Kalem Suresi

Mekke döneminde risaletin ilk zamanlarında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki الْقَلَم el-kalem kelimesinden alan Kalem sûresi, iniş olarak 7, resmî olarak ise 68. sıradadır.

Sûrenin kaçıncı sırada indirildiği tartışmalıdır. Sûrenin hem üslubu hem de içeriği bu noktada belirleyici olmalıdır. ‘Alak’tan sonra indirildiğini söyleyenler olduğu gibi, daha sonra indirildiğini iddia edenler de vardır. Bu son yaklaşımın haklı gerekçeleri vardır. Zira sûrenin ilk bölümünde ele alınan konular, belli oranda bir tebliğin gerçekleştirildiği ve müşriklerin de şiddetli bir şekilde buna karşı çıktıkları anlaşılmaktadır.

Başındaki mukatta‘a harfi, içerdiği infak konusu ve kıssa, ayrıca Hz. Yûnus hatırlatması ve kâfirlerin Hz. Peygamber’e nefret dolu gözlerle bakması gibi nedenler sûrenin indiriliş zamanı hakkında kısmen fikir vermektedir. Bu nedenle, biz bu sûrenin 7. sırada indirildiği fikrini benimsemekteyiz.

Kalem sûresi, resmi sıralamada kendisinden önceki Mülk sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrenin de ana konusu “risalet ve âhiret”le ilgilidir. Bu itibarla Kalem sûresi adeta öncesindeki Mülk sûresinin bir devamı gibidir. Özellikle Mülk 8-9. âyetlerdeki “risalet vurgusu”yla bu sûrenin içeriği büyük oranda örtüşmektedir.

Kalem sûresinde ilk olarak Hz. Peygamber’e moral verilmekte ve muhataplarına karşı nasıl davranması gerektiği kendisine öğretilmektedir. Bu çerçevede çeşitli özelliklere sahip insanlara itaat edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, muhataplara bir infak ahlâkı kazandırılsın diye “bahçe sahipleri” şeklinde bilinen bir kıssaya veya darb-ı mesele yer verildikten sonra, mahşerde yaşanacaklara dair çeşitli hatırlatmalar yapılmaktadır.

34. âyetten itibaren, müşriklerle Müslümanların asla ve asla bir tutulmayacağı, müşriklerin inançta delilsiz ve mesnetsiz oldukları beyan edilmekte, herhangi bir kitaba sahip olmadıkları belirtilmekte, ölüm anında ve sonrasında yaşayacakları felaketler hatırlatılmaktadır.

44. âyetten itibaren, vahyi yalanlayanların durumuyla ilgili olarak onlara Yüce Allah’ın ceza vereceği bildirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’e moral verici ifadeler zikredildikten sonra, Hz. Yûnus hatırlatmasıyla devam eden sûrede, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik nefret içerikli bakışları ve onu delilikle suçlamaları yer almaktadır.

Nihayet vahyin veya Hz. Peygamber’in âlemler için hatırlatma olduğu bilgisiyle sûre sona ermektedir.

Sûrenin 42-47. âyetlerinde öncekilerle de ilişkili olarak, nankör insan tipinin mahşerdeki çaresizliği gündeme getirilmekte, hakkı yalanlayıcı bu tip insanları Yüce Allah’ın helâk edeceği, hatta bu helakin dünya hayatında bile yavaş yavaş başlamakta olduğu beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Peygamber üzerinden onlara bazı sorular da sorularak yanlışlıkları adeta perçinlenmektedir.

a) Nankörlüğün Sonu

Yüce Allah, sûrenin 42-43. âyetlerinde nankör insan tipinin dünya hayatının son demlerinde de mahşerde de işinin çok zor olacağını beyan etmek üzere, secdeye yani ilahi emrilere boyun eğmeye davet edileceklerini, ancak artık iş işten geçmiş ve emirlere riayet zamanının bitmiş olacağını beyan etmektedir. Çünkü dünya hayatında ve sağlam dönemlerinde söz konusu isteklere itibar etmedikleri ifade edilerek artık kaçınılmaz sonun geldiği beyan edilmek istenmektedir.

ı. Paçaların Tutuşması

يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَيُدْعَوْنَ اِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ “O gün, bacaktan açılacak (paçaları tutuşacak, işler zorlaşacak) ve secdeye davet edileceklerdir fakat (buna) güç yetiremeyeceklerdir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يُكْشَفُ yükşefü edilgen fiili “açılacaktır, açılır”; عَنْ سَاقٍ ‘an sâkın kelimesi “ayaktan, baldırdan, incikten, bacaktan, mecaz olarak güçten, takattan”; وَيُدْعَوْنَ ve yüd‘avne edilgen fiili “ve çağrılırlar, davet edilirler”;اِلَى السُّجُودِ ile’s-sücûdi ifadesi “secdeye, kulluğa”; فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ fe lâ yestetî‘ûne fiili ise “güç yetiremezler” demektir.

Burada suçlu kişilerin çaresizlik örneklerinden birisi üzerinde durulmakta, ilahi emirlere güçlerinin yetmeyeceği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ “O gün, bacaktan açılacak (paçaları tutuşacak, işler zorlaşacak).” Bu ifade hakkında çeşitli açıklamalar yapılmış ve maksat ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu nedenle, biz de bu cümlede kast edilen anlamın ne olduğu konusunda bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

a) Âyetin başındaki “o gün” anlamına gelen يَوْمَ yevme kelimesinin hangi günü ifade ettiği önemli bir konudur. Bazı âlimler bunu “dünya” ile, diğerleri “kıyamet ve âhiret”le ilişkilendirmektedir.

ı. Konuyu “dünya” ile ilişkili görenlerin başında Ebû Müslim el-Isfehânî gelmektedir. Ona göre âyette sözü edilen “secdeye davet edilirler” ifadesi, mesajın dünya ile ilişkili olduğunun delilidir; çünkü kıyamette secde emri de kulluk görevleri de olmayacaktır. Buna göre, maksat Furkân 25/22’de olduğu gibi, kişinin dünyadaki son günü olabilir ve Nisâ’ 4/18, En‘âm 6/158, Yûnus 10/90, Secde 32/29, Mü’min 40/85 gibi âyetlerde dile getirildiği üzere, daha önce iman etmeyenlerin imanları kişilere yarar sağlamayacaktır. Maksat hastalık, ileri düzeyde ihtiyarlık ve acizlik dönemi de olabilir.(1)

Ebû Müslim’in yaklaşımı meseleyi açıkça dünya hayatının son dönemleriyle ilişkilendirdiğini göstermektedir. Bu yaklaşım elbette saygıdeğerdir ve savunulabilir delillere de sahiptir.

Kalem sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz âyetinden hemen sonra gelen 43. âyetinde söz konusu kişilerin “daha önceleri sağlamken secdeye davet edildikleri ve fakat bunu yapmadıkları” dile getirilmektedir. Konunun ileri dönem yaşlılıkla ilişkilendirilmesi aslında inkârcı insanların erzel-i ‘umr denen dönemleriyle ilgili olsa gerektir.

Çünkü Nahl 16/70 ve Hacc 22/5’te de yer aldığı üzere, erzel-i ‘umr dönemi kişinin bilgili ve muktedir oluşunun ardından, ömrün hiçbir şey bilinemeyen ve hiçbir şeye güç yetirilemeyen “en sıkıntılı aşaması”dır. Buna göre Yâsîn 36/68’de de dile getirildiği gibi, yaratılışın baş aşağı çevrilmesi özellikle inkârcılar için büyük bir felakettir; geri dönülmez bir yolun yolculuğudur. İnanmadıkları bir âleme doğru yola çıkanlar için orada yaşanacakları düşünmek veya tek hayat bildikleri bu âlemi kaybetmek kendileri için yıkımın en büyüğüdür.

Genel olarak Nisâ’ 4/18’de, özel olarak da Yûnus 10/90-91’de dile getirildiği üzere, Firavun’la ilgili ölüm anında tevbenin kabul edilmeyeceği gerçeğinden hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz Kalem 42’de sözü edilen durumun inkârcı kişinin ölümünün son safhasıyla veya ölüm anıyla ilişkili olduğunu söylemekte yarar vardır.

ıı. Meseleyi “kıyamet ve âhiretle” ilişkilendiren âlimler ise, maksadın söz konusu inkârcı kişilerin ahirette zor ve çetin bir durumla karşılaşacaklarını beyanla ilgili olduğunu ifade etmektedirler. Onlara göre âyette geçen “secdeye davet edilirler” cümlesi bir yükümlülük içermemekte, sadece başa kakmak, suçlamak, ayıplamak veya bir imkânsızı onların önüne getirip kendilerini mahcup etmek içindir. Bu sayede ilgili şahısların kederleri ve pişmanlıkları arttırılacaktır.

b) Âyetteki يُكْشَفُ عَنْ سَاق “Ayağın (bacağın) açılması” ifadesinden maksadın ne olduğu konusunda da pek çok görüş ileri sürülmüştür. Bunları ana hatlarıyla ifade etmeye çalışacağız.

ı. Konuyu “dünya hayatı”yla ilişkilendirdiğimizde(2) “ayağın açılması” ifadesinin kişinin zayıflaması, adeta bir deri bir kemik kalması, dizinden dermanın kesilmesi gibi anlamlara geldiğini söyleyebiliriz. Bu yaklaşımda âyette verilmek istenen mesaj, fizyolojik olarak insanın çaresizliğe düşmesi, erzel-i ‘umr denen aşamaya gelmesi, bir anlamda ölüm sürecini yaşaması veya ölüm anı demektir. Dünyada inançsız ve ibadetsiz yaşayıp yaşlananların ömürlerinin sonunda alacakları hal dikkatlere sunulmaktadır.

Bu bağlamda ölüm anında yaşanacakların hatırlatıldığı Kıyâmet 75/26-30’da şu bilgiler yer almaktadır: “(Dikkat edin!) Gerçekten can köprücük kemiğine dayanıp, ‘Tedavi edebilecek kimdir?’ dendiğinde, (can çekişen kişi) bunun gerçek bir ayrılış olduğunu anlayıp bacak bacağa dolaştığında, işte o gün sevk edilecek, varılacak yer sadece Rabbinin huzuru olacaktır.”

İşte bu âyetlerde de sâk kelimesi iki kez yer almakta ve ölüm anında yaşanacak sıkıntı “ayakların birbirine dolanması, yani işlevlerini yapamamaları” şeklinde ifade edilmektedir. Yüce Allah bu âyetlerde, ölüm anında kişinin yaşayacağı sıkıntıyı ve çaresizliğin son noktasını ifade etmektedir.

“Bacakların birbirine dolanması” ölüm anında yaşanacak şeylerin zorluğunu ortaya koymaktadır. Bir anlamda ölüm acısıyla el ayak birbirine karışır, kişinin yapabileceği hiçbir şeyi kalmaz. Bu tercihe göre, sâk kelimeleri ve dolayısıyla âyet mecazî bir anlam ifade etmiş olur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen sıkıntılı durum bunun bir delilidir.

“Ayakların birbirine dolanması” Katâde’ye göre ölüme yakın dönemde, belki ölümün hemen öncesinde ayakların kişiyi taşıyamaması anlamına da gelebilir. Buna göre ayaklar, sahibini zamanında sağlam bir şekilde taşıyorken, artık bu işlevini göremez hale geleceklerdir. İşte âyet, yaşanacak bu fiilî durumu da anlatmış olabilir.

Pek çok insanın ölümünde bu durumun yaşandığı bizzat gözlemlenmektedir. Şüphesiz, ölmekte olan kişinin imanlı ya da inkârcı oluşuna herhangi bir gönderme yapılmamış olmaktadır. “Ayakların birbirine dolanması” ölüm sonrasında kişinin iki ayağının kefende birbirine bağlanması da olabilir. Çeşitli âlimlerimizden bu noktada farklı görüşler nakledilmektedir.(3)

ıı. Maksadı “âhiret”le ilişkilendirdiğimizde ise anlam mecaz halini alır. Bu durumda ilgili cümle “işin zorlaşması”, “işin ciddi ve sıkıntılı olması”, “paçaların tutuşması”, “aşırı zorluk ve keder hali”, “kıyamet gününün en çetin dönemi”, “işin açığa çıkması”, “hiçbir gizliliğin kalmaması” şeklinde anlaşılmış olur.(4) Bu âyetin yorumu olarak kaynaklarda çok çeşitli rivayetler yer almakta, ancak rivayetlerde de onların değerlendirilmeleri noktasında da bazen maksadı aşan sözler görülmektedir.(5)

Âyeti izah bağlamında “işin açığa çıkması, durumun netleşmesi”, “olayın şiddeti ve gittikçe büyümesi”, “cehennemin, Arş’ın veya korkunç bir meleğin sâkı” gibi görüşler de dile getirilmektedir.(6) Her bir görüş sahibi kendince delillere sahip olsa da, bu ifadeyi “hakkın emri şiddetlenip iş büyümeye başladığı gün” şeklinde anlayan âlimler de vardır. Onlara göre konuyu maddî anlamda “baldır” ve “açma” ile ilişkilendirmenin bir yararı da yoktur.(7)

Biz bu ayrıntıya girmeden, söz konusu cümleyi iki türlü de anlayabileceğimizle ilgili kısa ve özlü bilgiler vermekle yetineceğiz.

“Ayağın açılması”, durumun şiddeti ve belanın çetinliğini ifade etmek için kullanılmış olabilir. Demek ki bu ifade, mahşerdeki gam, keder ve sıkıntıyı ortaya koymak için söylenmiştir. Nitekim İbn Abbâs bu ifadenin “kıyametin en şiddetli anı” anlamına geldiğini beyan etmiştir.(8)

Konuyu dünya hayatının son demleri şeklinde anlayınca mesele bütünüyle açıklığa kavuşturulmuş olmaktadır. Problem, konuyu âhiretle ilişkilendirince söz konusu olmaktadır. Bu noktada âyetteki يُكْشَفُ عَنْ سَاق “ayaktan (yani ayağın) açılması” ifadesinden maksadı mecaz olarak kabul edip işlerin zorlaşacağı kıyamet ve mahşerin kastedildiğini söylemek en doğrusu olsa gerektir.

Zaten bu âyetten önceki bölümde konu nankör insanın dünyadaki ve âhiretteki perişanlığını deşifre etmekle ilgilidir. Öyleyse ilgili kişinin hem dünya hayatının sonunda yaşayacağı çaresizlik ve perişanlık, hem de kıyamet-âhiret sürecinde karşılaşacağı sıkıntı bu şekilde ifade edilmiş olmaktadır.

2. وَيُدْعَوْنَ اِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ “Secdeye davet edileceklerdir fakat (buna) güç yetiremeyeceklerdir” Âyetin bu cümlesi, hemen öncesindeki ilk cümlenin anlamını kavramada bize yol göstermektedir.

a) “Secde kavramı” hakkında ‘Alak 96/19’da detaylı bilgi vereceğiz. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: İnsanların secdeye davet edilmeleri ve buna güç yetirememeleri, öncelikle “dünya hayatının son demleri” olarak anlaşılmalıdır. “Baldırın/ayağın açılması”nı dünya hayatıyla ilişkilendirdiğimizde, ömrünün son anlarını yaşayan nankör kişinin buna güç yetiremeyeceği söylenmiş olacaktır ki akla ilk gelen anlam budur. “Secdeye davet edilmek” bir anlamda kulluk çağrısı olduğu için, bunun bedensel bir eylem olduğu açıktır.

Nankör insan hayatını inkâr ve şirk ile geçirip sonunda erzel-i ‘umr denen çaresiz bir aşamaya geldiğinde Nahl 16/70, Hacc 22/5 ve Yâsîn 36/68’de de geçtiği üzere, fizyolojik olarak secde veya kulluk imkânını kaybetmiş olacaktır. Bu arada, bilen bir kişi olduktan sonra hiçbir şey bilemeyen durumuna gelecek ve artık duyu organlarını ve aklî yeteneklerini kaybetmiş olacaktır. Buna göre, hem bedensel hem de aklî melekelerinden yoksun kalacağı için, artık arzu edilen istekleri yerine getiremeyecektir. İşte âyette sözü edilen “secdeye güç yetirememek”ten kasıt bu olsa gerektir.

b) Âyetteki mesajı “âhiret”le ilişkilendirince bu defa “secdeye davet edilirler” ifadesi, daha önce de ifade ettiğimiz üzere, bir yükümlülük içermemekte, sadece “suçlamak”, “ayıplamak” veya “bir imkânsızı onların önüne getirip kendilerini mahcup etmek için” olabilir.

Dünya hayatında puta tapanlar mahşerde nasıl ki putlarının şefaatinden yararlanamayacak iseler, nasıl ki onların yardımı söz konusu olamayacak ise, nasıl ki bazı mazeretler ileri sürmek istediklerinde kendilerine izin verilmeyecek ise, burada da bir imkânsızın dile getirilmesi söz konusu edilmektedir. Bu sözle, ilgili şahısların mahcubiyetleri, kederleri ve pişmanlıkları arttırılacaktır.

Yükümlülüklerin bittiği, artık yeni sorumlulukların yüklenmediği âhiret ortamında “secde edin” demek, “zamanında neden bunu yapmadınız?” demektir; çünkü mahşer, kulluk teklif edilen yer değil, zamanında kulluk edilip edilmediğinin sorgulanacağı ve yapmayanların ayıplanıp cezalandırılacağı yerdir. Zaten âyetin sonundaki لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yestetî‘ûne fiilinin verdiği anlam da budur.

ıı. Perişanlık Yaşanması

خَاشِعَةً اَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَقَدْ كَانُوا يُدْعَوْنَ اِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سَالِمُونَ “Kendilerini aşağılanma kaplamış olarak gözleri (sıkıntıdan) yıkılmış bir hâlde (olacaktır). (Oysa) onlar, sağlamken secde etmeye davet edilmişlerdi (fakat secde etmemişlerdi).”

Âyetteki خَاشِعَةً hâşi‘aten kelimesi “eğik, düşük, durgun olarak”; اَبْصَارُهُمْ ebsâruhum ifadesi “onların gözleri”;تَرْهَقُهُمْ terhakuhum ifadesi “onları kaplar, sarar, kuşatır”; ذِلَّةٌ zilletün kelimesi “zillet, aşağılık duygusu”;وَقَدْ كَانُوا ve kad kânû ifadesi “onlar (şöyle) idiler”; يُدْعَوْنَ yüd‘avne edilgen fiili “çağrılmışlardı, davet edilmişlerdi”;اِلَى السُّجُودِ ile’s-sücûdi ifadesi “secdeye, kulluğa”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; سَالِمُونَ sâlimûne sözcüğü ise “sağlam kişiler, uygun halde oldukları (zaman)” demektir.

Burada suçluların mahşerdeki korkunç durumuna ve yaşayacakları çaresizliğe dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. خَاشِعَةً اَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ “Kendilerini aşağılanma kaplamış olarak gözleri (sıkıntıdan) yıkılmış bir hâlde (olacaktır).” Me‘âric 70/44’te de geçen âyetin bu ilk bölümü, inkârcı insanların dünya hayatlarının son demlerinde yaşayacakları çaresizliği ifade edebileceği gibi, mahşerde gözlerinin nasıl bir hal alacağını da beyan edebilir; hatta ağırlıklı görüş bu istikamettedir.

a)خَاشِعَةً اَبْصَارُهُمْ “Gözleri yıkılmış olarak”. خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi ile başlayan bu âyette inkarcıların mahşerdeki halleri ortaya konulmaktadır.

- Hâşi‘a/Huşû‘ Kavramı

خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, “yere bakmak”, “düşkün olmak”, “zillet içinde kalmak” ve “eğik ve ezik olmak” gibi anlamlara gelir. Bu kelime Kur’ân’da “derin bir saygı”yı ifade etmekte, inananlar için âhirettekinin aksine dünyada olumlu bir hassasiyeti ifade etmekte ve inananlar için olumlu bir hassasiyeti ortaya koymaktadır.(9)

خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, bitkisiz bir haldeyken yeryüzünün haşmetini, güzelliğini kaybetmesi anlamında, cansız varlıklar için de kullanılmaktadır.(10) Haşr 59/21’de Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi durumunda, onların adeta canlanıp Yüce Allah’a derin saygıları nedeniyle parça parça olabileceği gerçeği de yine bu kelimeyle ifade edilmektedir. Tâhâ 20/108’de olduğu gibi, âhirette “bütün seslerin kısılması” anlamında bir çaresizliği ve boynu bükük olmayı da nitelendirmektedir.

Bu anlamlardan farklı olarak, ilgili kelime bazı âyetlerde, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmada da kullanılmaktadır.(11) İşte Kalem 68/43 ve diğer bazı âyetlerde geçen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, kıyâmetteki bu hali ortaya koymaktadır. O gün bazı gözler, yani kâfirlerin gözleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır.(12)

b) تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ “Onları zillet kaplayacak.” Mahşerdeki perişan ve yıkılmış gözlerin bu halde olmasının bir sebebi de “kendilerini zilletin kaplaması”dır. Âyetin bu cümlesi bunu ifade etmektedir. ذِلَّة zilleh mahşerde inkârcıları bütünüyle kaplayacaktır.(13)

Bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da yedi kez(14) geçen الذِّلَّة/ذِلَّة zilleh/ez-zilleh kelimeleri ise “zillet”, “mahcubiyet”, “horlanma”, “aşağılanma”, “sıkıntı sebebiyle boyun bükme”, “onursuzluk”, “ilâhi hışım” ve “alçaklık” gibi anlamlara gelmektedir.(15) Ayrıca orada inkârcıların yüzlerini olduğu gibi bazı organlarını da kaplamasından söz edilmektedir.(16) Bu arada dünya hayatında hayırlı ve güzel davranışlar yapanlara daha güzel karşılıklar verileceği gibi, onların yüzlerini karalar kaplamayacak ve zillet de bürümeyecektir.(17)

2. وَقَدْ كَانُوا يُدْعَوْنَ اِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سَالِمُونَ “(Oysa) onlar, sağlamken secde etmeye davet edilmişlerdi (fakat secde etmemişlerdi).” Âyetin bu cümlesini tıpkı ilk cümlesinde olduğu gibi, hem dünya hayatının son demleri veya sağlıksız ve çaresiz dönemleri, hem de mahşerdeki durumları olarak anlayabiliriz.

a) Eğer “paçaların tutuşması”ndan söz eden önceki âyeti “dünya hayatının son dönemleri, erzel-i ‘umr yani hayatın en sıkıntılı çağı olarak” kabul edersek, burada nankör kişilerin sağlam dönemlerinde kendilerine yönlendirilen secde veya kulluk çağrısı hatırlatılmış olur. Durumu ve şartları müsaitken bu çağrıya kulak tıkayan, hatta burun kıvıran inkârcı insanların o dönemdeki duyarsızlıkları bu cümle ile ortaya konulmakta, ömrün sonundaki çağrıya icabet edememeleri bir kınama ve ayıplama ifadesi olarak gündeme getirilmektedir.

b) Kalem sûresinin 42. âyetindeki mesajı “âhiretle” ilişkilendirince, bu defa buradaki bilgi dünya hayatındaki duyarsızlığın hatırlatılmasıyla ilgili olur. Kendilerini zillet kaplayıp gözleri perişanlıktan dolayı yere yapışan nankör insanlar aslında yaptıklarının karşılığını görmekte olduklarını anlayacaklardır.

Âyetin Güne Mesajı

Âyetin güne mesajını şu şekilde ifade edebiliriz: Dünya hayatında Yüce Allah’tan başkasının önünde boyun eğerek onları kutsayanlar âhirette Hakk’ın huzurunda boynu bükük kalacaktır. Zilletin her türü yüzlerini kaplayacak ve gözler yıkılıp düşecektir.

Yüce Allah, söz konusu perişanlığa düşmemeleri için bütün insanlığı uyarmakta, kendi rızasının dışında başka onur makamları aramamanın önemini onlara hatırlatmaktadır. Kendilerini zillet kapladığı için gözleri perişan bir halde olanlar, dünyada izzet ve şerefin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu unutmuş olanlardır.

Bu arada âyetin mesajını dünya hayatının son demleri veya sağlıksız, düşkün, çaresiz, erzel-i ‘umr dönemleri olarak algıladığımızda da durum aynıdır. Sağlam zamanlarında itibarı başkalarının yanında arayan inkârda ısrarcı tipler, hasta ve düşkün zamanlarında gerçeği fark edecekler, ancak bunun onlara hiçbir faydası olmayacaktır.

Dünya hayatında sağ ve sağlam, her şart yerli yerinde iken ve hiçbir mazeret söz konusu değilken ilâhî emirlere, yani kulluğun zirvesi demek olan secdeye sırtını çevirenler, mahşerdeki perişanlığın nedenini çok iyi anlayacaklardır; ancak bunun yararını orada göremeyeceklerdir.

Çünkü mahşer yeni bir fırsatın verileceği yer değil, dünya hayatının hesabının görüleceği bir duruşma ve değerlendirme mekânıdır. Oradaki sıkıntılardan birisi de geçmişte yaptıkları yanlışlıkların muhataplara bildirilmesi, bir anlamda hatalarıyla yüzleştirilmeleridir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bunun örneklerinden birisidir.

b) Nankörlere İlâhî Gözdağı

Yüce Allah, sûrenin 44-45. âyetlerinde hakikati yalanlayan bu nankör insanlarla ilgili olarak “(Ey Peygamber!) Bu sözü (Kur’ân’ı) yalanlayanı bana bırak (onunla beni baş başa bırak). Biz, onları bilemedikleri bir şekilde yavaş yavaş helâke sürükleyeceğiz” beyanına yer vermekte, hiç farkına varamadıkları bir şekilde onları kendisinin cezalandıracağını bildirmekte, onlara zaman vermesinin ise aslında büyük ve ince bir planın parçası olduğunu ifade etmektedir.

ı. Yalanlayanların Cezalandırılması

فَذَرْن۪ي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهٰذَا الْحَد۪يثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ “Bu sözü (Kur’an’ı) yalanlayanı bana bırak! Biz onları bilemedikleri bir şekilde yavaş yavaş helake sürükleyeceğiz.”

Âyetteki فَذَرْن۪ي fe zernî emri “ve bana bırak, beni bırak”; وَمَنْ يُكَذِّبُ ve men yükezzibü ifadesi “ve yalanlayanı, yalanlayanla”; بِهٰذَا الْحَد۪يثِ bihâze’l-hadîsi ifadesi “bu sözü, Kur’ân’ı, vahyi”; سَنَسْتَدْرِجُهُمْ senestedricühum fiili “onları ileride azar azar, yavaş yavaş yaklaştıracağız”; مِنْ حَيْثُ min haysü ifadesi “(şu) şekilde”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili “ise “bilemezler, bilemeyecekleri, fark edemeyecekleri şekilde, bilemeyecekleri bir yerden” demektir.

Burada hakikati yalanlayanlara yönelik bir tehdit yer almakta, Hz. Peygamber’in ve müminlerin moral açısından desteklenmeleri gündeme getirilmektedir.

1.فَذَرْن۪ي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهٰذَا الْحَد۪يثِ “Bu sözü (Kur’an’ı) yalanlayanı bana bırak!” Yüce Allah, âyetin bu ilk cümlesinde Hz. Peygamber’i motive etmekte, vahye, yani Kur’ân’a inanmamakta ısrarcı ve kararlı olanların cezalarını kendisinin vereceğini beyan etmektedir. Meâli verirken tercih ettiğimiz “Onlarla beni baş başa bırak” ifadesi Müddessir 74/11’deki kullanım gereğidir. Âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareketle âyeti bu şekilde tercüme ettik.

a) Yorumu yapmakta olduğumuz âyetteki الْحَد۪يث el-hadîs kelimesi hakkında bilgi vermekte yarar vardır.

- Hadîs Kavramı

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere الْحَد۪يث el-hadîs kelimesi, kök olarak, “vâki olmak”, “yokken var olmak”, “yeni olmak”, “bir şeyi yeniden meydana getirmek”, “icat etmek”, “söz” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime, özel olarak “haber”, “Hz. Peygamber’in sözleri, fiilleri ve takrîrleri” manasına gelmektedir.

H-d-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 36 yerde geçmekte ve fiil olarak “anlatmak”, “ortaya koymak”, “haber vermek”, “açıklamak”,(18) “yaratmak”,(19) “anmak”;(20) isim olarak ise “Kur’ân, mesaj”,(21) “söz”,(22) “olgu, olay, haber”,(23) “sır”,(24) “masal, efsane”(25), “yeni”(26) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(27)

Yorumu yapmakta olduğumuz âyetteki الْحَد۪يث el-hadîs kelimesi başında eliflâm takısıyla birlikte “belirli söz, bilinen söz, malum söz, gündemde olan söz” anlamıyla “vahiy, mesaj, Kur’ân” yerinde kullanılmıştır. Esasında muhatapların inkâr ettiği “kıyamet ve âhiret olayı”, “Hesap Günü”, en büyük olayı haber veren “en büyük hadis” gibi anlamlar da bu noktada hatıra gelmektedir.(28)

b) Müzzemmil 73/11’de de ele alacağımız üzere, bu âyetler Kureyş’in ileri gelenleri ve Mekke’nin inkârcı elebaşlarından olup Hz. Peygamber’le alay edenler hakkında indirilmiş olmalıdır. Sûrenin baştan beri devam eden mesaj içeriği bu tercihi zorunlu kılmaktadır. Vahyi yalanlayan Mekkeli müşrik elebaşların kimler olduğunu ifadeye gerek yoktur. Çünkü âyetlerde özellikle isim zikredilmemesinin sebebi, verilmek istenen mesajın evrensel olması içindir.

Kur’ân’da konular veya olaylar anlatılırken şahıs isimlerinden ziyade, nitelikler ve yapılan eylemler üzerinde durulur. Böylece mesajın belli insanlarla sınırlı, yöresel ve tarihsel olmadığı anlaşıldığı gibi, vahyin güne, hayata ve herkese yönelik esaslar içerdiği de ortaya konulmuş olmaktadır.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesi motivasyon içerikli bir mesaja sahiptir. Buna göre, Müddessir 74/11’de de olduğu gibi, Yüce Allah inkârcı ve güçlü kâfirler karşısında Hz. Peygamber’in ve az sayıdaki müminin moralsiz kalmasını engellemek için onları sahipleneceğini ifade etmektedir. Bu doğrultuda Yüce Allah hak ve hakikat düşmanlarını kendisinin helâk edeceğini, bir anlamda onların hakkından geleceğini ifade etmek istemektedir.

2. سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ “Biz onları bilemedikleri bir şekilde yavaş yavaş helake sürükleyeceğiz.” Yüce Allah inkârcı nankörlere dünya hayatında nasıl bir muamele gösterdiğini işte bu cümlesiyle ortaya koymaktadır.

a) Kur’ân’da bir de A‘râf 7/182’de zikredilen bu cümlede geçen istidrâc kelimesi, “nimet vere vere, muhatap zenginlik ve nimet içerisindeyken fark edemeden onu yakalamak” demektir. Burada mana, aslında “derece derece çıkarmak” veya “indirmek” demek olup, “bir kimseyi arzusuna göre bir noktaya kadar yavaşça götürüp haberi olmayacak şekilde felakete atmak” anlamında bir deyim olmuştur. O kimse bunu kendi yararına bir gelişim, bir gelişme zanneder; gerçekte onun için bu durum bir anlamda uçuruma sürüklenmek demektir.

Yüce Allah’ın istidrâc yapması, uzun süre bir kimse hakkında o kişinin istediği, ancak hayırlı olmayan nimetler verip onun da bunu lütuf olarak görmesi ve kendi tuttuğu yolun kendisi için hayır olduğunu sanması, bundan dolayı da gitgide gurur, kibir ve taşkınlığını arttırması ve en sonunda da bütünüyle hayal kırıklığına uğrayıp en acı ve en feci bir şekilde hakkında azap hükmünün gerçekleşmesidir ki bu çetin bir azap olur. Dış yüzüyle lütuf gibi görülen o nimetler aslında bir kahırdır. İşte bundan dolayı buna keyd (hile/oyun) adı verilmiştir.(29)

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e onları kendisine bırakmasını emrederek, Kur’ân’ı yalanlayanları yavaş yavaş ve hiç bilemedikleri bir yerden azaba yaklaştırmakta olduğunu haber vermektedir. Zaten her iki âyetin sonunda yer alan “bilememek, fark edememek” anlamındaki لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili bu anlamı desteklemektedir.

b) Âyette verilmek istenen mesaj, hakkı yalanlayanların düşmanlıkta başarılı olamayacakları ve geçici üstünlüklerinin Hz. Peygamber’i mağlup etmeye yetmeyeceğidir. Yüce Allah, Hz. Peygamber’i, kendi işine bakması noktasında bilgilendirmekte ve vahiyden yararlanmak isteyenlerle meşgul olmasının daha doğru olacağını ona bildirmektedir. Zaten vahyin ilk dönemlerinde Müslümanların sayısı çok az olduğu için, karşıtlarıyla fiziksel olarak mücadele etmeleri de mümkün değildi.

Bu nedenle, Yüce Allah inkârcılık ve düşmanlık yapan muhataplarla fiziksel olarak uğraşmayı Hz. Peygamber’in gündeminden düşürmektedir. Onlarla uğraşarak daha işin başında düşmanlık filizlerinin yeşertilmesinin önünü tıkamayı amaçlamaktadır. Peygamberlik döneminin daha henüz başındayken, düşmanlık yapmak isteyenlerin eline koz vermek ve hoşgörüye dayalı bir öğretinin şiddet yanlısı gibi gösterilmesine fırsat vermek elbette doğru değildi.

c) Yüce Allah, hem o dönemin, hem de her dönemin muhataplarına şu dersi vermek istemektedir: Düşmanlığı azgınlığa, alaycılığa, hakarete ve nihayet saldırganlığa dönüştüren kâfirler bilmelidirler ki, karşılarında daima Yüce Allah’ın iradesini, erişilmez gücünü ve engellenemez kudretini bulacaklardır. Bu buluşma er veya geç, dünyada veya âhirette mutlak surette gerçekleşecektir.

d) Burada verilmek istenen muhtemel mesajlardan birisi de şudur: “Onları cezalandırma işini Bana bırak!” Yüce Allah onlara ceza vermede yetkin ve yeterlidir. Dahası, inançsızlık içerisinde bulunup bunu hayat tarzı haline getirenlere yönelik ceza verme işleminde söz sahibi kudret sadece Yüce Allah’tır. İnançsızlığın faturasını sadece O keser ve kimin gerçekten inanıp inanmadığını veya bugün inanmayanların yarın inanıp inanmayacağını sadece O bilir.

Bütün bu ve benzer nedenlerle, inanç noktasında kişilere ceza verilmesinde insanlar değil, sadece Yüce Allah yetkilidir ve bu yetkisini başkalarına devretmediği gibi kimseyle de paylaşmamıştır. Bu konuda Murselât 77/18’de son derece ilginç bilgilerin bulunduğunu hatırlatmakla yetinelim.

ıı. Tuzakların Boşa Çıkartılması

وَاُمْل۪ي لَهُمْ اِنَّ كَيْد۪ي مَت۪ينٌ “Onlara zaman tanıyorum. Şüphesiz ki benim tuzağım (ince planım) çok sağlamdır.”

Âyetteki وَاُمْل۪ي ve ümlî fiili “ve fırsat veriyorum, zaman tanıyorum”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”;اِنَّ كَيْد۪ي inne keydî tamlaması “muhakkak ki benim tuzağım, planım, hesabım”; مَت۪ينٌ metînun sözcüğü ise “sağlam(dır), güçlü(dür)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın suçlulara zaman tanıdığı, ancak O’nun tuzakları boşa çıkartıcılığının çok güçlü olduğu hakkındaki uyarısı gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri A‘râf 7/183’tedir. Orada da aynı içerik söz konusudur. Yüce Allah, kâfirlerin nankörlüklerini hemen cezalandırmamakta ve onlara zaman tanımaktadır. Burada maksat muhatapların tevbe etmesi için kendilerine yeni fırsatlar verilmesi şeklinde anlaşılabilir; ancak farklı bir anlamın da muhtemel olduğunu bilmek gerekir. Buna göre maksat günahlarını arttırmaları, böylece suçlarının kabarıp cezalarının artmasını sağlamak da olabilir.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/178’de bu konuyu ele almakta ve istedikleri şekilde kendilerine verilen zamanın aslında avantaj değil, dezavantaj olduğunu muhataplara bildirmektedir. Zaman tanımanın her zaman iyi sonuçlar vermediğiyle ilgili olarak Ra‘d 13/32’de de bilgiler yer almaktadır.

Yüce Allah’ın “tuzak kurması”nın anlamı, “tuzak kurmak” veya “tuzakları boşa çıkartmak” ile ilgili ayrıntılı ifadeler Târık 86/15-17’de yer almaktadır. Konunun detaylı izahını orada yapacağız. Burada sadece şu kadarını söylemekle yetinelim: “Tuzak kurmak” bir acizlik ifadesi olacağı için böyle bir acziyet Yüce Allah’a nispet edilemez. Bu nedenle, ilgili ifadeleri “tuzakları boşa çıkartmak” şeklinde anlamak durumundayız.

Âl-i İmrân 3/54, Enfâl 8/18, 30 ve Fâtır 35/10’da ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzaklarını boşa çıkartıcıdır. Eğer tuzak kurma fiili bir sanatkârlık veya büyük bir ustalık anlamına alınacaksa, bu durumda da bu işi en iyi yapacak olan asıl sanatkârın ve ustanın Yüce Allah olduğu bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz bu son iki âyette başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminlerine moral vermekte, kendilerini sahipsiz bırakmayacağını ifade etmekte ve kâfirleri yavaş yavaş azaba sürüklemekte olduğunu bildirmektedir. Bu arada, kendilerine zaman vererek de azgınlıklarının artmasını veya tevbe etmelerini beklediğini bildirmek istemekte, yola gelmeyenlere ise büyük bir felaket hazırladığını ve tuzaklarını boşa çıkartacağını haber vermektedir. Unutulmamalıdır ki, Yüce Allah “ihmal etmez”, sadece “imhâl eder”; yani zaman tanır, mühlet verir. Sonunda kazananlar müminler olacaktır, vesselâm.

c) Son İki Hatırlatma

Yüce Allah, sûrenin 46-47. âyetlerinde nankörlüğün sonunu beyan edip inkârcılara verdiği gözdağının ardından, bu defa Hz. Peygamber’e hitap etmekte, inkârcı muhataplarıyla ilişkisinde çok önemli iki noktaya özellikle şu şekilde dikkat çekmektedir: “Yoksa sen (tebliğine karşılık) onlardan bir ücret istiyorsun da borç yüzünden ağır bir yük altında mı kalıyorlar! Yahut gayb (kaynaklı bilgi) onların yanında da (ondan istedikleri gibi mi) yazıyorlar!”

ı. Müşriklerden Ücret İstenmemesi

اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ اَجْرًا فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ “Yoksa sen onlardan bir ücret istiyorsun da borç yüzünden ağır bir yük altında mı kalıyorlar?”

Âyetteki اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ em tes’elühum ifadesi “yoksa sen onlardan istiyor musun”; اَجْرًا ecran kelimesi “herhangi bir ücret”; فَهُمْ fe hum zamiri “(bu yüzden) onlar da”; مِنْ مَغْرَمٍ min mağramin sözcüğü “borçtan, borç nedeniyle”; مُثْقَلُونَ müskalûne kelimesi ise “ağır yük altında bırakılanlar (mı oluyorlar)” demektir.

Burada müşriklerin hakikati inkarlarının haklı hiçbir gerekçesinin bulunmadığı inkârî bir soru cümlesiyle gündeme getirilmektedir. Bu ayet bir kez de Tûr 52/40’ta da benzer içerikte yer almaktadır.

Yüce Allah, bu âyette sözü Hz. Peygamber’e yönlendirmeye devam etmekte, Mekkeli müşriklerin İslâm davetine karşı çıkış gerekçelerini sorgulamaktadır. Bu konuda benzer bir mesaj Mü’minûn 23/72’de şu şekilde zikredilmektedir: “(Ey Peygamber!) Yoksa sen onlardan bir harc (karşılık, vergi, ücret, haraç) mı istiyorsun? Rabbinin vereceği nimet çok daha hayırlıdır. O, rızık verenlerin en hayırlısıdır.”

Âyetteki مَغْرَم mağram kelimesi Tevbe 9/98 ve Tûr 52/40’ta olduğu gibi “borç”, “külfet”, “zarar ziyan”, “kayıp”, “gereksiz yükümlülük”, “angarya”; مُثْقَلُون müskalûne kelimesi ise Tûr 52/40’ta geçtiği üzere “ağır yük altında bırakılmış olanlar” anlamına gelmektedir.

Sadece bu dünyaya inanan ve dolayısıyla hayatı bu âlemden ibaret sayanlar için ekonomik değerler, mal ve servet vazgeçilmezdir. Âhiret inancına sahip olmayanlar ve özellikle münafıklar ekonomik anlamda fedakârlık yapmaktan ısrarla kaçınırlar. Onun içindir ki Münâfikûn sûresinde de ele alındığı üzere, infak nifakın panzehridir.(30) Yüce Allah’ın rızası için mahşere yatırım yapma duygusundan yoksun olanlar için bu dünya hayatında infaktan söz edilemez.

Durum böyle olduğu için, Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında aslında Mekkeli müşrikleri sorgulamakta, kendilerinden herhangi bir ücret isteyip istemediğini gündeme getirmektedir. Amaç aslında cevap beklemek için soru sormak değildir. Maksat sorunun tersinin doğru olduğunu muhataplara itiraf ettirmek olduğu için, burada Hz. Peygamber’in onlardan ücret istemediği gündeme getirilmek istenmektedir. Söylenmek istenen şudur: “Kendilerinden ekonomik bir fedakârlık istememene ve kendilerini herhangi bir şekilde borçlandırmamana rağmen, onlar yine de sana inanmıyor, inkârcılıklarında ısrar ediyorlar.”

Yüce Allah, insanlardan infak etmelerini isterken aslında onları malın yükünden kurtarmayı amaçlamaktadır. Çok mal ve servetin hesabı da ağır olacağı için, dünya hayatında Yüce Allah’ın verdiği nimetleri O’nun istediği ve emrettiği gibi harcamak mal ve servet ahlâkına uygun davranmaktır.

Bu nedenle, dinin sosyal hayatta paylaşıma dayalı ekonomik bir düzen oluşturmayı amaçlamasının anlamı da budur. İşte henüz kendilerinden ekonomik bir fedakârlık istenmemesine rağmen, inkârcılar İslâm davetine karşı kararlı ve ısrarcı bir şekilde düşmanca tavır sergilemeye devam etmekteydiler.

Âyetten günümüze ve tüm zamanların din tebliğcilerine yönelik çok önemli bir eğitim ilkesi elde etmekteyiz: Peygamberî davette ücret değil, ecir eksenlilik esas olduğu için,(31) Hz. Peygamber din tebliğinde onlardan hiçbir karşılık istememiş ve hiçbir ücret beklentisine de girmemişti. Çünkü “ecir beklenen işten ücret alınmaz; ücreti alınan şeyin de ecri olmaz.” Günümüzde din eğitimi ve tebliği yapanların da “ücret merkezli” değil, “ecir eksenli” bir hizmet anlayışını takip etmeleri bir zorunluluktur.

ıı. İlâhî Bilgiden Yoksunlukları

اَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ “Yoksa gayb (bilinemeyen şeyler) yanlarında da (ondan) mı yazıyorlar?”

Âyetteki اَمْ عِنْدَهُمُ em ‘ındehum ifadesi “yoksa onların yanlarında var mı, onların katında var mı”; الْغَيْبُ el-ğaybu kelimesi “gayb, bilinemeyenin (bilgisi)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; يَكْتُبُونَ yektübûne fiili ise “(ondan mı) yazıyorlar” demektir.

Burada müşriklerin hiçbir şekilde gaybî bilgi bilgiye sahip olmadıkları gündeme getirilmektedir.

Tûr 52/41’de aynısı geçen bu âyette müşriklerin hiçbir şekilde gayb bilgisine sahip olmadıkları beyan edilmektedir.

“Gayb” konusunu Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. “Gayb” kelimesi vahyin indiriliş sürecinde ilk kez burada geçmektedir. İmam Ferrâ, buradaki الْغَيْب el-ğayb kelimesine “Levh-i Mahfûz” anlamı vermiştir.(32) Buna göre maksat, Mekkeli müşriklerden oluşan ilk muhatapların ilâhî bilgiye, yani vahye sahip olmadıklarını bildirmektir.

Kalem sûresinin 37-41. âyetlerinde dile getirilen ve muhatapların herhangi bir esas üzere olmadıklarını ortaya koyan soru cümlelerinin sonuncusu bu âyettedir. Mekkeli müşrik inkârcıların doğru bilgi edinecekleri kitapları olmadığı gibi, kararlarının doğru olacağına dair kendilerine verilmiş ve kıyamete kadar geçerli herhangi bir sözleşmeleri de yoktur. Ayrıca Müslümanların suçlularla eşit tutulacağı iddialarına kefil olabilecek yandaşları olmadığı gibi, bu noktada sığınıp yardım alabilecekleri ortakları da kesinlikle yoktur.

İşte bunların sonucunda inkârcı muhatapların gayba dair bilgi sahibi olmadıkları, dolayısıyla ilâhî kaynaktan beslenmedikleri için, doğru bir kaynağa dayalı yazılar yazamayacakları ilan edilmektedir. Özellikle Yüce Allah’ın aleyhine olarak, istediklerine ve dilediklerine karar veremeyecekleri, “inkârî bir soru” tekniğiyle kendilerine beyan edilmektedir.

Kalem sûresinde 37. âyetten itibaren sorulan sorularda maksat cevap beklenmesi değil, muhatapların yanlışlığının bildirilmesi ve onların ayıplanıp kınanmasıdır. Çünkü sorularda ele alınan konuların tersi doğru olarak belirlenmekte, buna uygun davranmayanlar ise şiddetli bir şekilde uyarılıp kınanmaktadır.

Âyetten güncel bir sonuç olarak şu husus elde edilebilir: Din davetinde veya tebliğinde bulunan kişiler muhataplarına gayb, yani vahiy kaynaklı bilgiler vermeli, kendi kanaatlerini din diye sunmamalıdırlar. Gayba dair bilginin tek kaynağı elbette Hz. Peygamer’e vahyedilen bu Kur’ân-ı Kerîm’dir. Öyleyse “Allah adına konuşanlar Allah’ın Kitabı’ndan konuşmalıdırlar.” Kur’ân’dan beslenmeyen aktarımlar da Kur’ân’ın ruhuna uygun olmalı, en azından ona aykırı olmamalıdır, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXX, 95.
• 2 - Bu noktada sâk kelimesi Seba Melikesi Belkıs’ın Hz. Süleyman’ın sarayına geldiğinde paçalarını yukarı sıvaması hakkında da kullanılmaktadır (Neml 27/44).
  • Neml 27/44
• 3 - Semerkandî, age., III, 523; Taberî, age., XXIX, 196-197; Zemahşerî, age., IV, 651; Râzî, age., XXX, 232; Kurtubî, age., XIX, 73. 4 - Semerkandî, age., III, 485; Zemahşerî, age., IV, 582. 5 - Taberî, age., XXIX, 38-43. Rivayetler için ayrıca bk. Buhârî, Tefsîru Sûre-i Kalem, 2; Müslim, İman, 302; Dârimî, Rikak, 83; Ahmed b. Hanbel, III, 17.
• 6 - Râzî, age., XXX, 95. 7 - Yazır, age., VIII, 286. 8 - Taberî, age., XXIX, 38; Râzî, age., XXX, 94.
• 9 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21
• 10 - Fussılet 41/39. 11 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9. 12 - İbrâhim 14/42-43.
  • Fussilet 41/39 Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9 İbrâhîm 14/43
• 13 - Yûnus 10/27. 14 - Bakara 2/61; Âl-i İmrân 3/112; A‘râf 7/152; Yûnus 10/26, 27; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44. 15 - Semerkandî, age., II, 115; Taberî, age., XI, 108; Zemahşerî, age., II, 331. 16 - ‘Abese 80/41. 17 - Yûnus 10/26.
  • Yûnus 10/27 Bakara 2/61 Âl-i İmrân 3/112 A‘râf 7/152 Yûnus 10/26 Yûnus 10/27 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 ‘Abese 80/41 Yûnus 10/26
• 18 - “Anlatmak, açıklamak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/76; Kehf 18/70; Duhâ 93/11; Zilzâl 99/4. 19 - “Yaratmak” anlamında kullanımlar için bk. Tâhâ 20/113; Talâk 65/1. 20 - Duhâ 93/11. 21 - “Kur’ân” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Zümer 39/23; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 22 - “Söz” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Zümer 39/23; Câsiye 45/6; Murselât 77/50. 23 - “Olgu, olay” anlamında kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Tâhâ 20/9; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 24 - Tahrîm 66/3. 25 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 26 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/5. 27 - Bu kelimenin geniş açıklaması için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 196-197.
  • Bakara 2/76 Kehf 18/70 Duhâ 93/11 Zilzâl 99/4 Tâhâ 20/113 Talâk 65/1 Duhâ 93/11 Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Zümer 39/23 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Nisâ 4/42 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Zümer 39/23 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/101 Tâhâ 20/9 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/5
• 28 - İslâmoğlu, age., s. 1161’de 2. not.
• 29 - Yazır, age., IV, 182.
• 30 - Bu ifade Mustafa İslâmoğlu’na aittir.
• 31 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ’ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23
• 32 - Ferrâ, age., III, 178.