Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 65-75. âyetlerinde hamdin gayb bilgisinin sadece kendisinde olduğunu, inkârcıların mahşerle ilgili alaycılıklarının başlarına dert olacağını, tehdit edildikleri azabın yakında başlarına geleceğini, her şeye rağmen Allah’ın kullarına lütfunun geniş olduğunu, ancak sonuçta inkarcılıkta ısrar edenlerin mahçup olacaklarını ve feci bir akıbetle karşılaşacaklarını, Allah’ın bilgisi dışında hiçbir şeyin asla ve asla kalamayacağını, çünkü onun gizli-aşikar her şeyi bildiğini beyan etmektedir.

a) Gaybın Bilinemezliği ve Diriltilmeyle Alay

Yüce Allah, sûrenin 65-69. âyetlerinde göklerde ve yerde Allah’tan başka hiçbir varlığın gaybı bilemeyeceğini, insanların ne zaman diriltileceklerini bilmediklerini, bu konuda şüphede olduklarını ve kör davrandıklarını haber vermektedir.

Ardından, ölüp toprak olduktan sonra kâfirlerin bir daha diriltilmeyeceklerini düşündükleri, bu konuda kendilerinin de daha önceki atalarının da benzer şekilde uyarıldığı, sonucun değişmediği, dolayısıyla bu tür bilgilerin sadece ve sadece eskilerin masalları olduğu sözlerine yer verilmektedir.

Daha sonra, bunların yurtlarında gezilerek akıbetlerinin nasıl olduğunun düşünülmesi gerektiği şu şekilde haber verilmektedir: “(Onlara) de ki: Yeryüzünde gezin de, suçluların sonu nice olmuş, görün!”

ı. Gaybı Yüce Allah’tan Başkasının Bilememesi

قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ الْغَيْبَ اِلَّا اللّٰهُ وَمَا يَشْعُرُونَ اَيَّانَ يُبْعَثُونَ “De ki: ‘Göklerde ve yerde Allah’tan başka kimse gaybı (bilinemeyeni) bilemez.’ Onlar ne zaman diriltileceklerini de bilemezler.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَا يَعْلَمُ lâ ya‘lemu fiili “bilmemektedir, bilemez”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki kişi(ler)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzündekiler de”; الْغَيْب el-ğaybe kelimesi “gaybı, bilinemeyeni”; وَمَا يَشْعُرُونَ ve mâ yeş‘urûne fiili “bilemezler”; اَيَّانَ eyyâne soru edatı “ne zaman”; يُبْعَثُونَ yüb‘asûne edilgen fiili ise “diriltilecekler(ini)” demektir.

Burada gaybı sadece Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ الْغَيْبَ اِلَّا اللّٰهُ “De ki: Göklerde ve yerde Allah’tan başka kimse gaybı (bilinemeyeni) bilemez.” Bu âyetin, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e Son Saatle ilgili soru sorması üzerine indirildiği ifade edilmektedir.(1) Bakara 2/3’te “Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Son Saat konusunun ele alındığı âyetlerde olduğu gibi bu âyette de cümle lâ … illâ ile nefyu istisna şeklinde hasr/kasr denilen “vurgulu” ifadeyle getirilmiştir.

Âyette verilmek istenen mesaj şudur: “Göklerde ve yeryüzünde Yüce Allah’tan başka hiç kimse herhangi bir konudaki gaybı bilemez.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde(2) yer almaktadır. Çünkü Yüce Allah başka bazı konulardaki gayb bilgilerini meleklerine ve peygamberlerine vahyederek bildirmiş olmasına rağmen, “Son Saat”le ilgili gaybı kesinlikle hiç kimseye bildirmemiştir. Bu bildirilmemeye melekler ve peygamberler de dâhil edilmiştir.

Yüce Allah bu âyette muhtemelen müşrikler tarafından alaycılıkla dile getirilmiş olan bir soruyu cevaplamaktadır. Ayrıca bu âyet Yüce Allah’ın zatının gökler ve yeryüzü dâhil bilgisiyle her yerde bulunduğunun delilidir. Zuhruf 43/84’te de beyan edildiği gibi, “Rabbimiz hem gökte ilahtır, hem de yeryüzünde. O her hükmünde hikmet sahibir ve yine O, her şeyi hakkıyla bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın her yerde oluşu fiziksel anlamda ve herhangi bir mekanla sınırlı tutulmak anlamında değildir; aksine bilgisiyle her şeyi kuşattığına dair mecazi bir ifadedir.

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği prensipler arasında en çok “Son Saat” ve sonrasında gerçekleşecek olan “kıyâmet-âhiret süreci”ni reddediyorlardı. Neml sûresinin 71. âyetinde de ifade edildiği gibi, müşrikler “Eğer doğru söylüyorsanız, o (azap) vaadi ne zamanmış!” diyerek alaycı tepkilerini ortaya koyuyorlardı.

İşte bu âyette Yüce Allah kendi zatı dışında göklerde ve yeryüzünde hiç kimsenin gaybı bilemeyeceğini ilan etmekte, bunu Hz. Peygamber’e söylettirmektedir. Böylece Son Saat ve kıyâmetle ilgili sorunun asıl muhatabının Hz. Peygamber değil, Yüce Allah’ın kendisi olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

2. وَمَا يَشْعُرُونَ اَيَّانَ يُبْعَثُونَ “Onlar ne zaman diriltileceklerini de bilemezler.” Nahl 16/21’de de geçtiği üzere, âyetin son kısmında ise insanların ne zaman diriltileceklerini göklerde ve yeryüzünde bulunanların bilemedikleri beyan edilmektedir. Konu bağlamına bakıldığında burada sözü edilenlerin öncelikle mahşeri inkâr eden Mekkeli müşrikler olduğu söylenebilir. Ancak bu bilememeye bütün insanlar da melekler de dâhildir; zira âyetin ilk cümlesindeki ifade, anlamı bu şekilde kabul etmemizi gerektirmektedir.

ıı. Müşriklerin Âhiretle İlgili Körlüğü

بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ بَلْ هُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ “Aksine ahiret hakkındaki bilgiler art arda kendilerine gelmesine rağmen, ondan şüphelenmeye devam etmektedir; ahiretten yana da kördürler.”

Âyetteki بَلِ bel edatı “bilakis, esasında, aksine”; ادَّارَكَ iddârake fiili “art arda gelmiştir”;عِلْمُهُمْ ‘ılmuhum tamlaması “onların bilgileri”;فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati kelimesi “âhiret hakkında”; بَلِ bel edatı “bilakis, esasında”; هُمْ hüm zamiri “onlar”; ف۪ي شَكٍّ fî şekkin ifadesi “şüphededirler, şüphe içindedirler”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; بَلِ bel edatı “bilakis, esasında”; هُمْ hüm zamiri “onlar”; مِنْهَا minhâ fadesi “ondan”;عَمُون ‘amûne sözcüğü ise “körler(dir), kördürler” demektir.

Burada inkarcıların ahiretle ilgilere bilgilere sahip olmalarına ramen kör davranmalarıyla ilgili olumsuz tutumları gündeme getirilmektedir.

1.بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ “Bilakis (esasında), ahiret hakkındaki bilgiler art arda kendilerine gelmiştir.” Bu âyette mahşerdeki diriltilmeye inanmayan müşriklerin bu konuda yeterince bilgilendirilmiş olmalarına rağmen şüpheye devam etmeleri ve körlüğü tercihleri açıkça kınanmaktadır.

Bu cümlenin başındaki بَل bel edatı “aksine” manası vermekte, önceki âyetin son cümlesiyle anlam ilişkisi oluşturmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Onlar her ne kadar (mahşerde) ne zaman diriltileceklerini bilmiyor olsalar da âhiretle ilgili bilgileri tamama ulaşmış, bu konuda yeterince bilgilendirilmişlerdir.”

a) Âyetteki بَل bel edatına soru anlamında hel manası veren âlimler de vardır.(3) Bu durumda cümlenin anlamı “Onların âhiretle ilgili bilgileri tamamlandı mı ki!” şeklini alır ve bir kınama ve ayıplama boyutu devreye girmiş olur. Bu yaklaşım doğru görünüyorsa da bizim tercihimizin ilkinden yanadır.

b) Aslı تدارك tedârake olup tefe‘‘ul kalıbından olan ادَّارَكَ iddârake fiilinin bu şekle dönüştürülmesinin muhtemel sebebi, muhatap kalıpta iki tâ/te harfinin telaffuz zorluğu ile kelimenin telaffuzunda da aynı sarsıcı kınalama manasını hissettirecek şekilde sarsıcı bir üslupla ses vermeyi sağlamaktır. Bunun benzer kullanımları Bakara 2/72, A‘râf 7/131, Tevbe 9/38 ve Neml 27/47’de de söz konusudur.

c) Âyetteki ادَّارَكَ iddârake fiilinin çeşitli kıraat ihtimalleri vardır.(4) Bu detaya girmeden söz konusu fiilin “(bir konuda) art arda (bilgi verilmesi)” anlamına geldiğini söylemekle yetinelim. Bu anlamın içerisinde “bilginin zirve yapması, mükemmel oluşu, sapasağlam bir hâl alması” boyutu da vardır.

Demek ki müşriklere âhiretle ilgili bilgiler etraflı bir şekilde verilmiş olmasına rağmen yine de şüphede kalmışlar ve hakikate karşı körlüğü tercih etmişler, bu nedenle de kınanmışlardır. Mahşerde kendilerine vaad edilen gerçekle yüzleştiklerinde bu bilgileri hatırlayacaklar; ancak bunun kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır.

d) Âyetteki ادَّارَكَ iddârake fiiline “(bir konudaki bilginin) eksik kalması” şeklinde anlam verenler de vardır.(5) Bu yaklaşım âyetin devam eden cümleleriyle uyumlu görünmemektedir. Çünkü eğer bilgi eksik ise ondan şüphe duyulması ve ona karşı körlüğü tercihin kınanması doğru olmaz. Âyetin ilk cümlesiyle ilgili “müşriklerin ahiretle ilgili bilgilerinin zan oluşturması, bazen âhireti kabul edip bazen de reddetmeleri” yorumu da yapılmıştır.(6) Ancak bunu destekler mahiyette güçlü deliller zikredilmemiştir.

e) Âyette bir ihtimal olarak müşriklerin âhiret hakkındaki bilgilerinin kınanması, onlarla alay edilmesi de söz konusu olabilir. En cahil insana “sen ne kadar da âlimsin” denildiğinde bu sözde bir alay olduğunda şüphe yoktur. Kendilerine hakikatin bilgisi gelmiş olmasına rağmen, kendi özel kabullerinin dışındaki bilgilere itibar etmeyenlere bu şekilde hitap edilmiş olmasında herhangi bir sakınca yoktur.

Hasan el-Basrî’ye nispet edilen bir görüşe göre de o, âyetteki mesajı müşriklerin ahiretle ilgili bilgilerin bitmesi, peyderpey yok olup gitmesi şeklinde yorumlamıştır.(7)

2. بَلْ هُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ “Aksine onlar hâlâ ondan (mahşerden) şüpheye devam etmektedirler; dahası, ondan (mahşerden) yana kördürler.” Yüce Allah müşriklerin mahşerle ilgili olarak yeterince bilgilendirilmiş olmalarına rağmen, ısrarla ve inatla şüphe içerisinde bulunmaya devam ettiklerini, dahası bu hakikate karşı kör davrandıklarını beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette üç kez zikredilen بَلْ bel edatlarının ilki “bilakis, aslında” manasına gelmekteyken, diğerleri “buna rağmen”, “hâlâ daha”, “dahası”, “daha da beteri” gibi anlamlarda kabul edilebilir. Verilmek istenen mesaj, âhireti inkâr eden müşriklerin bu konudaki düşük derecelerini ve mertebelerini beyan etmektir.

Yüce Allah öncelikle onların mahşerde ne zaman diriltileceklerini bilmediklerini ifade etmiş, âhiretle ilgili bilgilerinin yeterli olmasına rağmen, şuursuzca ve gerçeği bilmeyenler gibi bir görüntü vererek şüphe içinde olmayı tercih ettiklerini belirtmiş, en sonunda ise kendilerini körlükle tanıtmıştır.(8) Müşrikler sadece gerçekleşme zamanını bilemedikleri mahşeri inkâr ederek, kesin bilgiyi şüpheye konu edinmişler, bunun sonucunda da gerçeklere karşı körlüğü tercih etmişlerdi. Böyle olunca, yanlış giden bir sürecin en sonunda nasıl bir felakete dönüşeceği ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyetten güne dair şöyle bir sonuç çıkarabiliriz: Dinî hakikatlere karşı ilgisiz davranıp bu noktada sağlam bilgileri aramayan, Yüce Allah’ın verdiği gaybî bilgileri önemsemeyen, onlara karşı derin şüphe içerisinde bulunanlar sonunda korkunç bir körlüğün içerisine girmiş olacaklardır. Vahye ilgisizliğin sonu körlüktür. Dünya hayatında vahyin yanında olmayıp ona canı gibi bakmayanlar öbür âlemde de kör olarak diriltilecek,(9) Yüce Allah’ın nimet ve ikramlarına karşı herhangi bir imkân elde edemeyeceklerdir.

ııı. Mahşeri İnkâr Etmeleri

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا ءَاِذَا كُنَّا تُرَابًا وَاٰبَآؤُ۬نَآ اَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ “Kâfir olanlar şöyle demişlerdi: Biz ve atalarımız toprak olduğumuz zaman, gerçekten (diriltilip topraktan) mı çıkartılacağız!”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”;ءَاِذَا كُنَّا eizâ künnâ sorusu “biz mi (şöyle) olduğumuz zaman”; تُرَابًا turâben sorusu “toprak”; وَاٰبَآؤُ۬نَآ ve âbâünâ tamlaması “bizim babalarımız, atalarımız da (mı)”; اَئِنَّا einnâ sorusu “biz mi”; لَمُخْرَجُونَ lemuhracûne ifadesi ise “elbette çıkartılacak(mışız), diriltilecek(mişiz)” demektir.

Burada müşriklerin mahşerdeki diriltilmeyle ilgili alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا “Kâfirler şöyle demişti.” Âyette hakikate karşı kör davrananlar için “kâfirler” ifadesi tercih edilmekte, bir önceki âyette geçtiği üzere âhiret hakkında kendilerine yeterli bilgi verilmiş olmasına rağmen, o bilginin üzerini örttüklerine dikkat çekilmektedir. Zira mutlak anlamda “inkârcılar” anlamındaki kelimelerin değil de “örtmek” manasına gelenكَفَرُوٓا keferû fiilinin tercih edilmesinin muhtemel sebebi bu olsa gerektir.

2. ءَاِذَا كُنَّا تُرَابًا وَاٰبَآؤُ۬نَآ “Biz ve atalarımız toprak olduğumuz zaman mı (diriltilecek mişiz)!?” Kâf 50/3’te de zikredildiği üzere, pek çok âyette müşriklerin “kıyâmeti ve mahşeri, yani diriltilmeyi inkâr ettikleri” beyan edilmektedir.(10) Meselâ Vâkı‘a 56/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Ölüp toprak ve kemik yığını haline gelince biz ve önceki atalarımız (tekrar) diriltileceğiz (öyle) mi!?” Onlar bu ve benzer sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alay içerikli sorularıyla vurgulamışlardır.

Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler için bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını “toprak olmak” ve “kemik kalmak” üzerinden gerçekleştirmekteydiler. Bu doğrultuda Kıyâmet 75/3’te de dile getirdikleri üzere, kemiklerin bir daha bir araya getirilemeyeceğini zannetmelerinin mantığı da kendilerince aynıydı.

Kâf 50/3’te yer alan “Bu, akla uzak bir dönüştür” sözleri bu hakikati ne kadar uzak gördüklerinin bir delilidir. Bir şeyi uzak görmek onu inkâra en yakın görme halidir.

Yüce Allah müşriklerin hem Vâkı‘a 56/48’de, hem de Sâffât 37/17’de “(Hem biz) hem de önceki atalarımız” dediklerini naklederek, onların “öldükten sonra diriltilme” konusundaki şüphe ve inkârlarını sadece kendi üzerlerinden değil, önceki nesilleri de işe katarak dile getirdiklerini bildirmektedir.

Gerçi bu tür ifadeler Mekkeli müşriklerle de başlamış değildi. Yüce Allah Mü’minûn 23/81-82’de onların bu tür sözleri önceki atalarından öğrendiğini, atalarının sözlerini tekrarladıklarını, bir anlamda inkârcılık ve alaycılıkta onları izlediklerini haber vermektedir.

3. اَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ “Biz mi (topraktan) çıkartılacak mışız!?” Âyetin sonundaki bu ifade, mahşerdeki diriltilmeyle alakalı kullanılan beyanlardan birisidir.

a) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bağlamında bir hususu daha hatırlatmak istiyoruz. Kur’ân’da verilen bilgilere göre mahşerde insanlar yedi aşama yaşayacaklardır. Bunlar “Diriltilme, Toplanma, Allah’a sunulma, Bilgilendirilme, Sorgulanma/Yargılanma, Değerlendirilme, (Cennete veya Cehenneme) Sevkedilme” şeklinde gerçekleşecektir. Bunların arasında ikinci sırada yer alan “diriltilme”yle ilgili olarak Kur’ân’da 14 kelime veya kavram kullanılmaktadır. Bu kavramların isimlerini ve Kur’ân’da geçtikleri âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

el-Ba‘s “yeniden diriltilme”,(11) el-ıhrâc “(topraktan) çıkartılma”, es-sudûr “topraktan çıkış”,(12) el-ıhyâ’ “diriltme”,(13) el-cem‘ ve’t-tesviyeh “toplama ve düzenleme”,(14) el-kıyâm “ayağa kalkış”,(15) el-inşâ’ “yeniden şekillendirme”,(16) el-ı‘âdeh “yaratılışı yenileme”,(17) en-nuşûr/en-neşr “yeniden diriltme”,(18) el-ahz “almak, yakalamak”,(19) el-halku’l-cedîd “yeni bir yaratılış”,(20) el-be‘serah “içini dışına çevirme”,(21) el-ilkâ’ ve’t-tehallî “dışarı atıp boşaltma”(22) ve er-radd/el-merdûd “(Allah’a) döndürülme”.(23) Bütün bu ifadeler mahşer şartlarında yaşanacakların bir aşaması olarak Kur’ân’da zikredilmektedir.(24)

b) Mahşerdeki “diriltilme” işlemi için Kur’ân’da kullanılan kavramlardan birisi olan “topraktan çıkartılma”yla ilgili şu bilgiler verilmektedir:

ı. “(Allah), ‘Orada yaşayacaksınız, orada öleceksiniz ve oradan (diriltilip) çıkartılacaksınız’ dedi.”(25) Bu âyette Yüce Allah, Hz. Âdem ve eşinin nimet yurdunun dışında, ama yine bu toprakta yaşayacaklarını, öleceklerini ve haşredilmek için yine bu topraktan çıkartılacaklarını belirtmektedir. Benzer bir şekilde bu defa tüm insanların da bu topraktan yaratıldığı, oraya iade edilecekleri, yani ölecekleri veya oraya gömülecekleri ya da toprak olacakları ve sonunda bir kez daha oradan âhiret için çıkartılacakları Tâhâ 20/55’te zikredilmektedir.

ıı. “Rüzgârları rahmetinin önünde müjde olarak gönderen O’dur. Sonunda onlar (o rüzgârlar), ağır bulutları yüklenince onu ölü bir memlekete sevkederiz. Orada suyu indirir ve onunla türlü türlü meyveler çıkarırız. İşte ölüleri de böyle çıkaracağız. Her halde bundan ibret alırsınız.”(26) Bu âyette rüzgâr, bulut, yağmur ve meyve ilişkisi kurulduktan sonra, ölülerin de aynı şekilde topraktan çıkartılacakları, yani diriltilecekleri ifade edilmektedir.

ııı. “Ölüden diriyi, diriden de ölüyü O çıkarıyor; yeryüzünü ölümünün ardından O canlandırıyor. İşte siz de (kabirlerinizden) böyle çıkartılacaksınız.”(27) Bu âyette Yüce Allah, ölüden diriyi, diriden ölüyü çıkartmakta olduğunu, yani bu işlemin bu dünyada bu şekilde devam ettiğini beyan ettikten sonra, insanların öldükten sonra da aynı şekilde diriltileceklerini, yani topraktan çıkartılacaklarını ifade ederken tuhracûne “çıkartılacaksınız” edilgen fiilini kullanmaktadır.

ıv. “Göğün ve yerin O’nun buyruğu ile durması O’nun (varlığının) delillerindendir. Sonra sizi topraktan bir çağırdı mı hemen (kabirlerinizden) çıkıverirsiniz.”(28) Bu âyetteki konu da, göğün ve yerin Yüce Allah’ın emri ya da sistemi gereği varlığını devam ettirmekte olduğu, daha sonra insanların bir tek davetle yerden, yani gömüldükleri topraktan veya bulundukları yerden çıkacakları ifade edilmektedir.

v. “Etrafa yayılmış çekirge sürüsü gibi bakışları perişan (korkudan ve utançtan yere bakar) bir halde kabirlerden çıkarlar.”(29) Bu âyette, Kamer 54/8. âyetteki ifadeden anlaşılacak şekilde âhiret için kabirlerden çıkartılmanın şekli üzerinde durulmakta, kâfirler için durumun çok ağır olacağı bilgisine yer verilmekte, ancak daha önceki bir bedensel çıkarılmadan ya da diriltilmeden söz edilmemektedir. Benzer bir çıkış da Me‘âric 70/43. âyetinde söz konusu edilmektedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerde(30) de görüldüğü üzere, insanlar kıyâmet sonrası dönemde ilk aşama olarak diriltileceklerdir. Bu işlemde “topraktan ya da bulunulan yerden çıkma veya çıkartılma” durumu, mahşerde yaşanacak gerçekliklerden birisi olacaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müşriklerin alay ederek gündeme getirdikleri husus da budur.

ıv. Mahşerle İlgili Bilgilerle Alay Edişleri

لَقَدْ وُعِدْنَا هٰذَا نَحْنُ وَاٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Şüphesiz ki bu, daha önce bize de atalarımıza da vadedilmişti. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir.”

Âyetteki لَقَدْ وُعِدْنَا lekad vu‘ıdnâ edilgen fiili “muhakkak ki bize vaad edilmişti, biz tehdit edilmiştik”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu, bununla”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz de”;وَاٰبَآؤُ۬نَا ve âbâünâ tamlaması “ve bizim babalarımız da, atalarımız da”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önceki”;اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu değildir”; اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ illâ esâtîru’l-evvelîne istisnası ise “öncekilerin masallarından başka bir şey” demektir.

Burada inkarcıların mahşerle ilgili verilen bilgilerle alay edişleri gündeme getirilmektedir.

1. Mü’minûn 23/83’te yer alan bir ifadeyle Mekkeli müşrikler bu tür bilgilerin ve azap tehditlerinin bir benzeri daha önce hem kendilerine, hem de atalarına yapıldığını beyan ederek, sonucun gerçekleşmediği imasında bulunmuşlardı. Söylemek istedikleri şuydu: “Eskilerin hikâye ve masallarından oluşan bu tür vaatlere inanacak ve kanacak halimiz yok. Daha önce yaşayan atalarımıza da buna benzer tehditler yapılmış, ancak kendileri diriltilmemişlerdi. Dolayısıyla biz de yeniden diriltilecek değiliz.”

2. Öldükten sonra diriltilmeye inanmayan Mekkeli müşrikler ölüp toprak olduktan sonra kesinlikle bir daha diriltilmeyeceklerini soru cümleleri kullanarak alay konusu edinmişlerdi. Dolayısıyla kıyâmet-âhiret sürecine dair vahyin haber verdiği bütün bilgileri reddetmiş, bununla da yetinmeyip mümin muhataplarıyla da onların inanç esaslarıyla da alay etmişlerdi. Kendilerine yönelik azap tehditlerine karşı umursamaz oldukları için Kur’ân’da altı kez(31) yer alan bir cümlede “Eğer doğru sözlüyseniz, o (azap) vaadi ne zamanmış!” diyerek inkârlarını ortaya koymuşlardı.

3. Bu âyette elbette ele aldığımız konu işlenmektedir; ancak âyetin mesajından çok önemli bir başka nokta daha açıklığa kavuşturulmaktadır. Bu konu Mekkeli müşriklerin atalarının uyarılıp uyarılmadığıyla ilgilidir.

Yâsîn 36/6 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, genel kabule göre Hz. Peygamber’in risalet görevinin ilk muhatapları “ataları uyarılmamış, dolayısıyla gaflette kalıp kendilerine azap sözü hak olan Mekkeli müşrikler” şeklinde yorumlanmıştır. Hâlbuki ilgili âyette geçen mâ ünzira âbâuhum ifadesi “ataları da uyarılmış, ataları da uyarıldığı gibi” şeklinde anlaşılmalıdır.

Daha pek çok delili ortaya koyduğumuz söz konusu âyetin yorumunda da belirteceğimiz gibi, Mekkeli müşrikler hem kendilerinin hem de daha önce atalarının bu konuda çeşitli vaadlere muhatap kılındıklarını beyan etmişlerdi.

“Kendilerine ulaşan vaadler” muhtemelen bu âyetlerin de içinde bulunduğu Neml sûresi indirilmeden önce Hz. Peygamber tarafından yapılmış olmalıdır; çünkü Hz. Peygamber’den önce o gün yaşamakta olan Mekkelilere başka peygamber gelmemişti. Ancak “atalarına yönelik vaadler” onların da uyarıldığının en net delillerinden birisidir. Uyarılara rağmen ortaya koydukları olumsuz tavır eleştirilmekte ve eskilerin akıbetinin nasıl olduğuyla ilgili ibret levhaları bir sonraki âyette önlerine serilmektedir.

v. İnkarcıların Akıbetinden İbret Alınması

قُلْ س۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِم۪ينَ “(Onlara) de ki: Yeryüzünde dolaşın da suçluların sonu nasıl olmuş, bakın!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; س۪يرُوا sîrû emri “gezin”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzünde”; فَانْظُرُوا fenzurû emri “görün, bakın”;كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “olmuştu”; عَاقِبَةُ ‘âkıbetü kelimesi “akıbeti, sonu”;الْمُجْرِم۪ينَ el-mücrimîne sözcüğü ise “suçluların” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bütün muhataplara yönelttiği “eskilerin yerlerini, yurtlarını ibret almak için ziyaret etmeleri”yle ilgili buyruğu gündeme getirilmektedir.

Neml sûresinin 51. âyetinde de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah mahşeri ve dolayısıyla diriltilmeyi inkâr edenlere yönelik mesaj vermektedir. Âyetteki قُلْ kul “de ki” emri Hz. Peygamber’e yönelik olsa da onun müşriklere hitap etmesi emredilmekte, eskilerin arasında bulunan mücrimlerin (suçluların) akıbetinin nasıl olduğuna bakıp ibret almaları kendilerinden istemektedir. Âyette verilmek istenen mesaj şu olsa gerektir: Aynı sebepler aynı sonuçları doğurur.

Önceki nesillerin helaki Yüce Allah’a ve âhirete inançsızlığın sonucunda meydana getirdikleri zalimlik, mücrimlik, bozgunculuk, baskı, hukuksuzluk, fesat vs. olumsuzluklardan kaynaklanmıştı. Bu son vahyin insanlara ulaştırıldığı ilk nesiller ve sonrasında yaşayacak olanlar da benzer davranışları ortaya koyarlarsa benzer akıbetler onlar için de kaçınılmaz olacaktır.

Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarının gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette(32) emirler vardır. Esasında Kur’ân’da kıssaların bu yoğunlukta zikredilmesinin sebebi onlardan dersler çıkartılmasıdır. Mekkeli müşriklere yönelik bu emir de bunun bir örneğidir.

b) Âhireti İnkâr ve Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 70-75. âyetlerinde alaycılık yaptıkları için Hz. Peygamber’in inkârcıların durumuna üzülmemesi ve tuzaklarından dolayı içinin daralmaması gerektiğini ifade etmekte, “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış!” şeklinde inkarcıların alaycı sözlerine yer vermekte ve acele ettikleri azabın bir kısmının peşlerine takılmış olabileceğini ifade etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın cömert olduğu, insanların çoğunluğunun buna şükretmediği, oysa Allah’ın insanların kalplerinde gizledikleri şeyleri ve ilan ettikleri her bir şeyi bildiği ve gökte de yerde de gaib olan her şeyin apaçık bir yasaya tâbi tutulduğu şu şekilde beyan edilmektedir: “Gökte ve yerde gâib (mahluklar tarafından görünmeyen/bilinmeyen) ne varsa hepsi ancak ve ancak apaçık bir kitaptadır.”

ı. İnkarcılarla İlgili Hz. Peygamber’e Moral

وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلَا تَكُنْ ف۪ي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ “Onlardan dolayı üzülme; kurmakta oldukları tuzaklar yüzünden sıkıntı içinde olma!”

Âyetteki وَلَا تَحْزَنْ ve lâ tahzen emri “ve sakın üzülme”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا تَكُنْ ve lâ tekün emri “ve sakın olma”; ف۪ي ضَيْقٍ fî daykın sözcüğü “sıkıntıda”; مِمَّا يَمْكُرُونَ mimmâ yemkürûne ifadesi ise “tuzak kurdukları şeyden dolayı” demektir.

Burada inkarcıların durumuna üzülen Hz. Peygamber’e yönelik bir moral ifadesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ “(Ey Peygamber!) Onlardan dolayı üzülme!” Mekkeli müşriklerin öldükten sonra mahşerde diriltilmeye inanmamalarını kendisine problem edinen Hz. Peygamber’e moral vermektedir. Onların inkârları nedeniyle üzülmemesi gerektiğini ve kurmakta oldukları tuzaklara karşı yüreğinde herhangi bir sıkıntı duymamasını kendisine emretmektedir. Konuyla ilgili olarak Mâide 5/68’de de “Kâfirler topluluğuna üzülme” buyrulmaktadır.

Bu konuda hatırlanması gerken âyetlerden birisi de Hûd 11/12’dir: “Belki de sen (müşriklerin) ‘Ona (gökten) bir hazine indirilseydi veya onunla beraber bir melek gelseydi ya!’ demelerinden ötürü sana vahyolunan âyetlerin bir kısmını (duyurmayı) terk edeceksin ve bu yüzden ruhun daralacaktır. (İyi bil ki) sen ancak bir uyarıcısın. Allah ise her şeye vekîldir.”

Fâtır 35/8’de de beyan edildiği üzere, muhatapları inanmadığı için Hz. Peygamber büyük bir üzüntü çekiyordu. Yüce Allah onu Fâtır 35/8’de şöyle teselli etmişti: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme.” Bu cümleye şöyle de anlam verilebilir: “O halde nefsin onlara karşı hasretlerle (tükenip) gitmesin.”

Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu. Kehf 18/6 ve Şu‘arâ’ 26/3’te de benzerleri yer alan bu ifade, Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmektedir. İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(33) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(34) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur.

Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” demek istenmektedir. Ayrıca konuyla ilgili başka âyetlerde de benzer bilgiler yer almaktadır: “Onların hidayeti senin elinde değildir”(35) âyeti ile “On(lar)ın arınmamasından sen sorumlu değilsin”(36) âyeti iki örnek olarak hatırlanabilir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir.

Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

İnananlar kendi lehine inanmış olur; inkâr edenler de kendi zararlarına inkâr etmiş olurlar. Onlar için kendine zarar verecek ve kendini helak edecek düzeyde aşırı derecede üzülmeye değmez. Ancak Hz. Peygamber ümmet bilinci içinde bir anne şefkatiyle bütün muhataplarının inanmasını istediği için, müşriklerin sonuçta korkunç bir akıbetle karşılaşacaklarını bildiğinden dolayı çok üzülüyordu.

Yüce Allah daha önce de belirttiğimiz üzere çeşitli âyetlerde onu teselli etmekte, “onun, istediği ve sevdiği kişileri hidayete erdiremeyeceğini, ancak Allah’ın isteyenlere, layık gördüklerine hidayet edeceğini” haber vermektedir.(37) Kâfirlikten yana olmayı tercih edenlerden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı beyan edilerek,(38) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu noktada çok fazla üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir.

2. وَلَا تَكُنْ ف۪ي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ “(Ey Peygamber!) Kurmakta oldukları tuzaklardan ötürü sıkıntı içinde olma!” Yüce Allah, bir benzeri de وَلَا تَكُ ve lâ tekü şeklinde Nahl 16/127’de geçen bu ifadede inkarcıların kurmakta oldukları tuzaklar nedeniyle sıkıntıya girmemesi noktasında Hz. Peygamber’i motive etmekte, kendisine moral vermektedir. Çünkü Yüce Allah Yûnus 10/21’de insanların kurmakta oldukları tuzakları kaydettirmekte olduğunu beyan etmekte, Enfâl 8/18’de ise tuzakları zayıf düşürüp geçersiz kılacağını bildirmektedir.

İnsanlar nasıl tuzaklar kurmuş olurlarsa olsunlar, Yüce Allah bütün tuzakları boşa çıkaracağını çeşitli âyetlerde beyan buyurarak,(39) başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminlerine moral vermekte, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Tuzak kuranlar bilmelidirler ki kurdukları tuzaklar kendi başlarına dönecektir.(40)

Âyette tuzak kurmayla ilgili olan يَمْكُرُونَ yemkürûne fiilinin “geniş zaman” kalıbında getirilmesi, bu işlemin sadece Mekkeli müşriklerle sınırlı olmadığını, daha eskilerde olduğu gibi gelecekte de devam edeceğini göstermektedir.

ıı. Alaycıların Sözleri ve Azaba Yaklaştırılmaları

وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ قُلْ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ رَدِفَ لَكُمْ بَعْضُ الَّذ۪ي تَسْتَعْجِلُونَ “(Onlar) ‘Doğruysanız o vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler. De ki: Acele gelmesini istediğiniz (azab)ın bir kısmı başınıza gelmek üzeredir.”

Buradakiوَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler ki, diyorlar ki”; مَتٰى metâ edatı “ne zaman, ne zamanmış”;هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü kelimesi “o vaad, o azap tehdidi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi “doğru söyleyenler”; قُلْ kul emri “de ki”; عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ ‘asâ en yekûne ifadesi “(şöyle) olması umulur”; رَدِفَ radife fiili “baş(ınız)a gelir, gelmiş olacaktır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin”;بَعْضُ الَّذ۪ي تَسْتَعْجِلُونَ ba‘dullezî testa‘cilûne tamlaması ise “acele istediklerinizin bir kısmı” demektir.

Burada inkarcıların Son Saat ve âhiretle ilgili alaycılıkları ile alay ettikleri şeyin belki de başlarına gelmesinin çok yakın olduğuyla ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1. وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Onlar) ‘Doğruysanız o vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.” Hz. Peygamber muhataplarının inanmamaları nedeniyle üzülüyor, kurdukları tuzaklar nedeniyle içinde sıkıntılar hissediyordu. Oysa ölüp toprak ve kemik yığını haline geldikten sonra mahşer şartlarında yeniden diriltileceklerini kabul etmeyen Mekkeli müşrikler inkârlarıyla yetinmeyip başta Hz. Peygamber olmak üzere karşılarındaki müminlerle alay ediyorlardı.

Yâsîn 36/48’de de zikredildiği üzere, bu ayetlerde müşrikler inkârcılıklarını ve alaycılıklarını mahşerle ilişkilendirmekte ve vaad edilen azabın gelmeyeceğini ifade etmekteydiler. Kureyş’in zengin ve şımarık ileri gelenleri ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle alay etmişlerdi. Onların bu gibi âyetlerde dile getirdikleri şey, cevabını gerçekten öğrenmek istedikleri bir soru değildi; bu nedenle biz de tercümenin sonuna ünlem koymayı tercih ettik.

Kur’ân’da altı kez(41) geçen ve kullanıldığı her yerde “Son Saat’i, kıyâmeti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamlarını da içerebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap”, “kıyâmet günü”, “mahşer” demektir.(42) Demek ki kendilerine vaad edilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyâmet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler İblîs(43) ve önceki azgın kavimler gibi(44) aynı ahlâksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.(45)

Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği sayısız nimetlerin kıymetini bilmeyen inkârcılar, yapmamaları gereken şeyleri yapmışlardı. İmanlı olmak yerine inkârcı olmayı tercih etmişler, iman savunucularını ise tehditle ve alaycılıkla susturmaya çalışmışlardı. Müminler Yüce Allah’ı doğru tanıma noktasında insanları bilinçlendirmeye çalışırken, müşrikler tam aksi istikamette tepki vermişler ve başta Hz. Peygamber olmak üzere tebliğde bulunan müminlerle dalga geçmiş, alay etmişlerdi.

Bu durum eskiden böyle olduğu gibi şimdi de aynıdır; muhtemelen gelecekte de aynı olmaya devam edecektir. Zaten âyette kullanılan يَقُولُونَ yekûlûne fiilinin kalıbı geniş zaman ifade etmekte ve bu alaycılığın devam edeceğini ortaya koymaktadır.

2. قُلْ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ رَدِفَ لَكُمْ بَعْضُ الَّذ۪ي تَسْتَعْجِلُونَ “De ki: Acele gelmesini istediğiniz (azab)ın bir kısmı başınıza gelmek üzeredir.” Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi ve oradaki yargılamayı inkâr eden müşriklere cevap olmak üzere Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve aceleyle gelmesini istedikleri şeylerin bir kısmının yakında gerçekleşebileceğini kendilerine söylemesini emretmektedir.

Önceki âyette de geçtiği üzere, müşrikler alay ederek azap vaadinin ne zaman olduğunu sormakta ve esasında onun gerçekleşmeyeceğini söylemek istemektelerdi. İşte onların bu inkârcı tutumlarına karşılık Yüce Allah kendilerine cevap vermekte ve ‘asâ fiilini kullanarak, gelmeyeceğini iddia ettikleri “azap, ölüm, kıyâmet, âhiret, diriltilme, sorgulanma, cehennem” gibi hakikatlerin bir kısmının peşlerine takılmış olduğunu beyan etmek istemektedir.

Ra‘d 13/6’da “Senden iyilikten önce kötülüğü acele istiyorlar” buyrulmakta, İsrâ’ 17/11’de “Hayra dua eder gibi şerre dua ettikleri ve isteklerinde aceleci oldukları” beyan edilmekte, ‘Ankebût 29/53-54’te ise “doğrudan azabı acele istedikleri” hatırlatılmaktadır. İşte onların bu ve benzer âyetlerde haber verilen aceleciliklerine burada cevap verilmekte, isteklerinden en azından bir kısmının belki de peşlerine çoktan takılmış olduğu ifade edilmektedir. Çünkü A‘râf 7/182 ve Kalem 68/44’te geçtiği üzere “Onlar farkına varmadan yavaş yavaş azaba yaklaştırılmaktalardı.”

Lokmân 31/34’te beyan edildiği gibi “Hiç kimse nerede (ve dolayısıyla ne zaman) öleceğini bilememektedir.” Nisâ’ 4/78, Ahzâb 33/16 ve Cum‘a 62/8’de ölümün insanları her nerede bulunurlarsa bulunsunlar yakalayacağı, ölümden kurtuluşun mümkün olmadığı beyan edilmektedir. Durum böyle olunca, inkârcılar da diğer insanlar da bu konuda herhangi bir bilgiye sahip olmadıkları için aceleyle istedikleri her ne varsa onun ya da hiç olmazsa bir bölümünün onlara çok yakın olduğunun farkına varamamaktadırlar.

Kur’ân’da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen رَدِفَ redife fiili bu durumu anlatmakta, insanların uzak veya imkânsız gördükleri şeylerin en azından bir bölümünün kendilerine çok “yakın olduğu”, adeta “peşlerine takılmış olduğu” manasını içermektedir. Konu ölümle ilişkiliyse anlam yaklaşık olarak budur. Ancak bazı âlimlerimiz buradaki maksadı başka türlü yorumlamışlar, inkârcılara verilen cevapta kast edilenin Bedir günüyle ilgili olduğunu ifade etmişlerdir.(46) Bu da doğru olmakla beraber konuyu ölümle ilişkilendirmek daha öncelikli bir yaklamış olarak görülmelidir.

Başka bazı âlimlerimiz ise buradaki maksadın “kabir azabı” olduğunu söyleyerek(47) delilsiz bir yorum ortaya koymuşlardır. Zira kabre göre ölüm daha yakındır; öyleyse en yakın olandan başlamalı, daha uzağa gidilecekse de bu defa insanların uzak gördüğü, ancak Yüce Allah’ın yakın dediği “kıyâmet-âhiret süreci ve oradaki cehennem azabı”(48) akla gelmelidir. Dahası Mutaffifûn 83/15’te beyan edildiği gibi, cehennemlikler cehennem azabından önce Rabbimizin rahmet ve merhametinden mahrum bırakılacaklardır; bu ise ateş azabına göre daha önceki bir hakikati ifade etmektedir.

Bütün bu anlattıklarımızın sonunda şunu özellikle belirtmeliyiz: Mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlere yönelik olarak Yüce Allah onların alay ederek aceleyle gelmesini istedikleri her ne varsa onların bir bölümünün kendilerine yakın olduğunu, hatta çoktan peşlerine takıldığını ifade etmektedir. Dolayısıyla vahyin haber verdiği prensipleri inkâr edenlerin bunun hesabını mutlaka verecekleri ve ilâhî yargılamadan kaçıp kurtulmalarının mümkün olmadığı belirtilmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın İnsanlara İkram Sahibi Oluşu

وَاِنَّ رَبَّكَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ “Şüphesiz ki Rabbin insanlara karşı lütuf sahibidir. Fakat onların çoğu şükretmezler.”

Âyetteki وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “muhakkak ki senin Rabbin”;لَذُو فَضْلٍ lezû fadlin ifadesi “lütuf sahibidir”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi kelimesi “insanlara, insanların üzerine”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَشْكُرُونَ lâ yeşkürûne fiili ise “şükretmemektedirler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın her şeye rağmen kullarına lütufkâr olduğu, buna rağmen insanların çoğunluğunun şükretmediğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah’ın kullarına lütufkâr oluşuyla ilgili bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(49) de geçmektedir. Yüce Allah Neml sûresinin 59. âyetinden itibaren ele aldığı konu gereği müşriklerin putperestliğini eleştirmekte, onların öldükten sonra diriltilmeye inanmamalarını kınamakta ve kendilerini korkunç bir akıbetin zaten yakalamaya başladığını haber vermektedir.

İnsan hayatı hatalara açık bir süreç olduğu için en büyük hataları bile yapmış olsalar Rabbimizin insanlara lütfunun sınırsız olduğu beyan edilmektedir.

İnsanlar idrak etse de etmese de, görse de görmese de, bilse de bilmese de Yüce Allah’ın insanoğluna olan lütufkârlığının sınırı yoktur. Müşrikler Allah’a başka varlıkları ortak koşmuş olsalar bile, önce istiğfar, ardından da tevbe ederler ve şirk üzere ölmemeyi başarırlarsa Yüce Allah onları da bağışlayabileceğini haber vermektedir.(50)

Çünkü Rabbimiz rahmetinden ümit kesmemeyi emretmekte, kullarının bütün günahlarını bağışlayabileceğini müjdelemektedir.(51) Öyle ki Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden ümit kesmek küfür ve sapkınlık olarak tanıtılmaktadır.(52)

Yüce Allah, kazandıkları günahlar nedeniyle kullarını hemen cezalandıracak olsaydı yeryüzünde hiçbir canlının kalmayacağını bildirmektedir.(53) Hata yapan kullarına zaman tanıması,(54) onları hemen cezalandırmaması da bir lütuftur.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Rabbimizin bütün insanlara yönelik sınırsız lütufkârlığı gündeme getirilmekte, buna karşılık pek çok insanın şükretmemekte olduğu beyan edilmektedir. Bu ifade “insanların çoğunun iman etmeyeceği”ni dile getiren âyetle(55) de uyumludur.

Büyük bir kısmı nankörülüğü tercih etmiş olsa da, Yüce Allah kullarına lütfunu eksik etmemekte, onlara olan nimet ve ihsanını sürdürmektedir. Çünkü bugün inanmayanlar yarın inanabilir; bir nesil inanmasa da onların çocukları inanabilir. Gaybı sadece ve sadece Rabbimiz bildiği için, insanların azapta aceleci davranmasının doğru olmadığı da vahyin öğrettiği gerçekler arasında yer almaktadır.(56)

ıv. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

وَاِنَّ رَبَّكَ لَيَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا يُعْلِنُونَ “Şüphesiz ki Rabbin kalplerinin gizlediğini de açıkladıklarını da bilir.”

Âyetteki وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”;لَيَعْلَمُ leya‘lemu fiili “elbette bilmektedir”;مَا تُكِنُّ mâ tükinnü ifadesi “gizlediği şeyi”; صُدُورُهُمْ sudûruhum tamlaması “onların kalplerinin”; وَمَا يُعْلِنُونَ ve mâ yu‘linûne ifadesi ise “ve açığa vurmakta olduklarını da” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanların gönüllerinde sakladıklarını da ilan ettiklerini de bildiğiyle ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de Kasas 28/69’da geçen bu âyette Yüce Allah bilgisinin sınır tanımazlığını ifade ederek, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün inkârcıların, hatta bütün insanların kalplerinde neleri sakladıklarını ve neleri ilan ettiklerini gayet iyi bildiğini güçlü ifadelerle ortaya koymaktadır. Mü’min 40/19’da da dile getirildiği gibi, Rabbimiz gözlerin gizlediklerini ve gönüllerin sakladığını bildiğini ifade etmektedir.

Bakara 2/33’te oldukça ayrıntılı bir şekilde ele aldığımız üzere, pek çok âyette “Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı” vurgulanmakta, O’na hiçbir şeyin gizli kalamayacağı beyan edilmektedir.(57)

Burada sözü edilen şeyler bağlam dikkate alındığında müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine karşı duydukları gizli ve aşikâr kin ve öfkedir. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/118’de şöyle buyrulmaktadır:

“Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin. Çünkü onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar; hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Eğer düşünüp anlıyorsanız, âyetlerimizi size açıklamış bulunuyoruz.” İşte bu âyeti biraz daha yakından anlamaya çılışınca, müşriklerin müminlere karşı ne kadar derin bir öfke içerisinde bulundukları anlaşılmaktadır.

Yüce Allah bu ve bir önceki âyette رَبَّكَ rabbeke “Rabbin” tamlamasını kullanarak, bir taraftan Hz. Peygamber’e ve müminlere moral kazandırmakta, onların sahipsiz olmadığını bildirmekte, diğer taraftan da hak ve hakikat karşıtlarına gözdağı vermektedir. Bu arada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttikleri alay ve suçlama ifadelerinin tamamını Nebî (as)’ın bilmediğini, çok daha fazlasının bulunduğunu da mesajına katmakta, bu noktada kendisine moral vermek istemektedir.

Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların kalplerinde sakladıkları duyguları da dilleriyle açıkça ortaya koydukları “peygamber ve vahiy düşmanlığı, şirk, küfür vs. olumsuzluk cümlelerini” de bilmektedir. İnsanlar aleyhlerindeki her şeyi bilselerdi çok daha fazla etkilenip ona karşı durma güçlerini kaybedebilirlerdi. Bu nedenle, Rabbimiz hak düşmanlarının bütün duygu ve düşüncelerini bildiğini beyan ederek, zımnen bunun hesabını soracağını da mesajına katmış olmaktadır.

v. Gaybın Bir Kitapta Oluşu

وَمَا مِنْ غَآئِبَةٍ فِي السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Gökte ve yerde gaib (yaratılmışların bilemeyeceği) ne varsa hepsi ancak ve ancak apaçık bir kitaptadır.”

Âyettekiوَمَا مِنْ غَآئِبَةٍ ve mâ min ğâibetin ifadesi “hiçbir gaib, görünmeyen, bilinemeyen yoktur ki”; فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi ifadesi “gök(ler)de”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde”; اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ illâ fî kitâbin mübînin ifadesi ise “apaçık bir kitapta bulunmasın, ancak ve ancak apaçık bir kitapta bulunmaktadır, (hepsi apaçık kitaptadır)” demektir.

Burada gökte ve yerde bilinemeyen ne varsa hepsinin apaçık bir kitapta oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Neml 27/65. âyette dile getirdiği hususa tekrar değinmekte ve gayba konu olan her ne varsa onun apaçık bir kitapta bulunduğunu beyan etmektedir.

1. Bakara 2/3’te “Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Son Saat konusunun ele alındığı âyetlerde olduğu gibi, bu âyette de cümle mâ … illâ ile nefyu istisna şeklinde hasr/kasr denilen “vurgulu” ifadeyle getirilmiştir.

Âyette verilmek istenen mesaj şudur: “Gökte ve yeryüzünde gaybla ilgili ne varsa onları sadece Yüce Allah bilmektedir.” Burada sözü edilen كِتَابٍ مُب۪ينٍ kitâb-i mübîn tamlamasından kastın Levh-i Mahfûz olduğu ifade edilmektedir.(58) Ancak İbn Abbâs buradaki maksadı Yüce Allah’ın her şeyi bilmesiyle ilişkilendirmiştir.(59)

2. Âyetteki كِتَابٍ kitâb kelimesini “yazı, yasa, kanun” manasına alarak her şeyin Yüce Allah tarafından bir yasaya bağlandığı sonucunu elde edebiliriz. İbn Abbâs’ın konuya yaklaşımı son derece isabetlidir. Kâinata yasalar koyan irade, bilmeye konu her şeyi elbette hakkıyla bilmektedir. Meselenin Levh-i Mahfûz boyutu da Yüce Allah’ın ezeli ilmi noktasında aynı kapıya çıkmaktadır. Bu konuda benzer îfadelerin En‘âm 6/59, Hûd 11/6, Neml 27/75, Sebe’ 34/3, Yâsîn 36/12’de de bulunduğunu belirtmek gerekmektedir.

3. Bağlamı dikkate alarak âyete şöyle bir yorum da getirebiliriz: Neml 27/59. âyetten itibaren müşriklerin çeşitli yanlış kabulleri eleştirilmekte, bu arada âhirette diriltilmeye inanmamaları üzerinde durulmaktadır. Onların ahirete dair inançsızlıklarının muhtemel sebebi, dünyadaki amellerinin hesabını veremeyeceklerini düşünmeleridir. Bu itibarla, hesap günü demek olan âhiretteki sorgulamayı değil de, daha çok mahşeri inkâr etmeyi dile getirmişlerdi. Câsiye 45/24’te geçtiği gibi hayatı sadece dünyadan ibaret sanan inkârcılar ve müşrikler dünyada yaptıklarının kaybolup gideceğine inanıyorlardı.

İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Lokmân 31/16, Kâf 50/18, Kamer 54/52-53 ve İnfitâr 82/10-12 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, bu âyette de müşriklere cevap verilmekte ve yaptıkları, fakat ancak kaybolup gittiğini sandıkları bütün davranışların kayıt altına alındığı kendilerine haber verilmektedir. Buna göre âyetteki كِتَابٍ مُب۪ينٍ kitâb-i mübîn’den kasıt “amel defteri” olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XX, 5; Zemahşerî, age., III, 366.
• 2 - Bakara 2/33; Hûd 11/123; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Neml 27/65; Fâtır 35/38; Hucürât 49/18.
  • Bakara 2/33 Hûd 11/123 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Neml 27/65 Fâtır 35/38 Hucurât 49/18
• 3 - Taberî, age., XX, 6. 4 - Semerkandî, age., II, 616; Taberî, age., XX, 6-7.
• 5 - Esed, age., s. 775. 6 - Semerkandî, age., II, 616.
• 7 - Zemahşerî, age., III, 367.
• 8 - Râzî, age., XXIV, 212.
• 9 - Tâhâ 20/124.
  • Tâhâ 20/124
• 10 - Bu konudaki örnekler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Yâsîn 36/78; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Yâsîn 36/78 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 11 - En‘âm 6/29, 30, 36; A‘râf 7/14; Hûd 11/7; Hıcr 15/36; Nahl 16/21; İsra 17/21, 49, 98; Meryem 19/15, 33; Hacc 22/7; Mü’minûn 23/16, 37, 82; Şu‘arâ 26/87; Neml 27/65; Rûm 30/56; Lokman 31/28; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/16, 144; Sâd 38/79; Vâkı‘a 56/47; Mücâdele 58/6; Teğâbun 64/7; Mutaffifûn 83/4. 12 - Zilzâl 99/6. 13 - Bakara 2/28; Hacc 22/66; Şu‘arâ 26/81; Rûm 30/40; Yâsîn 36/78; Necm 53/44. 14 - Kıyâmet 75/3-4. 15 - İbrahim 14/48; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Enbiyâ’ 21/97; Sâffât 37/19; Nâzi‘ât 79/13-14; Mutaffifûn 83/4-6. 16 - ‘Ankebût 29/20; Necm 53/47; Vâkı‘a 56/60-62. 17 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 34; Enbiyâ’ 21/104; ‘Ankebût 29/19; Rûm 30/11, 27; Bürûc 85/13. 18 - Furkân 25/4, 40; Fâtır 35/9; ‘Abese 80/17-22. 19 - Sebe’ 34/51. 20 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15. 21 - İnfitâr 82/4; ‘Âdiyât 100/9. 22 - İnşikâk 84/4. 23 - Nâzi‘ât 79/10. 24 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, 454-612.
  • En‘âm 6/29 En‘âm 6/30 En‘âm 6/36 A‘râf 7/14 Hûd 11/7 Hicr 15/36 Nahl 16/21 İsrâ 17/21 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Hacc 22/7 Mü'minûn 23/16 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Şu‘arâ 26/87 Neml 27/65 Rûm 30/56 Lokmân 31/28 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/16 Sâffât 37/144 Sâd 38/79 Vâkı‘a 56/47 Mücâdele 58/6 Teğâbun 64/7 Mutaffifîn 83/4 Zilzâl 99/6 Bakara 2/28 Hacc 22/66 Şu‘arâ 26/81 Rûm 30/40 Yâsîn 36/78 Necm 53/44 Kıyâmet 75/4 İbrâhîm 14/48 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Enbiyâ 21/97 Sâffât 37/19 Nâzi‘ât 79/14 Mutaffifîn 83/6 ‘Ankebût 29/20 Necm 53/47 Vâkı‘a 56/62 A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 ‘Ankebût 29/19 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Burûc 85/13 Furkân 25/4 Furkân 25/40 Fâtır 35/9 ‘Abese 80/22 Sebe' 34/51 Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15 İnfitâr 82/4 ‘Âdiyât 100/9 İnşikâk 84/4 Nâzi‘ât 79/10
• 25 - A‘râf 7/25. 26 - A‘râf 7/57.
  • A‘râf 7/25 A‘râf 7/57
• 27 - Rûm 30/19. 28 - Rûm 30/25.
  • Rûm 30/19 Rûm 30/25
• 29 - Kamer 54/7. 30 - Zuhruf 43/11; Ahkâf 46/17; Kâf 50/11, 42; Nûh 71/18; Zilzâl 99/2.
  • Kamer 54/7 Zuhruf 43/11 Ahkâf 46/17 Kâf 50/11 Kâf 50/42 Nûh 71/18 Zilzâl 99/2
• 31 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 32 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25
• 33 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 34 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31
• 35 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 36 - ‘Abese 80/7.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56 ‘Abese 80/7
• 37 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 38 - Bakara 2/272; ‘Abese 80/7.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56 Bakara 2/272 ‘Abese 80/7
• 39 - Enfâl 8/30; İbrâhim 14/46; Fâtır 35/10, 43; Târık 86/15-16. 40 - Fâtır 35/43; Tûr 52/42.
  • Enfâl 8/30 İbrâhîm 14/46 Fâtır 35/10 Fâtır 35/43 Târık 86/16 Fâtır 35/43 Tûr 52/42
• 41 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 42 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143. 43 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 44 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111. 45 - Örnek âyetler için bk. Bakara 2/13; İsrâ’ 17/92; Mutaffifûn 83/29-32.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111 Bakara 2/13 İsrâ 17/92 Mutaffifîn 83/32
• 46 - Zemahşerî, age., III, 368.
• 47 - Semerkandî, age., II, 618. 48 - Me‘âric 70/6-4; Nebe’ 78/40.
  • Me‘âric 70/6 Nebe' 78/40
• 49 - Bakara 2/243; Yûnus 10/60; Yûsuf 12/38; Neml 27/73; Mü’min 40/61. 50 - Nisâ’ 4/48, 116.
  • Bakara 2/243 Yûnus 10/60 Yûsuf 12/38 Neml 27/73 Mü'min 40/61 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116
• 51 - Zümer 39/53. 52 - Yûsuf 12/87; Hıcr 15/56. 53 - Nahl 16/61; Fâtır 35/45. 54 - A‘râf 7/183; Kalem 68/45; Müzzemmil 73/11; Târık 86/17. 55 - Yûsuf 12/103. 56 - Meryem 19/84.
  • Zümer 39/53 Yûsuf 12/87 Hicr 15/56 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 A‘râf 7/183 Kalem 68/45 Müzzemmil 73/11 Târık 86/17 Yûsuf 12/103 Meryem 19/84
• 57 - Bakara 2/77, 284; Âl-i İmrân 3/5; En‘âm 6/59; Ra‘d 13/8-10; Tâhâ 20/7; Lokmân 31/16, 23; Hadîd 57/3-4; Mücâdele 58/7; Haşr 59/22; Mülk 67/13-14; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 En‘âm 6/59 Ra‘d 13/10 Tâhâ 20/7 Lokmân 31/16 Lokmân 31/23 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/7 Haşr 59/22 Mülk 67/14 A‘lâ 87/7
• 58 - Semerkandî age,. II, 618; Zemahşerî age., III, 369. 59 - Taberî age., XIX, 11.