler Kur’ân’daki bütün kullanımlarında geçicilik manası içermekte, özellikle dünya hayatının sürekli olmadığını vurgulamaktadır. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/196’ta da olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’i uyarmakta ve dünyalıkları çok olanlara imrenmemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Mesele dünya hayatıyla ilgili ise miktar ve oran ne kadar yüksek olursa olsun, âhirete göre bütün bunlar geçicidir ve azdır.(25) Zira Yüce Allah şeytanın ve dünya hayatının ayartmacılığına kapılmama noktasında bütün insanları uyarmakta, şeytanın pozisyonu ile dünya hayatının aldatıcılığını yanyana zikretmektedir.(26)

Yüce Allah dünya hayatının süsleri bağlamında çeşitli maddeleri veya kavramları saymakta, ancak bunlara kanmamak ve kapılmamak gerektiğini de âhiret karşılaştırması yaparak ortaya koymaktadır.(27) Dahası Tevbe 9/55 ve 85’te şu uyarı vardır: “Onların malları ve evlatları seni imrendirmesin! Allah onlara dünyada bunlarla azap etmeyi dilemektedir.” Demek ki mal ve çocukların Allah yolunda bir amaç için verildiği anlaşılmaz da bunlar birer dünya süsü olarak görülürlerse sonuçta azaba neden olacaklardır.

Bütün bu söylediklerimiz sonunda şunu tekrar vurgulayalım: İslam’ın ilk dönemlerinde Müslümanlar için çeşitli sıkıntıların yaşandığı olaylar sahnelenmişti. Yüce Allah Hz. Peygamber’in sembollüğünde hem dönemin müminlerini, hem de bütün zamanların insanlarını uyarmaktadır. Elbette Hz. Peygamber’in böyle bir özlemi yoktu. Burada hitap şeklen ona yönelik olsa da maksat diğer insanlara seslenmektir.

2. وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ “Onlardan dolayı üzülme!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik uyarısında “onlarla ilgili üzülmemesi”ni kendisine emretmektedir. Burada sözü edilen konu, inkarcıların iman etmemeleri ve kendisini umursamamaları nedeniyle üzülmemesi gerektiğidir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli âyetler zikredilmektedir.(28) Dahası, onlara gerek dünyada, gerekse mahşerde inecek azap nedeniyle üzülmemesi gerektiği de söz konusu edilmiş olabilir.(29) Esasında Yüce Allah’ın inkarcılara verdiği sınırsız nimetleri Allah yolunda kullanmamaları, fakirlerle paylaşmadıkları için Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Ayrıca benzer bol servetin kendisine verilmemesine de üzülmemesi emredilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in “onlar da gelirse daha güçlü oluruz” gibi bir düşünceye kapılmaması gerektiğini dolaylı olarak kendisine hatırlatıyor demektir. Anlaşılıyor ki asıl değerlere sahip olmayanlara ve onlara sahip çıkmayanlara gıpta etmemek bir yana, onlara üzülmemek de gerekiyor vesselâm.

3. وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Müminlere kanadını indir (alçak gönüllü ol)!” Yüce Allah bu âyette üçüncü uyarısını ise Hz. Peygamber’in müminlere merhamet kanatlarını indirmesini, onları sahiplenmesini, alçakgönüllülük ve şefkat kanatlarını onların üzerine germesini kendisine emretmektedir. Bu emir Mâide 5/54 ve Feth 48/29’da da geçtiği gibi, aynı zamanda samimi müminlerin birbirlerine karşı duruşlarının ve duygularının da bir gereğidir. Bu emrin bir benzeri İsrâ’ 17/24’te de yer aldığı üzere, ana babaya yönelik davranışlarında çocuklara verilen görevler arasında da sayılmaktadır.

Şu‘arâ’ 26/215’te de zikredildiği gibi, bu âyette risaletin en önemli ilkelerinden birisi olan prensip gündeme getirilmekte ve “Hz. Peygamber’in müminlerle ilişkisi” düzenlenmektedir. Bu ifade tıpkı Müzzemmil 73/20’de de olduğu gibi “seninle olan bütün müminler” demektir. Çünkü bu sûrenin indirildiği dönemde Mekke’de Hz. Peygamber’e iman edip de onu takip etmeyenlerin bulunduğu düşünülmemelidir. Buradaki maksat Hz. Muhammed’e iman edip ona tabi olan bütün müminlerdir.

Bu ifade, merhametli olmayı, merhametli davranmayı, onların derdiyle dertlenip sevinçlerini paylaşmayı içeren bir ifadedir. Hz. Nûh’tan kavminin istediği “müminleri yanından kovması”na karşılık, onun verdiği “ben müminleri kovamam” cevabı gibi,(30) Hz. Peygamber de aynı konuda bilinçlendirilmekte ve inananları sahiplenmesi kendisinden istenmektedir.

En‘âm 6/52’de “Hz. Peygamber’in yanındakileri kovmaması gerektiği” emredilmekte, Kehf 18/28’de ise “Allah rızasını umarak sabah akşam Rablerine dua edenlerle birlikte olması, dünya hayatının süsünü isteyerek gözlerini onlardan ayırmaması gerektiği” hükme bağlanmış olmaktadır.

Bu âyetlerden ders ve metot alarak şunu çıkartabiliriz: Müslümanlar da birbirlerini sahiplenmeli, birbirlerini dışlamamalı, vitrincilik yaparak yüreği yaralı samimi müminleri kesinlikle çevrelerinden kovmamalıdırlar. Günümüzde müminleri en çok rahatsız eden böyle bir davranışın müslümana yakışmadığı ve merhametli davranmanın erdem olduğu işte bu âyetlerde herkese emredilmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’in Apaçık Uyarıcılığı

وَقُلْ اِنّ۪يٓ اَنَا۬ النَّذ۪يرُ الْمُب۪ينُ “De ki: “Ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.”

Âyetteki وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; اِنّ۪يٓ اَنَا۬ innî ene ifadesi “muhakkak ki benim sadece ben”; النَّذ۪يرُ الْمُب۪ينُ en-nezîru’l-mübînu tamlaması ise “apaçık uyarıcı (olan)” demektir.

Burada Hz. peygamber’in en temel risalet görevlerinden en önemli ve öncelikli olanı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşrik muhataplarla ilişkisini anlatmak üzere onlara tebliğ ettiği bütün ilke ve prensiplerin Yüce Allah’tan gelen bildirimler olduğunu onlara ilan etmesini emretmektedir. Hz. Peygamber inkârcıların gerek “dünya hayatında başlarına gelebilecek sıkıntıların”, gerekse “mahşerdeki cehennem azabıyla ilgili verdiği bilgilerin” kaynağının ilâhî olduğunu açık bir şekilde ortaya koymuştur.

Âyette geçen النَّذ۪ير en-nezîr kelimesi “bildiren, duyuran, tebliğ eden, uyaran, korkutan” anlamlarına geldiği gibi, “kendini davasına adayan” manasına da gelebilir ki peygamberler kendilerini davalarına adamış birer dava adamı idiler.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan النَّذ۪يرُ الْمُب۪ينُ en-nezîru’l-mübînu tamlamasıyla Hz. Peygamber’in apaçık bir uyarıcı olduğunu ilan etmesi kendisine emredilmektedir. Âyetteki اِنّ۪يٓ اَنَا۬ innenî ene “muhakkak ki benim ben” ifadesi cümleye “vurgu” manası katmakta ve Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği bilgilerin tamamının birer ilâhî öğreti olduğuna dikkat çekmektedir.

Onun özellikle Yüce Allah’ın varlığına ve birliğine, risalet kurumuna, helal ve haramlara, ölüme ve sonrasına dair söyledikleri apaçık birer hakikat olmasına rağmen, muhataplar ona gereken ilgiyi göstermemişlerdi. Bu arada söz konusu tamlamanın النَّذ۪يرُ الْمُب۪ينُ en-nezîru’l-mübînu şeklinde eliflâmlı gelmiş olması, Hz. Peygamber’in “o bilinen ve beklenen apaçık uyarıcı” olduğunu da göstermektedir. Bu durumda maksat daha önceki ilâhî mesajlar vasıtasıyla onun risaletinin bilindiğini ve beklendiğini göstermek olabilir.

Âyetteki الْمُب۪ين el-mübîn sıfatı Hz. Peygamber’in konuşmalarının son derece açık olduğunu, anlaşılmaz bir dil kullanmadığını ve başkalarının yanlış anlamalarına sebep olacak herhangi bir yapı içermediğini de göstermektedir. Buradan hareketle, din tebliğinde bulunan insanların da anlaşılmaz bir dil kullanmaması gerektiği, olabildiğince net ve açık ifadelerle dini anlatmalarının zorunlu olduğu kendiliğinden ortaya çıkmış olmaktadır. Kur’ân apaçık hakikatler getirdiğine, Hz. Peygamber de apaçık bir uyarıcı olarak görevini yaptığına göre, onun izinden giden âlimlerin de aynı yolu ve metodu takip etmeleri gerekmektedir.

c) Hakikat Düşmanlarına Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 90-93. âyetlerinde “Nitekim biz, bölüp parçalayanlara/kötülük için yemin edenlere (azabı) indirmişizdir. Onlar, Kur’an’ı bölüp ayıranlardır” buyurarak dinde ayrılığın felaket olduğuna dikkat çekmekte, herkesi dünya hayatında yapıp ettiklerinden hesaba çekeceğini haber vermektedir.

ı. Gerçeği Bölenlere Tehdit

كَمَآ اَنْزَلْنَا عَلَى الْمُقْتَسِم۪ينَ “Nitekim biz yalan yere yemin edenlere (azabı) indirmişizdir.”

Âyetteki كَمَآ اَنْزَلْنَا kemâ enzelnâ ifadesi “indirdiğimiz gibi”; الْمُقْتَسِم۪ين el-muktesimîne kelimesi ise “bölücülere, bölüp parçalayanlara, yemin edenlere” demektir.

Burada gerçeği bölüp parçalayanlarla ilgili uyarıcı ve tehdit edici bilgi gündeme getiirlmektedir.

Bu âyet “(vahyi sana biz indirdik), tıpkı (onu önceden) paramparça edenlere indirdiğimiz gibi” şeklinde de anlaşılabilir. Yüce Allah Hz. Peygamber’den bildirmesini istediği hususlardan birisini de “bölücülere, cezayı hak edenlere azap indirici olduğunu hatırlatması”dır. Bu ifadenin öncesinde gizli bir “İnanmayanlara Allah’ın azabı inecektir” şeklinde mesajın bulunduğu anlaşılmaktadır. Buna göre “Yüce Allah öncekilere nasıl azabını indirmişse hak edenlere de aynı şekilde azabını indirecektir.”

1. Âyette geçen الْمُقْتَسِم۪ين el-muktesimîne kelimesinin anlamıyla ilgili farklı izajlar yapılabilir. Bu çerçevede şu hususları aktarmakta yarar görmekteyiz:

a) Buradaki الْمُقْتَسِم۪ين el-muktesimîne kelimesi “bölücüler, bölüp parçalayanlar” manasına gelebilir. Bu kelimenin verdiği anlam bağlamında maksadın ne olduğu bir sonraki âyette açıklanmakta ve onların Kur’ân’ı parça parça etmek isteyenler olduğu ifade edilmektedir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre الْمُقْتَسِم۪ين el-muktesimîne denen kişiler insanları Hz. Peygamber’e iman etmekten alıkoymak için Mekke yollarını bölüşerek oraları kesen kimselerdir. Bu yorum âyetin devamıyla da uyumlu bir bakış açısı ortaya koymaktadır. Bu görüşe benzer şekilde Mukâtil b. Süleyman bunların Hz. Peygamber’e inanmamaları için dışarıdan gelenleri uyarmak üzere Velid b. Muğîra’nın görevlendirdiği kişiler olduğunu ifade etmiştir.

Yine İbn Abbâs’tan gelen bir başka rivayete göre الْمُقْتَسِم۪ين el-muktesimîne yani “bölüp parçalayanlar” Yahûdi ve Hıristiyanlardır. Bunların Kur’ân’ı bölüp parçaladıkları, Tevrat’a uyan kısımlara iman edip diğerlerini inkâr ettikleri de belirtilmektedir.(31) Konuyla ilgili olarak bir delil olacak şekilde Ra‘d 13/36’yı hatırlayabiliriz: “Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, sana indirilene (Kur’ân’a) sevinirler. Fakat (senin aleyhinde birleşen) gruplardan onun bir kısmını inkâr eden de vardır. De ki: Bana, sadece Allah’a kulluk etmem ve O’na ortak koşmamam emrolundu. Ben sadece O’na çağırıyorum ve dönüşüm de yalnız O’nadır.”

b) Konuyu Hz. Sâlih’in kavmiyle ilişkilendirenler de vardır. Onlara göre Semûd kavmi Hz. Sâlih’e suikast düzenlemek için aralarında yemin etmişlerdi. İşte Neml 27/49’da geçen tekâsemû fiiliyle bu âyette geçen الْمُقْتَسِم۪ين el-muktesimîne kelimesi aynı kökten gelmekte ve “yemin etmek” şeklinde birbirine yakın manalarda kabul edilmektedir. Bu yaklaşıma göre, söz konusu kelime “taksimat” ve “bölüp parçalamak”la değil, “yemin”le ilişkilendirilmiş olur.(32)

Bu görüş de sûrede en son ele alınan kıssa olması itibariyle bağlama uygun gibi görünse de, bir sonraki âyette hitap doğrudan Kur’ân’a yönelik olduğu için sorunlu bir yorum olarak düşünülebilir. Ancak bir sonraki âyeti konu başlığı olarak kabul edersek bu defa sözünü ettiğimiz problem ortadan kalmış olur ki bu yorum bağlam dikkate alındığında diğerlerine göre daha güvenilir olarak değerlendirilmektedir.

2. Bu izahlar ışığında âyetin başındaki كَمَآ اَنْزَلْنَا kemâ inzelnâ ifadesini de açıklamak gerekmektedir. Buna göre, söz konusu ifade vahyin bir kısmına inanıp diğerlerini reddeden Yahudi ve Hıristiyanlara dünyevi azap indirildiği gibi Hz. Peygamber’e de “tekrarlanan veya övülen yedili yani yüce Kur’ân’ın verilişi”yle ilişkilendirilmiş olur. Bu izaha göre كَمَآ اَنْزَلْنَا kemâ enzelnâ ifadesi Hıcr 15/87. âyetle bağlantılı kabul edilmektedir.

3. Yapılan diğer bir açıklamaya göre buradaki كَمَآ اَنْزَلْنَا kemâ enzelnâ ifadesi bir önceki âyetle ilişkilidir. Buna göre âyette gizli ifadelerin bulunduğu kabul edilmektedir. Söylenmek istenen şudur: “Ben sizi Kur’ân’ı parça parça edenlere indirdiğimiz o azap gibi olan bir azaptan apaçık bir şekilde uyarmaktayım.”(33)

İtiraf etmek gerekir ki, bu yorumların her biri kendine göre doğru olabileceği gibi açıktan eleştirilebilecek yönleri de elbette vardır. “En doğrusunu Rabbimiz bilir” diyerek diğer âyetlerin yorumuna geçmek istiyoruz.

ıı. Kur’ân’ı Bölenlere Uyarı

اَلَّذ۪ينَ جَعَلُوا الْقُرْاٰنَ عِض۪ينَ “Kur’an’ı bölüp ayıranlara (gelince).”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ جَعَلُوا ellezîne ce‘alû ifadesi “onlar yapanlar(dır), şekillendirenler(dir)”; الْقُرْاٰن el-kur’âne sözcüğü “Kur’ân’ı”; عِض۪ين ‘ıdîne kelimesi ise “parça parça halinde, onu parçalayanlar” demektir.

Burada vahyi bölüp parçalayanlarla ilgili uyarıcı ve tehdit edici bilgi gündeme getiirlmektedir.

Bu ayetteki عِض۪ينَ ‘ıdîne kelimesi “bölük bölük edenler, parçalara ayıranlar, tutarsız, uyumsuz görenler, farklı sözler söyleyenler, yalanlayanlar” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah Kur’ân’ı bölüp parçalayanlardan söz etmekte ve önceki âyette geçen الْمُقْتَسِم۪ين el-muktesimîne kelimesini açıklamaktadır. İşte bu kişiler ehl-i kitaptan olan Yahûdi ve Hıristiyanlar olabileceği gibi vahyin indirildiği dönemdeki Mekkeli müşrikler de olabilir. Ehl-i kitaptan olanlar Kur’ân’ın Tevrât’a uyan bölümlerine iman edip diğerlerini inkâr etmeleri Kur’ân’ı bölük pörçük etmeleri manasına alınabilir.

Konuyu müşriklerle de ilişkilendirmemiz mümkündür. Buna göre müşiklerin Kur’ân hakkında çeşitli suçlamalarda bulundukları bilinen bir husustur. Bu çerçevede bazı hatırlatmalar yapmak gerekirse şunları söylememiz mümkündür: Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(34) “öncekilerin masalları”,(35) “geçmişten gelen büyü”,(36) “açık bir büyü”(37) veya “bir beşer sözü”(38) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(39) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(40) “onu şeytanların indirmediği”ni,(41) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(42) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(43)

Âyetin Güne Mesajı:

İşte Yüce Allah vahyi hakkında böyle ileri geri konuşanlara daha önceki vahiylerle ilgili benzer yaklaşımlar ortaya koyanlara uyguladığı gibi bunlara da azap indireceğini haber vermekte ve muhatapları uyarmaktadır. Durum vahyin indirildiği dönemlerde aktardığımız gibiydi de bugün daha iyi bir pozisyonda olduğumuz söylenemez. Günümüzde de vahyi istediği gibi kullanan, istediği bölümlerine güvenip istemediklerini çeşitli bahane, by-pass ve kamuflaj uygulamalarıyla reddedenler, başka kaynakları esas alıp önceleyenler sırayı vahye getirmeden veya getiremeden onun aydınlık dünyasını şu veya bu şekilde karartmaya devam etmektedirler.

Vahiy ile ilgisini sadece işine geldiği kadarıyla sınırlı tutanların vahyin indirildiği dönemdeki veya öncesindeki sapkınlardan hiçbir farkı yoktur. Onlara uygulanan ilahi ceza prosedürü bunlara da hem dünyada hem de âhirette uygulanacaktır. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de belirtildiği gibi, vahyin bir bölümüne iman edip bir bölümünü inkâr edenler tümünü inkâr edenler konumundadır ve hem dünyada, hem de mahşerde korkunç bir azaba çarptırılacaklardır.

En‘âm 6/159, Mü’minûn 23/53’te verilen bilgilerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerdeki mesajlar aynı noktaya işaret etmektedir. Özellikle Rûm 30/31-32. âyetlerin meallerini hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı duyarlı olun; namazı kılın; müşriklerden olmayın! Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın! Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.” İşte bu âyetler meseleyi açıkça ortaya koymaktadır.

ııı. Herkesin Sorgulanacağı

فَوَرَبِّكَ لَنَسْـَٔلَنَّهُمْ اَجْمَع۪ينَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Rabbine yemin olsun: Yaptıklarından dolayı onların hepsini mutlaka sorguya çekeceğiz.”

Buradaki فَوَرَبِّكَ fe verabbike ifadesi “Rabbine yemin olsun ki”; لَنَسْـَٔلَنَّهُمْlenes’elennehum ifadesi “onları muhakkak ki sorgulayacağız”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi “hepsini”; عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ ‘ammâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylerden” demektir.

Burada inkârcı ve vahye karşı duyarsız insanlar başta olmak üzere bütün insanların mahşerde sorgulanacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri Nahl 16/56’da yer almaktadır. Yüce Allah dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsiyle ilgili olarak insanları mahşerde sorgulayacağını haber vermektedir. Âyette yer alan فَوَرَبِّكَ fe verabbike ifadesi bir yemindir ve “Rabbine yemin olsun ki” manasına gelmektedir. Hem cümlenin başındaki yemin ifadesi, hem de لَنَسْـَٔلَنَّهُمْ lenes’elennehum ifadesindeki lâm/le edatı manayı güçlendirmekte ve pekiştirmektedir.

Verilmek istenen mesaj açıktır: İnsanlar ve elbetteki vahyi bölük pörçük edenler, Kur’ân’ı kısımlara bölüp bütünlüğünü reddedenlerin hepsi bu yaptıkları çirkinlikten dolayı mutlak surette hesaba çekileceklerdir. Kur’ân’a bu uygulamayı reva görenler ister vahyin indirildiği dönemde, isterse sonraki dönemlerde bunu yapsınlar, işledikleri bu korkunç suç ve günahın hesabını elbette vereceklerdir; işte Yüce Allah’ın yeminle dile getirdiği husus budur.

Kur’ân’da insanların mahşerde sorgulanmadan, yargılanmadan cezalandırılmayacakları, bir anlamda yargısız infaz yapılmayacağı ifade edilmektedir. Kur’ân’a göre insanlar âhirette diriltildikten sonra onlara yönelik uygulamalar “diriltilme”, “toplanma”, “Yüce Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme” ve peşinden “sorgulanma”nın gelmesiyle devam edecektir.

Mahşerdeki sorgulanma elbette “ne yaptın?” veya “ne yapmadın?” şeklinde olmayacaktır; çünkü A‘râf 7/7 gibi daha pek çok âyette de belirtildiği üzere, insanların yapıp ettiği her ne varsa hepsi kayıt altına alınmaktadır. İnsanların ellerine verilecek olan amel defterlerinde işte bütün bunlar zaten küçük-büyük ayırımı yapılmadan melekler tarafından kaydedilmiştir. Oradaki sorgulamada “niçin yaptın” veya “niçin yapmadın?” şeklinde bir azarlama ve rezil etme sorusu şeklinde tecelli edecektir.

Kur’ân’da sorgulanmayla ilgili âyetlere bakıldığında farklı kelimelerin kullanıldığı görülmektedir. Ancak en yaygın olan ise s-e-l kökünden gelenlerdir ve bunların sayısı da oldukça fazladır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin vermek istediği mesaj, bağlam da dikkate alınrak yorumlanmalıdır. Buna göre maksat şudur: Bu âyetteki ifadelerden anlaşıldığına göre, Kur’ân’ı parça parça edenler, yani “bazı kısımları doğrudur, bazıları yanlıştır” veya “bir kısmı büyü, bir kısmı kehanet, bir kısmı da eskilerin masallarıdır” diyenler mutlaka hesaba çekilecektir.

İnsanların mahşerdeki sorgunlamasıyla ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır. Bunların bir bölümünü aktarmakla yetineceğiz:

“Elbette kendilerine peygamber gönderilen kimseleri de, gönderilen peygamberleri de mutlaka sorguya çekeceğiz!”(44) Bu âyet bütün insanların ve onlara peygamber olarak gönderilen elçilerin de sorgulanacağını ifade etmektedir.

“Allah’a andolsun ki, iftira etmekte olduğunuz şeylerden mutlaka sorguya çekileceksiniz!”(45) Buradaki konu, Yüce Allah’a kız çocuk isnad eden Mekkeli müşriklerle ilgilidir ve onların bu büyük iftiranın hesabının kendilerinden mutlaka sorulacağı belirtilmektedir.

“Yaptıklarınızdan mutlaka sorumlu tutulacaksınız.”(46) Bu âyette sözü edilen konu, dileyenin sapıklığının onaylanması, dileyenin de hidâyete erdirilmesiyle ilgilidir. İnsanlar, dünya hayatlarında serbest bırakıldıkları bu tercihlerinin sonucunda hesaba çekileceklerdir. Hesaba çekilmek tercih sahibi olmayı gerektireceği için, ilgili âyetin sonu bu hatırlatma cümlesiyle sona ermektedir.

“(Allah), yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çekileceklerdir”(47) mealindeki âyette ele alınan konu, Yüce Allah’a eş tutan ve O’na ortak koşanlara yöneliktir. Yüce Allah, yaptığı hiçbir işten sorgulanamayacağını, oysa ortak koşulan varlıkların ise sorgulanacağını belirterek, müşriklerin bu anlamda sorgulanmaya tâbi varlıklara tapınmakla ne kadar büyük bir yanılgıya düştüklerini kendilerine bildirmiş olmaktadır.

“Doğrusu o (Kur’an), senin için ve kavmin için bir hatırl(t)madır (şereftir). İleride ondan sorumlu tutulacaksınız”(48) mealindeki Zuhruf 43/44. âyetinin de bulunduğu bağlamda şu konuların işlendiğini görmekteyiz: İnkâr edenlerin evlerinin tavanları, merdivenleri, kapıları ve yaslanacakları koltuklarının altından yapılmış olması, çeşitli zinetlere sahip olmaları vs. bütün bunların dünya hayatının fani geçimlikleri olduğu, âhiretin ise duyarlı olanlara ait olacağı belirtilmektedir.

Daha sonra Zuhruf 43/44’te vahye sarılması için Hz. Peygamber’e ve dolayısıyla inananlara yönelik hatırlatmanın peşinden “Doğrusu Kur’an, senin için ve kavmin için bir şereftir. İleride ondan sorumlu tutulacaksınız” hitabı getirilmektedir. Buradan anlaşılıyor ki Kur’ân’dan hesaba çekilmenin yeri ve zamanı âhirettir. Sanıldığı gibi Kur’ân’la ilgili soru sadece onun adıyla sınırlı olup “Kitabın nedir?” şeklinde ve kabirde değil, bütünüyle bir hayatı içerecek şekilde âhirette gerçekleştirilecektir.(49)

d) Hz. Peygamber’in İnşa Edilişi

Yüce Allah, sûrenin 94-96. ayetlerinde “Sana emrolunanı açıkça söyle ve ortak koşanlardan yüz çevir!” buyurarak Hz. Peygamber’i bilinçlendirmekte, sonrasında ise “(Seninle) alay edenlere karşı biz sana yeteriz. Onlar Allah ile beraber başka bir ilâh edinenlerdir. (Kimin doğru olduğunu) yakında bilecekler!” beyan ederek Allah’ın gücüne karşı putperestliğin korkunç bir hata olduğuna dikkat çekmektedir.

97-99. âyetlerde inkârcıların söyledikleri nedeniyle Hz. Peygamber’in kalbinin daraldığı, buna rağmen “(Sen şimdi) Rabbini hamd ile tesbih et ve secde edenlerden ol!” denilerek ona bir bilinç verildiği hatırlatılmakta, son âyette ise Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara şu hitapla seslenilmektedir: “Sana hakikat(ı ortaya çıkartan ölüm) gelinceye kadar Rabbine ibadet et!”

ı. Tebliğde İki Temel Kural

فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَاَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِك۪ينَ “Sana emrolunanı açıkça söyle ve ortak koşanlardan yüz çevir!”

Âyetteki فَاصْدَعْ fasde‘ emri “açıkça söyle, açıkça ortaya koy”; بِمَا تُؤْمَرُ bimâ tu’meru ifadesi “emrolunduğun şeyi”;وَاَعْرِضْ ve a‘rıd emri “ve yüz çevir”; عَنِ الْمُشْرِك۪ينَ ‘ani’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden, ortak koşanlardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e risalet göreviyle ilgili verilen çok önemli iki ilke gündeme getirilmektedir.

Rivayet edildiğine göre Nebî (as) bu âyet gelinceye kadar tebliğini gizli yapmış, bu âyetten sonra ise açık ve aleniyete dönmüştür.(50)

1. فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ “Sana emrolunanı açıkça söyle!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek kendisine emrolunan şeyi açıkça ortaya koymasını ve müşriklerden yüz çevirmesini istemektedir. Âyette geçen اصْدَعْ ısda‘ emri “açıkça söylemek, açıkça ortaya koymak, doğruyu yanlıştan ayırıcı bir işlem ortaya koymak” demektir.(51) Bu anlamıyla söz konusu emir Mâide 5/67, Nahl 16/35, ‘Ankebût 29/18 ve Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde yer alan “tebliğ” göreviyle ilişkili olduğu gibi, Kâf 50/45, Zâriyât 51/55, Tûr 52/29, A‘lâ 87/9 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde geçen “gerçeği hatırlatmak” göreviyle de yakından ilgilidir; hatta birbirini tamamlar mahiyettedir.

Hz. Peygamber’e tebliğ etmesi emredilen şey, ona vahyedilen Kur’ân’dır ve Yüce Allah Hz. Peygamber’e Kur’ân’ı açıkça tebliğ etmesini yani onu muhataplara aktarmasını emretmektedir. İlâhî mesajların muhataplara tebliğ edilmesiyle ilgili olarak Kur’ân’da bir sıralama yer almaktadır. Buna göre Hz. Peygamber’in, yakın akrabasını,(52) kavmini,(53) Mekke’yi ve çevresini,(54) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(55) ulaşabildiği herkesi(56) ve nihayet bütün insanları(57) uyarması kendisinden istenmiş olmaktadır.

2. وَاَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِك۪ينَ “Ortak koşanlardan yüz çevir!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik inşa emirlerinden birisini de bu cümlede dikkatlere sunmakta ve Hz. Peygamber’in müşriklerden yüz çevirmesini kendisine emretmektedir. Burada sözü edilen yüz çevirme, onlara aldırış etmemek, sözlerine önem vermemek şeklinde anlaşılmalıdır. Nihayetinde müşriklerden yüz çevirmenin anlam alanında onların kendilerinden değil, şirklerinden yüz çevirmek manası vardır. Çünkü onlardan yüz çevirmek onları kendi hallerine bırakmak manasına gelebilir; oysa mesele onları o halde terketmekten ziyade, kendilerinden şirki giderip onları kazanmak esastır.

Buradan hareketle, inançsız insanlara hiç tebliğ yapılmaması gerektiğini söylemek kesinlikle doğru değildir. A‘lâ 87/9’da gibi âyetlerde de yer aldığı üzere tebliğ bir zorunluluktur; ancak inanmak istemeyenlere zor kullanmak veya onlar üzerinde ısrarcı bir tavır geliştirmek yanlıştır.

Nitekim Hıcr 15/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Onları bırak; yesinler, eğlensinler ve boş ümit onları oyalayadursun. (Kötü sonucu) yakında bileceklerdir!” Konuyla ilgili olarak Bakara 2/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, hidâyete karşılık dalâleti satın alanlardır. Ancak onların bu ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girememişlerdir.”

“Câhillerden yüz çevir” mealindeki A‘râf 7/199’da da ifade ettiğimiz üzere, burada sözü edilen “cahiller”den kasıt En‘âm 6/68’de de beyan edildiği gibi “Allah’ın âyetleriyle alay eden ve onlar hakkında ileri geri konuşup boş laflar ileri sürenler” ile En‘âm 6/106 ve Hıcr 15/94’te de geçtiği üzere “şirkte kararlı olan müşrikler”dir. A‘râf 7/199’da geçen الْجَاهِل۪ين el-câhilûne/el-câhilîne kelimesi yine bu manada olmak üzere çeşitli âyetlerde geçmektedir.(58)

Câhiller, gerçeği fark etmeyen, yanlışın yanında yer alan, dahası kendini bilmeyen, ısrarla ve inatla fıtratına yabancılaşanlardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan الْمُشْرِك۪ين el-müşrikîne kelimesi ile diğer âyetlerde zikredilen الْجَاهِل۪ين el-câhilîne kelimesi birbirine yakın anlamda buluşmaktadır.

Anlaşılıyor ki âyette yer alan “müşriklerden yüz çevirmek” emri, tebliğ edilmiş olmasına rağmen, buna ısrarla itibar etmeyen cahillerden yüz çevirmekle ilgilidir. Hatta Furkân 25/63’te yer aldığı üzere, bu tiplerle karşılaşıldığında “selam” deyip geçmek en doğrusudur. Dahası, Kasas 28/55’te beyan edildiği gibi “sizin işleriniz size, bizimki de bize; selam size olsun; biz câhillere itibar etmeyiz” sözünü söylemek de bir erdem olarak tanıtılmaktadır. Benzer bir mesaj Yûnus 10/41’de de zikredilmektedir.

Peygamberler tebliğle görevlendirilmiş olmalarına rağmen, muhataplar eğer inkârda kararlı ve ısrarcı iseler o zaman tebliğe devamın bir anlamı kalmamaktadır. Bu durum önyargılarla davranıp hiç tebliğ etmemek değil, tebliğde ısrardan vazgeçmek demektir.

Konuyla alakalı olarak bazı âyetlerde bilgi verilmekte, “cahiller”den ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “müşrikler”den yüz çevirmenin bir emir olduğu vurgulanmaktadır.(59) Yüce Allah Şûrâ 42/48’de geçtiği üzere, Hz. Peygamber’e hitabında “Eğer yüz çevirirlerse biz seni onların üzerine bekçi göndermedik” buyurarak konuyu açıklamaktadır. Eğer bu tiplerden yüz çevirirse Hz. Peygamber’e hiçbir zarar veremeyecekleri de haber verilmektedir.(60)

Yüce Allah’ın kitabından düşmanca bir tavırla yüz çevirenler en zalimlerdir(61) ve onlardan yüz çevirmek gerekir; çünkü bunların varıp duracağı yer ateş azabıdır.(62) Yiğit müminler boş şeyleri gördüklerinde onlardan nasıl yüz çevirirlerse(63) aynı tutumu vahiyden yüz çevirenlere de uygulamalıdırlar. Çünkü Necm 53/39’da bu husus açık ifadelerle şöyle ortaya konulmaktadır: “Zikrimizden (vahiyden, yani Kur’ân’dan) yüz çevirenden ve bu yakın hayattan başka bir arzusu olmayandan sen de yüz çevir.” Hak ve hakikatin temel ölçüsü olan vahiyden yüz çevirenlere şeytanlar musallat edileceği gibi,(64) bunlar aslandan kaçan yaban eşeklerine benzetilerek(65) nasıl yanlış bir yolda oldukları vurgulanmaktadır.

Belki bu âyeti tefsir mahiyetinde görülebilecek bir hadisinde Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Faziletlerin en büyüğü seninle ilişkisini kesene ulaşman, seni mahrum bırakana ikramda bulunman ve sana haksızlık edeni bağışlamandır.”(66) Ca‘fer-i Sâdık’tan gelen bir rivayete göre Yüce Allah Hz. Peygamber’e ahlakî güzellikleri uygulamasını emretmiştir. Kur’ân’da ahlakî güzellikleri bu âyetten daha güzel toplayan bir âyet yoktur.(67)

ıı. Yüce Allah’ın Kullarına Yeteceği

اِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِء۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يَجْعَلُونَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Şüphesiz ki biz o alay edenlere karşı sana yeteriz. Onlar (alay edenler) Allah ile birlikte başka bir ilah edinenlerdir. İleride (gerçeği) bileceklerdir (anlayacaklardır)!”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كَفَيْنَاكَ kefeynâke fiili “sana yeterli oluruz, yeterliyiz”; الْمُسْتَهْزِء۪ين el-müstehziîne kelimesi “alay edenlere karşı”; اَلَّذ۪ينَ يَجْعَلُونَ ellezîne yec‘alûne ifadesi “onlar yapanlar(dır), edinenler(dir)”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; اِلٰهًا اٰخَرَ ilâhen âhara tamlaması “başka bir ilah”; فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ fe sevfe ya‘lemûne fiili ise “ileride (gerçeği) bilecekler, anlayacaklar” demektir.

Burada alaycılık edenlere karşı Hz. Peygamber’e ilâhî yardımın devam edeceği ve onların da ileride gerçeği bileceği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِء۪ينَ Şüphesiz ki biz o alay edenlere karşı sana yeteriz.” Hz. Peygamber’e yönelik olarak beyan edilen risaletin inşa edici cümlelerinin bir bölümü Hıcr sûresinin 85-94. âyetleri arasında dile getirildikten sonra, onun yapacağı bu görevler çerçevesinde kendisinin birtakım sıkıntılarla karşılaşacağı haber verilmek istenmektedir. Benzer inşa ifadeleri sûrenin 98 ve 99. âyetlerinde de yer almaktadır.

Bu bağlamda akla ilk gelen şey müşriklerin Hz. Peygamber’le “alay etmeleri”dir. İşte onların alaycılıkları esnasında Yüce Allah’ın kendisine yeteceğini bildirerek Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçlamaktadır. Hz. Peygamber’le alay edenler bilmelidirler ki Yüce Allah onun yanındadır ve onu desteklemektedir.

“Yüce Allah”, “vahiy” ve “peygamberler”le alay etmek bütün peygamberlerin azgın kavimlerinin ortak ahlaksızlıkları arasında yer almaktaydı. Bu çerçevede Kur’ân’da oldukça fazla âyet ve kavim örnekleri bulunmakta olduğu için h-z-v kökünden gelen kelimelerin geçtiği âyetleri dipnotta(68) hatırlatmakla yetineceğiz.

Âyette sözü edilen alaycıların kimler olduğu noktasında tefsirlerimizde çeşitli isimler zikredilmektedir. Bu çerçevede bunların beşli bir çete olduğu beyan edildiği gibi,(69) bunların isimleri bağlamında Velid b. Muğîra, Âs b. Vâil, Esved b. Abdi Yağûs, Adiyy b. Kays, Esved b. Abdilmuttalib olduğu da beyan edilmektedir. Söz konusu azgınlar Bedir’de çeşitli sebeplerle helak edilmişlerdir. Bu noktada başka isimler de verilmektedir.(70)

Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(71) “velî, dost”,(72) “yardımcı”,(73) “çok iyi bilen”,(74) “her şeye şahit olan”,(75) “her şeye vekil”,(76) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(77) “yardımcı ve hidayet edici”,(78) “en güçlü, en izzetli”(79) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.” Demek ki Yüce Allah hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceği, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiği ve işittiği haber verilmekte ve müjdelenmektedir.

Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak biri yoktur.” İşte bu âyetlerin harika mesajlarına rağmen hâlâ daha başkalarından yardım ummak, başkalarını Yüce Allah ile aralarına yerleştirmek Yüce Allah’a yeterince güvenmemekten ve O’nu kendilerinden uzakta hissetmekten başka bir şey değildir.

Yüce Allah vardır ve mesele yoltur. O’na güvenip ilkeleri doğrultusunda yaşayanlara da O yetecektir; çünkü güçlü olup alt edilemeyen yegane kudret sadece ve sadece O’na aittir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/95. âyette de verilmek istenen mesaj budur. Başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminleri bilmelidiriler ki Yüce Allah onların yanındadır; onların koruyucusudur ve onlara yetecektir; başka kurtarıcı ve yardımcılar aramak beyhudedir, vesselâm.

2. اَلَّذ۪ينَ يَجْعَلُونَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Onlar (alay edenler) Allah ile birlikte başka bir ilah edinenlerdir. İleride (gerçeği) bileceklerdir (anlayacaklardır)!” Âyette “Allah’tan başka bir ilah edinmek”ten değil de “Allah ile beraber başka bir ilah edinmek”ten söz edildiği için, ilk muhatapların müşriklerden oluşması nedeniyle burada şirk denen azgınlık ve sapkınlığa işaret edilmektedir.

a) اَلَّذ۪ينَ يَجْعَلُونَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ “Onlar (alay edenler) Allah ile birlikte başka bir ilah edinenlerdir.” Yüce Allah Hz. Peygamberle alay edenlerin en önemli özelliğini işte bu âyette zikretmekte ve onların Yüce Allah ile birlikte başka bir ilâh edindiklerini haber vermektedir. Kur’ân’da bu anlamda başka âyetler de vardır. İsrâ’ 17/22, 39 ve Zâriyât 51/51’de Yüce Allah ile birlikte başka hiçbir ilah edinmemek gerektiği beyan edilmişken, Mü’minûn 23/117’de böyle bir ilah edinenin delilinin bulunmadığı ve hesabının Yüce Allah’a kaldığı haber verilmektedir.

Ayrıca Furkân 25/68’de Allah ile birlikte başka bir ilah edinmemek gerektiği Rahmân’ın has kullarından olma noktasında vazgeçilmez bir ilke olarak ifade edilmektedir. Dahası Kasas 28/88’de Yüce Allah ile başka hiçbir ilaha yalvarılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Kâf 50/26’da ise böyle bir yanlış içerisinde bulunanların şiddetli bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

b) فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “(Kimin doğru olduğunu) yakında bilecekler!” Sûrenin başında yani üçüncü âyetinde de yer almakta bu ifade inkarcılara ve müşriklere yönelik bir tehdittir.(80) Bu kullanımlar gereği, sûrenin başındaki uyarılarla sonundakilerin birleşmesi sağlanmaktadır.

Yüce Allah âyetin sonunda hak ve hakikatle alay edenlerin er ya da geç gerçeği bilip anlayacaklarını, kimin doğru söylediğini, kimin yalancılardan olduğunu bileceklerini, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının da dokunmayacağını haber vermektedir.

Âyette يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiilinin başında yer alan سَوْفَ sevfe edatı bir işin ileride meydana geleceğini gösteren bir mana içeriğine sahiptir. Hıcr 15/95. âyette de belirttiğimiz üzere, alay edenlerin Hz. Peygamber döneminde yaşayan belli başlı elebaşları durumunda olanlar Bedir’de helak edilmişlerdir. Sonraki dönemlerde yaşayanların da ya dünyada çeşitli şekillerde yaşayacakları sıkıntı ve helak ile ya da mahşerdeki elem verici azapla bunu bilip görecekleri ve nihayet azabı yaşayacakları haber verilmektedir.

ııı. Hz. Peygamber’in Moralinin Bozulmaması Uyarısı

وَلَقَدْ نَعْلَمُ اَنَّكَ يَض۪يقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ “Yemin olsun ki onların söyledikleri şeyler yüzünden senin içinin daraldığını biliyoruz.”

Âyettekiوَلَقَدْ نَعْلَمُ ve lekad na‘lemu fiili “yemin olsun ki biz biliyoruz”; اَنَّكَ enneke ifadesi “muhakkak ki sen”; يَض۪يقُ yedîku fiili “daralmaktadır”; صَدْرُكَ sadruke tamlaması “senin yüreğin, senin kalbin”; بِمَا يَقُولُونَ bimâ yekûlûne ifadesi ise “onların dedikleri şeyler nedeniyle” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in moralinin bozulduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ نَعْلَمُ “Yemin olsun ki biz biliyoruz.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin alay, hakaret ve tehdit içerikli sözleri nedeniyle Hz. Peygamber’in içinin daraldığını, moralinin bozulduğunu bildiğini haber vermekte, dolayısıyla canının sıkılmaması gerektiğini kendisine dolaylı olarak hatırlatmış olmaktadır.

Âyette geçen وَلَقَدْ ve lekad ifadesi لَقَدْ وَ اللِّٰه vallâhi lekad manasında hem “muhakkaklık” hem de “yemin” manası içermektedir. Yüce Allah böylece müşriklerin her türlü rahatsız edici sözlerini gayet iyi bildiğini hem kendi zatıyla, hem de insanların amellerini kaydettirmekle yükümlü tuttuğu melekler üzerinden beyan etmektedir. Zaten âyette geçen نَعْلَمُ na‘lemu fiilinin çoğul getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir.

2. اَنَّكَ يَض۪يقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ “Onların söyledikleri şeyler yüzünden senin için daralıyor.” Âyette geçen يَض۪يقُ صَدْرُكَ yedîku sadruke ifadesi “yüreğinin, içinin daralması; canının, içinin sıkılması” manasına gelmektedir. Kur’ân’da d-y-k kökünden gelen kelimeler 13 kez(81) geçmekte, hepsinde “bir iç daralması, canın sıkılması” manası görülmektedir.

Bu arada, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde söz konusu kelimeler “göğüs, iç, kalb” anlamındaki صَدْر sadr kelimesiyle birlikte kullanılarak “için daralması, moralin bozulması” gibi bir anlam boyutu kazanmaktadır. Bu anlamda Şu‘arâ’ 26/13’te şöyle buyrulmaktadır: “İçim daralabilir, dilim dönmeyebilir; (onun için bana yardımcı olsun diye) Hârûn’a da elçilik ver!” Bu cümlede Hz. Mûsâ’nın tebliğle ilgili kendisine verilen emri yerine getirmede nasıl bir sıkıntıda olduğu, içinin daraldığı, dilinin dönmediği dile getirilmektedir.

Müşriklerin hangi “sözleri”nin onu rahatsız ettiğiyle ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz: Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(82) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(83) “şâ‘ır (şâir)”,(84) “sâhır (büyücü)”,(85) “meshûr (büyülenmiş)”,(86) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(87) “müfterî (iftiracı)”,(88) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(89) “kezzâb (çok yalancı)”,(90) “dâllûn (sapkın(lar)”(91) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (mânı‘, zâcir)”(92) diyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen sözleri bağlamında bunlar çok önemli konu başlıklarıdır.

Ayrıca yine Hz. Peygamber’in müşriklerin kurdukları tuzaklar nedeniyle içinin daralmaması gerektiği noktasında Neml 27/70’de şu uyarı yer almaktadır: “(Ey Peygamber!) Onlardan dolayı üzülme; kurmakta oldukları tuzaklardan ötürü sıkıntı içinde olma!” Bir benzeri de Nahl 16/127’de geçen bu ifadede Yüce Allah Mekkeli müşriklerin öldükten sonra mahşerde diriltilmeye inanmamalarını kendisine problem edinen Hz. Peygamber’e moral vermektedir. Onların inkârları nedeniyle üzülmemesi gerektiğini ve kurmakta oldukları tuzaklara karşı yüreğinde herhangi bir sıkıntı duymamasını kendisine emretmektedir.

Muhatapları inanmadığı için Hz. Peygamber büyük bir üzüntü çekiyordu. Yüce Allah onu Fâtır 35/8’de şöyle teselli etmişti: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme!” Bu cümleye şöyle de anlam verilebilir: “O halde nefsin onlara karşı hasretlerle (tükenip) gitmesin!”

Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu. Kehf 18/6 ve Şu‘arâ’ 26/3’te de benzerleri yer alan bu ifade, Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmektedir. İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(93) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(94) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur.

Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” demek istenmektedir. Ayrıca konuyla ilgili başka âyetlerde de benzer bilgiler yer almaktadır: “Onların hidayeti senin elinde değildir”(95) âyeti ile “On(lar)ın arınmamasından sen sorumlu değilsin”(96) âyeti iki örnek olarak hatırlanabilir.

ıv. Tesbihe ve Secdeye Devam Emri

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ “Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt) ve secde edenlerden ol!”

Âyettekiفَسَبِّحْ fe sebbıh emri “tesbih et”; بِحَمْدِ رَبِّكَ bi hamdi rabbike tamlaması “senin Rabbini hamd ile”; وَكُنْ ve kün emri “ve (şöyle) ol”; مِنَ السَّاجِد۪ين mine’s-sâcidîne ifadesi ise “secde edenlerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün müminlere yönelik inşa içerikli iki emir gündeme getirilmektedir.

Müşriklerin ve inkarcıların alay ve hakaret dolu sözlerine üzülmek yerine, Yüce Allah’ın kendisine ihsan ettiği vahiy hakikatleri nedeniyle şükür mesabesinde tesbih etmesi ve secdeye kapanması gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

1.فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ “(Sen şimdi) Rabbini hamd ile tesbih et!” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde de geçmektedir. Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’i ve elbette bütün müminleri bilgilendirmekte, hamdederek tesbih etmenin gerekliliğini vurgulamaktadır.

a) “Rablerini hamd ile tesbih etmek” ifadesi pek çok âyette zikredilmektedir.(97) Bakara 2/30’da da açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(98)

Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Yüce Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh emrinin bir amacı da budur.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(99) Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında Yüce Allah’ın iradeli Müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz Müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta melekler, insanlar ve cinler hariç, diğer mahlûkat iradesiz kullardır. İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. Tesbih iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, zikirde özellikle bilinç şarttır. Tesbih iradeli, iradesiz bütün yaratıkların, zikir ise iradeli ve akıllı varlıkların övgüsüdür.

b) Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına doğru şu duayı sıklıkla yaptığı rivayet edilmektedir: سبحان الله و بحمده أستغفر الله و أتوب اليه “Allah’ı eksikliklerden tenzih ederim, O’na hamdederim; Allah’a istiğfar eder ve O’na yönelirim.”(100) لا أحصي ثناء عليك أنت كما أثنيت علي نفسك “Ben sana övgüleri saymakla tüketemem; Sen, kendini nasıl övüyorsan işte öylesin.”(101) Hayatın her anıyla ilişkili olarak Yüce Allah’a yönelik tesbih ve hamd görevimizin olduğunu Nasr 110/3’ten de rahatlıkla öğrenebiliyoruz.

Meleklerin,(102) gök gürültüsünün,(103) göklerde ve yerdekilerin, ayrıca uçuşan varlıkların,(104) nihayet bütün yaratılmışların(105) oluşturduğu kâinat korosuna Hz. Peygamber özelinde bu son ümmetin de katılması istenmektedir. Bu emir, hayatın tesbihe kodlanmış yapısının farkına varmayı ve insanın kendi iradesiyle o koroya katılmasını, bir anlamda çatlak ses çıkartılmamasını insanlardan istemektedir. Bu durumda tesbîh, hayatın her dönemiyle ilişkili bir bilinç olarak karşımızda durmaktadır, diyebiliriz.

2. وَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ “Secde edenlerden ol!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek onun da secde edenlerle birlikte secde etmesini emretmektedir. Sözün burasında hemen belirtelim ki bu âyette yer alan emir ile müstakil olarak zikredilen üscüd veya üscüdû emirleri arasında herhangi bir fark yoktur.

‘Alak 96/19 gibi çeşitli âyetlerde yer aldığı üzere, “boyun eğmek” anlamına gelen s-c-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 92 yerde geçmektedir. Bu kullanımlar içinde bilinen haliyle “secde, secde etmek” manası yaygındır; ancak farklı anlamlar da mevcuttur. “Secde” kavramı namazın bir rüknü olarak Kur’ân’da zikredilmektedir.(106) Ancak namazdan ayrı olarak da secdenin emredildiği âyetler vardır.(107) Bu nedenle, Müslümanlar namaz dışında da secdenin gerektiğini unutmamalı, görevini yapmalıdırlar.

Secde kavramı genel olarak “boyun eğmek” manasına gelmektedir. Bu bağlamda meleklerin Hz. Âdem için secdeye kapanması ilk akla gelen eylemdir.(108) Ayrıca Yüce Allah’ın yüceliği karşısında boyun bükmek manası da pek çok âyette görülmektedir.(109)

Secde kavramında fiziksel olarak “başı öne eğmek” anlamı dikkat çekmektedir.(110) Nitekim er-rukka‘/rukka‘ kelimesinin sıfatı olarak gelen es-sücûd/sücced kelimelerinde maksat “başın fiziksel olarak öne eğilmesi”dir.(111)

Bunların dışında çeşitli varlıkların secdesi, yani Yüce Allah’ın emrine amade olmaları, O’nun kararına teslimiyet göstermeleri hakkında da Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır. Meselâ “göklerde ve yerde ruhu olan veya olmayan canlı varlıklar”,(112) “Güneş, Ay, yıldızlar”,(113) “dağlar, ağaçlar, debelenen canlılar”,(114) “pek çok insan”,(115) “gövdeli-gövdesiz bitkiler”(116) ve “gölgeler”(117) Yüce Allah’ın onlar için belirlediği esaslara boyun eğmek anlamında secde yapan varlıklar olarak tanıtılmaktadır.

‘Alak 96/19’da geçen وَاسْجُدْ vescüd emri ile ifade edilen secde, Yüce Allah’a en yakın olmanın gerçekleştiği bir ibadettir. Hz. Peygamber’in, “Kulun Rabbine en yakın olduğu an, secde anıdır”(118) meâlindeki hadis-i şerifinden de anlaşılacağı üzere, secde ibadeti ilâhî huzura ve rızaya yakınlığın en önemli sembollerindendir. Şüphesiz ki Yüce Allah’a boyun eğenler, bütün davranışlarında mümkün mertebe bu yakınlığı ve O’nun rızasını amaçlayan insanlardır. Dolayısıyla onları bu yakınlaşmadan uzak saymak doğru bir yaklaşım olamaz.

Kur’ân’da yer alan secde emri, yukarıda naklettiğimiz hadis-i şerifin de desteğiyle, genellikle namazdaki secde olarak algılandıysa da, bunun müstakil bir secde emri olmasına ve Yüce Allah’a yakınlığı sağlayacak bütün eylemleri içermesine engel bir durum yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki emirlerin, Hz. Peygamber’in şahsında bütün inananlara yönelik olduğunu belirtmek gerekir. Secde, Yüce Allah’ın başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün insanlara, özellikle de müminlere yönelik ilahi bir emridir.

v. Hayat Boyu İbadet

وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتّٰى يَاْتِيَكَ الْيَق۪ينُ “Sana kesin o gerçek (ölüm) gelinceye kadar Rabbine ibadet (kulluk) et!”

Âyetteki وَاعْبُدْ va‘büd emri “ve kulluk et”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbine”; حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; يَاْتِيَكَ ye’tiyeke fiili “sana gelecek, sana gelinceye kadar”; الْيَق۪ينel-yakînu sözcüğü ise “gerçeğin bilgisi, ölüm” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün müminlere yönelik inşa içerikli bir emir daha gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kendisine yakîn yani “gerçek” gelinceye kadar Rabbine kulluğa devam etmesi gerektiğini emretmektedir. Âyette geçen الْيَق۪ين/يَق۪ين el-yakîn/yakîn kelimesi “kesin gerçeklik” manasında çeşitli âyetlerde(119) yer almaktadır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen bu kelimenin hakikati ortaya çıkaran şey manasında “ölüm” anlamına geldiğini söyleyebiliriz.(120)

Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara hitap etmekte ve yaratılışın gayesi olan Yüce Allah’a kulluğun devamlı olması gerektiği üzerinde durmaktadır.(121) Burada sözü edilen ibadet emri tevhid ve istikamet üzere hayatını sürdürmektir.

Bu bağlamda Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Bana mal ve servet toplayıp ticaret edenlerden olmam vahyedilmemiştir. Aksine bana Rabbini överek O’nu tesbih etmek, secde edenlerle birlikte olmak ve ölüm gelinceye kadar ibadete devam etmek vahyedilmiştir.”(122) Zâriyât 51/56’da da belirtildiği gibi, yaratılışın gayesi Yüce Allah’a kulluktur ve bu âyette de dile getirilen husus aynıdır.

“Ben, her şey sadece kendisine ait olan ve saygın kıldığı bu şehrin Rabbine kulluk etmekle emrolundum” mealindeki Neml 27/91’de de zikredildiği üzere, Hz. Peygamber’e yönelik gerçekleşen ilâhî emirlerden birisi de “Allah’a kulluk”tur. Âyette yer alan اعْبُدْ u‘büd emri ile رَبَّ rabb kelimesinin birlikte zikredilmesinde çok önemli bir başka incelik daha vardır. Buna göre, önce Hz. Peygamber’in de bir kul olduğu vurgulanmış olmaktadır. Ayrıca kulluk etmenin adresi sadece ve sadece Yüce Allah olarak belirlenmekte, başka hiçbir varlığın veya makamın buna layık olmadığı vurgulanmaktadır.

Bu mesajda Mekkeli müşriklere de özellikle hitap edilerek Mekke’yi kıymetli kılan değerin Rabibimizin orasını saygın kılması olduğu vurgulanmış ve onların da Mekke’nin ve her bir şeyin sahibi olan Yüce Allah’a kulluk etmeleri gerektiği kendilerine hatırlatılmıştır. Neml 27/91’de geçen “Ben her şey kendisine ait olan ve bu şehrin de Rabbi olan Allah’a kulluk etmekle emrolundum” demek, “siz de aynı şekilde davranın; başkalarına ilahlık yakıştırmayın” demektir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 2 - Taberî, age., XIV, 50. 3 - Taberî, age., VII, 239.
• 4 - En‘âm 6/59; A‘râf 7/187-188; Enbiyâ’ 21/109; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42-44.
  • En‘âm 6/59 A‘râf 7/188 Enbiyâ 21/109 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/44
• 5 - Bakara 2/109; Mâide 5/13; Hıcr 15/85; Nûr 24/22; Zuhruf 43/89; Teğâbun 64/14.
  • Bakara 2/109 Mâide 5/13 Hicr 15/85 Nûr 24/22 Zuhruf 43/89 Teğâbun 64/14
• 6 - Kasas 28/55. 7 - Nisâ’ 4/63.
  • Kasas 28/55 Nisâ 4/63
• 8 - Semerkandî, age., II, 273.
• 9 - Buhârî, Husûmet, 4; Bed’ü’l-Halk, 6; Fedâilü’l-Kur’ân, 5; İstisâbe, 9; Tevhîd, 53; Müslim, Misâfirîn, 264, 270, 272, 274; Ebû Dâvûd, Vird, 22; Tirmizî, Kur’ân, 9; Nesâî, İftitâh, 37; İmam Mâlik, Muvatta’, Kur’ân, 5; Ahmed b. Hanbel, I, 24, 40, 43, 264, 299, 313, 445; II, 30, 332, 440; IV, 170, 204, 205; V, 17, 22, 41, 51, 51, 114, 122, 124, 125, 127, 128, 132, 385, 391, 400, 406; VI, 433, 463. 10 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Fâtiha, 1; Dârimî, Salât, 172; Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 1; Nesâî, İftitâh, 26; İmam Mâlik, Muvatta’, Nidâ, 37, 45; Ahmed b. Hanbel, IV, 211; V, 114.
• 11 - Râzî, bu maddede Tirmizî kaynaklı şöyle bir rivayete yer vermiştir: “Varlığım, kudretinde bulunan Allah’a yemin ederim ki Tevrât’ta, İncîl’de, Zebûr’da ve Kur’ân’da bu sûre gibi başka bir sûre indirilmemiştir; o es-Seb‘u’l-Mesânî’dir; yüce Kur’ân’dır.” Ebû İsa Muhammed b. İsa et-Tirmizî, es-Sünen, İstanbul, 1992, Tefsîru Sûre-i Hıcr; Ebû Abdillâh Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, İstanbul, 1992, V, 114.
• 12 - Râzî, age., I, 175-176. 13 - Yazır, age., V, 220.
• 14 - Semerkandî, age., II, 273-274; Taberî, age., XIV, 51-60; Zemahşerî, age., II, 564-565; Râzî, age., XIX, 207-210.
• 15 - Semerkandî, age., II, 274.
• 16 - Buhârî, Tevhîd, 44; Taberî, age., XIV, 60; Zemahşerî, age., II, 565. 17 - Taberî, age., XIV, 60; Zemahşerî, age., II, 565. 18 - Râzî, age., XXII, 136.
• 19 - Bakara 2/126, 196, 236; Nisâ’ 4/24; En‘âm 6/128; Tevbe 9/69; Yûnus 10/98; Hûd 11/3, 48, 65; İbrâhîm 14/30; Hıcr 15/3, 88; Nahl 16/55; Tâhâ 20/131; Enbiyâ’ 21/44; Furkân 25/18; Şu‘arâ’ 26/205, 207; Kasas 28/61; ‘Ankebût 29/66; Rûm 30/34; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16, 28, 49; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Zuhruf 43/29; Ahkâf 46/20; Muhammed 47/12; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46. 20 - Şu‘arâ’ 26/207; Ahzâb 33/16. 21 - Bakara 2/36, 240; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Ra‘d 13/26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 22 - Bakara 2/236, 241. 23 - Nisâ’ 4/102; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17; Nûr 24/29. 24 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, m-t-‘a maddesi.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/196 Bakara 2/236 Nisâ 4/24 En‘âm 6/128 Tevbe 9/69 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Hûd 11/48 Hûd 11/65 İbrâhîm 14/30 Hicr 15/3 Hicr 15/88 Nahl 16/55 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/44 Furkân 25/18 Şu‘arâ 26/205 Şu‘arâ 26/207 Kasas 28/61 ‘Ankebût 29/66 Rûm 30/34 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Ahzâb 33/28 Ahzâb 33/49 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Zuhruf 43/29 Ahkâf 46/20 Muhammed 47/12 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46 Şu‘arâ 26/207 Ahzâb 33/16 Bakara 2/36 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Bakara 2/236 Bakara 2/241 Nisâ 4/102 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Nûr 24/29
• 25 - Nisâ’ 4/77. 26 - Lokmân 31/33; Fâtır 35/5. 27 - Örnek âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/14-15; Kehf 18/46; Hadîd 57/20.
  • Nisâ 4/77 Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Âl-i İmrân 3/15 Kehf 18/46 Hadîd 57/20
• 28 - Yûnus 10/65; Nahl 16/127; Neml 27/70; Yâsîn 36/76. 29 - Semerkandî, age., II, 274; Zemahşerî, age., II, 565.
  • Yûnus 10/65 Nahl 16/127 Neml 27/70 Yâsîn 36/76
• 30 - Hûd 11/29; Şu‘arâ’ 26/114.
  • Hûd 11/29 Şu‘arâ 26/114
• 31 - Semerkandî, age., II, 274; Taberî, age., XIV, 61-63; Zemahşerî, age., II, 566. 32 - Taberî, age., XIV, 61; Zemahşerî, age., II, 566; Râzî, age., XIX, 211-212.
• 33 - Zemahşerî, age., II, 566; Râzî, age., XIX, 212.
• 34 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 35 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 36 - Müddessir 74/24. 37 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 38 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 39 - Furkân 25/4-6. 40 - Tekvîr 81/25. 41 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 42 - Hâkka 69/41-42. 43 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 44 - A‘râf 7/6.
  • A‘râf 7/6
• 45 - Nahl 16/56. 46 - Nahl 16/93. 47 - Enbiyâ 21/23.
  • Nahl 16/56 Nahl 16/93 Enbiyâ 21/23
• 48 - Zuhruf 43/44. 49 - Mahşerde yaşanacak “sorgulama” aşaması ve diğer altı aşama hakkında kaleme aldığımız Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret adlı çalışmamıza müracaat edebilirler.
  • Zuhruf 43/44
• 50 - Semerkandî, age., II, 275. 51 - Semerkandî, age., II, 275; Taberî, age., XIV, 67-68; Zemahşerî, age., II, 567; Râzî, age., XVIII, 214.
• 52 - Şu‘arâ 26/214. 53 - Yâsîn 36/6. 54 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 55 - Cum‘a 62/2-3. 56 - En‘âm 6/19. 57 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/158; İbrâhîm 14/1; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28
• 58 - Bakara 2/67; En‘âm 6/35; Hûd 11/46; Yûsuf 12/33; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zümer 39/64.
  • Bakara 2/67 En‘âm 6/35 Hûd 11/46 Yûsuf 12/33 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zümer 39/64
• 59 - Nisâ’ 4/63, 81; En‘âm 6/68, 106; Hıcr 15/94; Secde 32/30; Necm 53/29. 60 - Mâide 5/42. 61 - Kehf 18/57; Secde 32/22. 62 - Tâhâ 20/100, 124; Cinn 72/17. 63 - Kasas 28/55. 64 - Zuhruf 43/36. 65 - Müddessir 74/49-51.
  • Nisâ 4/63 Nisâ 4/81 En‘âm 6/68 En‘âm 6/106 Hicr 15/94 Secde 32/30 Necm 53/29 Mâide 5/42 Kehf 18/57 Secde 32/22 Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/124 Cinn 72/17 Kasas 28/55 Zuhruf 43/36 Müddessir 74/51
• 66 - Ahmed b. Hanbel, III, 438. 67 - Zemahşerî, age., II, 183.
• 68 - Bakara 2/14, 231; Nisâ’ 4/140; Mâide 5/57, 58; En‘âm 6/5, 10; Tevbe 9/64-65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11, 95; Nahl 16/34; Kehf 18/56, 106; Enbiyâ’ 21/36, 41; Furkân 25/41; Şu‘arâ’ 26/6; Rûm 30/10; Lokmân 31/6; Yâsîn 36/30; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/9, 33, 35; Ahkâf 46/26. 69 - Semerkandî, age., II, 275. 70 - Semerkandî, age., II, 275-276; Taberî, age., XIV, 70-73; Zemahşerî, age., II, 568.
  • Bakara 2/14 Bakara 2/231 Nisâ 4/140 Mâide 5/57 Mâide 5/58 En‘âm 6/5 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Hicr 15/95 Nahl 16/34 Kehf 18/56 Kehf 18/106 Enbiyâ 21/36 Enbiyâ 21/41 Furkân 25/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Lokmân 31/6 Yâsîn 36/30 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/9 Câsiye 45/33 Câsiye 45/35 Ahkâf 46/26
• 71 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 72 - Nisa’ 4/45. 73 - Nisa’ 4/45. 74 - Nisa’ 4/70. 75 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Burûc 85/9. 76 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 77 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 78 - Furkân 25/31. 79 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Burûc 85/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 80 - Semerkandî, age., II, 276; Taberî, age., XIV, 73.
• 81 - En‘âm 6/125; Tevbe 9/25, 118, Hûd 11/12, 77; Hıcr 15/97; Nahl 16/127; Furkân 25/13; Şu‘arâ’ 26/13; Neml 27/70; ‘Ankebût 29/33; Talâk 65/6.
  • En‘âm 6/125 En‘âm 6/125 Tevbe 9/25 Hûd 11/12 Hicr 15/97 Nahl 16/127 Furkân 25/13 Şu‘arâ 26/13 Neml 27/70 ‘Ankebût 29/33 Talâk 65/6
• 82 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 83 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 84 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 85 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 86 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 87 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 88 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 89 - Dühân 44/14. 90 - Sâd 38/4. 91 - Mutaffifûn 83/32. 92 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 93 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 94 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31
• 95 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 96 - ‘Abese 80/7.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56 ‘Abese 80/7
• 97 - Örnek için bkz. Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3. 98 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3
• 99 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 100 - Müslim, Salât, 221. 101 - Müslim, Salât, 222. 102 - Bakara 2/30. 103 - Ra‘d 13/13. 104 - Nûr 24/41. 105 - İsrâ’ 17/44.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Nûr 24/41 İsrâ 17/44
• 106 - “Namazdaki secde” anlamında örnekler için bk. Feth 48/29; Kâf 50/40; Kalem 68/42, 43. 107 - “Namaz dışında müstakil bir ibadet” anlamında secde için bk. Âl-i İmrân 3/43, 113; Tevbe 9/112; Hacc 22/77; Furkân 25/64; Zümer 39/9; İnsân 76/26; ‘Alak 96/19.
  • Fetih 48/29 Kâf 50/40 Kalem 68/42 Kalem 68/43 Âl-i İmrân 3/43 Âl-i İmrân 3/113 Tevbe 9/112 Hacc 22/77 Furkân 25/64 Zümer 39/9 İnsân 76/26 ‘Alak 96/19
• 108 - “Hz. Âdem için secde” anlamında kullanım örnekleri için bk. Bakara 2/34; A‘râf 7/11, 12; Hıcr 15/29, 30, 31, 32, 33; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/72, 73, 75. 109 - “Genel anlamda boyun bükmek” anlamında örnekler için bk. A‘râf 7/125; Yûsuf 12/4, 100; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Tâhâ 20/70; Furkân 25/60; Şu‘arâ’ 26/46, 129; Neml 27/25; secde 32/15; Fussılet 41/37; İnşikâk 84/21; Necm 53/62. 110 - Bakara 2/58; Nisâ’ 4/154; A‘râf 7/161. 111 - Bakara 2/125; Hacc 22/26; Feth 48/29. 112 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/49; Hacc 22/18. 113 - Hacc 22/18. 114 - Hacc 22/18. 115 - Hacc 22/18. 116 - Rahmân 55/6. 117 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/48.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 A‘râf 7/12 Hicr 15/29 Hicr 15/30 Hicr 15/31 Hicr 15/32 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/72 Sâd 38/73 Sâd 38/75 A‘râf 7/125 Yûsuf 12/4 Yûsuf 12/100 Hicr 15/98 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Tâhâ 20/70 Furkân 25/60 Şu‘arâ 26/46 Şu‘arâ 26/129 Neml 27/25 Secde 32/15 Fussilet 41/37 İnşikâk 84/21 Necm 53/62 Bakara 2/58 Nisâ 4/154 A‘râf 7/161 Bakara 2/125 Hacc 22/26 Fetih 48/29 Ra‘d 13/15 Nahl 16/49 Hacc 22/18 Hacc 22/18 Hacc 22/18 Hacc 22/18 Rahmân 55/6 Ra‘d 13/15 Nahl 16/48
• 118 - Müslim, Salât, 215.
• 119 - Nisâ’ 4/157; Hıcr 15/99; Neml 27/22; Vâkı‘a 56/95; Hâkka 69/51; Müddessir 74/47; Tekâsür 102/5, 7. 120 - Semerkandî, age., II, 276; Taberî, age., XIV, 74; Zemahşerî, age., II, 568; Râzî, age., XVIII, 216.
  • Nisâ 4/157 Hicr 15/99 Neml 27/22 Vâkı‘a 56/95 Hâkka 69/51 Müddessir 74/47 Tekâsür 102/5 Tekâsür 102/7
• 121 - Zemahşerî, age., II, 568. 122 - Semerkandî, age., II, 276.