Teğâbun Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 18 âyetten oluşan, adını 9. âyette yer alan ve “aldanma”, “kazanmak-kaybetmek”, “kâr-zarar” manalarındaki التَّغَابُن et-teğâbun kelimesinden alan Teğâbun sûresi, inişe göre 93, resmî sıralamada ise 64. sûredir.

Bu sûrenin Mekkî olduğunu iddia edenler vardır; bütününün Medenî olduğunu kabul edenler olduğu gibi bazı âyetlerinin Medenî, diğerlerinin Mekkî olduğunu iddia edenler de vardır. Bir kısım âlim ise bu sûrenin Tahrîm’den sonra, Saff’tan önce indirildiği kanaatindedirler. Biz bu tartışmalara girmeden sûrenin içeriğine bakarak mesajını anlamaya çalışacağız.

Teğâbun sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Münâfikûn sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Her iki sûrede de “infak etmeyenlerin durumu” (Münâfikûn 10; Teğâbun 16), “mal ve çocukların insan hayatındaki yeri” (Münâfikûn 9; Teğâbun 14-15), “Yüce Allah’ın gizli-aşikar her bir şeyi ayrıntılarıyla bilmesi” (Münâfikûn 11; Teğâbun 4) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Teğâbun sûresi, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih etmekte olduğu, insanların mümin ve kafir şeklinde ikiye ayrıldığı, her şeyin yaratılışının bir anlam ve amacının bulunduğu, Yüce Allah’ın gizli ve aşikar her şeyi hakkıyla bildiği gibi mesajlarla başlamaktadır.

5. âyetten itibaren, önceki kavimlerin peygamberleriyle olumsuz manada yaşadıkları sorunlar, bunun sonucunda hak ettikleri akıbet, mahşerdeki diriltilmeye inanmamalarının korkunç felaketlere sebebiyet vermesi, Yüce Allah’a, Rasûl’e ve vahye iman etmenin zorunluluğu, aldanma gününde herkesin bir araya toplanacağı, iman edip salih ameller işleyenlerle inkar edenlerin akıbetleri ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, iman-hidayet ilişkisi, Yüce Allah’a ve Rasûl (as)’a itaatin gerekliliği, Hz. Peygamber’e düşen görevin sadece ve sadece tebliğ olduğu, Yüce Allah’a güvenin zorunluluğu ifade edilmekte, insanların eşlerinden ve çocuklarından kendilerine düşmanlar çıkabileceği, servetin ve çocukların birer imtihan vesilesi olduğu ifade edilmektedir.

16. âyetten itibaren, Yüce Allah’a yönelik saygının insan gücü nispetinde gerçekleştirilmesi, infakın insanlar için hayırlı oluşu, cimrilikten kaçınanların kurtuluşa erecekleri beyan edilmekte, kard-ı hasen denilen ve toplumsal hayatta çok önemli bir konumu olan ekonomik yardımlaşma anlamında Yüce Allah’a borç vermenin sevaplarının katlanacağı ve günahların bağışlanmasına vesile olacağı bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise, Yüce Allah’ın gayb ve şehadet bağlamında her bir şeyi bildiği haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-18. âyetlerinde hayata dair prensiplerinin bir kısmını, itaatin gerekliliğini, Allah’a güvenin zorunluluğunu, eşlerin ve çocukların içinden düşmanlık yapanlar olabileceğini, her şeyin bir imtihan olduğunu, Allah’a karşı takva, itaat ile insanlara yönelik infak görevini, cimrilikten kaçınmak gerektiğini, kard-ı hasen denilen borç kurumunu ve Allah’ın kullarına yönelik nimetlerini dile getirmektedir.

a) Allah Tasavvuru

Yüce Allah, sûrenin 11-13. âyetlerinde Allah’ın izni olmaksızın insana hiçbir musibetin isabet etmeyeceğini, kim Allah’a inanır, güvenirse Allah’ın onun kalbine hidayet edeceğini, Allah’ın her şeyi bildiğini beyan ettikten sonra şu ifadeye yer vermektedir: “Allah’a itaat edin, Rasûl’e de itaat edin! Yüz çevirirseniz (bilin ki), elçimize düşen görev sadece ve sadece apaçık bir tebliğidir. Allah, kendisinden başka ilâh olmayandır. Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!”

ı. İman-Hidâyet İlişkisi

مَآ اَصَابَ مِنْ مُص۪يبَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah’ın izni olmaksızın (hiç kimseye) hiçbir musibet isabet etmez. Kim Allah’a inanırsa (Allah) onun kalbini doğru yola ulaştırır. Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki مَآ اَصَابَ mâ esâbe ifadesi “isabet etmez ki”; مِنْ مُص۪يبَةٍ min musîbetin kelimesi “herhangi bir musibet”; اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ biiznillâhi istisnası “Allah’ın izninden başka, sadece Allah’ın izniyle isabet eder”; وَمَنْ يُؤْمِنْ ve men yü’min ifadesi “ve her kim iman ederse, inanıp güvenirse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; يَهْدِyehdi fiili “hidayet eder, yol gösterir”; قَلْبَهُ kalbehû tamlaması “onun kalbine”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bikülli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın musibetler ve iman-hidayet ilişkisi bağlamında hayata dair belirlediği çok önemli bir yasası gündeme getirilmektedir.

1. مَآ اَصَابَ مِنْ مُص۪يبَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’ın izni olmaksızın (hiç kimseye) hiçbir musibet isabet etmez.” Yüce Allah insanlara veya başka varlıklara isabet eden herhangi bir musibetin sadece ve sadece kendisinin izniyle gerçekleşebileceğini beyan etmekte, O’nun insan ve toplumla ilgili kanunları, yasaları ve uyguladığı prensipleri sayesinde bunun işleyeceğini bildirmektedir.

Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla elde edilen “vurgulu” ifade hiçbir musibetin Yüce Allah’ın izni, buyruğu olmadan hiç kimseye isabet edemeyeceğini ortaya koymaktadır. Burada dile getirilen مُص۪يبَة musîbeh “musibet”ten maksat, can, mal, sağlık, servet vs. ile ilgili olarak insanın başına gelebilecek maddî, manevî, fiilî, kavlî her türlü sıkıntıyı içermektedir.(1)

Yüce Allah’ın izni olmadan yani O’nun belirlediği yasalar işlemeden, O’nun koyduğu prensipler ve mümkün hayatın muhtemel imkânları söz konusu olmadan kâinatta hiçbir şey gerçekleşemez. Allah’ın mülkü ve hükümranlık alanında O’nun izin vermediği, kurala bağlamadığı hiçbir şey varlık alanına giremez.

Ra‘d 13/11’de belirtildiği üzere, sosyal hayata dair belirlediği evrensel yasasını içermekte olan “İnsanlar kendilerini değiştirmedikleri sürece Allah onların oluşturduğu toplumu dönüştürmez” âyeti, hayatımızda hiçbir şeyin rastgele gerçekleşmeye terk edilmediğini göstermektedir.

Nisâ’ 4/79’da her ne kadar “İnsana isabet eden kötülüğün onun kendisi sebebiyle gerçekleştiği” ifade edilse de bunun meydana gelebilmesi yine ilâhî prensiplerin işlemesine bağlıdır. Hadîd 57/22’de dile getirilen husus da aynı yasaların işleyişiyle ilgili ilahi prensibi hatırlatmaktadır. Bütün bu âyetlerde verilen bilgilerin son noktasını Nisâ’ 4/78’de yer alan “De ki hepsi Allah katındandır” beyanı koymaktadır.

Mahlûk olan bu kâinatta meydana gelebilecek her ne varsa hepsi Yüce Allah’ın belirlediği yasalarının işleyişinin sonucudur. İbn Abbâs’tan nakledilen görüşe göre, buradaki “izin”den kasıt Yüce Allah’ın bilgisi, bildirmesi, emri, hükmü ise,(2) o zaman her şeyin Allah’ın bilgisiyle gerçekleştiği söylenebilir ki bunun bizim söylediğimizle çelişen bir tarafı da yoktur. Ne var ki insanlar bu işleyiş içerisinde kendi iradeleriyle gerçekleştirdikleri tercihlerinden sorumlu tutulacaklardır.

Konuyla ilgili yapılmış bir bir değerlendirmeyi bu vesileyle aktarmakta yarar görmekteyiz:

“el-İzn, özneye yapacağı eylem için hareket serbestisi tanımak ve bunu “bildirmek” demektir. Emrin aksine iznde muhayyerlik vardır. İzin verilen özne o izni kullanmayabilir. Bu bağlamda, âlemde cari olan sebep-sonuç ilişkilerine delâlet eder. Âlemin nizamı bu ilâhî sünnetle kaimdir. Sonuçları sebeplere bağlamış, sebepleri daha üst sebeplere bağlamıştır. Ancak bu bağ zorunlu değildir. Bunu söylemek, Allah’ı koyduğu yasaların hâkimi değil mahkûmu sanmaktır. O dilerse bu bağı koparıp daha üst bir sebebe bağlar. Dilerse doğrudan müdahale eder.”

“Hadîd 57/22, musibetlerin sebep-sonuç ilişkisine bağlı olduğunun ifadesidir. Bakara 155-156 bu âyetin beyanıdır. İllâ bi-iznillâhın alternatif ibareleri şunlar olabilir: illâ bi-meşîetillâh (ancak Allah’ın dilemesiyle), illâ billâh (ancak Allah sayesinde), illâ bi-merdâtillâh (ancak Allah’ın evet demesiyle), illâ bi-kaderillâh (ancak Allah’ın koyduğu yasayla)… İzin, meşîetten ayrıdır. Kulun başına musibetin ancak Allah’ın izniyle gelmesi kulun izin istemesini gerektirir. Kulun izin istemesi ise şu üç yolla olur:”

a) “İradeyi kullanması: Bu takdirde musibet kulun seçimi olur.”

b) “İddiada bulunması: İman en büyük iddiadır, ondan iddiasını isbat istenmiştir ve musibete izin verilmiştir.”

c) “Dua etmesi: İcabetten önce musibete izin verilip sınanmıştır.”(3)

2. وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Kim Allah’a inanırsa (Allah) onun kalbini doğru yola ulaştırır. Allah her şeyi bilendir.” Âyetin bu kısmında iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ يَهْدِ قَلْبَهُ “Kim Allah’a inanırsa (Allah) onun kalbini doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah âyetin ilk kısmında insanların başına gelen her bir musibetin sadece ve sadece Allah’ın izniyle geldiğini ifade edince, bu cümleyi de onunla ilişkili olarak yorumlama imkânına sahip olmaktayız.

Buna göre insanların başına herhangi bir sıkıntı geldiğinde buna karşı sabır ve metanet gösterirse, bu arada söz konusu kişi Allah’ın hayata mutlak hâkimiyetini bilir de Allah’a güvenirse Yüce Allah da onun kalbine dayanma gücü, sabır, teslimiyet, ferahlık, metanet vs. vereceğini söylemiş olmaktadır.

Hidayetin imanın sonucu olduğuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/175’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a iman edip O’na sımsıkı sarılanlara gelince, (Allah) onları kendinden bir rahmet ve lütuf (deryası) içine daldıracak ve onları kendine doğru (giden) bir yola hidayet edecektir.”

Âyetin bu cümlesini genel anlamda “iman-hidayet ilişkisi” bağlamında da yorumlayabiliriz. Hidâyet konusunu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece âyette yer alan kısmın izahıyla yetineceğiz. Yüce Allah kendisine iman eden kişinin, iman tercihinin sonucunu şekillendireceğini beyan ederek, böylece bu kişinin kalbine hidayet edeceğini ifade etmekte, hidayetin bir “sonuç” olduğunu vurgulamış olmaktadır. Bu “sonuç”un sebebi ise kişinin Yüce Allah’a olan imanıdır.

Bu ifade Bakara 2/2’de belirtildiği üzere, vahyin muttakiler için hidayet rehberi olduğu gerçeğiyle de uyuşmaktadır. Çünkü bir kişinin muttaki olması elbette çok önemlidir; ancak bundan daha önemli olanı ise muttaki kalmaktır. İşte bunu gerçekleştirebilmek için daima vahyin rehberliğine ihtiyaç vardır.

Her ne zaman bir iman konusu gündeme gelir de kişi buna inanırsa bunun sonucunda hidayet elde edilebilecektir. Hak edenler hak ettiği güzel akıbetle buluşturulacaktır. Allah’a iman edene Allah da güzel şeyler düşündürtür ve ona hidayet eder, rehberlik yapar, vesselâm.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/54’te de şöyle buyrulmaktadır: Bir de, kendilerine ilim verilenler, onun (Kur’an’ın) hakikaten Rabbin tarafından (gelmiş bir) gerçek olduğunu bilsinler de ona inansınlar, bu sayede kalpleri saygıyla boyun eğsin (huzur ve tatmine kavuşsun). Muhakkak ki Allah, iman edenleri, dosdoğru bir yola yöneltir.”

Teğâbün 64/11’de kimlere hidayet edileceği konusu ele alınmaktadır; bunun zıddı ise kimlerin saptırılacağıdır. Yüce Allah’ın kimleri saptıracağı konusunda mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi “Onlar (yoldan) sapınca, Allah da kalplerini saptırmıştı” mealindeki Saff 61/5’tir. Buna göre Yüce Allah zaten sapmış olanların kalplerindeki eğriliği onayladığını beyan etmekte, bir anlamda hiç kimseye haksızlık etmediğini, aksine iradesiyle sapkınlık tercihinde bulunanların bu tercihlerine izin verdiğini göstermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يَهْدِ yehdi fiilinin faili bazı âlimlerimize göre “Yüce Allah” değil de iman eden “kişi”dir.(4) Bu durumda Allah’a iman eden kişi kendi kalbine hidayet etmiş, yol göstermiş olmaktadır. Esasında zamiri mümkün ve muhtemel en yakın kelimeye gönderme kuralı gereği يَهْدِ yehdi fiilinin failinin Yüce Allah olmasının daha doğru olduğunu söylemeliyiz; çünkü يَهْدِ yehdi fiiline en yakın olan kelime اللّٰه allâh lafzıdır.

b) وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah her şeyi bilendir.” “Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair pek çok âyette bilgiler zikredilmektedir.(5) Yüce Allah her şeyi bildiğini beyan ederek kimin iman ettiğini, kimin musibetlere karşı sabır ve metanet gösterdiğini, kimlerin neyi, ne kadar hak ettiğini gayet bildiğini, buna göre bilgisi doğrultusunda hayata müdahil olduğunu ifade etmiş olmaktadır. Allah herhangi bir musibetin gerçekleşmesine izin verince O’nun bütüncül bilgisine göre bunun hayır mı yoksa şer mi olduğuna karar vermek kulların işi değildir.

“Parçayı bilip görenin değerlendirmesine göre” değil, “bütünü bilip görenin kararına göre” bir bilinç inşa etmek durumundayız. Çünkü Yûsuf 12/76’da verilen bilgiye göre “her bilenin üzerinde bir başka Bilen vardır” ki o da elbette ve sadece Yüce Allah’tır.

ıı. Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e İtaat

وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاِنَّمَا عَلٰى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Allah’a itaat edin; Elçiye de itaat edin! Yüz çevirirseniz (bilin ki) Elçimize düşen görev, sadece apaçık tebliğdir.”

Âyetteki وَاَط۪يعُواve etî‘û emri “ve itaat edin, boyun eğin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve yine itaat edin”; الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “Rasûl’e de, Elçiye de”; فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ fe in tevellev ifadesi “eğer yüz çevirirseniz”; فَاِنَّمَا عَلٰى رَسُولِنَا fe innemâ ‘alâ rasûlinâ ifadesi “elçimize düşen (görev) sadece ve sadece şudur”; الْبَلَاغُ el-belâğu kelimesi “tebliğ(dir)”; الْمُب۪ينُ el-mübînu sözcüğü ise “apaçık” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve Rasûlüne itaatin gerekliliği ile bundan yüz çevirme durumunda Hz. Peygamber’in görevinin ne olduğu gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Mâide 5/92’de de geçmektedir.

1.وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ “Allah’a itaat edin; Elçiye de itaat edin!” Yüce Allah daha önce yorumladığımız sekizinci âyete veya bir önceki âyetteki iman konusuna bağlı olarak bu âyette Allah’a ve Rasûl’e itaati emretmektedir.

Muhammed 47/33’te de belirttiğimiz üzere, bu itaat emrinin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde zikredilmekte,(6) maksat putlara vs. varlıklara değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarını yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara bildirilmektedir.

Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat esasında Rasûl’ün aktardıklarının Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet demektir. Bir anlamda Yüce Allah başka, Rasûlüllah başka şeyler söyler demek değildir. Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının manası da bu olsa gerektir.

Elçiye itaat O’nu gönderene itaattir. Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa bu defa onun konumu değişir; hâşâ o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

2. فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاِنَّمَا عَلٰى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Yüz çevirirseniz (bilin ki) Elçimize düşen görev, sadece apaçık tebliğdir.” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/20, Mâide 5/92, Nahl 16/82, Nûr 24/54, Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde de geçmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/82’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Yine de yüz çevirirlerse, artık sana düşen ancak apaçık bir tebliğdir.” Yüce Allah sunduğu sayısız nimetlere rağmen müşriklerin yine de itibar etmeyip hak ve hakikatten yüz çevirmeleri durumunda artık yapabileceği başka bir şeyin kalmadığını, apaçık tebliğ yapmanın ötesinde başka bir beklentiye girmemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Benzer şekilde bu defa Şûrâ 42/48’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yüz çevirirlerse, (bilesin ki) biz seni onların üzerine bekçi göndermedik. Sana düşen (görev) sadece tebliğ etmektir (duyurmaktır). Biz insana katımızdan bir rahmet tattırdığımız zaman ona sevinir. Ama elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, işte o zaman insan çok nankördür!”

Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Mâide 5/67’dir: “Ey Peygamber! Sana Rabbinden indirilen ne varsa hepsini tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan O’nun (verdiği) risalet görevini tebliğ etmemiş olursun. Allah seni insanlar(ın müdahalesin)den koruyacaktır.”

Yüce Allah bu âyetlerinde Hz. Peygamber’e moral vermekte ve inkârcıların bu tutumundan kendisinin sorumlu olmadığını beyan etmek istemektedir. “Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” mealindeki Nahl 16/35. âyetinde de geçtiği üzere, Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün eski kavimlerin haktan sapma suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı beyan etmektedir.

Yüce Allah bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in asıl görevinin “apaçık tebliğ” olduğunu vurgulamaktadır. Âyette kullanılan اِنَّمَا innemâ edatı cümleye bu anlamı katmaktadır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(7) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(8) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir.

Yüce Allah vahyinin bir belâğ/el-belâğ olduğunu, yani bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْبَلَاغ el-belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(9) yer almakta ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır.

Günümüzde din tebliğinde bulunan kişilerin de benzer şekilde davranmaları gerekmektedir. Dini anlatırken açık ifadeler kullanmak, karmaşık cümlelerden kaçınıp net mesajlar vermek ve muhatapların yanlış ve farklı algılara sahip olmamasını sağlamak gerekir. “İnsanların doğruları, karşıdakinin anladığı kadardır” sözünü unutmamak durumundayız. Konuşmaktan maksat, “kendini ifade etmek ve karşıdakiler tarafından anlaşılmak” olduğu için, tebliğde bunu gözardı etmemeliyiz.

ııı. Yüce Allah’a Güven

اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Allah kendisinden başka ilah olmayandır. Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!”

Âyetteki اَللّٰهُallâhu kelimesi “Allah (şudur)”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “başka hiçbir ilâh olmayandır”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “kendisinden”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّلِ fe’lyetevekkel emri “güvensin(ler)”; الْمُؤْمِنُونَ el-mü’minûne kelimesi ise “inanıp güvenenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tek ilah oluşu ile müminlerin sadece ve sadece O’na güvenmesi gerektiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah kendisinden başka ilah olmayandır.” Kur’ân’da on âyette(10) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü reddetmektedir.

Yüce Allah اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah (ki) O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır.

Bakara 2/162 ve 255’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(11) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmaktadır.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(12)

Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları “vurgu” manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah, tek ilâhtır; O’ndan başka hiçbir ilâh veya üstün güç yoktur. Sûrenin başından beri sayılan özellikler bağlamında hükümran olan, övgüye layık, mutlak anlamda yaratıcı, insanı en güzel şekilde yaratan, ona şekil ve suret veren, her şeyi hakkıyla bilen, bilgisi dışında hiçbir şey kalmayan, insanları mahşerde yargılayacak olan, layık olanları cennete, hak edenleri cehenneme gönderecek olan, her şeyi eksiksiz bilen sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

2. وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Bu cümle çeşitli âyetlerde mesaj olarak geçmekte(13) ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Yüce Allah güvenilecek yegane makamın kendisi olduğunu ifade etmişlerdi. Âyetteki devrik cümle Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

Furkân 25/58’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet(14) vardır. Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(15) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(16) her şeye vekîl olan O’dur;(17) O en güzel vekildir.(18)

b) Hayata Dair Temel Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 14-18. âyetlerinde müminlere şöyle hitap etmektedir: “Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlardan sakının! Ama affeder, hoşgörür, günahlarını, suçlarını örterseniz, bilin ki, Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir. Mallarınız ve çocuklarınız sizin için sadece ve sadece bir imtihandır. Büyük mükâfat ise sadece Allah’ın yanındadır.”

Ardından, insanların güçleri yettiğince Allah’a karşı muttakî (duyarlı) olmaları, hakikati dinlemeleri ve Allah’a itaat etmeleri ile kendi iyiliklerine olmak üzere harcamalarda bulunmaları gerektiği ifade edilmekte, kimler nefislerinin cimriliğinden korunursa işte onların kurtuluşa erecekleri müjdelenmektedir.

Daha sonra, sûrenin son iki âyetinde şu temel öğreti ile insanlara seslenilmektedir: “Eğer Allah’a güzel bir ödünç verirseniz, (Allah) onu sizin için kat kat arttırır ve sizi bağışlar. Allah çok mükâfat verendir; ceza vermekte acele etmeyendir. (O), görüleni de görülmeyeni de bilendir. Üstündür; hikmet sahibidir.”

ı. Eşlerin, Çocukların, Mal ve Servetin Anlamı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ وَاَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَاِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ اِنَّمَآ اَمْوَالُكُمْ وَاَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللّٰهُ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Ey iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlardan sakının (onlara karşı dikkatli olun)! Affeder, hoş görür ve (suçlarını) bağışlarsanız, (bilin ki) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır), rahîm’dir (çok merhamet edendir). Mallarınız ve çocuklarınız sadece bir imtihandır. Büyük ödül ise yalnızca Allah’ın katındadır.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِنَّ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ inne min ezvâciküm ifadesi “sizin eşlerinizden (şöyleleri) vardır”; وَاَوْلَادِكُمْve evlâdiküm ifadesi “ve sizin çocuklarınızdan (da şöyleleri olabilir)”; عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; فَاحْذَرُوهُمْ fahzerûhum ifadesi “onlara karşı dikkat edin”; وَاِنْ تَعْفُوا ve in ta‘fû ifadesi “eğer affederseniz”; وَتَصْفَحُوا ve tasfehû fiili “ve hoşgörürseniz”; وَتَغْفِرُوا ve tağfirû ifadesi “ve bağışlarsanız”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun “çok merhamet eden(dir)”;اِنَّمَآ اَمْوَالُكُمْ innemâ emvâlüküm ifadesi “mutlak sûrette ancak ve ancak sizin mallarınız”; وَاَوْلَادُكُمْ ve evlâdüküm ifadesi “ve sizin çocuklarınız”; فِتْنَةٌ fitnetün kelimesi “imtihan(dır)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عِنْدَهُٓ ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katındadır, katında vardır”; اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir ödül, mükâfat” demektir.

Burada aileiçi ilişkiler bağlamında eşlerin ve çocukların düşmanlık yapabilecekleri, onlara karşı nasıl davranılması gerektiği ile servetin ve çocukların imtihan oluşu gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ وَاَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَاِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ey iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlardan sakının (onlara karşı dikkatli olun)! Affeder, hoş görür ve (suçlarını) bağışlarsanız, (bilin ki) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır), rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah İslam toplumunun temel değerlerinden olan aile kurumunu sağlam bir temele dayandırmak için aileiçi ilişkiler hakkında bilgiler vermektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak birbirine benzeyen çeşitli rivayetler söz konusu edilmektedir. Bu çerçevede bazı rivayetleri aktarmakla yetineceğiz:

“Müslim el-Horasani şöyle der: Bu ayet, Avf b. Mâlik el-Eşca‘î hakkında nazil olmuştur. Avf’ın ailesi, onun hicretine ve cihada gitmesine karşı çıkıyorlardı.”

“İbn Abbâs’tan, bu ayetin ne demek olduğu sorulduğunda, o şöyle demiştir: ‘Âyette bahsedilenler Mekkeliler olup, bunlar müslüman idiler ve Medine'ye gelmek istiyorlardı. Eşleri ve çocukları ise buna engel oluyorlardı. İşte bu husus ayette, ‘Eşlerinizin ve evlatlarınızın içinde hakikaten size düşman olanlar da vardır. O halde onlardan sakının; yani onlara itaat edip de hicret etmemekten sakının’ ifadesiyle anlatılmıştır.”

“Âyetteki ‘Affeder, kusurlarını başlarına kakmaz örterseniz’ ifadesi hakkında da İbn Abbas şöyle demiştir: ‘Bu Mekkelilerden birisi, hicret edip de birçok insanın kendisinden önce hicret ettiklerini ve dinlerini daha iyi yaşadıklarını anlayınca, daha önce hicret etmesine engel olan hanımını ve çocuklarını cezalandırmak istedi. Eğer onlar da gelip, hicret yurdunda birleşirlerse, onlara infak etmeyip, iyi davranmayacağını söyledi. İşte bunun üzerine, bu ayet nazil oldu.”

“Bu, ‘Hanımlarınızdan ve çocuklarınızdan, kâfir oldukları için sizi İslâm’dan engelleyen düşmanlarınız vardır. İşte onlardan sakının’ demektir. Böylece, ayette bahsedilen düşmanlığın, küfür sebebiyle ve imandan engelleme sebebiyle olduğu anlaşılmaktadır. Müminler arasında ise böyle bir düşmanlık söz konusu değildir. Çünkü mümin olan hanımları ve çocukları onların düşmanları olamazlar.”(19)

Âyetlerin nüzul sebepleri bunlar da başka rivayetler de olabilir; sonuçta rivayetlerle âyetlerin birbiriyle doğrudan çelişen bir tarafı gözükmemektedir. Ancak âyetin herhangi bir nüzul sebebine mahkum edince mesajın evrenselliği zedeleneceği için biz maksadı ve mesajı genel anlamda anlamak ve aktarmak istemekteyiz.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Ey iman edenler!” Âyet bu hitapla başlamakta ve bütün müminleri kast ederek bir hususa değinmektedir. Âyetteki اٰمَنُوا âmenû fiilinin ve devam ifadelerdeki kalıpların ve zamirlerin cemî‘ müzekker yani “erkek çoğul” getirilmesi nedeniyle buradaki hitabın sadece erkeklere yönelik olduğu sonucu çıkartılmaktadır ki bu büyük bir hatadır. Çünkü eğer kadınlara yönelik özel bir hüküm söz konusu olacaksa o zaman hitap kadın veya erkek diye ayrılmaktadır; aksi takdirde kadın ve erkek ayırımı yapmadan bütün müminlerin muhatap alındığı ve hükümlerin herkesi içerdiği bilinmelidir.

b) اِنَّ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ وَاَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ “Ey iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlardan sakının (onlara karşı dikkatli olun)!” Yüce Allah aileiçi fertler bağlamında karşılıklı olarak eşler arasında ve bazı çocukların ana-babaları için düşmanlık yapabileceği tehlikesine dikkat çekmekte ve dikkatli olunmasını emretmektedir. İfadede yer alan مِنْ min edatı “bir kısmı, bazısı” anlamını veren teb‘îdiyye manasındadır ve bütün eşlerin ve çocukların değil, bir kısmının böyle olabileceği belirtilmektedir.

Âyette özel olarak muhatapların “erkekler” olduğu ve اَزْوَاج ezvâc denen eşlerin de onların “hanımları” olduğu yaklaşımı hiçbir şekilde doğru olamaz. Çünkü bu kelime kadın ve erkek bütün eşleri içermektedir. Eğer özel olarak kasıt hanımlar olsaydı o zaman buradaki kelimenin, اَزْوَاج ezvâc değil, öncelikle ve özellikle زوجات zevcât olması beklenirdi.

Sonuç olarak anlaşılıyor ki aileiçi fertler bağlamında eşler arasında bir düşmanlık olabileceği, ayrıca اَوْلَاد evlâd denen kız veya erkek çocuklardan bir kısmının da ana-babalarına, onların değerlerine düşman olablecekleri beyan edilmiş olmaktadır. Nihayetinde Hz. İbrâhim’in babası Âzer ile, Hz. Nûh’un eşi ve oğlu ile, Hz. Lût’un eş ile, Hz. Âsiye’nn eşi Firavun ile ilişkileri gözönüne alındığında maksadın genel olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Bu arada cümlenin sonunda yer alan فَاحْذَرُوهُمْ fahzerûhum ifadesi “onlardan sakının”, “onlara karşı dikkatli olun” gibi anlamlar içermekte ve aileiçi ilişkilerde gözetilmesi gerekenler noktasında nasıl bir tavır ortaya konulması gerektiği üzerinde toplum inşa edilmek istenmektedir.

Eğer herhangi bir olumsuzluk sezilirse ona karşı önlem almak ve ana-baba şefkatine kapılmadan gerçekleri söylemek gerekmekte, eş seçminde dış güzellik, zenginlik, çevre, meslek vs. üzerinden değil de güzel ahlak ve dindarlık merkezli seçimlerde bulunmak gerekmektedir. Aksi takdirde yanılgılar ve pişmanlıklar kaçınılmaz olabilir. Her türü tedbir alınmasına rağmen yine de aile içinde bu tüden düşmanlıkların olabileceği de unutulmamalıdır; ancak bu durumda ana-babalar veya taraflar sorumluluklarını yerine getirdikleri için hiçbir şekilde kınanmazlar.

c) وَاِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Affeder, hoş görür ve (suçlarını) bağışlarsanız, (bilin ki) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır), rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah sözünü ettiği türden bir düşmanlık olursa bunu geri çevirebilmek için af, hoşgörü ve bağışlamanın devreye sokulmasını emretmekte, eğer böyle bir tavır ortaya konulur da hatalardan çevrilme noktasında bir çaba içerisine girilirse kendisinin de çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu hatırlatmaktadır.

Konuyla ilgili bazı rivayetler şöyledir: “Affetmeyen affedilmez”,(20)

“Allah merhamet etmeyene merhamet etmez”,(21)

“Yerdekilere merhamet edin ki gökteki (yücelerdeki Allah da) size merhamet etsin”,(22)

“Allah kullarından merhametli olanlara merhamet eder.”(23)

Bu rivayetlerde dikkat çekilen noktalar hep bu şekilde bağışlamaya bağlanmaktadır.

ı. Âyette geçen اِنْ تَعْفُوا in ta‘fû “affederseniz” ifadesi “affı mümkün olan suçların bağışlanması”, “kişilerin kendilerine karşı yapılan ve başkalarını ilgilendirmeyen, dünya işleriyle ilgili ya da âhiretle ilgili olup da tevbe ettikleri suçların bağışlanması”, “ceza vermekten kaçınmak” şeklinde anlaşılabilir. Bu kelime çeşitli kalıplarda Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir.

ıı. Âyette ikinci sırada yer alan ve Kur’ân’da yedi kez(24) geçen تَصْفَحُوا tasfehû ve aynı kökten kelimeler “suçu muhatabın yüzüne vurmamak”, “başına kakmamak”, “vazgeçmek, dikkate almamak” demektir.

ııı. Âyetteki تَغْفِرُوا tağfirû ifadesi ise “ayıpların ve eksikliklerin örtülmesi, müsmaha gösterilmesi, hoşgörülmesi” gibi anlamlar içermektedir. Eğer aile içindeki problemler büyümesin ve çözülsün isteniyorsa, öncelikle bu türden sorunların aile içinde halledilmesi gerekmektedir.

Eğer böyle bir duyarlılık gösterilirse Yüce Allah da bu şekilde davrananlara karşı غَفُور ğafûr “çok bağışlayan” ve رَح۪يم rahîm “çok merhamet eden” olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

Âyette zikredilen affetmeyle ilgili bu üç kelimenin birbirine yakın olmak üzere “hataları hoşgörmek, tahammül göstermek ve affetmek, bağışlamak” şeklinde anlamlarının bulunduğu belirtilmektedir.(25) Bu arada lafızlar farklı olduğu için anlamlarda da farklılıkların bulunması gerekmektedir.

Bu çerçevede üç kelimenin şu şekilde anlam farkları bulunduğu beyan edilebilir: Afv, “azarlasa da cezalandırmaktan vazgeçmek”, safh “azarlamaktan da cezadan da vazgeçmek”, mağfiret ise “günahı tamamen silip affettiğini bile hissettirmemek”tir.(26)

Bir başka ifadeyle afv, suçu söylemek, hak edilen cezayı da göstermek ve fakat bağışlamaktır. Safh, suçu söylemek, ancak cezanın ne olduğunu belirtmeyip bağışlamaktır. Mağfiret ise suçu da cezasını da söylemeden affetmektir. Buradan anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın mağfiret ve rahmetinden yararlanabilmek için bunları bizim öncelikle ailemizde ve diğer insanlara yönelik ilişkilerimizde gözetmemiz gerekmektedir.

2. اِنَّمَآ اَمْوَالُكُمْ وَاَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللّٰهُ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Mallarınız ve çocuklarınız sadece bir imtihandır. Büyük ödül ise yalnızca Allah’ın katındadır.” Yüce Allah aile içindeki fertlerin durumunu beyan ettikten sonra, bir benzeri de Enfâl 8/28’de geçen bu âyette sahip olunan mal ve servetle çocukların da bir imtihan sebebi olduğunu ifade etmektedir.

a) اِنَّمَآ اَمْوَالُكُمْ وَاَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ “Mallarınız ve çocuklarınız sadece bir imtihandır.” Yüce Allah sadece mal ve servetle çocukların değil, bütün insanların birbirlerine fitne yani imtihan sebebi kılındığını beyan etmek üzere Furkân 25/20’de şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber!) Senden önce yemek yiyen ve çarşılarda dolaşan (insan) peygamberlerin dışında başkasını elçi olarak göndermedik. (Ey insanlar!) Sabırlı olup olmayacağınızı denemek için bir kısmınızı bir kısmınıza imtihan kıldık. (Elbette) Rabbin her şeyi hakkıyla görmektedir.”

Bu cümleye benzer bir mesaj içermesi bakımından En‘âm 6/53’ü hatırlatmak gerekmektedir: “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler de bunlar mı! demeleri için onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik.” Benzer bir mesaj En’âm 6/165’te de vardır.

Furkân 25/20’de de açıkladığımız üzere, âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi Kur’ân’daki çok anlamlı kelimelerden birisidir. Kısaca onun kullanım şekline ve manalarına değinmekte yarar vardır:

F-t-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 60 yerde geçmekte ve “azap etmek”,(27) “imtihan etmek”,(28) “baskı”,(29) “saptırmak”,(30) “karışıklık”,(31) “uzaklaştırmak”,(32) “çare”,(33) “saldırı”,(34) “delilik”(35) gibi anlamlara gelmektedir. Bütün bu anlamlardan başka fitneh kelimesinin “günah”,(36) “şeytanın hile ve tuzağı”,(37) “şeytanın zayıf ruhlu kişilere aşıladığı bâtıl inanç ve kuruntu”,(38) “nifak”,(39) “kötülük, sıkıntı”(40) ve “rüsvaylık, alay, oyuncak”(41) gibi anlamlara da geldiği ifade edilmektedir.(42)

ı. فِتْنَة fitneh kelimesi, “madenin cürufunun cevherinden ayrılması işlemi” için kullanılmaktadır. “Malları ve çocukları insanların imtihanıdır”(43) cümlesinde de “imtihan”(44) manası veren kelime fitne’dir. Allah’ın insanları mal ve çocuklarla imtihan etmesi, “cevheri cüruftan ayırması” demektir. Bu nedenle, amaç cevhere çıkmak ve böylece cüruftan olmamaktır.

Hayat imtihanında cevherden olabilmek için terbiye ateşinde yanmak gerekir. Madendeki cevherin cüruftan ayrılması için nasıl ki güçlü bir ateş gerekli ise, hayat yolculuğundaki imtihanlar da böyle ağır bir mahiyet arz edebilir. Çocuğunu yetiştirmeye çalışan ana-babalar, aslında kendileri imtihanın bir parçası olduklarını unutmamalıdır.(45)

ıı. Âyetin mesajından anlaşılan şudur: İddia edildiği gibi “insanlar koyun gibi kendi bacağından asılmazlar.” İnsan sosyal varlıktır; hem başkalarından sorumludur, hem de başkaları ondan sorumludur. Bu nedenle, imtihanın her aşaması kararlılık gerektireceği için, konunun bir de “sabır” boyutu vardır. Her kim bu imtihanda gereken kararlılığı, yani “sabrı” gösterirse bu imtihandan başarıyla çıkabilir.

İnsanların birbirinin imtihanı oluşu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi ana-babaların çocuklarıyla, ümmetin peygamberle, zenginin fakirle, güçlünün zayıfla, âlimin cahille, yöneticinin yönettikleriyle, hocanın öğrenciyle, işverenin işçiyle, sağlıklının hasta ile vs. şeklinde pek çok türü vardır.

Bu noktada Hz. Peygamber’in şu hadis-i şerifi meseleyi açıklamada son derece net mesajlar içermektedir: “Cahiller yüzünden âlimlere, halkı yüzünden yöneticilere, yöneticileri yüzünden halka, köle yüzünden efendiye, güçlü yüzünden güçsüze, güçsüz yüzünden güçlüye yazıklar olsun (yani birbirlerine karşı görev ve sorumluluklarını yerine getirmedikleri için onlara veyl olsun; veyl cehennemi onlara olacaktır).”(46)

b) وَاللّٰهُ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Büyük ödül ise yalnızca Allah’ın katındadır.” Bu cümlenin benzerleri Enfâl 8/28 ve Tevbe 9/22’de de geçmekte, asıl büyük ödülün Allah’ın katında ve huzurunda bulunduğu beyan edilmektedir. Burada sözü edilen büyük ödül elbette Allah’ın razı oluşu, O’nun mağfireti ve sonunda ikram edeceği “cennet”tir.(47) Âyetteki devrik cümle yapısı, manayı vurgulu hale getirmekte ve büyük ödülün sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu manasını içermektedir.

Malların ve çocukların “imtihan” olarak belirlenmesinin sebebi Münâfikûn 63/9’da şöyle dile getirilmektedir: “Ey iman edenler! Mallarınız ve çocuklarınız sizi Allah’ı anmaktan alıkoymasın. Kim(ler) bunu yaparsa işte onlar ziyana uğrayanlardır.” İşte bu âyette de belirtildiği gibi hiç kimse kendisiyle Allah’ı anmanın arasına başka şeyler yerleştirmemeli, çoluk çocuk için Allah’ın rızasını kaybetmeyi göze almamalıdır.

Çünkü hiçbir şey Yüce Allah’ın katında vaadedilen ödül kadar büyük ve kıymetli değildir. Asıl büyük ödülü bilip onu alacağına inananlar diğer hiçbir şeyin amaç edinilmemesi gerektiğini de unutmamalı, mal, çocuk vs. kaygısı Yüce Allah’ın rızasını kazanmanın önüne geçirilmemelidir.

ıı. Dört Emir ve Cimrilikten Kurtulmanın Önemi

فَاتَّقُوا اللّٰهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَاَط۪يعُوا وَاَنْفِقُوا خَيْرًا لِاَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Gücünüz yettiğince Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Dinleyin, itaat edin, kendi iyiliğiniz için infak edin (verin)! Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki فَاتَّقُوا fettekû emri “takvalı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;مَا اسْتَطَعْتُمْ mesteta‘tüm ifadesi “gücünüz yettiği ölçüde”; وَاسْمَعُوا vesme‘û emri “ve dinleyin, işitin”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve itaat edin”; وَاَنْفِقُوا ve enfikû emri “ve infak edin, verin”; خَيْرًا hayran kelimesi “(bu durum) mutlak hayırlıdır”; لِاَنْفُسِكُمْ li enfüsiküm ifadesi “sizin nefisleriniz için, kendiniz için”; وَمَنْ يُوقَ ve men yûka ifadesi “ve her kim korunursa”; شُحّşuhha kelimesi “cimriliğinden”; نَفْسِه nefsihî ifadesi “onun kendi nefsinin”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُفْلِحُونَ el-muflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın belirlediği sorumluluk, hakkı dinleme, itaat ve infakla ilgili emirlerle cimrilikten kurtulmanın muhteşem ödülü gündeme getirilmektedir.

1. فَاتَّقُوا اللّٰهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَاَط۪يعُوا وَاَنْفِقُوا خَيْرًا لِاَنْفُسِكُمْ “Gücünüz yettiğince Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Dinleyin, itaat edin, kendi iyiliğiniz için infak edin (verin)!” Yüce Allah müminlerin güçleri ölçüsünde Allah’a karşı muttaki yani duyarlı olmalarını, hakikati dinlemelerini, Allah’a itaat etmelerini ve kendi hayırları için infakta bulunmalarını emretmektedir.

a) فَاتَّقُوا اللّٰهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ ““Gücünüz yettiğince Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah kendisine karşı duyarlı davranılması konusunda kişilerin azami güçlerini kullanmalarını, O’na itaatsizlikten ve yasaklarını işlemekten behemehal uzaklaşmalarını emretmekte, bu uğurda ellerinden gelen her şeyi yapmaları gerektiğini bildirmektedir.

Âl-i İmrân 3/102’de dile getirildiği üzere, Yüce Allah’a karşı hakkıyla muttaki olunması gerektiği beyan edilmekte, burada ise bunun insan gücünde gerçekleştirilmesi emredilmektedir. İki âyet arasında çelişki olamayacağı için, iddia edildiği gibi âyetler arasında hiçbir şekilde nâsih-mensûh ilişkisinden söz edilemez.

Katâde gibi bazı âlimlerimiz bu âyetin Âl-i İmrân 3/102’den sonra indirildiğini ve onu neshettiğini söylemişlerdir.(48) Taberî bu iki âyet arasında neshin bulunmadığını, sadece bir ruhsatın söz konusu edilebileceğini belirtmiştir.(49)

Âyetlerin birinde ideal olandan söz edilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bundan vazgeçilmemekte, sadece bu ideale ulaşmak için elden gelen çabanın sarfedilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bakara 2/286 gibi âyetlerde de dile getirildiği üzere, Yüce Allah hiç kimseye gücünün üzerinde yük yüklememekte, ideale ulaşmak için gereken hassasiyetin gösterilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

b) وَاسْمَعُوا وَاَط۪يعُوا وَاَنْفِقُوا خَيْرًا لِاَنْفُسِكُمْ “Dinleyin, itaat edin, kendi iyiliğiniz için infak edin (verin)!” Burada dinlenilmesi yani kendilerine kulak verilmesi gereken değerler daha önce Teğâbun 64/8. âyette belirtildiği üzere, kendilerine iman edilmesi emredilen “Yüce Allah”, “Hz. Peygamber” ve Allah’ın ona indirdiği “en-nûr olan Kur’ân” olduğunu söylemeliyiz. İtaate konu olanlar ise Teğâbun 64/12. âyette belirtildiği üzere “Yüce Allah” ve O’nun elçisi “Hz. Peygamber”dir.

Yüce Allah kendisine karşı takva sahibi olmanın gerekliliği bağlamında emir ve buyruklarına kulak verilmesi ve prensiplerine itaat edilmesi gerektiğini ifade etmekte, bu itaatin bir gereği olarak da herkesin kendi hayrına ve leyhine olmak üzere sahip oldukları mal, servet vs. her bir şeyden infakta bulunmalarını emretmektedir. Yüce Allah Bakara 2/272’de dile getirdiği gibi, hem infak edilen şeyler için خَيْر hayr kelimesini kullanmakta, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi bunun infak sahiplerinin mutlak anlamda hayrına olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

İnfakta bulunmak nasıl ki infak sahipleri için hayır ise aynı şekilde iman etmek de kişilerin hayrına bir tercihtir; Nisâ’ 4/170’te beyan edilen husus budur. Allah için vermek aslında vermek değil, almaktır. Çünkü Yüce Allah “verin” diyorsa bunun sebebi O’nun vereceğini beyandır. Allah için verenler aslında kendileri için alanlardır; anlayıp uygulayabilenlere selam olsun.

2. وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtulanların ta kendileridir.” Bu cümle bir kez de Medine’li Ensâr’ın Mekke’den gelip kendilerine hicret eden kardeşleri Muhâcirelere yönelik duyarlılıkları bağlamında Haşr 59/10’da geçmektedir.

Yüce Allah cömertlik demek olan infakın karşısına bu âyette شُحّ şuhh dediği cimriliği yerleştirmekte ve nefsin insana emredip durduğu bu türden cimriliklerden korunanların mutlak kurtuluşa ereceklerini هُمُ hum zamiri kullanarak zamir-i fasl denen hasr/kasr içerikli “vurgulu” ifadeyle müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak sadece bu iki âyette geçen ve vekâ kökünden gelen يُوقَ yûka edilgen fiili “korunmak” manasına gelmekte, yine bu iki âyette, ayrıca bir kez de Nisâ’ 4/128’de geçen شُحّ şuhh sözcüğü ise “cimrilik” anlamını vermektedir.

“Kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)ne kelimeleri ile(50) “kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(51) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir. Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacaklar arasına katmasıdır.

Şuhh denen cimriliğin ilacı cömertlik demek olan infaktır. İnfâk nifakın panzehiri olduğu gibi şuhh denen cimriliğin de ilacıdır. Mal, servet, çocuklar, aile vs. şeyler uğrunda cimrilik yapmak kişinin felaket sebebidir. İşte bundan korunabilmek de kurtuluş reçetesini uygulayıp cennet vizesi alabilmektir.

Âyette هُم hum zamirinin kullanılmasının muhtemel sebebi, cimrilik yapanların kurtulamayacağına vurgu yapmak, cömertliğin de infakla elde edilip sahibini kurtuluşa eriştireceğini zihinlere kazımaktır.

Bu arada bilinmelidir ki infak, sadece ekonomik içerikli bir fedakarlık olmayıp, sahip olunan her bir değeri doğru bir ideal uğrunda seferber etmektir; bilgi, ilgi, sevgi, şefkat, tecrube, mal, ekonomik servet, beden, zaman vs. her bir değerin muhtaç olan kişiyle paylaşılmasını kapsamaktadır.

Buna karşılık cimrilik de aynı şekilde ekonomik anlamda mal ve ekonomik yardımı esirgemekten ibaret değildir. İnfaka konu olan her ne varsa onu muhtaç olanlarla paylaşmamak da cimrilik kavramının kapsamında yer almaktadır. Müslümana düşen görev bu ve benzer kavramları Kur’ân’ın tanıttığı şekilde tanımak ve gerekeni yapabilmektir.

Bu âyet vesilesiyle Haşr 59/9’da da belirttiğimiz üzere, bazı kavramları kısaca hatırlatmak istiyoruz.

Haset, “Bende yok, onda da olmasın”; Buhl, “Bende var, ama onda olmasın”; Şuhh, “Onunki benim olsun”; Gıpta, “Onda var, bende de olsun”; Sehâvet, “Bende var, onda da olsun”; Îsâr, “Benim değil, onun olsun (benimki onun olsun)”; Cûd, “Bende yok, ama onda olsun”; Fakr ise, “Onda yok, bende de olmasın” demektir.

İşte burada kurtuluşa engel olarak görünen şuhh denen “cimrilik” başkasının elindekine göz dikmektir. Tekrar vurgulamak gerekirse, buhl kendi elindekini başkasından esirgemek, şuhh ise başkasının malına göz dikmektir. Kurtuluşa ermenin yolu bu ve benzer hastalıklı hallerden kurtulmaya ve korunmaya bağlanmaktadır.

ııı. Yüce Allah’a Borç ve Bunun Karşılığı

اِنْ تُقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّٰهُ شَكُورٌ حَل۪يمٌ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Allah’a güzel bir borç verirseniz, (Allah) onu sizin için kat kat artırır ve sizi bağışlar. Allah şekûr’dur (şükre karşılık verendir, çok mükâfat verendir); halîm’dir (ceza vermekte acele etmeyendir). (O), görülmeyeni de görüleni de bilendir; el-‘azîz’dir (çok üstündür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Buradaki اِنْ تُقْرِضُوا in tukridû ifadesi “eğer borç verirseniz”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; قَرْضًا حَسَنًا kardan hasenen tamlaması “güzel bir borç”; يُضَاعِفْهُ yudâ‘fhu ifadesi “(Allah) onu katlar”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; وَيَغْفِرْ ve yağfir fiili “ve bağışlar”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; شَكُورٌ şekûrun kelimesi “şükre çok karşılık veren(dir)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi “ceza vermekte acele etmeyen(dir)”; عَالِمُ الْغَيْبِ ‘âlümu’l-ğaybi tamlaması “gaybın, bilinemeyenlerin bileni(dir)”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti ifadesi “ve şehadetin (bilenidir)”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), güçlü(dür)”; الْحَك۪يمُel-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’a en güzel borcu verene O’nun vereceği karşılıklar ve beş sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ تُقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّٰهُ شَكُورٌ حَل۪يمٌ “Allah’a güzel bir borç verirseniz, (Allah) onu sizin için kat kat artırır ve sizi bağışlar. Allah şekûr’dur (şükre karşılık verendir, çok mükâfat verendir); halîm’dir (ceza vermekte acele etmeyendir).” Yüce Allah infak kapsamında yer alması bakımından çok önemli bir kavramı gündeme getirmekte, kard-ı hasen denilen ve esasında “Allah’a güzel bir şekilde borç vermek” manasına gelen fedakarlığı yapanlara bunun karşılığını katlayarak ödeyeceğini, dahası günahlarını da bağışlayacağını haber vermektedir.

a) اِنْ تُقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا “Allah’a güzel bir borç verirseniz.” Kard-ı hasen kavramını Müzzemmil 73/20’de oldukça geniş bir şekilde ele alacağız. Önemine binaen aynı bilgileri burada tekrarlamakta yarar görmekteyiz. قَرْضًا حَسَنًا kard-ı hasen, zorunlu hallerde bile terk edilmemesi gereken hassasiyetler arasında yer almaktadır. Müzzemmil 73/20’de “zekât”ın peşinden “Allah’a güzel borç verme”nin getirilmesi, toplumsal hayatta ekonomik yükümlülüklerin birden çok çeşidinin bulunduğunu ortaya koymaktadır.

ı. Çeşitli âyetlerde geçen kard-ı hasen kavramı,(52) geleneksel algıda “Allah rızası için insanlara borç vermek”tir. Hibe için az vermektense, kard-ı hasen şeklinde çok miktarda yardım yapıp, sonradan geri almak daha iyi bir davranış olarak görülmüş ve bu tür yardımlaşmalar teşvik edilmiştir. Bu anlayışa göre, borç vermek hibe etmekten daha hayırlı sayılmıştır.

ıı. Âyetin metni bu anlayışın dışında daha başka bir inceliğe de sahiptir. Sözünü ettiğimiz tercihe göre, âyetin metnindeki اللّٰه Allâh lafzı للّٰه lillâh şeklinde anlamlandırılmaktadır. Buna göre âyetin meâli, “Allah için güzel borç vermek” şeklini almaktadır.

Âyetin metni böyle olmadığı için, maksadı “geri almak üzere şahıslara borç vermek”ten ziyade, karşılığını Yüce Allah’tan beklemek anlamında “Yüce Allah’a borç vermek” şeklinde anlamak daha kapsayıcıdır. Böyle bir anlayışla garibanlara yönelik yapılan yardım çok daha anlamlı olacak ve çok daha kalıcı etki bırakacaktır.

ııı. Sözün burasında maksadı ifade ederken, yani karşılıksız yardımın önemini vurgularken, Müslümanların birbirine borç vermesini küçümsememiz kesinlikle söz konusu değildir. Elbette borç vermek bir duyarlılıktır; kardeşliğin bir gereğidir; bir ve beraber yaşamanın ayrılmaz parçasıdır. Toplumsal hayatta dayanışmanın önemi ve vazgeçilmezliği zaten tartışmasız bir şekilde kabul edilen yükümlülükler arasında önemli bir yer tutmaktadır. Ancak âyetin metni bunu karşılıksız yapmanın çok daha güzel olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

ıv. Kard-ı hasen, “Yüce Allah’a güzelce borç vermek” demektir. Bunun anlamı, verdiğinin karşılığını, yani sevabını sadece Yüce Allah’tan beklemektir. İnsân 76/9’da da ifade edildiği gibi, en makbul paylaşım sadece Allah rızası için yapılandır. Eğer bir kişi mağdur ve mazlum birisine yardım ediyorsa ondan hiçbir karşılık, hatta teşekkür bile beklememelidir; çünkü yapılan iyiliğin karşılığını dünyada almak âhiretteki ödülü etkileyebilir.

İnfak servetin budanmasıdır; bu nedenle kard-ı hasen Allah’a güvenin sonucu bir fedakârlıktır. Güven imanın ahlâkî karşılığıdır. Allah’a güzel borç verenler bunu içlerinden gelerek verecekler, verdiklerini hissettirmeyeceklerdir. Çünkü Allah’a zaten borçlu olduklarını unutmayacaklardır. Verip başa kakmayacaklar ve verdiğinin karşılığını insanlardan beklemeyeceklerdir.(53) Çünkü onların verdiklerinin karşılığını Yüce Allah onlara kat kat fazlasıyla verecektir, dahası kendilerini bağışlayacaktır.(54)

v. Yüce Allah için gerçekleştirilen en güzel borç “Allah yolunda cihâd etmek ve sonuçta şehit olmak”tır. İşte Bakara 2/245’te Yüce Allah O’na verilen güzel borcun karşılığını vereceğini ifade ederken, bir önceki âyette, yani Bakara 2/244’te Allah yolunda savaşı dile getirmektedir.

Demek ki Allah yolunda ölenlere Yüce Allah ölümsüz bir hayatı, yani cennetini verecek, onları en güzel ödülleriyle buluşturacaktır. Geçici hayatı Allah’a borç vermek, ebedî hayatı kazanmaktır. İşte kat kat karşılık veya katlarla ifade edilemeyecek karşılık böyle bir ödüldür.

Kişi elbette güvendiğine borç verir. Güven imandan ziyade inanç ahlakıyla alakalıdır. İman edip de güvenmemek, inanç ahlakından yoksun olmaktır. Zımnen: Ey insan! Hz. İsmâil’i göz kırpmadan veren Hz. İbrâhim gibi bir gönüle sahip ol ki, İsmâil’e ilaveten İshâk’a da nail olasın.(55)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kard-ı hasen denen ve Yüce Allah’a verilen güzel borcun infakla ilişkisi açıktır. Eğer zekât ibadetini “ekonomik içerikli bütün fedakârlıklar” şeklinde anlarsak, o zaman kard-ı hasen kavramını da daha ileri düzeyde bir fedakârlık olarak kabul etmemiz gerekecektir. Şüphe yok ki, duyarlılığın en ileri noktası canını vermektir ve böyle insanlara Yüce Allah ödüllerin en büyüğünü ikram edecektir.

b)يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ “(Allah) onu sizin için kat kat artırır ve sizi bağışlar.” Yüce Allah kendisine güzel bir şekilde borç verenlere bunun karşılığını katlayarak vereceğini ve bununla da yetinmeyip onların günahlarını bağışlayacağını müjdelemektedir. “İnsanların bağışlanması” konusunda fazlaca söylenmesi gereken bir nokta yoktur. Zira Teğâbun 64/14. âyette bu konuya kısmen de olsa temas etmiştik. Burada incelenmesi ve tekrar hatırlatılması gereken konu “ödüllerin veya sevabın katlanması” meselesidir.

Yüce Allah’a verilen borcun karşılığında bunun katlanmasıyla ilgili olarak Müzzemmil 73/20’de açıklamalarda bulunacağız. Burada önemine binaen kısa da olsa bazı bilgileri aktarmakta yarar görmekteyiz.

ı. İyiliklerin karşılığı en az yapılan fedakarlığa denk olur; fazlası anlamında sınırsız da olabilir. Suçun karşılığı için durum yukarıdaki maddede ifade ettiğimiz gibi olsa da, verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Kur’ân, bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedâkârlık kadar”dır.(56) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(57)

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle de verilebilir.(58) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(59) Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”(60) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Şûrâ 42/20’deki şu cümledir: “Kim ahiret ekinini (kazancını, nimetini) istiyorsa, onun kazancını arttırırız.” Şûrâ 42/23’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.” Aynı şekilde Fâtır 35/30’da da benzer bir mesaj ve müjde yer almaktadır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(61) Ödülün 700’er şeklinde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır. Ayrıca Mü’min 40/40’ta da cennetteki rızıkların hesapsız yani sınırsız olduğu beyan edilmektedir.

ıı. Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in, “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(62) Bu son aktarımlarımız, ödülün sınırsızlığı noktasındaki yaklaşımımızın delilleri arasında sayılabilir.

c) وَاللّٰهُ شَكُورٌ حَل۪يمٌ “Allah şekûr’dur (şükre karşılık verendir, çok mükâfat verendir); halîm’dir (ceza vermekte acele etmeyendir).” Yüce Allah شَكُور şekûr olduğunu bildirmektedir ki bu sıfat “şükre karşılık veren”, “karşılığını fazlasıyla veren”, “iyiliğe iyilikle karşılık veren”dir. شَكُور şekûr sıfatı “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında “çok şükreden”,(63) Allah için kullanıldığında ise “şükrü karşılıksız bırakmayan”(64) manasına gelmektedir.

Âyette yer alan حَل۪يم halîm sıfatı ise Kur’ân’da 15 kez geçmekte ve genellikle Yüce Allah için,(65) iki âyett Hz. İbrâhim için,(66) bir âyette Hz. İsmâil için,(67) bir âyette de Hz. Şu‘ayb için(68) zikredilmektedir. Bu sıfat da “hoşgörülü”, “azap ve cezada acele etmeyen”, “günahkara zaman veren” gibi manalar içermekte, her iki sıfat da Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin tecellisi olarak muhataplara moral vermeyi amaçlamaktadır.

2. عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “(O), görülmeyeni de görüleni de bilendir; el-‘azîz’dir (çok üstündür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah kendisine güzel borç verenlere bunu katlayarak vereceğini, çünkü fedakarlıkları karşılıksız bırakmadığını beyan ettikten sonra, kimin ne durumda olduğunu en iyi kendisinin bildiğini ifade etmekte ve gücü ile hikmetini özellikle hatırlatmaktadır.

a) عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “(O), görülmeyeni de görüleni de bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da on kez(69) geçmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi bildiği manasında zikredilmektedir. Yüce Allah bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki hem içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, hem de en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir.

Gaybı ve şehadeti bildiğini hatırlatmasının sebebi, kimin ne durumda olduğuyla ilgili olarak gayb ve sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir.

Kimler imanlıdır, kimler infakta bulunmaktadır, kimler Allah’a karşı duyarlı davranmaktadır, hakka ve hakikate kulak verip Allah’a itaat etmektedir, kendi hayrına infakta bulunmaktadır, cimrilikten kaçınmakta, kurtuluşu hak etmektedir, kimlerin ödülünün katlanması gerekmekte, günahlarının bağışlanacağı hükme bağlanmalıdır, bütün bu ve benzer hususları sadece ve sadece Allah Teâlâ bilmektedir. Çünkü gaybı da şehadet âlemini de bilen yegâne kudret O’na aittir.

b) الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “(O), el-‘azîz’dir (çok üstündür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah hem âyetin hem de sûrenin sonunda en üstün gücün kendisinde olduğunu ve her hükmünde hikmet sahibi olduğunu beyan ederek bu ve benzer sıfatların başkalarında bulunmadığına dikkat çekmektedir.

ı. Çeşitli vesilelerle ele aldığımız الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi hakkında kısaca bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz. ‘A-z-z kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da, “desteklemek”,(70) “galip gelmek”,(71) “yüceltmek, üstünlük, yüce”,(72) “şeref, güçlü”,(73) “gurur, taassup”,(74) “katı, şiddetli, onurlu olmak”,(75) “ağır, zor”,(76) “put adı”,(77) “kral”(78) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(79)

ıı. Yâsîn 36/2’de de açıkladığımız üzere, الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı ise bazı âyetlerde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmış olsa da genellikle Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bu çerçevede el-hakîm, Yüce Allah’ın hikmet sahibi, hikmetin kaynağı ve hikmetsiz işlerden münezzeh olması manasına gelmektedir.

Bu sıfatların verdiği mena gereği, Yüce Allah her şeyi bildiği için kullarına vereceği karşılık noktasında kendisi en güçlü ve kararlarında hikmet sahibi olduğuna değinmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 457.
• 2 - Râzî, age., XXX, 25.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 1135’te 1. not.
• 4 - Taberî, age., XXVIII, 123; Esed, age., s. 1156.
• 5 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11
• 6 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 7 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 8 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23. 9 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nehl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 10 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Nisâ’ 4/87; Tevbe 9/129; Tâhâ 20/8; Neml 27/26; Kasas 28/70; Haşr 59/22-23; Teğâbun 64/13.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Tevbe 9/129 Tâhâ 20/8 Neml 27/26 Kasas 28/70 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13
• 11 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 12 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 13 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13. 14 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 15 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 16 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 17 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 18 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 19 - Semerkandî, age., III, 457; Taberî, age., XXVIII, 124-126; Zemahşerî, age., IV, 537; Râzî, age., XXX, 27.
• 20 - Buhârî, Edeb, 18, 27; Müslim, Fedâil, 65; Ebû Dâvûd, Edeb, 145; Tirmizî, Birr, 12; Ahmed b. Hanbel, II, 228, 241, 269, 514. 21 - Buhârî, Tevhîd, 2; Müslim, Fedâil, 66; Tirmizî, Birr, 16; Zühd, 48; Ahmed b. Hanbel, III, 40; IV, 358, 360. 22 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Haşr, 6; Edeb, 90; İbn Mâce, Zühd, 13; Dârimî, Ferâıd, 6; İmam Mâlik, Muvatta’, Cihâd, 36; Ahmed b. Hanbel, IV, 47, 48. 23 - Buhârî, Cenâiz, 32; Eymân, 9; Mardâ, 9; Tevhîd, 25; Müslim, Cenâiz, 9, 11; Ebû Dâvûd, Cenâiz, 24; Edeb, 58; İbn Mâce, Cenâiz, 53; Nesâî, Cenâiz, 22; Ahmed b. Hanbel, V, 204, 206, 207. 24 - Bakara 2/109; Mâide 5/13; Hıcr 15/85; Nûr 24/22; Zuhruf 43/89; Teğâbun 64/14.
  • Bakara 2/109 Mâide 5/13 Hicr 15/85 Nûr 24/22 Zuhruf 43/89 Teğâbun 64/14
• 25 - Semerkandî, age., III, 457; Taberî, age., XXVIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 537; Esed, age., s. 1157.
• 26 - İslâmoğlu, age., s. 1136’da 6. not.
• 27 - “Azap etmek, azap” anlamında kullanımlar için bk. Enfâl 8/25; ‘Ankebût 29/10; Zâriyât 51/14; Burûc 85/10. 28 - “İmtihan, imtihan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/102; En‘âm 6/53; Enfâl 8/28; A‘râf 7/155; Tevbe 9/49, 126; Nahl 16/110; Tâhâ 20/40, 85, 90, 131; Enbiyâ’ 21/35; Furkân 25/20; Neml 27/47; ‘Ankebût 29/2, 3; Sâd 38/24, 34; Dühân 44/17; Teğâbun 64/15; Cinn 72/17. 29 - “Baskı, zulüm” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191, 193, 217; Nisâ’ 4/91; Enfâl 8/39; ‘Ankebût 29/10; Ahzâb 33/14. 30 - “Saptırmak, küfür, nifak” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/101; Mâide 5/41; A‘râf 7/27; Yûnus 10/83; Sâffât 37/162; Hadîd 57/14. 31 - Âl-i ‘Imrân 3/7. 32 - “Uzaklaştırmak” anlamında kullanımlar için bk. Mâide 5/49; İsrâ’ 17/73. 33 - En‘âm 6/23. 34 - Nisâ’ 4/101. 35 - Kalem 68/5-6. 36 - Tevbe 9/49. 37 - A‘râf 7/27. 38 - Hacc 22/53. 39 - Hadîd 57/14. 40 - Hacc 22/11. 41 - “Rezillik” anlamında kullanımlar için bk. Yûnus 10/85; Mümtehıne 60/5. 42 - Mustafa Çağrıcı, “Fitne md.”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, 156. bu kelimenin manaları ve kullanım örnekleri için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, f-t-n maddesi. 43 - Enfâl 8/28; Teğâbun 64/15. 44 - Taberî, age., XXVIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 538.
  • Enfâl 8/25 ‘Ankebût 29/10 Zâriyât 51/14 Burûc 85/10 Bakara 2/102 En‘âm 6/53 Enfâl 8/28 A‘râf 7/155 Tevbe 9/49 Tevbe 9/126 Nahl 16/110 Tâhâ 20/40 Tâhâ 20/85 Tâhâ 20/90 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/35 Furkân 25/20 Neml 27/47 ‘Ankebût 29/2 ‘Ankebût 29/3 Sâd 38/24 Sâd 38/34 Duhân 44/17 Teğâbun 64/15 Cinn 72/17 Bakara 2/191 Bakara 2/193 Bakara 2/217 Nisâ 4/91 Enfâl 8/39 ‘Ankebût 29/10 Ahzâb 33/14 Nisâ 4/101 Mâide 5/41 A‘râf 7/27 Yûnus 10/83 Sâffât 37/162 Hadîd 57/14 Âl-i İmrân 3/7 Mâide 5/49 İsrâ 17/73 En‘âm 6/23 Nisâ 4/101 Kalem 68/6 Tevbe 9/49 A‘râf 7/27 Hacc 22/53 Hadîd 57/14 Hacc 22/11 Yûnus 10/85 Mümtehine 60/5 Enfâl 8/28 Teğâbun 64/15
• 45 - Benzer değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 314’te 4. not.
• 46 - Suyûtî, el-Câmi‘u’s-Sağîr, II, 197. 47 - Taberî, age., XXVIII, 126.
• 48 - Taberî, age., XXVIII, 127; Râzî, age., XXX, 27. 49 - Taberî, age., XXVIII, 127.
• 50 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16. 51 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10.
  • Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10
• 52 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 53 - İslâmoğlu, age., s. 1085’te 11 ve 1087’de 14. not. 54 - Bakara 2/245; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/245 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17
• 55 - İslâmoğlu, age., s. 1136’da 11. not.
• 56 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Zümer 39/10; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 57 - Zümer 39/70. 58 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 59 - Benzer örnekler için bk. Nahl 16/30; Zümer 39/35. 60 - Ahkâf 46/16. Benzer bir ayet için bk. Kâf 50/35.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Zümer 39/10 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/30 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Kâf 50/35
• 61 - Bakara 2/261.
  • Bakara 2/261
• 62 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407. 63 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 64 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 65 - Bakara 2/225, 235, 263; Âl-i İmrân 3/155; Nisâ’ 4/12; Mâide 5/101; İsrâ’ 17/44; Hacc 22/59; Ahzâb 33/51; Fâtır 35/41; Teğâbun 64/17. 66 - Tevbe 9/114; Hûd 11/75. 67 - Sâffât 37/101. 68 - Hûd 11/87.
  • Bakara 2/225 Bakara 2/235 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/155 Nisâ 4/12 Mâide 5/101 İsrâ 17/44 Hacc 22/59 Ahzâb 33/51 Fâtır 35/41 Teğâbun 64/17 Tevbe 9/114 Hûd 11/75 Sâffât 37/101 Hûd 11/87
• 69 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18
• 70 - Yâsîn 36/14. Benzer bir âyet için bk. Meryem 19/81. 71 - Sâd 38/23. 72 - Âl-i İmrân 3/6, 26; Şu‘arâ’ 26/44; Sâd 38/82; Fussılet 41/41. 73 - Hûd 11/91, 92; Kehf 18/34; Neml 27/34; Fâtır 35/10; Feth 48/3; Kamer 54/42; Münâfikûn 63/8. 74 - Bakara 2/206; Sâd 38/2. 75 - Mâide 5/54. 76 - Tevbe 9/128; İbrâhîm 14/20; Fâtır 35/17. 77 - Necm 53/19. 78 - Yûsuf 12/30, 51, 78, 88. 79 - ‘Azîz ve bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 449-451.
  • Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Sâd 38/23 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/26 Şu‘arâ 26/44 Sâd 38/82 Fussilet 41/41 Hûd 11/91 Hûd 11/92 Kehf 18/34 Neml 27/34 Fâtır 35/10 Fetih 48/3 Kamer 54/42 Münâfikûn 63/8 Bakara 2/206 Sâd 38/2 Mâide 5/54 Tevbe 9/128 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Necm 53/19 Yûsuf 12/30 Yûsuf 12/51 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/88