Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 153-162. âyetlerinde kitap ehlinin Hz. Peygamber’den saçma isteklerini, onların azgınlıklarını, yalanlarını, inkârlarını, iftiralarını, Hz. İsa ile ilgili yanlış düşüncelerini, azgınların yanında ilimde ileri giden ve mümin olanların diğerlerinden ayrı tutulması gerektiğini dile getirmektedir.

a) Kitap Ehlinin Azgınlıkları

Yüce Allah, sûrenin 153-156. âyetlerinde kitap ehlinin Hz. Peygamber’den kendilerine gökten bir kitap indirmesini istediklerini, onların izinden gittiği atalarının Hz. Mûsâ’dan, bunun daha büyüğünü istediklerini, bu çerçevede “Bize Allah’ı apaçık göster” dediklerini, zulümleri sebebiyle hemen onları yıldırım çarptığını, kendilerine açık deliller geldikten sonra buzağıyı (ilah) edindiklerini, bunu bile affettiğini, Hz. Mûsâ’ya da apaçık delil ve yetki verdiğini bildirmektedir.

Ardından, söz vermeleri ve sözlerinde durmamaları nedeniyle üzerlerine adeta Sînâ Dağı’nın kaldırıldığı, başka bir seferinde onlara, “Baş eğerek kapıdan girin” dendiği, bir başka zaman da “Cumartesi günü sınırı aşmayın” uyarısında bulunulduğu, kendilerinden güçlü bir söz alındığı bildirilmektedir.

Daha sonra, sözlerinden dönmeleri, Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri, haksız yere peygamberleri öldürmeleri ve “Kalplerimiz kılıflanmıştır” demeleri sebebiyle lânetlendikleri, kalplerinin kılıflı olmadığı, bilakis küfürleri sebebiyle Allah’ın o kalpler üzerine mühür vurduğu, pek azı müstesna, artık iman etmeyecekleri bildirilmekte, inkâr etmelerinden ve Hz. Meryem’in üzerine büyük bir iftira atmalarından dolayı lanetlendikleri belirtilmektedir.

ı. Edepten Yoksun İstekleri, Puta Tapıcılıkları

يَسْـَٔلُكَ اَهْلُ الْكِتَابِ اَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَآءِ فَقَدْ سَاَلُوا مُوسٰىٓ اَكْبَرَ مِنْ ذٰلِكَ فَقَالُوٓا اَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَةً فَاَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَنْ ذٰلِكَ وَاٰتَيْنَا مُوسٰى سُلْطَانًا مُب۪ينًا “Kitap ehli, senden kendilerine gökten bir kitap indirmeni istiyor. Onlar Musa’dan bunun daha büyüğünü istemiş ve ‘Bize Allah’ı apaçık göster.’ demişlerdi de haksızlıkları sebebiyle onları hemen yıldırım çarpmıştı. Ardından kendilerine apaçık ayetler (mucizeler) geldikten sonra buzağıyı (ilah) edinmişlerdi. Biz bunu da affetmiştik; Musa’ya da apaçık bir delil vermiştik.”

Âyetteki يَسْـَٔلُكَ yes’elüke ifadesi “sana soruyor, senden istiyor”; اَهْلُ الْكِتَابِ ehlü’l-kitâbi tamlaması “kitap ehli”; اَنْ تُنَزِّلَ en tünezzile ifadesi “indirmeni, getirmeni”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim “kendilerine, onların üzerine”; كِتَابًا kitâben kelimesi “herhangi bir kitap”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; فَقَدْ سَاَلُوا fe kad seelû fiili “elbette istemişlerdi”; مُوسٰىٓ mûsâ kelimesi “Mûsâ’dan da”; اَكْبَرَ ekbera kelimesi “daha büyüğünü”; مِنْ ذٰلِكَ min zâlike ifadesi “bundan”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَرِنَا erinâ isteği “bize göster”; اللّٰهَ allâhe kelimesi, “Allah’ı”; جَهْرَةً cahraten kelimesi “açıkça”; فَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum ifadesi “onları yakalamıştı”; الصَّاعِقَة es-sâ‘ıkatü kelimesi “yıldırım”; بِظُلْمِهِمْ bi zulmihim ifadesi “zulümleri, haksızlıkları sebebiyle”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اتَّخَذُوا ıttehazû fiili “(ilah) edinmişlerdi; الْعِجْلَ el-‘ıcle kelimesi “buzağıyı”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ min ba‘di mâ câethum ifadesi “kendilerine geldikten sonra”; الْبَيِّنَاتُ el-beyyinâtü kelimesi “apaçık belgeler”; فَعَفَوْنَا fe ‘afevnâ fiili “ve bağışlamıştık, affetmiştik, geçmiştik”; عَنْ ذٰلِكَ ‘an zâlike ifadesi “bundan da”;وَاٰتَيْنَا ve âteynâ fiili “ve vermiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ’ya”; سُلْطَانًا مُب۪ينًا sültânen mübînen tamlaması ise “apaçık bir yetki, güç” demektir.

Burada Yahudilerin Hz. Peygamber’den haddini aşan istekleri ile daha önce İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan çeşitli talepleri ve Yüce Allah’ın onları cezalandırması gündeme getirilmektedir.

1. يَسْـَٔلُكَ اَهْلُ الْكِتَابِ اَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَآءِ “Kitap ehli, senden kendilerine gökten bir kitap indirmeni istiyor.” Yüce Allah gerçek inkârın ve imanın ne olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa kitap ehlinden insanların Hz. Peygamber’den peygamberliğini ispatlaması için “gökten kendilerine özel bir kitap yani özel ve yazılı bir belge indirmesini” istediklerini ifade etmektedir. Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bir kısmı şu şekildedir:

“Ka‘b b. Eşref ve Finhas b. Âzûrâ gibi Yahudiler Hz. Peygamber’e şöyle demişlerdi: ‘Eğer sen, Allah katından gönderilen bir peygamber isen, tıpkı Musa’nın, levhaları getirdiği gibi sen de bize gökten bir kitap getir.’ Onların şöyle talepte bulundukları da rivayet edilmiştir: ‘Onlar Hz. Peygamber’den kendilerine, gökten falancaya ve filancaya, kendisinin Allah’ın Rasûlü olduğuna dair bir kitap indirmesini istemişlerdir.’ Yine ‘İnerken kendisini bizzat görebileceğimiz bir kitap indir’ şeklinde talepte bulundukları da rivayet edilmiştir. Onlar bu tür mucizeleri, Hz. Peygamber’i zor durumda bırakmak için istemişlerdi.”(1)

Bu ve benzer rivayetlerden öte, doğrudan âyetin metninden anlaşıldığına göre, kitap ehlinden insanlar Hz. Peygamber’den kendilerine gökten bir kitap indirmesini istemişlerdi. Bu istekte kitabı Hz. Peygamber’in indirmesini istemek başlı başına bir problemdir. Bu arada kitabın gökten gelmesi isteğinde de esaslı bir problem yer almaktadır. Dahası, indirilmesini istedikleri kitabın kendilerine özel olmasını istemeleri de ilahi mesajların evrensel değil, yöresel olduğunu düşünmeleri noktasında sıkıntı içermekteydi.

Yahudilerin ileri sürdüğü bu isteğe benzer bir istek İsrâ’ 17/93’te de belirtildiği gibi daha önce Mekke’de müşrikler tarafından şöyle dile getirilmişti: “Bize, okuyacağımız bir kitap indirinceye kadar (göğe) çıkmana da asla inanmayacağız.” İsrâ’ 17/90-93’te dile getirildiği üzere, inkârcı müşriklerin Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri “yedinci” şart, yükseldiği gökten kendilerine özel okuyabilecekleri bir kitap getirmesidir. Altıncı şart olarak ileri sürdükleri “veya göğe yükselmelisin” ifadesini yeterli bulmayarak, “göğe tırmanmana da kesinlikle inanmayacağız; ta ki bize okuyabileceğimiz bir kitap getirmelisin” demişlerdi.

Bu konuda müşriklerin nasıl bir istek sahibi olduklarını gösteren Müddessir 74/52’yi de hatırlamak gerekmektedir: “Esasında, onlardan her biri, kendisine (önünde) açılmış sahifeler (ilâhî vahiy) verilmesini istiyor.” En‘âm 6/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt(lar)da (yazılmış) bir kitap indirseydik de onlar ona elleriyle dokunmuş olsalardı inkâr edenler (yine de), ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir.’ derlerdi.”

En‘âm 6/124’te geçen şu ifadeler de aynı şekilde onların istek durumlarını ortaya koymaktadır: “Onlara bir âyet geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.” Sâffât 37/167-170’te konuyla ilgili bilgiler şu şekilde yer almaktadır: “Putperestler şöyle diyorlardı: ‘Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap olsaydı, mutlaka Allah’ın ihlâslı kulları olurduk!’ İşte şimdi onu inkâr ettiler. Ama ileride bileceklerdir!” Peygamberlere verilenlerin benzerleri kendilerine verilmediği sürece inanmayacakları ifade edilerek, aslında bütün inkârcıların inkârdaki kararlılıkları ve ortak noktaları ortaya konulmaktadır.

2. فَقَدْ سَاَلُوا مُوسٰىٓ اَكْبَرَ مِنْ ذٰلِكَ فَقَالُوٓا اَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَةً فَاَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ “Onlar Musa’dan bunun daha büyüğünü istemiş ve ‘Bize Allah’ı apaçık göster.’ demişlerdi de haksızlıkları sebebiyle onları hemen yıldırım çarpmıştı.” Yüce Allah kitap ehlinin Hz. Peygamber’den istedikleri bu talebe şaşırmamasını, çünkü bunların atalarının Hz. Mûsâ’dan çok daha büyük istekte bulunduklarını bildirmektedir.

a) فَقَالُوٓا اَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَةً “Bize Allah’ı apaçık göster, demişlerdi.” Yüce Allah Medine’deki Yahudilerin atalarının Hz. Mûsâ’ya yönlendirdikleri istekleri bağlamında “kendilerine Allah’ı açıkça göstermesi” talebinde bulunduklarını ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/55’te şöyle buyrulmaktadır: “Hani ‘Ey Mûsâ! Biz Allah’ı açıkça görmedikçe asla sana inanmayız’ demiştiniz de bakıp dururken hemen sizi yıldırım yakalamıştı (çarpmıştı).” Rivayetlere göre Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’na çıktığında geri döndükten sonra İsrailoğulları kendisine Allah’ı gördüğünü, kendilerinin de görmek istediğini, bu nedenle Allah’ı kendilerine göstermesini istemişler, ancak bu hadsiz talep sonrasında korkunç bir şekilde helak edilmişlerdi.

Burada anlatılanlardan hareketle, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den benzer taleplerde bulunduklarında aslında sapkın İsrailoğullarının izini takip ettikleri, aynı azgın ve hadsiz istekleri dile getirdikleri görülmektedir. Yahudilerin bu isteği Mekkeli müşriklerin dilinden benzer bir içerikte İsrâ’ 17/92 ve Furkân 25/21’de de dile getirilmektedir. Bu tür âyetlerde verilen bilgiler bu noktada konuya son derece önemli bir ışık sunmakta, bâtılın hangi asırda ve zeminde olursa olsun aynı sapkın özellikleri ortaya koyduğu anlaşılmaktadır.

b) فَاَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ “Zulümleri sebebiyle hemen onları yıldırım çarpmıştı.” Yüce Allah’ı açıkça görme isteği hadsizliğinin sonucu olarak, Bakara 2/55’te de geçtiği gibi bakınıp dururlarken, yani hayatın rutin gidişatı içerisindelerken veya yıldırımın gelişine bakarlarken korkunç bir yıldırım bu talebin sahiplerini yakalayıp çarpmış, böylece bu isteğin veya sözlerin sahipleri hemen helak edilmişlerdi. Çünkü فَاَخَذَتْهُمُ ifadesindeki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasında “hemen” anlamını cümleye katmaktadır.

Âyette geçen الصَّاعِقَة sâ‘ıkah/es-sâ‘ıkah ve es-savâ‘ık kelimeleri çeşitli âyetlerde(2) geçmekte ve “yıldırım”, “kasırga”, “yakıcı azap” gibi felaket ve helak içerikli manalar vermektedir.(3) Bu kelime bir sonraki âyette verilen bilgi nedeniyle bilinen anlamda sonu ölüm getiren bir “helak” değil de çarptığı kişiyi “ölmüş gibi yapan, yere seren, ancak bedensel manada tamamen öldürmeyen bir felaket” olarak yorumlamak gerekmektedir. Zaten bu kelimenin sa‘ıka şeklindeki fiil kalıbında Zümer 39/68’de de düşüp bayılmak manası söz konusudur.

Bu cümlede بِظُلْمِهِمْ bi zulmihim “zulümleri sebebiyle” şeklinde geçtiği üzere, Yüce Allah’ı görme isteğinde bulunanlar büyük bir zulüm işledikleri için o zalimlikleri yüzünden kendilerini hemen yıldırım yakalamış yani çarpmıştı. Burada muhatapların “zalimlik”le nitelendirilmesinin sebebi, Lokmân 31/13’te de belirtildiği gibi inançta şirkin zulum olduğu gerçeğidir. İnançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Çünkü adalet bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir.

3. ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَنْ ذٰلِكَ “Ardından kendilerine apaçık ayetler (mucizeler) geldikten sonra buzağıyı (ilah) edinmişlerdi. Biz bunu da affetmiştik.” Âyetin bu kısmında Medineli Yahudilerden çok önceleri, ataları olan İsrailoğullarının buzağıyı ilan edinmesi ve buna rağmen affedilmeleri dile getirilmektedir.

a) ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ “Ardından kendilerine apaçık ayetler (mucizeler) geldikten sonra buzağıyı (ilah) edinmişlerdi.” Yüce Allah kitap ehlinin saçma istekleri sonrasında benzer hadsizlikler yapmaya devam ettiklerini, bu defa kendilerine hakikatin apaçık belgeleri gelmiş olmasına rağmen buzağı heykelini ilah edinip ona tapındıklarını bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Mûsâ’ya kırk gece (vahyetmek üzere) söz vermiştik. Sonra onun ardından, zalimler olarak (yani haksızlık ederek) buzağıyı (ilah) edinmiştiniz.” Bu konu benzer içerikte Bakara 2/92’de de geçmektedir. Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı’na çıkışının ardından İsrailoğullarının bir buzağıyı ilah edindiklerini, çünkü zalimler olduklarını ifade etmektedir. Onların buzağıyı zulüm olarak ilah edindikleriyle ilgili bilgi A‘râf 7/148’de de zikredilmektedir.

A‘râf 7/142’de de beyan edildiği gibi, Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’na çıkınca kardeşi Hz. Hârûn’a şöyle demişti: “Kavmimin arasında benim yerime geç; onları ıslaha devam et (ıslaha çalış); (sakın) bozguncuların yoluna uyma.” Hz. Mûsâ, kavmini idare etmek için kardeşinden kendi yerine geçmesini istemiş, bu arada herhangi bir fesat durumunda ıslah için çaba sarf etmesini, toplumu bozmak isteyenlere uymamasını özellikle tenbihlemişti. Bu kadar sıkı tenbihte bulunmasının muhtemel sebebi, A‘râf 7/138. âyette dile getirildiği üzere kavminin ondan put edinmesini teklif etmesi ve onların yoldan çıkma eğiliminde olduklarını görmesiydi. Onların buzağıyı bir zulüm olarak ilah edindikleriyle ilgili bir bilgi Nisâ’ 4/153’te de zikredilmektedir.

b) فَعَفَوْنَا عَنْ ذٰلِكَ “Biz bunu da affetmiştik.” Âyette geçen عَفَوْنَا عَنْ ‘afevnâ ‘an kullanımı “birini bağışlamak” manasına gelmektedir. Yüce Allah İsrailoğullarını defalarca affettiğini çeşitli vesileler dile getirmekte, burada da önce Hz. Mûsâ’nın kendilerine Yüce Allah’ı göstermesini istemelerini, ardından da buzağı heykeline tapınmalarını bağışladığını dile getirmektedir.

Benzer bir içerikte olmak üzere Bakara 2/52’de şöyle buyrulmaktadır: “O davranışlarınızdan sonra şükredersiniz diye sizi affetmiştik.” Yüce Allah İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı’na çıkışının ardından buzağıya tapınmaları günahını bağışladığını beyan ederek, gerekçesini “şükretmeleri” şeklinde belirlediğini haber vermektedir. Âyetin sonundaki “şükür” ifadesi bağlam gereği doğru ve sahih bir imana ulaşmak şeklinde anlaşılmalıdır. Elbette kendilerine Yüce Allah’ın verdiği çeşitli nimetler ve işledikleri şirk suçuna rağmen affedilmeleri de şükür için gerekçe olmalıdır.

4. وَاٰتَيْنَا مُوسٰى سُلْطَانًا مُب۪ينًا “Musa’ya da apaçık bir delil vermiştik.” Yüce Allah İsrailoğullarının yaptığı eziyetlere karşılık, onlar üzerinde Hz. Mûsâ’ya سُلْطَانًا مُب۪ينًا sültân-i mübîn yani “apaçık bir delil, burhan”,(4) “hakimiyet”,(5) “manevi bir güç” verdiğini hatırlatmaktadır. Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde(6) sözü edilen sültân-ı mübîn “apaçık sültân, delil” ifadesi ise Firavun’u ve ülkesindeki bütün bilgili büyücüleri mağlup eden “yılana dönüşen değnek” olarak yorumlanabilir.(7) Ayrıca Nisâ’ 4/153 ve Kasas 28/35’teki kullanımdan hareketle bu ifadeye “apaçık, açıklayıcı galebe, üstünlük, hâkimiyet” yorumu da yapılabilir.

ıı. Sözlerini Bozmaları Nedeniyle Cezalandırıldıkları

وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِم۪يثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُلْنَا لَهُمْ لَا تَعْدُوا فِي السَّبْتِ وَاَخَذْنَا مِنْهُمْ م۪يثَاقًا غَل۪يظًا “Söz vermeleri (ve sözlerinde durmamaları) nedeniyle üzerlerine (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık. (Başka bir sefer) onlara, ‘Baş eğerek kapıdan girin!’ demiştik. (Bir başka zaman da) onlara, ‘Cumartesi günü sınırı aşmayın!’ demiştik. Kendilerinden sağlam bir söz almıştık.”

Âyettekiوَرَفَعْنَا ve rafa‘nâ fiili “ve kaldırmıştık”; فَوْقَهُمُ fevkahum ifadesi “onların üzerlerine”; الطُّور et-tûra kelimesi “dağı”; بِم۪يثَاقِهِمْ bi mîsâkıhim tamlaması “(verdikleri) sözleri nedeniyle”;وَقُلْنَا ve kulnâ fiili “ve demiştik”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; الْبَابَ el-bâbe kelimesi “kapıdan”; سُجَّدًا sücceden kelimesi “(saygıyla) eğilerek”; وَقُلْنَا ve kulnâ fiili “ve (şöyle) demiştik”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; لَا تَعْدُوا lâ ta‘dû emri “haddi, sınırı aşmayın”; فِي السَّبْتِ fi’s-sebti ifadesi “Cumartesi günü hakkında”; وَاَخَذْنَا ve ehaznâ fiili “ve almıştık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; م۪يثَاقًا غَل۪يظًا mîsâkan ğalîzan tamlaması ise “ağır bir söz” demektir.

Burada İsrailoğullarına yönelik bazı buyruklar ve onların her defasında söz verişleri gündeme getirilmektedir.

1. وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِم۪يثَاقِهِمْ “Söz vermeleri (ve sözlerinde durmamaları) nedeniyle üzerlerine (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık.” Yüce Allah İsrailoğullarının verdikleri sözlerde durmamaları sebebiyle bir ceza olarak Sina Dağı’nı adeta üzerlerine kaldırdığını bildirmekte, Medineli Yahudilere de gözdağı vermeyi hedeflemektedir.

Aynı içerikte Bakara 2/63 ve 93’te de bilgiler verilmektedir. Bu âyetlerin tefsirinde de ele aldığımız üzere, Yüce Allah burada İsrailoğullarının üzerine الطُّور et-tûr’u yani “yüce, ulu dağ” manasında Sînâ Dağı’nı kaldırdığını beyan etmektedir. Burada sözü edilen şey, esasında mecaz olarak “dağın sarsılması ve durumun sıkıntı vermesi” olabilir. Bu ifadeyi, “dağın insanlara şahit kılınması” şeklinde yorumlayan âlimler de vardır.(8) Her nasıl olursa olsun, maksat fiziksel anlamda dağın yerinden sökülüp havaya kaldırılmasından(9) öte, “dünya başıma yıkıldı” gibi ifadelerde olduğu gibi yaşanan sıkıntıyı ifade etmek de olabilir.

Bakara 2/63, 93, Nisâ’ 4/154 ve A‘râf 7/171’de konuyla ilgili olarak dağın onların üzerine ref‘ edildiği yani “kaldırıldığı” beyan edilmektedir. Burada sözü edilen ref‘ yani “kaldırma” işlemi hakkında İbn Abbâs bu durumu “sanki o dağ bir tavan gibi olmak” şeklinde yorumlamıştır.(10) Dağın kökünden sökülüp havaya kaldırıldığının sanılmaması için A‘râf 7/171’de كَاَنَّهُ ظُلَّةٌ “sanki bir gölge gibi” ifadesi ile “zannetmek” manasındaki ظَنُّوا zannû fiili kullanılmıştır.

Eğer burada fiziksel bir olay kast edilmişse, bu durumda da maksat, Hz. Mûsâ’nın Sinâ Dağı’nda vahiy alırken yaşanmış bir yer sarsıntısı olması muhtemeldir. Yaşayanlar bizzat ifade ettikleri gibi, depremlerde adeta yeryüzü yukarı kalkmış, dağlar yerinden oynamış gibi bir görüntü söz konusu olmaktadır. Başı dönen insanlar için de dağların sarsıldığı, yerin yukarı kalktığı gibi bir görüntü yaşanmaktadır. Böyle bir olayda tıpkı uçakların bir tarafa doğru dönmeleri esnasında yaşandığı gibi yerle gök sanki yer değiştirmiş gibi bir durum söz konusu olmaktadır.

Nankör İsrailoğulları yola gelmedikleri takdirde, o dağın tepelerine düşeceğine öylesine inanmışlardı ki sanki dağ düşmüş de altında kalmışlar gibi bir korku ve acı içinde kalmışlar, hemen yerlere kapanmışlardı.(11) A‘râf 7/171’de geçen ظَنُّوا zannû fiili “kesin olarak inanmak” manasından öte asıl kök anlamı gereği “zannetmek” manasına alınmalıdır. Anlaşılıyor ki bu kişiler suçlarını iyi bildikleri için ilahi cezanın da gelebileceğinden emindiler. Bu nedenle, dağın kendi üzerlerine düşeceğine inanmışlardı. Dağın pozisyonu muhtemelen bir bulut gibi(12) onları manen ve psikolojik olarak bunaltan bir mahiyet arz etmiş olabilir. Bazen insanların başına dağlar gibi dertler gelir de onların altında öylece kalakalırlar.

Bu âyette sözü edilen olay hakkında olayın fiziksel mahiyetiyle uyumlu olacak şekilde Kitâb-ı Mukaddes Çıkış, 19:16-18’de şöyle bir bilgi verilmektedir: “Rab, Sina dağında Hz. Mûsâ ile görüşmeden önce dağın üzerine koyu bir bulut çökmüş, sonrasında çok güçlü bir boru sesi duyulmuştu. O esanda dağın eteğinde bulunan İsrailoğulları korkudan titremiştir. Daha sonra dağın her yanından dumanlar tütmüş, bu arada dağ şiddetle sarsılmaya başlamıştı.” Bu ifadeler, bizdeki bazı kanaatlerin kaynağını göstermesi bakımından ilginç bir mahiyet arz etmektedir.

2. وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا “(Başka bir sefer) onlara, ‘Baş eğerek kapıdan girin!’ demiştik.” Yüce Allah nankör İsrailoğullarına yönelik buyrukları çerçevesinde kendilerine bir nimet olarak onları yiyecekleri bol bir ükeye gönderdiğini ve şehre kapıdan eğilerek girmelerini kendilerine emrettiğini hatırlatmaktadır.

Âyette sözü edilen kapıların bulunduğu şehir veya ülkeden maksadın Filistin toprakları, Beyt-i Makdis veya Erîha olduğu ifade edilmektedir.(13) Bu konuda Bakara 2/58’de şöyle buyrulmaktadır: “Hani (İsrailoğullarına şöyle) demiştik: Şu ülkeye girip (yerleşin); onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi bolca yiyip (yaralanın); kapıdan eğilerek girin ve ‘hıttah!’ (af diliyoruz) deyin ki hatalarınızı bağışlayalım. İyilik yapanların (ödülünü) ilerde daha da arttıracağız.”

Bu âyetin benzeri bir mesaj A‘râf 7/161’de de yer almaktadır. Yüce Allah İsrailoğullarına kapıdan boyun eğerek girmelerini, bu sırada حِطَّة hıttah yani “af diliyoruz”, “hatalarımızı bağışla”(14) demelerini emrettiğini beyan etmektedir. Kapıdan secde ederek girmeleri azgın, vurdumduymaz ve şımarık bir şekilde değil de, mütevazı, alçak gönüllülükle, saygılı ve edepli bir edayla girmeleri manasına gelmektedir.

Âyette geçen سُجَّدًا sücceden kelimesi bilinen anlamda ve namazda uygulanmakta olan şekliyle fiziksel olarak alnı yere koyarak gerçekleştirilen “secde” değil, secdenin asıl gayesini gösterecek şekilde “boyun bükerek bir şeyi yapmak” manasını vermektedir.

Yüce Allah Bakara 2/58 ve A‘râf 7/161’de beyan ettiği üzere, bu emirlerin gereğini yerine getirmeleri durumunda İsrailoğullarının hatalarını bağışlayacağını haber vermekte, onları bir anlamda müjdelemektedir. İsrailoğullarının yaptığı yanlışlıkların sayısı oldukça fazla olmasına, defalarca nankörlük ve döneklik yapmış olmalarına rağmen, Yüce Allah yine de onların hatalarını bağışladığını müjdelemekte, tevbe edip hak ve hakikat yolu demek olan Hz. Mûsâ’nın risalet öğretilerine tabi olmalarını kendilerinden istediğini hatırlatmaktadır.

3.وَقُلْنَا لَهُمْ لَا تَعْدُوا فِي السَّبْتِ “(Bir başka zaman da) onlara, ‘Cumartesi günü sınırı aşmayın!’ demiştik.” Yüce Allah bu âyette bir başka zamanda İsrailoğullarına yönelttiği yasaklardan birini daha dile getirmekte ve Cumartesi yasağına uymaları gerektiğini kendilerine bildirdiğini ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/63’te şöyle buyrulmaktadır: “İçinizden Cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri elbette bilmektesiniz.” Yüce Allah bu cümlede İsrailoğullarının Cumartesi yasağını ihlal ettiğini bildirmektedir. Nisâ’ 4/154’te yer alan bu buyruğa rağmen, İsrailoğulları yasağı çiğnemişlerdi.

Bu noktada A‘râf 7/163’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara, deniz kıyısında bulunan şehir (halkının) durumunu sor! Hani balıklar o yöre halkının yasağa uymadığı Cumartesi (kıyıya) gelmeyip, yasağa uydukları Cumartesi günü açıktan/bolca kıyıya geldiklerinde onlar haddi aşıp (avlanma) yasağını delmişlerdi. İşte böylece biz, yoldan çıkmalarından dolayı onları böyle imtihan ediyorduk.” Bakara 2/65, A‘râf 7/163 ve Nahl 16/124’te de beyan edildiği gibi, bu şehir halkı Cumartesi günleri hiçbir işle ilgilenmeyip sadece ibadetle emrolunmuşlardı. Zira السَّبْت es-sebt kelimesi Nebe’ 78/9’daki kullanımda da olduğu gibi “dinlenmek” anlamına gelmekte, dolayısıyla İsrailoğullarının Cumartesi günü dünya işleri yapmamalarını ifade etmektedir.(15)

İsrailoğulları balıkların akın akın kıyıya gelmelerine imrenerek hırslarına ve tamahlarına mağlup olmuşlar, bu yasağı dinlemeyip Cumartesi günlerinde de avlanmaya devam etmişlerdi. Böylece ilâhi bir emre itibar etmeyip onu çiğnemişler, Cumartesi yasağını ihlal etmişlerdi. Onlar yasağı çiğneyince bu defa balıklar gelmemeye başlamış, böylece yasağı çiğnemenin faturasını dünyada iken ödemek zorunda kalmışlardı.

4. وَاَخَذْنَا مِنْهُمْ م۪يثَاقًا غَل۪يظًا “Kendilerinden sağlam bir söz almıştık.” Yüce Allah burada ve Bakara 2/63, 83, 84, 93 gibi konuyla ilgili diğer âyetlerde İsrailoğullarından güçlü söz aldığını ifade etmektedir. Ancak bu kişiler her türlü nimete rağmen, Yüce Allah’a verdikleri kulluk sözlerini tutmamışlar, her defasında sözlerini bozarak döneklik yapmış ve karşılığını da daha bu dünyadayken görmek zorunda kalmışlardı.

ııı. Sözden Dönme, İnkâr, Yalan ve İftiraları

فَبِمَا نَقْضِهِمْ م۪يثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَقَتْلِهِمُ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّٰهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ اِلَّا قَل۪يلًا وَبِكُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلٰى مَرْيَمَ بُهْتَانًا عَظ۪يمًا “Sözlerinden dönmeleri, Allah’ın ayetlerini inkâr etmeleri, haksız olarak peygamberleri öldürmeleri ve ‘Kalplerimiz perdelidir!’ demeleri sebebiyle (onları cezalandırmıştık). Aksine (dahası), küfürleri sebebiyle Allah onlara (kalplerine) mühür vurmuştur; azı hariç artık iman etmezler. (Bir de) inkâr etmeleri ve Meryem’e büyük bir iftira atmalarından dolayı (onları cezalandırmıştık).”

Buradaki فَبِمَا نَقْضِهِمْ fe bimâ nakdıhim ifadesi “bozmaları nedeniyle”; م۪يثَاقَهُمْ mîsâkahum tamlaması “onların sözlerini”; وَكُفْرِهِمْ ve küfrihim ifadesi “ve inkar etmeleri nedeniyle”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَقَتْلِهِمُ ve katlihim ifadesi “ve öldürmeleri nedeniyle”; الْاَنْبِيَآءَ el-enbiyâe kelimesi “nebileri, peygamberleri”; بِغَيْرِ حَقٍّ bi ğayri hakkın tamlaması “haksız yere”; وَقَوْلِهِمْ ve kavlihim ifadesi “ve (şöyle) demeleri nedeniyle”; قُلُوبُنَا kulûbunâ tamlaması “bizim kalplerimiz”; غُلْفٌ ğulfun ifadesi “kılıflı(dır), mühürlü(dür)”; بَلْ bel edatı “bilakis”; طَبَعَ tabe‘a fiili “mühürlemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onlara”; بِكُفْرِهِمْ bi küfrihim ifadesi “küfürleri sebebiyle”; فَلَا يُؤْمِنُونَ fe lâ yü’minûne fiili “inanmazlar, iman etmezler”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “çok azından başkası”; وَبِكُفْرِهِمْ ve bi küfrihim ifadesi “ve inkârları sebebiyle”; وَقَوْلِهِمْ ve kavlihim ifadesi “ve sözleri nedeniyle”; عَلٰى مَرْيَمَ ‘alâ meryeme ifadesi “Meryem’e”; بُهْتَانًا عَظ۪يمًا bühtânen ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir iftira” demektir.

Burada İsrailoğullarının verdikleri sözleri bozmaları, inkârları, cinayetleri, kalplerinin mühürlenmesi, Hz. Meryem’e iftiraları ile ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَبِمَا نَقْضِهِمْ م۪يثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَقَتْلِهِمُ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّٰهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “Sözlerinden dönmeleri, Allah’ın ayetlerini inkâr etmeleri, haksız olarak peygamberleri öldürmeleri ve ‘Kalplerimiz perdelidir!’ demeleri sebebiyle (onları cezalandırmıştık). Aksine (dahası), küfürleri sebebiyle Allah onlara (kalplerine) mühür vurmuştur; azı hariç artık iman etmezler.” Yüce Allah İsrailoğullarının neden lanete uğratıldıklarını çeşitli konu başlıkları halinde zikretmektedir.

a)فَبِمَا نَقْضِهِمْ م۪يثَاقَهُمْ “Sözlerinden dönmeleri sebebiyle.” Mâide 5/13’te de geçen bu ifadede Yüce Allah kitap ehlinin verdikleri sözleri çeşitli zamanlarda sürekli bozmaları, taahhütlerini çiğnemeleri sebebiyle kendilerine lanet ettiğini bildirmektedir. Bu âyette “sebep”ler üzerinde durulmasına rağmen “sonuç” zikredilmemekte, fakat Mâide 5/13’te bu ifadenin peşinden le‘annâhum “onları lanetledik” beyanı geçtiği için burada da maksadın “kitap ehlinin lanete uğratılması” olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca aynı konunun işlendiği Bakara 2/61 ve Âl-i İmrân 3/112’de bu kişilere zillet yani “horlanma, mahcubiyet” ve meskenet yani yoksulluk damgası vurulması ile Yüce Allah’tan bir gazaba uğratılmaları da yorumunu yapmakta olduğumuz hususların sonuçları olarak görülebilir. Sözlerini bozmaları sebebiyle bu kişilere zillet, yoksulluk ve ilahi bir gazabın uygulandığı ifade edilmiş olmaktadır.

ı. Kur’ân’da buna benzer ifadelerin geçtiği âyetlerde yer alan نَقْض nakd(16) kelimeleri ile يَنْقُضُونَ yenkudûne(17) fiilleri mîsâk/el-mîsâk ve ‘ahd kelimeleriyle birlikte kullanılmakta, ahdini bozanlar şiddetli bir şekilde kınanmaktadır. Bu arada Nahl 16/91 ve 92’de geçen tenkudû ve nekadat kelimeleri de “bozmak” manasında kullanılmaktadır. Verdikleri sözlerini bozanlara ise lanetin ve en kötü varılacak yerin sunulacağı haber verilmektedir.(18) Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Emanete riayet etmeyenin imanı, sözünde durmayanın ise dini yoktur.”(19)

ıı. Âyetin bağlamı gereği “Allah’a verdikleri sözlerini bozanlar”ın “kitap ehli” olduğu açıktır; ancak bunu genele de yaygınlaştırabiliriz. Buna göre, pek çok insanın fıtrata yerleştirilmiş olan sözlere rağmen Allah’a verdikleri sözleri bozdukları ifade edilmektedir. Konuyla ilgili bütün âyetlerde dikkat çekilen nokta, bu tip insanların fıtratlarına yerleştirilmiş olan özelliklere riayet etmemeleri, ilâhi formatı görmezlikten gelmeleri ve Yüce Allah’a verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmemeleridir.

b)وَكُفْرِهِمْ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَقَتْلِهِمُ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقٍّ “Allah’ın ayetlerini inkâr etmeleri, haksız olarak peygamberleri öldürmeleri (nedeniyle).” Yüce Allah lanete uğrattığı insanlar bağlamında kitap ehlinden olan bu kişilerin Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini beyan etmektedir.

ı. وَكُفْرِهِمْ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ “Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri (nedeniyle).” Burada sözü edilen اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi “Allah’ın âyetleri” ifadesinden maksat, “Allah’ın hükümleri, prensipleri, emirleri, hakikate dair apaçık ilkeleri ve delilleri” manasına gelmekte ve söz konusu İsrailoğullarının bunları inkâr ettikleri, dolayısıyla daha sonra zikredilecek “kalplerin mühürlenmesi” veya diğer âyetlerin delalet ettiği şekliyle “lanete uğratılmaları”, “zillet ve meskenetle buluşturulmaları”, “Allah’ın azabına ve gazabına uğratılmaları” şeklindeki akıbetlerini kendilerinin hakettiği ortaya konulmaktadır.

ıı. وَقَتْلِهِمُ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقٍّ “Haksız yere peygamberleri öldürmeleri (sebebiyle).” Yüce Allah kitap ehli manasında İsrailoğullarının haksız yere peygamberlerini öldürdüklerini beyan etmekte ve zikredilen feci akıbetin sebeplerinden birisinin de bu olduğunu bildirmektedir. Bu ifadeler küçük birtakım değişikliklerle yine kitap ehlinden bir grupla ilgili olarak Bakara 2/61 ve Âl-i İmrân 3/21, 112 ve 181’de de zikredilmektedir.

Yüce Allah fasık yani sapkın kitap ehlinin başına gelen kölelik zilletinin ve kendi istekleriyle tercih edip içine düştükleri yoksulluğun, hatta uğradıkları ilahi azap ve gazabın sebebini kendi fiilleri olarak belirlemektedir. Kitap ehli ve bütün zamanların sapkınları kendi dönemlerindeki peygamberlerin onlara ilettiği ilahi prensipleri yalanlamakla kalmamışlar, onların tebliğcileri olan Hz. Şu‘ayb, Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahyâ gibi peygamberleri de haksız bir şekilde öldürmüşlerdi.(20)

d) وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ “Kalplerimiz perdelidir, demeleri sebebiyle (onları lânetlemiştik, türlü belâlar vermiştik).” Yüce Allah kitap ehlinden olan zalimlerin uğratıldıkları lanet, zillet, meskenet ve ilahi gazaba uğratılmalarının sebeplerinden birisinin de “kalplerinin kılıflı oluşunu söylemeleri” olduğunu bildirmektedir. Bu konuda Bakara 2/88’de şöyle buyrulmaktadır: “(Yahudiler) ‘Kalplerimiz perdelidir’ demişlerdi. Hayır, (hayır, aksine); küfür ve inkârları sebebiyle Allah onlara lânet etmiştir. O yüzden çok azı inanır.” Bu ifade gereği Yüce Allah Hz. Peygamber dönemindeki Yahudilerin dile getirdiği “kalplerimiz perdelidir, kaplıdır, kılıflıdır” sözlerini aktarmaktadır.(21) Bu yaklaşım En‘âm 6/25, İsrâ’ 17/46, Kehf 18/57 ve Fussılet 41/5’te geçen ekinneh kelimesi de bu anlamı desteklemektedir.

Bu ifadeyi bazı âlimlerimiz Yahudilerin Hz. Peygamber’le alay ederek “Bizim kalplerimiz bilgi ile kaplıdır, doludur” dedikleri şeklinde yorumlamışlardır ki bu da vakıaya uygundur. Ancak âyetin devam eden kısmındaki ifadeler, bunun alay değil de verilen bilgiye kapalı oldukları mesajını içerdiğini göstermektedir. Onlara göre iman etmemelerinin sebebi, sahip oldukları bilgi değil, Allah’ın onların kalplerini mühürlemesidir.

e) بَلْ طَبَعَ اللّٰهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “Aksine (dahası), küfürleri sebebiyle Allah onlara (kalplerine) mühür vurmuştur; azı hariç artık iman etmezler.” Yüce Allah kitap ehlinin kalplerinin mühürlenmesinin sebebinin kendileri olduğunu bildirmekte, artık çok azı hariç inanmayacaklarını ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/88’de şöyle buyrulmaktadır: “Hayır, (hayır, aksine); küfür ve inkârları sebebiyle Allah onlara lânet etmiştir. O yüzden çok azı inanır.”

Âyetin sonundaki فَقَل۪يلًا مَا يُؤْمِنُونَ fe kalîlen mâ yü’minûne ifadesine “çok az inanırlar” manası da verilmektedir. Buna göre onlar kitap ehli oldukları için müşriklerden farklı olarak birtakım bilgilere vakıf idiler. Bu nedenle de Hz. Peygamber’in verdiği bilgileri beğenmiyor, onunla alay ediyorlardı. Allah, peygamber, ahiret gibi konular onların da bildiği ve inandığı konulardı çünkü. Bazı âlimlerimiz ise, bu ifadenin, içlerinden hiç kimsenin iman etmediği noktasında bir beyan olduğu kanaatindedir.(22)

Bizim tercih ettiğimiz manaya göre durum farklıdır. Hz. Peygamber ve sonraki dönemlerde muhataplar kendi peygamberlerine iman etmiş olsalar da en başta vahye ve onu tebliğ eden Hz. Peygamber’e iman etmedikleri için onların imanının azlığıdan değil, inananlarının azlığından söz edildiğini kabul etmek daha doğru olsa gerektir.(23)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “kalplerimiz kılıflıdır” diyenler vahyin indirildiği dönemdeki Yahudilerdir ve kalplerinin kılıflı oluşu bahanesini dile getirmeleri âyetin devamında şiddetle reddedilmektedir. İfadenin başında yer alan بَلْ bel edatı meselenin onların dediği gibi olmadığını, küfürleri ve inkârları sebebiyle Yüce Allah’ın onlara lanet ettiğini, içlerinden pek azının iman ettiğini beyan etmektedir. Buna göre, lanet ve mühürlenme “sonuç”tur; “sebeb”i ise onların kâfir olmalarıdır. Benzer mühürleme mesajlarının Yâsîn 36/8-11’de de söz konusu edildiğini hatırlatmak gerekmektedir. Yüce Allah En‘âm 6/46’da dilemesi halinde insanların kulaklarını ve gözlerini giderebileceğini, ayrıca kalplerini mühürleyebileceğini ifade etmekte, ancak bitmiş bir mühürlenmeye değinmemektedir.

“Kalplerin mühürlenmesi” konusunu Bakara 2/7 ve 88’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân’da çeşitli âyetlerde “kalplerin mühürlenmesi”nden söz edilmektedir. Bu çok önemli bir konudur ve eğer doğru anlaşılmazsa Kur’ân’da bu meseleyle ilgili âyetler yanlış anlaşılacağı gibi yanlış bakışların meydana gelmesine ve insan iradesinin anlamsızlaşmasına yol açan yorumlara da varılebilmektedir.

Yüce Allah’ın kalpleri mühürlemesiyle ilgili olarak hateme ve tabe‘a fiilleri kullanılmaktadır. Bu fiillerin geçtiği her yerde mühürleme işlemi sadece bir “sonuç”tur; Yüce Allah’ın muhataplara izin vermesini, sonrasında da o tercihi onaylamasını ifade etmektedir. İnanmamak “sebep”, kalplerin mühürlenmesi, kişilerin saptırılması “sonuç”tur.

Yüce Allah fasık yani sapkın kitap ehlinin başına gelen kölelik zilletinin ve kendi istekleriyle tercih edip içine düştükleri yoksulluğun, hatta uğradıkları ilahi azap ve gazabın sebebini “taahhütlerini bozmaları”, “Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri”, “haksız yere peygamberleri öldürmeleri” ve “kalplerimiz kılıflıdır” sözleri olarak belirlemektedir. İşte lanete uğratılmaları, üzerlerine vurulan zillet ve meskenet ile uğratıldıkları ilahi gazabın sebebi bu şekilde beyan edilmektedir.(24)

2. وَبِكُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلٰى مَرْيَمَ بُهْتَانًا عَظ۪يمًا “(Bir de) inkâr etmeleri ve Meryem’e büyük bir iftira atmalarından dolayı (onları cezalandırmıştık).” Yüce Allah kitap ehlinin uğratıldığı lanet, kalplerinin mühürlenmesi, zillet, meskenet ve Allah’ın gazabına uğratılmalarının sebepleri bağlamında mutlak manada inkârlarını, yani inkârcılıklarını devam ettirmelerini ve Hz. Meryem’e iftira atmalarını da zikretmektedir. “Onların inkârı” esasında Yüce Allah’ın babasız bir şekilde çocuk yaratabilme kudretine sahip olduğunu, ilahi kudret ve hükümranlığın sınır tanımazlığını reddetmeye devam etmeleridir.

“Hz. Meryem’e yönelik büyük iftiraları” ise Hz. İsa’nın doğumuyla ilgili olarak onun babasız olamayacağını, bu yüzden mabedin hizmetine adanmış Zekeriyyâ b. Mâsân ile zina ettiğini söylemeleriydi.(25) Konuyla ilgili olarak Meryem 19/27-28’de şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet çocuğunu (kucağında) taşıyarak kavmine getirdi. (Kavmi şöyle) dedi: Ey Meryem! Sen, gerçekten çok iğrenç bir şey yaptın! Ey Hârûn’un kız kardeşi! Baban kötü bir insan değildi; annen de iffetsiz değildi (nasıl oldu da böyle bir ahlaksızlık yaptın).” İşte konu onların ağzından bir zina iftirası şeklinde Hz. Meryem’e yönelik bir suçlamaya ve iftiraya dönüştürülmüştü; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen iftira işte budur. Bu büyük iftira, kendilerinin cezalandırılmasının bir başka sebebi olarak zikredilmektedir.

b) Hz. İsa’nın Akıbetine Dair İftiraları

Yüce Allah, sûrenin 157-159. âyetlerinde İsrailoğullarının “Allah elçisi (olduğunu sanan) Meryem’in oğlu İsa’yı öldürdük” demeleri yüzünden onları lânetlediğini, hâlbuki onu öldüremedikleri gibi çarmıha da geremediklerini, kafalarının karıştırıldığını, bu konuda derin ihtilaf ve şüphede olduklarını, zandan öte kesin bilgilerinin olmadığını, Hz. İsa’yı kesin olarak öldüremediklerini özellikle beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın Hz. İsa’yı kendi nezdine yükselttiği ifade edilmekte, nihayet kitap ehliyle ilgili şu bilgiye yer verilmektedir: “Kitap ehlinden her biri, ölümünden önce ona (İsa’ya) muhakkak iman edecektir. Kıyamet gününde de o, onlara (aleyhte) şahit olacaktır.”

ı. Hz. İsa’ya Zarar Verememeleri

وَقَوْلِهِمْ اِنَّا قَتَلْنَا الْمَس۪يحَ ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّٰهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ف۪يهِ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنّ وَمَا قَتَلُوهُ يَق۪ينًا “(İsrailoğulları’nın) ‘Allah elçisi (olduğunu sanan) Mesih’i (yani) Meryem’in oğlu İsa’yı öldürdük!’ demeleri yüzünden (onları cezalandırmıştık). (Oysa) onu öldürememişler ve çarmıha gerememişlerdi fakat kafaları karıştırılmıştı. Onun hakkında anlaşmazlığa düşenler bundan dolayı tam bir kararsızlık içindedir; bu konuda zanna uymak dışında hiçbir (sağlam) bilgileri yoktu. Kesin olarak onu öldürememişlerdi.”

Âyetteki وَقَوْلِهِمْ ve kavlihim ifadesi “ve onların (şu) sözleri sebebiyle”; اِنَّا innâ ifadesi “şüphesiz ki biz”; قَتَلْنَا katelnâ fiili “öldürdük”; الْمَس۪يحَ el-mesîha kelimesi “Mesih’i”; ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ ‘îse’bne meryeme tamlaması “Meryem’in oğlu İsa’yı”; رَسُولَ اللّٰهِ rasûlellâhi tamlaması “Allah’ın elçisini”; وَمَا قَتَلُوهُ ve mâ katelûhu ifadesi “ve onu öldüremediler”; وَمَا صَلَبُوهُ ve mâ salebûhu ifadesi “ve onu asamadılar”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve ancak”; شُبِّهَ لَهُمْ şübbihe lehum ifadesi “onların kafaları karıştırıldı”;وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ve innellezîne’htelefû ifadesi “muhakkak ki ihtilaf edenler”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onun hakkında”; لَف۪ي شَكٍّ lefî şekkin ifadesi “elbette şüphe içindedirler”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur”; بِه۪ bihî ifadesi “onun hakkında”; مِنْ عِلْمٍ min ‘ılmin ifadesi “hiçbir bilgi”; اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنّ ille’ttibâ‘a’z-zanni istisnası “zanna uymanın dışında”; وَمَا قَتَلُوهُ ve mâ katelûhu fiili “onu öldüremediler”; يَق۪ينًا yakinen kelimesi ise “kesin olarak, emin bir şekilde” demektir.

Burada İsrailoğullarının Hz. İsa’nın akıbetine dair ürettikleri yalanlar ve onlara karşı verilen susturucu cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. وَقَوْلِهِمْ اِنَّا قَتَلْنَا الْمَس۪يحَ ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّٰهِ “(İsrailoğulları’nın) ‘Allah elçisi (olduğunu sanan) Mesih’i (yani) Meryem’in oğlu İsa’yı öldürdük!’ demeleri yüzünden (onları cezalandırmıştık).” Yüce Allah pek çok sebebi zikrettikten sonra, İsrailoğullarının lanetlenmelerinin bir başka gerekçesini “Hz. İsa’yı öldürdüklerini söylemeleri” ve elbette bununla övünmeleri olarak belirlemektedir.

a) Âl-i İmrân 3/45’te de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da hepsi de Hz. İsa için olmak üzere 11 kez(26) geçen الْمَس۪يح el-mesîh kelimesi İbranice’de “mübarek” manasında meşîh/meşîha kelimesinden alınmıştır ve Hz. İsa’nın “lakabı” olarak kullanılmaktadır.(27) Bu yaklaşım Meryem 19/31’deki mübârak kelimesinden de destek alabilir. Bu arada söz konusu kelimenin Arapça ve türetilen kelimelerden olduğu da kabul edilen görüşler arasında yer almaktadır. Buna göre الْمَس۪يح el-mesîh kelimesinin anlamı “Hz. İsa’nın dokunduğu hastaları iyileştirmesi”, “yeryüzünde çok seyahat etmesi”, “yetimlerin başını okşaması”, “kötülükleri dokunup silmesi”, “düztaban oluşu”, “kendisine peygamberlere özel çok güzel bir koku sürülmüş olması” vs. şeklinde hem ism-i fâil hem de ism-i mef‘ûl manasında kabul edilebilen bir kelimedir.(28)

b) Bu arada hem bu âyette hem de daha başka âyetlerde Hz. İsa ile ilgili olarak onun ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ yani “Meryem’in oğlu İsa” olduğunun vurgulanmasının muhtemel bazı sebepleri, Yahudilerin Hz. Meryem’i zina ile suçlamaları, Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın oğlu olduğu kabulü ve erkek egemen Roma kültürüne karşı açık reddiyeler oluşturmasıdır. Zaten lakabının el-mesîh yani “mübarek” oluşu da Yüce Allah tarafından bereketlere muhatap kılınmış olması manasına gelmektedir.

c) Âyette yer alan رَسُولَ اللّٰهِ rasûlüllâh “Allah’ın elçisi” tamlaması eğer onu öldürdüğünü söyleyen İsrailoğullarına aitse o zaman “Allah’ın elçisi (olduğunu iddia eden) Mesih (yani) Meryem’in oğlu İsa’yı öldürdük” manası söz konusu olur. Bu ifade Şu‘arâ’ 26/27’de Hz. Mûsâ ile alay eden Firavun ve Hicr 15/6’da ise Hz. Peygamber’le dalga geçen Mekkeli müşrikler tarafından da dile getirilmiştir. Bu tamlama Yüce Allah’a ait de olabilir;(29) o zaman da mana “Allah’ın elçisi olan Meryem’in oğlu İsa’yı öldürdük” şeklini alır. Sözün akışı ilk ihtimalin daha doğru olduğunu göstermektedir.

2. وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ “(Oysa) onu öldürememişler ve çarmıha gerememişlerdi fakat kafaları karıştırılmıştı.” Yüce Allah İsrailoğullarının “Mesîh’i (yani) Meryem’in oğlu İsa’yı öldürdük” demelerini reddetmek üzere onu öldüremediklerini, çünkü onu çarmıha bile geremediklerini, bu konuda sadece ve sadece bir kafa karışıklığına uğratıldıklarını haber vermektedir.

a) Âyette geçen وَمَا قَتَلُوهُ “onu öldüremediler” ifadesi ile وَمَا صَلَبُوهُ “onu çarmıha geremediler” ifadesi hakkında herhangi bir şey söylemeye gerek yoktur; maksat açıkça ortadadır: İsrailoğulları Hz. İsa’yı öldürememişlerdi; çünkü onu çarmıha gerememişlerdi.

b) Âyette asıl tartışmalara neden olan kısım ise وَلٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ cümlesidir. Genelde müfessirlerimiz buradaki ifadeyi “öldürülen kişinin Hz. İsa’ya benzetilmesi” şeklinde izah etmiş ve çeşitli aktarımlarda bulunmuşlardır.(30) Oysa eğer maksat böyle olsaydı âyetteki ifade وَلٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ şeklinde değil de وَلٰكِنْ شُبِّهَ لَهُ şeklinde olmalıydı. Zira “İsa”ya benzetilmek söz konusu olduğu için, buradaki zamirin لَهُمْ lehum “onlara” şeklinde çoğul değil de لَهُ lehû “ona” kalıbında tekil olması gerekirdi. Esasında Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen شُبِّهَ şübbihe edilgen fiilinin verdiği anlamın benzer kullanımları teşâbehe(t) kalıbında Bakara 2/70, 118 ve Ra‘d 13/16’da da söz konusudur.

Anlaşılıyor ki bu doğrultudaki yaklaşımlar bu noktada metin açısından sorun içermektedir. Bu cümleyi şöyle tercüme etmek mümkündür: “Fakat (onlar İsa’yı öldürüp öldürememe noktasında) şüpheye düşürüldüler”, “onlara (birileri) benzetildi”, “onlara öyleymiş gibi gösterildi”,(31) “fakat (bu iş) kendilerine benzer gösterildi”,(32) “onlara öyle (olmuş gibi) göründü”,(33) “(kafa karışıklığı nedeniyle) onlara öyle olmuş gibi geldi”,(34) “onlar öyle sandılar.”(35)

c) Konuyu etraflı bir şekilde inceleyen Râzî bu noktada bazı izahlar getirmektedir. Meseleyi ve tartışmaları özetlemesi bakımından onun ifadelerini burada aktarmakta yarar görmekteyiz. Râzî önce bir soruya, sonrasında da cevaplara değinmektedir:

“Eğer, ‘Allah, bir insanın şeklini bir başkasına verebilir’ denilmesi caiz olursa, bu safsata (şüphe ve karışıklık) kapısını açar. Çünkü o zaman, biz Zeyd’i gördüğümüzde, ‘Belki de o Zeyd değildir. O, kendisine Zeyd’in şekli verilmiş birisidir’ denilir. Bu durumda da ne nikâh, ne talâk ve ne de mülkiyet güvenilir bir şey olmaz. Yine bu mütevatir rivayetin de tenkid edilmesi neticesine götürür. Çünkü tevatür derecesine ulaşan haberler, en sonunda elle tutulan, gözle görülen bir şeye dayanmış olması şartıyla kesin ilim ifade eder.”

“Bu nedenle bu tür şüphelerin (yanılmaların), gözle görülen şeylerde de olabileceğini söylediğimizde, mütevatir habere de tenkid yönelmiş olur ki bu bütün şeriatı cerhetme kapısını açar. Hiç kimse, ‘Bu, peygamberlerin zamanına mahsustur’ diye buna cevap veremez. Çünkü o zaman deriz ki ‘Eğer bu söylediğiniz şey doğru olsaydı, hem aklî hem de naklî delil ile bilinirdi. Bu nedenle, o aklî ve naklî delili bilmeyen herkesin, hissedilen şeylerin (maddî şeylerin) kesin olduğunu söylememesi ve hiçbir mütevatir habere güvenmemesi gerekir.”

“Yine hem zamanımızda, mucize kapısı kapanmış ise de keramet yolları açıkttr.’ İşte bu durumda, zikredilen ihtimal bütün zamanlar için söz konusu olur. Velhasıl bu kapıyı açmak, mütevatir rivayeti kabul etmemeyi gerektirir. Bu ise, bütün peygamberlerin, peygamberliğini kabul etmemeye yol açar. İşte bu, usulü (temeli) kabul etmemeye götüren bir meseledir. Bundan dolayı kabul edilmez.”

Bu çok kapsamlı ve çeşitli izahlar içeren soruya verilen cevaplar bağlamında şunlar dile getirilmiştir:

ı. “Kelamcıların çoğu şöyle demişlerdir: ‘Yahudiler, Hz. İsa’yı öldürmek istediklerinde, Yüce Allah onu göğe kaldırdı. Bunun üzerine Yahudilerin başkanları, halk arasında bir karışıklık çıkmasından korktular ve bir adamı yakalayıp öldürdüler, sonra da çarmıha gerdiler. Sonra halka onun Mesih İsa olduğu imajını verdiler. Halk İsa’nın sadece adını biliyordu. Çünkü o, insanların içine fazla karışmazdı. İşte bu izaha göre, o soru giderilmiş olmaktadır. Buna karşı, ‘Hıristiyanlar, atalarından Hz. İsa’yı ölmüş olarak gördüklerini rivayet ettiklerini nakletmişlerdir’ de denilemez. Çünkü biz diyoruz ki: Hıristiyanlara göre tevatür yalan üzerinde ittifak etme ihtimali de bulunan, az sayıda insandan meydana gelen bir topluluğa dayanır.”

ıı. “Yüce Allah, Hz. İsa’nın şeklini başka bir insana vermiştir. Bu izaha göre de değişik açıklamalar yapılmıştır:

- “Yahudiler, Hz. İsa’nın, arkadaşları (havarileri) ile birlikte falancanın evinde olduğunu öğrenince, Yahudilerin reisi olan Yahûza, avânesinden Taytâyus isminde bir adama, onun yanına girip öldürmek için onu o evden çıkarmasını emretmişti. Bu adam, Hz. İsa’nın yanına girince, Yüce Allah Hz. İsa’yı evin tavanından göğe yükseltmiş ve Taytâyus’a, Hz. İsa’nın şeklini vermiş. Bu nedenle Yahudiler, onu Hz. İsa zannederek, çarmıha germiş ve öldürmüşlerdir.”

- “Yahudiler, Hz. İsa’yı takip için bir adam görevlendirdiler. Hz. İsa dağa çıktı ve oradan göğe yükseltildi. Yüce Allah, o gözetleyici adama Hz. İsa’nın şeklini verdi ve Yahudiler onu ‘Ben, İsa değilim’ dediği halde öldürdüler.”

- “Yahudiler, Hz. İsa’yı yakalamayı kafalarına koymuşlardı. Hz. İsa’nın yanında on havarisi vardı. Hz. İsa onlara ‘Kim, kendisine benim suretim verilmesi karşılığında, cenneti satın almak ister’ dedi. İçlerinden birisi ‘Ben’ dedi. İşte bunun üzerine Yüce Allah, ona Hz. İsa’nın şeklini verdi. O, evden çıkarılıp öldürüldü. Hz. İsa göğe kaldırıldı.”

- “Hz. İsa’nın havarilerinden olduğunu iddia eden bir münafık vardı. Bu münafık, Yahudilere gidip Hz. İsa’nın yerini onlara haber verdi. Bu adam, Yahudilerle birlikte Hz. İsa’yı yakalamak için içeri girdiklerinde Yüce Allah, Hz. İsa’nın şeklini o adama verdi. Böylece bu adam öldürüldü ve çarmıha gerildi.”

Râzî bunları aktardıktan sonra bütün bunların birbirine zıt ve birbirini nakzeden açıklamalar olduğunu bildirmiş ve sonunda “İşlerin hakikatini en iyi Allah bilir” demiştir.(36)

Bizim bu rivayetleri aktarmaktaki maksadımız, ne kadar çelişkili beyanların ve rivayetlerin söz konusu olduğunu ortaya koymaktır; yoksa Kur’ân’a arz etmeden bunların sahih olduğunu kabul etmek gibi bir öncü kanaatimiz söz konusu değildir.

3. وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ف۪يهِ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنّ “Onun hakkında anlaşmazlığa düşenler bundan dolayı tam bir kararsızlık içindedir; bu konuda zanna uymak dışında hiçbir (sağlam) bilgileri yoktu.” Yüce Allah İsrailoğullarının Hz. İsa’yı öldürdükleri iddialarını reddettikten ve sadece öyle sandıklarını beyan ettikten sonra, bu noktada şu beyanlarda bulunmaktadır:

a)وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ف۪يهِ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ “Onun hakkında anlaşmazlığa düşenler bundan dolayı tam bir kararsızlık içindedir.” Yüce Allah Hz. İsa’yı öldürdüğünü iddia edenlerin Hz. İsa’nın durumu ve özellikle akıbetiyle ilgili derin bir şüphede olduklarını ifade etmektedir. Hz. İsa’nın akıbeti hakkında ihtilafa düşenlerin çeşitli Hıristiyan grupları veya Yahudiler olduğu ifade edilmektedir.(37) Âyette bu noktada herhangi bir açıklık olmadığı için belirli kişileri burada özellikle anmaya gerek yoktur.

b) مَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنّ “Bu konuda zanna uymak dışında hiçbir (sağlam) bilgileri yoktu.” Yüce Allah İsrailoğullarının Hz. İsa’nın akıbeti hakkında derin bir anlaşmazlık içerisinde bulunduklarını beyan ettikten sonra, bu durumu daha da pekiştirmek için onların bu konuda zanna, yani asılsız, mesnetsiz ve temelsiz bazı sanılarının dışında hiçbir şekilde kesin ve doğru bir bilgilerinin bulunmadığını dile getirmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade içermekte, dolayısıyla onların sadece ve sadece zanlarına uyduklarını ifade etmek istemektedir. Ayrıca âyette olumsuzluk edatı olan مَا mâ ile nekre bir isim olan عِلْم ‘ılm kelimesinin başında gelen مِنْ min edatı, iddia sahiplerinin “herhangi bir şey bilmediklerini” değil, “hiçbir bilgi kırıntısına bile sahip olmadıklarını” göstermektedir.

Zann denen durumun gerçekle hiçbir ilgisinin bulunmadığı, zanna dayalı kanaatlerin gerçek ve doğru bilgi ile karşılaştırılamayacakları konusunda Necm 53/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Zanna uymanın dışında onların bu hususta hiçbir bilgisi yoktur. Muhakkak ki zan, hakikat bakımından hiçbir şey ifade etmez.” Bu âyetin mesaj açısından bir benzeri Yûnus 10/36’da da yer almaktadır.

4. وَمَا قَتَلُوهُ يَق۪ينًا “Kesin olarak onu öldürememişlerdi.” Yüce Allah İsrailoğullarının Hz. İsa’nın akıbetiyle ilgili olarak derin bir şüphe içeren ihtilaf içerisinde bulunduklarını, bilgisizce sadece asılsız ve temelsiz birtakım zanların peşine düştüklerini beyan ettikten sonra, onların Hz. İsa’yı kesin emin olacakları şekilde öldüremediklerini bildirmektedir. Zaten baştan beri yalanlandıkları bir bağlamda geçtiği için, bu cümle İsrailoğullarının Hz. İsa’yı öldürme konusunda hiçbir şekilde emin olmadıklarını ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(38) geçen يَق۪ينًا yakînen/el-yakîn kelimeleri de “kesin olarak” manasına gelmektedir. Bu durum böyle olduğu için yani Hz. İsa’yı kesin olarak öldüremedikleri için Yüce Allah Hz. İsa’nın ölümüyle ilgili olarak devam eden âyette bilgilendirmede bulunmaktadır.

ıı. Yüce Allah’ın Hz. İsa’yı Katına Yükseltmesi

بَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ اِلَيْهِ وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Esasında Allah onu (İsa’yı) kendine (katına) yükseltmiştir. Allah ‘azîz’dir (izzet ve güç sahibidir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; رَفَعَهُ rafe‘ahu ifadesi “onu kaldırmıştı, yükseltmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendine (katına)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزًا ‘azîzen kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibidir” demektir.

Burada Hz. İsa’nın akıbeti ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretiyle hükmeti gündeme getirilmektedir.

1.بَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ اِلَيْهِ “Esasında Allah onu (İsa’yı) kendine (katına) yükseltmiştir.” Yüce Allah Yahudilerin Hz. İsa’yı öldüremediklerini, onu çarmıha geremediklerini, bu konuda kafalarının karıştırıldığını, onu öldürüp öldürememe konusunda derin şüphe içinde bulunduklarını, zandan başka hiçbir bilgilerinin olmadığını, nihayetinde kesin olarak onu öldüremediklerini beyan ettikten sonra, Hz. İsa’yı kendi katına yükselttiğini, herşeyden güçlü ve hikmet sahibi olduğunu dile getirmektedir.

İşte bu âyetlerde sözü edilen durum yani ref‘ işlemi Âl-i İmrân 3/55’te zikredildiği üzere vefat işleminden sonra gerçekleştirilmiştir. İlgili âyet şöyledir: “Allah (şöyle) buyurmuştu: Ey İsa! Muhakkak ki seni ben vefat ettireceğim; seni bana (katıma) yükselteceğim; seni inkâr edenlerden arındıracağım ve sana uyanları kıyamet gününe kadar kâfirlerden üstün kılacağım. Sonunda dönüşünüz sadece banadır. (İşte o zaman) ayrılığa düştüğünüz şeyler hakkında aranızda ben hükmedeceğim.”

Konuyla doğrudan ilgili olan Mâide 5/116-117’de de şöyle buyrulmaktadır: “Allah ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, ‘Beni ve anamı, Allah’tan başka iki tanrı bilin’ diye sen mi dedin’ buyurduğu zaman (İsa), ‘Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, hâlbuki ben senin zâtında olanı bilmem. Muhakkak ki gizlilikleri hakkıyle bilen ancak sensin sen’ demiş (olacak)tır. Ben onlara, sadece ve sadece senin bana emrettiğini (şu beyanı) söyledim: ‘Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin.’ İçlerinde bulunduğum sürece durumlarına şahittim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeye şahitsin.”

Görüldüğü gibi Âl-i İmrân 3/55 ve Mâide 5/116-117 gereği, Hz. İsa’nın dünyada diğer insanlar gibi öldüğü, vefat ettiği apaçık bir gerçektir. Onun yükseltilmesi ise Âl-i İmrân 3/55’teki ifadeler gereği “ölümünden sonra” gerçekleşmiştir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette بَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ اِلَيْهِ “Bilâkis Allah onu (İsa’yı) kendine (katına) yükseltmiştir” buyrulmasına rağmen, Hz. İsa’nın sağ olarak göğe yükseltilmiş olduğunu söylemek âyete açıkça aykırıdır. Çünkü âyette yer alan اِلَيْهِ ileyhi ifadesindeki هِ hi/hû zamiri âyette zikredilen اللّٰهُ allâh kelimesine aittir, zorunlu olarak sadece o kelimeyi görmektedir. Söz konusu zamiri “gök”le ilişkilendirebilecek en küçük bir gerekçe dahi yoktur. Kaldı ki maksat es-semâ’ manasında “gök” olsaydı, ilgili zamirin bu defa hi/hû değil de hâ olması bir zorunluluktu.

Konu son derece açık olmasına, gramer kuralları bunu zorunlu kılmasına rağmen, Hz İsa’nın “göğe” yükseltildiğini söylemek hiçbir şekilde doğru olamaz. Eğer ilgili zamir kullanımlarının Kur’ân’ı doğru anlamada herhangi bir önemi ve katkısı olmayacaksa, o zaman Kur’ân’ın “mübîn bir Arapça”(39) oluşunun da hiçbir anlamı kalmayacaktır. Arapça’da hû/hi zamiri erkek bir kelimeyi görmek zorundadır ki âyette bu kelime allâh lafzıdır. Bu bağlamda es-semâ’ şeklinde herhangi bir kelime âyette ve bağlamda zikredilmediği için âyette hâ zamiri değil de hû/hi zamiri kullanılmıştır.

Tartışmaya konu Hz. İsa ve vefatıyla ilgili olay muhtemelen şöyle gerçekleşmiştir: Âl-i İmrân 3/54’te de belirtildiği gibi, düşmanları Hz. İsa’yı öldürmek üzere tuzak kurmuşlardı; ancak Yüce Allah da o tuzakları geçersiz kılarak Hz. İsa’yı öldürmelerini engellemişti. Bunun sonrasında onu Yahudilerin elinden kurtarmış, kendisini öldürmesini ve çarmıha germelerini engellemişti. Anlaşılıyor ki Hz. İsa o durumdan kurtulmuş, sonrasında normal bir hayat yaşamış, daha sonra da diğer insanlar gibi vefat edince ruhu Yüce Allah’ın katına yükseltilmiştir.

Esasında vefat sonrasında ruhların Yüce Allah’a yükseltilmesi kuralı gereği, Hz. İsa’nın ruhu da göğe değil, Yüce Allah’a yükseltilmiştir. Zümer 39/42’de beyan edildiği gibi, vefat eden bütün insanların canlarını olduğu gibi Hz. İsa’nın canını/ruhunu da “yanında/katında” tutmaktadır.

Bu arada belirtelim ki âyette geçen بَلْ bel “bilakis” edatı, öncesindeki beyanı reddetme manası vermektedir. Buna göre reddedilen şey, Yahudilerin Hz. İsa’yı öldürdüklerini söylemeleridir ki Yüce Allah bunu reddetmektedir. Çünkü âyette Hz. İsa’yı öldüremedikleri, hatta onu asamadıkları ifade edilmektedir. Onlar aksini iddia etseler de Yüce Allah bu konuda onların derin bir ihtilafta olduklarını, kafalarının karıştığını, zandan başka hiçbir bilgi kırıntısına bile sahip olmadıklarını, çünkü onu kesin olarak öldürdüklerinden hiçbir şekilde emin olmadıklarını ifade etmektedir.

İşte bu yüzden Yüce Allah olayın sonunda بَلْ bel edatını kullanarak onların iddialarını geçersiz kılmış, öldürme ve asma iddialarının geçersiz olduğunu bildirmiştir. Anlaşılıyor ki söz konusu edat Hz. İsa’nın öldürülmediği ve asılmadığı manasını doğrulamaktadır; yoksa onun daha sonra ölmediğiyle ilgili herhangi bir mana söz konusu değildir. Zira Yüce Allah Hz. İsa’yı vefat ettirdikten sonra ruhunu katına yükseltmiştir.

Hz. İsa’nın ref‘ı yani “yükseltilmesi”yle ilişkili olarak benzer bir kullanım Hz. İdris için de söz konusudur. Hz. İdris hakkında da onun yüksek, yüce bir makama ref‘i işlemiyle ilgili olarak Meryem 19/57’de “Kendisini üstün bir makama yüceltmiştik” buyrulmaktadır. Bu yüksek makamın “dördüncü kat gök” olduğu beyan edildiği gibi, bunun “cennet” veya “nübüvvet ve ilimde kadir ve makam olarak yüceliği” ifade ettiği de belirtilmektedir.(40) Hatta bazı yaklaşımlara göre Hz. İdris dördüncü kat göğe yükseltilmiştir ve orada tıpkı Hz. İsa gibi sağ olarak yaşamaktadır. Diğer bazı rivayetlere göre Hz. İdris altıncı kat göğe yükseltilmiş ve orada ölmüştür. Bazılarına göre Hz. Peygamber mirac esnasında onu dördüncü kat gökte görmüştü.(41)

Kur’ân’da Hz. İdris için olduğu gibi Hz. İsa için de “yükseltilme” manasında رَفع ref‘ kavramı kullanılmakta, onu da Yüce Allah’ın katına yükselttiği beyan edilmektedir.(42) Hz. İdris de Hz. İsa gibi “Allah’ın özel rahmeti mertebesi”ne yükseltilmiştir. Bedeni ölen bütün insanların canları Allah’ın katında olduğu gibi,(43) onun canı da Allah’ın katındadır.

Tekrar vurgulayalım ki meselenin Hz. İsa’nın ölmediğiyle ve dolayısıyla göğe yükseltilmesiyle ilgisini kurmak hiçbir şekilde doğru olamaz; çünkü âyette bu anlama gelebilecek hiçbir işaret yoktur. Konuya dair rivayetlerin de sıhhati son derece sıkıntılıdır. Çünkü vahyin bu apaçık gerçeklerine rağmen, Hz. Peygamber bu âyetlere aykırı herhangi bir beyanda bulunmuş olamaz. Bu nedenle, ilgili rivayetlerin sihhati son derece şüphelidir ve vahye aykırı olanlar ise zaten uydurmadır, vesselâm. Tıpkı diğer insanlar gibi vefatından sonra Hz. İsa’nın ruhu da Yüce Allah’a yükseltilmiştir; kanaatimiz budur.

Hz. İsa’nın gökte sağ olarak durmasının veya oraya yükseltilip orada ölmesinin ümmet için anlaşılabilecek hiçbir tarafı bulunmadığı gibi, Kur’ân’dan bu konuda hiçbir işaret dahi söz konusu değildir. Bütün bu yaklaşımların sebebi Hz. İsa’nın göğe yükseltilmesi inancını desteklemek, kıyamet alameti olarak tekrar yeryüzüne ineceği inancını desteklemeye çalışmaktır ki bu yaklaşımların vahiy kaynaklı sağlam herhangi bir delili yoktur. Gökte olduğuna inanılan Hz. İsa’nın tekrar yeryüzüne ineceğine inananlar Hz. İdris için böyle bir şey de söylemeyerek onun gökte bulunuşunun hikmetine dair derin bir sessizliğe bürünmektedirler. Dahası, Hz. İsa’yı tekrar yeryüzüne inecek diye bekleyenlerin Hz. Muhammed’in son peygamber olduğu gerçeğini nasıl görmezlikten geldikleri ise son derece hazin bir duyarsızlıktır.

Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği Rabbimiz bilmektedir. Yüce Allah’ın kelamından anlayabildiğimiz budur; hatamız varsa Rabbimizden bağışlanma dileriz.

2. وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah Hz. İsa’nın akıbeti konusunda dile getirilen meselelerin her birini içerecek şekilde her şeyden ve herkesten üstün ve güçlü, verdiği her bir hükümde de hikmet sahibi olduğunu beyan etmektedir.

ııı. Kitap Ehlinin Aleyhlerine Olacak İnancı

وَاِنْ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِه۪ قَبْلَ مَوْتِه۪ وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا “Kitap ehlinden her biri, (kendi) ölümünden önce ona (İsa’ya) elbette iman etmektedir. Kıyamet gününde de (İsa), onlara (aleyhte) şahit olacaktır.”

Âyetteki وَاِنْ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ ve in min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden hiç kimse yoktur ki”; اِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ illâ leyü’minne istisnası “inanacak olmasın, mutlaka iman ediyor olacaktır, iman ediyordur”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”; قَبْلَ مَوْتِه۪ kable mevtihî tamlaması “kendi ölümünden önce”; وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ ve yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet gününde ise”; يَكُونُ yekûnu fiili “(şöyle) olur, olacaktır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar hakkında”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi ise “şahit” demektir.

Burada kitap ehlinden olabilmek için Hz. İsa’ya vaktinde inanılması gerektiği, ölüm anındaki imanın hiçbir faydasının olmayacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِه۪ قَبْلَ مَوْتِه۪ “Kitap ehlinden her biri, (kendi) ölümünden önce ona (İsa’ya) elbette iman etmektedir.” Yüce Allah Hz. İsa’yı katına yükselttiğini ifade ettikten sonra, kitap ehlinden her bir kişinin kendi ölümünden önce mutlak sûrette ona inanacağını bildirmekte, âyetin devam eden kısmında ise bu inancın kendilerine hiçbir faydasının olmayacağını belirtmektedir.

a) Âyette yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları cümleye vurgu manası katmakta ve kitap ehlinden olan kişilerin ölümleri öncesinde Hz. İsa’ya iman edecekleri manasını vurgulu hale getirmektedir. Burada sözü edilenlerin Hz. İsa’yı çarmıha germeye çalışanlar olduğu, dolayısıyla ölümlerinden öncesine kadar Hz. İsa’yı öldürüp öldüremedikleriyle ilgili yalan yanlış şeylere inanacakları dile getirilmiş olabilir.

Bir başka ihtimal olarak, sözü edilen “Yahudilerin Hz. İsa’yı sonuçta öldüremediklerine inanacakları” bildirilmiş de olabilir; ancak bu inancın kendilerine herhangi bir faydası dokunmayacak, sadece gerçeği öğrenmiş olacaklardır. Bu anlam ihtimallerine göre âyette geçen لَيُؤْمِنَنَّ بِه۪ ifadesindeki hî zamiri “Hz. İsa”ya, قَبْلَ مَوْتِه۪ ifadesindeki zamir ise kitap ehlinden olan “insan”a gitmektedir. Kitap ehlinden olan her bir kişinin ölümünden önce Hz. İsa’ya iman ediyor olması veya onun öldürüldüğüne inanması gerektiği, ancak bunun söz konusu kişiye faydasının olmayacağı ise devam eden cümlede bildirilmiş olmaktadır.

b) Burada zikredilen zamirlerin ait olduğu kelimelerle ilgili olarak bazı âlimlerimiz farklı bir kanaate sahiptirler. Onlara göre her iki ifadede geçen zamirler Hz. İsa’ya gitmektedir; dolayısıyla maksat Hz. İsa’nın kıyametten önce yeryüzüne indirilinceye ve nihayet dünyanın sonuna kadar Hz. İsa’ya inananların ancak kitap ehli diye anılacakları ifade edilmiş olmaktadır. Çünkü bu yaklaşma göre Hz. İsa henüz ölmemiştir; Son Saat’e kadar hayatını sürdürecektir. Bir kişiye “kitap ehli” denmesi için onun diğer peygamberlerle beraber Hz. İsa’ya da inanması bir zorunluluktur. Bu nedenle قَبْلَ مَوْتِه۪ “ölümünden önce” ifadesinde “ölümü” dile getirilen kişi “Hz. İsa” olmaktadır.(44) Bu yorum daha önce yorumladığımız esaslar çerçevesinde dikkatle incelendiğinde bunun mümkün olmadığı kolayca anlaşılabilecektir.

c) Şu husus mutlak surette göz önünde bulundurulmalıdır: Esasında ayette geçen لَيُؤْمِنَنَّ leyü’minne ifadesinin başındaki lâm ve sonundaki “şeddeli nûn” harfi inanmanın gerçekliğini ve durumun önemini ortaya koyan pekiştirme edatlarıdır; yoksa bu inancın Son Saat’te veya ileride olacağını gösteren bir anlam ve mesaj içermemektedir. Demek ki, bir kişinin kitap ehlinden olması için onun ölmeden önce Hz. İsa’ya inanması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

2. وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا “Kıyamet gününde de o, onlara (aleyhte) şahit olacaktır.” Burada geçen يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا yekûnu ‘aleyhim şehîden ifadesi “aleyhte şahit olmak” manasına geldiği için burada sözü edilen şahitlik lehte değil, aleyhte olacak ve sahiplerine hiçbir fayda sağlamayacaktır. Bu durum Mâide 5/116-118’de de dile getirildiği üzere, Hz. İsa ile ilgili salim ve sağlam bir inanca sahip olmayan herkesle ilişkili olacaktır.

Yüce Allah âyetin bu kısmında ölümünden önce Hz. İsa’ya iman etmiş olan kitap ehlinin ölümleri anındaki bu imanlarının geçerli olmadığını, dolayısıyla Hz. İsa’nın mahşerde bunların aleyhine şahitlik edeceğini bildirmektedir. Eğer kitap ehlinden olan kişiler ölümlerinden önce Hz. İsa’ya teslîs denen “üçleme”den uzak, onun İsrailoğulları tarafından öldürülmediği şeklinde olması gerektiği gibi inanmış olsalar bile, Nisâ’ 4/18, En‘âm 6/158, Yûnus 10/90-91 ve Mü’min 40/85’te verilen bilgilere göre ölüm anındaki böyle bir iman geçerli olmayacaktır. Bu nedenle Hz. İsa kıyamet günü onlar aleyhinde şahitlik edecektir.

Diğer ihtimale göre ise kitap ehlinden olan kişiler eğer Hz. İsa’nın akıbetiyle ilgili olarak ihtilaf ettikleri ve bir kısmının inandığı yalan yanlış şeylere inanmaya devam ederler ve bu inanç üzere ölürlerse, bu defa Hz. İsa yine mahşerde onların aleyhinde şahitlikte bulunacaktır. Bizim kabul etmediğimiz görüş olan “Hz. İsa’nın tekrar dünyaya gelmesi ve kitap ehlinin ona ölümünden önce iman etmesi” yaklaşımına göre ise durum yine değişmemekte, Hz. İsa’ya ölüm anında imanın hiçbir geçerliliğinin olmayacağı belirtilmiş olmaktadır. Gerçeği Allah bilir.

c) Yahudilerin Cezalandırılması ve Râsıh Âlimleri

Yüce Allah, sûrenin 160-162. âyetlerinde Yahudilerin yaptıkları zulümden, bir de pek çok kimseyi Allah yolundan engellemelerinden dolayı kendilerine daha önce helâl kılınmış bulunan temiz ve iyi şeyleri onlara haram kıldığını, kendilerine yasaklanmasına rağmen faizi almalarından ve insanların mallarını bâtıl yani haksız yollarla yemelerinden dolayı içlerinden inkâr edenler için elem verici bir azap hazırladığını haber vermektedir.

Ardından, kitap ehlinin hepsinin bir olmadığı, içlerinde hak ve hakikat yolunu takip edenlerin bulunduğu ve ödülü hak edecekleri de şöyle müjdelenmektedir: “Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve müminler sana indirilene ve senden önce indirilene iman edenler, namazı kılanlar, zekâtı verenler; Allah’a ve ahiret gününe inananlar var ya işte onlara zamanı gelince büyük bir ödül vereceğiz.”

ı. Helal Şeylerin Onlara Haram Kılınması

فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ اُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ كَث۪يرًا “Yahudilerin (yaptıkları) haksızlıktan, bir de çok kimseyi Allah yolundan engellemelerinden dolayı kendilerine (daha önce) helal kılınmış bulunan temiz şeyleri onlara haram kılmıştık.”

Âyetteki فَبِظُلْمٍ fe bizulmin ifadesi “zulümleri sebebiyle”; مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا minellezîne hâdû ifadesi “Yahudi olanlardan”; حَرَّمْنَا harramnâ fiili “haram kılmıştık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; طَيِّبَاتٍ tayyibâtin kelimesi “temiz şeyleri”; اُحِلَّتْ uhıllet edilgen fiili “helal kılınmıştı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, kendilerine”; وَبِصَدِّهِمْ ve bi saddihim tamlaması “ve engellemelerinden dolayı”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi ide “pek çoklarını” demektir.

Burada Yahudilerin zulümleri ve insanları Yüce Allah’ın yolundan engellemeleri nedeniyle daha önce helal kılınan şeylerin kendilerine haram kılındığı gündeme getirilmektedir.

1. فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ اُحِلَّتْ لَهُمْ “Yahudilerin (yaptıkları) zulümden dolayı kendilerine (daha önce) helâl kılınmış bulunan temiz (ve iyi şey)leri onlara haram kılmıştık.” Yüce Allah Yahudilerin Hz. İsa ile ilgili olarak ortaya attıkları iddiaların gerçek olmadığını, son pişmanlığın da hiç kimseye bir faydasının bulunmayacağını beyan ettikten sonra, Yahudilerden bir kısmının yaptığı zulüm yani haksızlıklar ve bir de insanları Allah’ın yolundan engellemeleri nedeniyle vaktinde kendilerine helal kılınan bazı temiz şeyleri onlara ceza olarak haram kıldığını bildirmektedir.

Âyette sözü edilen طَيِّبَات tayyibât denen şeylerin neler olduğu En‘âm 6/146’da şöyle beyan edilmektedir: “Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık. Sırtlarında yahut bağırsaklarında taşıdıkları ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara (haram kılmıştık). Bu (durum), zulümleri yüzünden onlara verdiğimiz cezâdır. Muhakkak ki biz elbette doğru söyleyenleriz.”

Demek ki tabiatında pislik ve çirkinlik bulunmayan şeylerin haram kılınması muhatapların azgınlıklarının cezaya dönüştürülmüş şeklidir. Bu yüzden, Yahudilere özel olan bu haramlık son vahiyde yer almamaktadır. Konuyla ilişkili olan bir ifade de Âl-i İmrân 3/93’te şu şekildedir: “Tevrat’ın indirilmesinden önce, İsrail’in (Ya‘kub’un) kendisine haram kıldıkları dışında, bütün yiyecekler İsrailoğullarına helâl idi. De ki: Eğer doğru sözlü iseniz o zaman Tevrat’ı getirip onu okuyun.”

Nahl 16/118’de Yahudilere haram kılınan şeylerin aslında müslümanlara da haram kılınan dört şey olduğu bildirilmekte, sayılan diğer haramların onlara bir ceza olduğu, azgınlıkları, zulümleri ve haddi aşmalarının bir karşılığı olarak bu şekilde cezalandırıldıkları anlaşılmaktadır. Dahası Âl-i İmrân 3/50’de Hz. İsa’nın da gönderiliş gayelerinden birisi, daha önce haram kılınan bazı şeyleri helal kılması olarak beyan edilmektedir.

2. وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ كَث۪يرًا “Çok kimseyi Allah yolundan çevirmelerinden dolayı.” Yüce Allah Yahudilerin haksızlıklarına ilave olarak pek çok insanı Allah yolundan engellemelerinin de bu haramlıkta etkin olduğunu ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah her bir temiz şeyi helal, pis şeyleri ise haram kılmış ve bunu evrensel manada bütün peygamberlerine öğretmiştir. Ancak Yahudilerin yaptıkları haksızlıklar nedeniyle, pek çok insana da haksızlık ettikleri, bu yolla aynı şekilde pek çok insanı da Yüce Allah’a kulluk demek olan hak dinden saptırdıkları ifade edilmekte, bu ve benzer gerekçelerle aslında tertemiz ve helal olan bazı gıdaların kendilerine haram kılındığı belirtilmiş olmaktadır. Demek ki insanlar azgınlaşmayınca kendilerine bu türden cezalar verilmemekte, onların azgınlık ve sapkınlıkları hayat serbestilerini de etkileyerek haramların artmasına neden olmuştur.

ıı. Faiz Yemeleri ve İnsanların Mallarını Gasp Etmeleri

وَاَخْذِهِمُ الرِّبٰوا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَاَكْلِهِمْ اَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَاَعْتَدْنَا لِلْكَافِر۪ينَ مِنْهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Kendilerine yasaklanmasına rağmen faizi almalarından ve insanların mallarını batıl yollarla yemelerinden dolayı içlerinden kâfirler için elem verici bir azap hazırladık.”

Âyetteki وَاَخْذِهِمُ ve ahzihim ifadesi “ve almaları, yemeleri nedeniyle”; الرِّبٰوا er-ribâ kelimesi “faiz”; وَقَدْ نُهُوا ve kad nühû ifadesi “ve elbette menedilmişlerdi”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; وَاَكْلِهِمْ ve eklihim ifadesi “ve yemeleri nedeniyle”; اَمْوَالَ النَّاسِ emvâle’n-nâsi tamlaması “insanların mallarını”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli ifadesi “batıl ile, bâtıl yollarla”;وَاَعْتَدْنَا ve a‘tednâ fiili “hazırladık, hazırlamış olacağız”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirlere, kafirler için”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Yahudilere özel bazı haramların belirlenmesinin sebepleri bağlamında faiz almaları ve batıl yollarla insanların mallarını yemeleri gündeme getirilmektedir.

1.وَاَخْذِهِمُ الرِّبٰوا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَاَكْلِهِمْ اَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ “Kendilerine yasaklanmasına rağmen faizi almalarından ve insanların mallarını batıl yollarla yemelerinden dolayı.” Yüce Allah Yahudilere uyguladığı haram kılma cezasının bir başka nedeni olarak, “kendilerine yasaklanmış olmasına rağmen faiz almalarını ve insanların mallarını bâtıl yollarla yemelerini” zikretmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, tıpkı Nahl 16/118’de de belirtildiği gibi bu son ümmete haram kılınan şeyler çok daha eski kavimlere de haram kılınmıştı. İşte faiz konusundaki durum bunun açık bir ispatıdır.

Bu arada sözü edilen “bâtıl yollar” bağlamında bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz. Konuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Velev ki aranızdaki rızaya dayalı ticaret halinde bile olsa mallarınızı bâtıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin ve kendinizi öldürmeyin. Muhakkak ki Allah, size karşı çok merhametlidir.” Yüce Allah iman edenlere hitap ederek mallarını aralarında bâtıl yollarla yani “harama bulaşarak, tefecilik, faiz, rüşvet, gasp, hırsızlık, dolandırıcılık, bir şeye mecbur bırakılma, her türlü haksızlık, hainlik, kumar, sefihlik, israf, yalan, yalan şahitlik, yalan yere yemin” vs. şeklindeki bâtıl yollarla mallarını yememelerini emretmektedir.

Bu arada konuyla ilgili olarak Bakara 2/188’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Mallarınızı aranızda bâtıl sebep(ler)le yemeyin. Kendiniz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için onları (malları) hâkimlere vermeyin.”

Bu bağlamda yeme-içmenin asıl unsuru olan mal ve servetin bâtıl yollarla yenmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Buna göre Nisâ’ 4/10’da yetimlerin mallarını haksızlıkla yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacakları ve sonunda cehenneme gidecekleri bildirilmektedir. Bâtıl kazançlar anlamında bu kapsama girecek başka şeyler de vardır. Meselâ Bakara 2/275-279’da faizle ilgili son derece uyarıcı ve sarsıcı ifadeler yer almakta, Âl-i İmrân 3/130-131’de ise kat kat yenen faizin cehennem ateşiyle doğrudan ilişkisine değinilmekte, faiz yemek şiddetle yasaklanmaktadır.

Yüce Allah Yahudilere uyguladığı cezanın sebepleri bağlamında sözünü ettiği hususlara ilave olarak, kendilerine yasaklanan faizi yemelerini ve insanların mallarını bâtıl yollarla yemelerini de zikretmektedir.

2. وَاَعْتَدْنَا لِلْكَافِر۪ينَ مِنْهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “İçlerinden kâfirler için elem verici bir azap hazırladık.” Yüce Allah Nisâ’ 4/152. âyetten itibaren haklarında bilgi verdiği, inançları ve tavırları bu şekilde olan kitap ehlinin yani Yahudilerin hak ve hakikati inkâr ettiklerini, bu yüzden de kâfir olduklarını beyan etmekte, kendi yapıp ettikleri nedeniyle kitap ehlinin içinden olan bu türden kişiler için elem verici bir azap hazırlamış olacağını bildirmektedir. Bu arada kitap ehlinin hepsinin böyle olmadığı, içlerinde iyilerin de bulunduğu bir sonraki âyetten anlaşılmaktadır.

Daha önce de çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, cümlenin başında yer alan اَعْتَدْنَا a‘tednâ “hazırladık” fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın gerçekleştiğini değil, mutlak sûrette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamasıdır.

ııı. Râsıh Âlimler ve Müminlerin Özellikleri

لٰكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُق۪يم۪ينَ الصَّلٰوةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ اُو۬لٰٓئِكَ سَنُؤْت۪يهِمْ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve müminler, sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e iman eden, namazı kılan, zekâtı veren, Allah’a ve ahiret gününe inananlar var ya, işte onlara ileride büyük bir ödül vereceğiz.”

Âyetteki لٰكِنِ lâkin edatı “ancak”; الرَّاسِخُونَ er-râsihûne kelimesi “derinleşenler, ilerde olanlar”; فِي الْعِلْمِ fi’l-‘ılmi ifadesi “ilimde, bilgide”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; وَالْمُؤْمِنُونَ ve’l-mü’minûne kelimesi “ve iman edenler”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “iman ederler”; بِمَآ اُنْزِلَ bimâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeye”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve yine indirilmiş olan şeye”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “ve senden önce indirilene de”; وَالْمُق۪يم۪ينَ ve’l-mukîmîne kelimesi “ikame edenler, yerine getirenler, kılanlar”; الصَّلٰوةَ es-salâte ifadesi “namazı, ibadeti”; وَالْمُؤْتُونَ ve’l-mü’tûne kelimesi “ve verenler”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekatı”; وَالْمُؤْمِنُونَ ve’l-mü’minûne kelimesi “ve iman edenler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar (var ya)”; سَنُؤْت۪يهِمْ senü’tîhim fiili “onlara ileride vereceğiz”; اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Burada kitap ehli içerisinde iyilerin de bulunduğu, onların çeşitli özellikleri ve ödüllendirilecekleri gündeme getirilmektedir.

1. لٰكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُق۪يم۪ينَ الصَّلٰوةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve müminler, sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e iman eden, namazı kılan, zekâtı veren, Allah’a ve ahiret gününe inananlar hariç.” Yüce Allah Yahudilerin bir kısmının yaptığı yanlışlıklar ve azgınlıklar nedeniyle lanete uğratıldıklarını, bazı özel haramlarla cezalandırıldıklarını beyan ettikten sonra, hepsinin bir olmadığını göstermekte ve içlerinden râsıh âlimlerin bulunduğunu ve onların diğerlerinin akıbetini yaşamayacaklarını, aksine ödüllendirileceklerini bildirmektedir.

Âl-i İmrân 3/69, 72, 75, 78, 100, 110, 113-115. âyetlerde de geçtiği üzere, Yüce Allah kitap ehlinin hepsinin aynı duyarsızlıkta olmadığını, kötüleri çoğunlukta olsa da içlerinde iyilerin de bulunduğunu, bütüncül bir değerlendirme yapmamak gerektiğini bu âyette de çok açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/113-114’ü özellikle hatırlatmak istiyoruz: “Hepsi bir değildir. Kitap ehlinden istikamet sahibi bir topluluk vardır ki gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini tilavet ederler. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe iman ederler; iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayırlı işlerde yarışırlar. İşte bunlar salihlerden (iyilerden)dir.” Benzer bir içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/199’daki şu bilgiler de son derece belirleyicidir: “Kitap ehlinden öyleleri var ki, Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ederler. Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar. İşte onlar için Rableri katında ecirleri vardır. Muhakkak ki Allah, hesabı çabuk görendir.”

a) لٰكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ “Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve müminler.” Bir kez de Âl-i İmrân 3/7’de geçen الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ er-râsihûne fi’l-‘ılmi ifadesi “ilimde, bilgide derinleşenler”, “hakikati kavrayanlar”, “bilgide sağlam bir konumda olanlar”, “ilimde uzman olanlar” gibi manalara gelmektedir. Bu türden âlimlerin dile getirdiği husus tam bir teslimiyettir. İşte bu “râsıh âlimler”le birlikte yine aralarında bulunan “müminler”in çeşitli özellikleri şu şekilde sıralanmaktadır:

b) يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُق۪يم۪ينَ الصَّلٰوةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “(Onlar) sana indirilene ve senden önce indirilene iman edenler, namazı kılanlar, zekâtı verenler; Allah’a ve ahiret gününe inananlardır.” Yüce Allah sözünü ettiği âlimlerin ve müminlerin özellikleri bağlamında dört hususa değinmektedir.

ı. يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ “(Onlar) sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler.” Yüce Allah kitap ehlinin içinde bulunan râsıh âlimlerin ve müminlerin iman ettikleri değerler bağlamında hem Hz. Peygamber’e indirilene yani Kur’ân’a hem de Hz. Peygamber’den önce indirilen ilahi mesajlara yani Tevrât, İncîl gibi ilahi mesajlara iman ettiklerini ifade etmektedir.

Bu noktada Âl-i İmrân 3/199’daki bilgiler son derece belirleyicidir: “Kitap ehlinden öyleleri var ki Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ederler.” Bu duyarlılık Bakara 2/4, 136 ve Âl-i İmrân 3/84’te de genel iman tanımında da zikredilmektedir. Esasında kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıkları noktasında başka âyetler de vardır.(45)

ıı. وَالْمُق۪يم۪ينَ الصَّلٰوةَ “Namazı kılanlar.” Yüce Allah sözünü ettiği râsıh âlimlerin ve müminlerin özellikleri bağlamında Âl-i İmrân 3/113-115 ve 119’daki bilgilere ilave olarak onların “namazlarını da dosdoğru kıldıklarını” bildirmektedir.

Burada geçen الْمُق۪يم۪ين el-mukîmîne kelimesinin bu şekilde mansûb okunmasının nedeni, medh üzere yani “övgü” içerikli bir konumda bulunması olabilir.(46) Ayrıca başında gizli bir أعني a‘nî “kastediyorum” fiilinin mef‘ûlü olarak da mansûb okunmuş olma ihtimali de söz konusudur. Bu kelime, daha önce geçen بِمَا bimâ ifadesine veya daha önce geçen مِنْهُمْ minhum ifadesine atıf olarak kesra konumunda da kabul edilebilir. Dahası İbn Mes‘ûd’un mushafında bunun الْمُق۪يمون el-mukîmûne şeklinde merfu olarak yazılı olduğu da ifade edilmektedir.(47)

ııı. وَالْمُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ “Zekâtı verenler.” Râsıh âlimlerin ve müminlerin bir başka özelliği olarak ekonomik arınma demek olan “zekâtı da verdiklerini” dile getirmektedir.

ıv. وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Allah’a ve ahiret gününe inananlar.” Yüce Allah sözünü ettiği kitap ehlinden kişilerin Allah’a ve âhiret gününe iman ettiklerini haber vermektedir. Bununla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/114’te de bu mesaja bir kez daha yer verilmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ سَنُؤْت۪يهِمْ اَجْرًا عَظ۪يمًا “İşte onlara ileride büyük bir ödül vereceğiz.” Yüce Allah kitap ehlinden râsıh âlimlerin ve müminlerin fedakârlıklarını karşılıksız bırakmayacağını ve onlara zamanı gelince büyük bir ödül ihsan ve ikram edeceğini müjdelemektedir. Daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/40, 67, 74, 114 ve 146’da da ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah dünya hayatında gönderdiği ilkeleri ve prensipleri hayat tarzı edinenleri mahşerde büyük bir ödülle yani cennetle ödüllendireceğini müjdelemektedir.

Cümlenin başında yer alan سَوْفَ sevfe edatı “gelecek” manası içerdiği için bu anlamı tercümeye “ileride” veya “zamanı gelince” şeklinde yansıtmak gerekmektedir. Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda yer almakta ve “en büyük ödülleri” içermektedir.(48)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 353; Zemahşerî, age., I, 571; Râzî, age., XI, 94-95.
• 2 - Bakara 2/19, 55; Nisâ’ 4/153; Ra‘d 13/13; Fussılet 41/13, 17; Zâriyât 51/44. 3 - Semerkandî, age., III, 221; Taberî, age., I, 289-290; Zemahşerî, age., I, 144.
  • Bakara 2/19 Bakara 2/55 Nisâ 4/153 Ra‘d 13/13 Fussilet 41/13 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44
• 4 - Taberî, age., VI, 9. 5 - Zemahşerî, age., I, 572. 6 - Nisâ’ 4/153; Hûd 11/96; Mü’minûn 23/45; Mü’min 40/23; Zâriyât 51/38. 7 - Semerkandî, age., I, 354; Zemahşerî, age., II, 410.
  • Nisâ 4/153 Hûd 11/96 Mü'minûn 23/45 Mü'min 40/23 Zâriyât 51/38
• 8 - Esed, age., s. 19. 9 - Semerkandî, age., I, 60; Taberî, age., I, 324-326; Zemahşerî, age., I, 149.
• 10 - Râzî, age., II, 107.
• 11 - Yazır, age., IV, 165. 12 - Semerkandî, age., I, 563; Taberî, age., IX, 108.
• 13 - Semerkandî, age., I, 354; Taberî, age., IX, 90; Zemahşerî, age., II, 163.
• 14 - Semerkandî, age., I, 55; Taberî, age., I, 300; Zemahşerî, age., I, 145.
• 15 - Semerkandî, age., I, 60; Taberî, age., I, 332; Zemahşerî, age., I, 149.
• 16 - Nisâ’ 4/155; Mâide 5/13. 17 - Bakara 2/27; Enfâl 8/56; Ra‘d 13/20, 25. 18 - Ra‘d 13/25. 19 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210.
  • Nisâ 4/155 Mâide 5/13 Bakara 2/27 Enfâl 8/56 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Ra‘d 13/25
• 20 - Semerkandî, age., I, 58; Zemahşerî, age., I, 148.
• 21 - Semerkandî, age., I, 72; Taberî, age., I, 406; Zemahşerî, age., I, 164.
• 22 - Zemahşerî, age., I, 164. 23 - Semerkandî, age., I, 72; Taberî, age., I, 408.
• 24 - Semerkandî, age., I, 58; Zemahşerî, age., I, 148.
• 25 - Semerkandî, age., I, 354; Taberî, age., VI, 12.
• 26 - Âl-i İmrân 3/45; Nisâ’ 4/157, 171, 172; Mâide 5/17, 72, 75; Tevbe 9/30, 31. 27 - Zemahşerî, age., I, 356. 28 - Semerkandî, age., I, 213; Taberî, age., III, 270; Râzî, age., VIII, 49-50.
  • Âl-i İmrân 3/45 Nisâ 4/157 Nisâ 4/171 Nisâ 4/172 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/75 Tevbe 9/30 Tevbe 9/31
• 29 - Semerkandî, age., I, 354.
• 30 - Semerkandî, age., I, 354; Taberî, age., VI, 12-16; Zemahşerî, age., I, 574.
• 31 - Râzî, age., XI, 102; Yazır, age., III, 119. 32 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 102. 33 - Esed, age., s. 176. 34 - İslâmoğlu, age., s. 183. 35 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 166.
• 36 - Râzî, age., XI, 99-100.
• 37 - Taberî, age., VI, 16-17; Zemahşerî, age., I, 575; Râzî, age., XI, 101-102.
• 38 - Nisâ’ 4/157; Hıcr 15/99; Neml 27/22; Vâkı‘a 56/95; Hâkka 69/51; Müddessir 74/47; Tekâsür 102/5, 7.
  • Nisâ 4/157 Hicr 15/99 Neml 27/22 Vâkı‘a 56/95 Hâkka 69/51 Müddessir 74/47 Tekâsür 102/5 Tekâsür 102/7
• 39 - Nahl 16/103; Şu‘arâ’ 26/196.
  • Nahl 16/103 Şu‘arâ 26/196
• 40 - Semerkandî, age., II, 396-398. 41 - Taberî, age., XVI, 96-97.
• 42 - Âl-i İmrân 3/55; Nisâ’ 4/158. 43 - Zümer 39/42.
  • Âl-i İmrân 3/55 Nisâ 4/158 Zümer 39/42
• 44 - Semerkandî, age., I, 355-356; Taberî, age., VI, 18-23; Râzî, age., XI, 104.
• 45 - Bakara 2/121; Âl-i İmrân 3/113-114, 199; Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; Hadîd 57/28-29.
  • Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/113 Mâide 5/83 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 Hadîd 57/29
• 46 - Râzî, age., XI, 106. 47 - Semekandî, age., I, 356-357; Taberî, age., VI, 25-26; Zemahşerî, age., I, 577; Râzî, age., XI, 106.
• 48 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20