Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 29-35. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Sîna Dağı’na çıkışını, vahiy alışını, değneği ve beyaz eliyle ilgili yaşadığı sıra dışı olayları, tebliğ için Firavun ve adamlarına gönderilişi emrinin ardından öldürülme ve yalanlanma korkusu sonucunda kardeşi Hz. Hârûn’a da risalet verilmesi isteğini, sonunda ona da peygamberlik verilişini, Firavun ve adamlarının kendilerine zarar veremeyeceklerini beyan etmektedir.

a) Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı’nda Vahye Muhatap Oluşu

Yüce Allah, sûrenin 29-32. âyetlerinde Medyen’deki kalış süresinin sonrasında Hz. Mûsâ’nın ailesiyle birlikte yola çıktığını ve Sînâ Dağı’nda bir ateş gördüğünü, ailesine hitaben “Siz (burada) bekleyin; ben bir ateş farkettim; umarım ki oradan size bir haber veya ısınmanız için bir ateş koru getiririm” dediğini, ateşin yanına varınca, bereketli yerde sağ taraftaki vâdinin kıyısından, (yanan) ağaç yönünden kendisine “Ey Mûsâ! Ben, âlemlerin Rabbi olan Allah’ım” diye seslenildiğini beyan etmektedir.

Ardından, Hz. Mûsâ’ya “Asânı at!” dendiği, Hz. Mûsâ’nın da atıp onu yılan gibi depreşir görünce, dönüp arkasına bakmadan kaçtığı ve Yüce Allah tarafından kendisine şöyle seslenildiği bildirilmektedir:

“Ey Mûsâ! Geri dön, korkma! Artık sen güvende olanlardansın. Elini koynuna sok; kusursuz, bembeyaz çıkacaktır. Korkudan dolayı (açılan) kollarını da kendine çek. İşte bu iki (olay) Firavun’a ve adamlarına karşı Rabbin tarafından (sana verilen) iki kesin delildir. Çünkü onlar, yoldan çıkan bir kavim olmuşlardır.”

ı. Ateş Korundan İstifade Edilişi

فَلَمَّا قَضٰى مُوسَى الْاَجَلَ وَسَارَ بِاَهْلِه۪ٓ اٰنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِاَهْلِهِ امْكُثُوٓا اِنّ۪يٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَعَلّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ اَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ “Musa, o süreyi doldurup ailesiyle yola çıkınca, Tûr (Sînâ Dağı) tarafından bir ateş görmüştü. Ailesine ‘(Siz burada) bekleyin! Şüphesiz ki ben bir ateş gördüm. Umarım ki ondan size bir haber veya ısınmanız için ateşten bir kor getiririm.’ demişti.”

Âyetteki فَلَمَّا قَضٰى fe lemmâ kadâ fiili “yerine getirdiği zaman”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Musa”; الْاَجَل el-ecele sözcüğü “süreyi”; سَارَ sâre fiili “yola çıkmıştı”; بِاَهْلِه۪ٓ biehlihî tamlaması “onun kendi ailesiyle birlikte”; اٰنَسَ ânese fiili “görmüştü”; مِنْ جَانِبِ الطُّورِ min cânibı’t-tûri tamlaması “dağ yamacı tarafından”;نَارًا nâran kelimesi “bir ateş, bir ışık”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لِاَهْلِهِ li ehlihî ifadesi “onun ailesine”; امْكُثُوا ümküsû emri “kalın, bekleyin”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اٰنَسْتُ ânestü fiili “buldum, gördüm”;نَارًا nâran kelimesi “bir ateş, bir ışık”; لَعَلّ۪يٓ le‘alle ifadesi “belki de, umulur ki ben”; اٰت۪يكُمْ âtîküm fiili “size getiririm”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”;بِخَبَرٍ bihaberin kelimesi “herhangi bir haber, bilgi”;اَوْ جَذْوَةٍ ev cezvetin kelimesi “veya bir odun parçası, ateş koru”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki siz”; تَصْطَلُونَ tastalûne fiili ise “ısınacaksınız, tutuşturup ısınırsınız” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Hz. Şu‘ayb’ın yanından ayrıldıktan sonra ailesiyle çıktığı yolculukla ilgili bir bilgilendirme gündeme getirilmektedir.

Bu meselenin ele alındığı Tâhâ 20/10 ve Neml 27/7’de konuyla ilgili detaylı açıklamaları ve birbirine benzer mesajların aralarındaki anlam ilişkilerini beyana çalıştığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, sadece kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.

1.فَلَمَّا قَضٰى مُوسَى الْاَجَلَ وَسَارَ بِاَهْلِه۪ٓ اٰنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا “Musa, o süreyi doldurup ailesiyle yola çıkınca, Tûr (Sînâ Dağı) tarafından bir ateş görmüştü.” Hz. Mûsâ, kayınpederi Hz. Şu‘ayb’ın yanında 8 veya 10 yıllık kalma süresini doldurduktan sonra ailesiyle birlikte oradan ayrılmış, muhtemelen Mısır’a doğru yola çıkmıştı. Çünkü Kasas 28/33. âyette de belirtildiği gibi, Hz. Mûsâ risalet öğretileriyle oraya gönderildiğinde “onlardan bir kişiyi öldürdüğünü, bu nedenle de öldürülmekten korktuğunu” söylemektedir.

Âyette geçen اَهْلِه۪ ehlihî tamlaması ve devam eden cümledeki امْكُثُوا ümküsû emri ile كُمْ küm zamirlerinin çoğul getirilmesi nedeniyle aile fertlerinin en az üç kişi olduğunu söylemek durumundayız. Bu açıdan bakıldığında, Hz. Mûsâ’nın sadece eşiyle oradan ayrıldığını söylemek doğru olmaz;(1) belli ki yanında en az bir tane de olsa çocuğu vardı.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/10, Neml 27/7 ve Kasas 28/29’da bu ateşin “görülmesi” anlamında اٰنَسَ ânese/ânestü fiilinin kullanılması, Hz. Mûsâ’nın “ümitle, bir ünsiyet içerisinde çare arar pozisyonunda dağ tarafından bir ateş görmesi” manasına gelmektedir.

Âyetteالطُّور et-tûr kelimesi kullanmakta, dağın adı verilmemektedir. Bu nedenle Hz. Mûsâ’nın dağda bulunması noktasında bilgi verilen başka âyetlerden hareketle(2) bu dağın Sînâ Dağı olduğunu söyleyebiliriz. İşte Hz. Mûsâ Mısır’a doğru çıktığı bu yolculukta Sînâ Dağı yamacında bir ateş görmüştü.

2. قَالَ لِاَهْلِهِ امْكُثُوٓا اِنّ۪يٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَعَلّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ اَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ “Ailesine ‘(Siz burada) bekleyin! Şüphesiz ki ben bir ateş gördüm. Umarım ki ondan size bir haber veya ısınmanız için ateşten bir kor getiririm.’ demişti.” Hz. Mûsâ, Sînâ’nın yamacında gördüğü bu ateşle ilgili olarak ailesine hitap etmiş ve ondan kendilerine yollarıyla ilgili bir haber veya ısınabilmeleri için bir ateş koru getirebileceğini ifade etmişti.

Konu benzer ifadelerle Tâhâ 20/10 ve Neml 27/7’de geçmektedir. Bu bağlamda açıklanmasında yarar olan bazı hususları her üç âyet grubunu da göz önüne alarak Tâhâ 20/10 ve Neml 27/7’da detaylı bir şekilde ele aldığıız için burada aynı konulara tekrar değinmek istemiyoruz.

Şu kadarını söyleyelim: Hz. Musa Sina Dağı’na kendisi çıkmıştı; ailesini aşağıda bırakmış, beklemelerini istemişti. Bu yolculukta muhtemelen çeşitli sıkıntılar çekmekte oldukları, hatta belki de yollarını şaşırdıkları anlaşılmaktadır. Çünkü ateş veya ışık görmesine sevinmesi yollarını kaybetmelerinin bir işareti olarak görülebilir.

“Oradan haber getirmesi” beyanı diğer âyetlerde hidayetçi yani yol gösterici şeklinde geçtiği için bu sonuca varmaktayız. Bu arada, yolculuk esnasında havanın soğuk olduğu ve ailenin üşüdüğü de getirilecek odun parçası koruyla, közüyle(3) ısınabilecekleri bilgisinden anlaşılmaktadır.

ıı. Hz. Mûsâ’ya İlâhî Sesleniş

فَلَمَّآ اَتٰيهَا نُودِيَ مِنْ شَاطِئِ الْوَادِ الْاَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ اَنْ يَا مُوسٰىٓ اِنّ۪يٓ اَنَا۬ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “Oraya varınca, o bereketli yerde, sağ taraftaki vadinin kıyısından, (yanan) ağaç yönünden kendisine şöyle seslenilmişti: Ey Musa! Âlemlerin Rabbi olan Allah benim ben!”

Âyettekiفَلَمَّآ اَتٰيهَا fe lemmâhâ fiili “oraya geldiği zaman”;نُودِيَ nûdiye edilgen fiili “(kendisine şöyle) seslenilmişti”; مِنْ شَاطِئِ min şâtıi “kıyısından”; الْوَادِ الْاَيْمَنِ el-vâdi’l-eymeni tamlaması “sağ taraftaki vâdinin”; فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ fi’l-buk‘ati’l-mübâraketi tamlaması “bereketli bölgede”; مِنَ الشَّجَرَةِ mine’ş-şecerati kelimesi “ağaçtan, ağaç tarafından”; اَنْ يَا مُوسٰىٓ en yâ mûsâ hitabı “ey Musa (diye)”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَنَا۬ ene zamiri “ben(im ben)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ım”; رَبُّ الْعَالَم۪ين rabbu’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı’na çıkışında yaşadığı bir olay gündeme getirilmektedir. Bu konu Tâhâ 20/11, Neml 27/8 ve Nâzi‘ât 79/16’da da geçmektedir.

1. فَلَمَّآ اَتٰيهَا نُودِيَ مِنْ شَاطِئِ الْوَادِ الْاَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ “Oraya varınca, o bereketli yerde, sağ taraftaki vadinin kıyısından, (yanan) ağaç yönünden kendisine şöyle seslenilmişti:” Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’na çıkınca الْبُقْعَة الْمُبَارَكَة el-buk‘atü’l-mübârakeh’te yani “bereketli bölgede”, sağ taraftaki vâdinin kıyısından ve yanmakta olan bir ağaç yönünden olmak üzere Yüce Allah tarafından kendisine seslenilmişti.

Tâhâ 20/12 ve Nâzi‘ât 78/16’daki bilgi gereği bu vâdinin “kutsanmış Tuvâ vâdisi” olduğu anlaşılmaktadır. Âyette sözü edilen ağacın cinsini araştırmaktansa, onun “yanmakta olan ağaç” olduğunu söylemekle yetinmek daha doğrudur. Bu arada belirtelim ki mübârakeh/el-mübârakeh kalıbı Kur’ân’da dört âyette(4) zikredilmektedir.

Tâhâ 20/11 ve Neml 27/8’de de ifadeye çalıştığımız gibi, âyette “seslenilmek” manasındaki kelime نُودِيَ nûdiye fiilidir ve meçhûl, yani “edilgen” bir kalıpta getirilmiştir. Bu durumda seslenenin kim olduğu değil, seslenmeye konu olan meselenin çok daha önemli olduğu vurgulanıyor demektir.

Ancak aynı konuyla ilgili olmak üzere Tâhâ 20/11, Neml 27/8 ve Kasas 2/30’da da meçhul kalıpta gelen bu fiil, Şu‘arâ’ 26/10 ve Nâzi‘ât 79/16’da nâdâ şeklinde ma‘lûm, yani “etken” kalıpta getirilmiş ve fiilin fâili de rabbüke ve rabbühû şeklinde “Yüce Allah” olarak açıkça ifade edilmiştir. Buradan anlaşılıyor ki, Hz. Mûsâ’ya hitap eden kudret bizzat Yüce Allah’tı.

Bu hitabın nasıllığı konusunda gereksiz ve sonuçsuz tartışmalara da girilmemelidir. Çünkü olay başkaları tarafından değil, sadece Hz. Musa tarafından yaşanmıştı ki meselenin insanlar tarafında bilinebilir kısmını da sadece ve sadece o bilebilir. Bu durumda konuyla ilgili vahiyde herhangi bir mesaj söz konusu olmadığı için sonuçsuz tartışmalara girmeye gerek görmemekteyiz.

Şu kadarını söyleyelim: Yüce Allah melek aracılığıyla da doğrudan kalbe ilham ederek de bunu yapmış olabilir. Rabbimiz ses ve benzer fiziki şeylerden münezzeh olduğu için, onun seslenişini insanlarınkine benzetmek doğru ve isabetli değildir. Nisâ’ 4/164 ve A‘râf 7/143’te de Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya konuştuğu beyan edilmekte, ancak bunun keyfiyeti noktasında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Meseleye bu şekilde iman edip, seslenilmeye konu mesajlar üzerinde durmak daha doğrudur; zira bu olayın da benzerlerinin de hakikatini en iyi bilen sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

2. اَنْ يَا مُوسٰىٓ اِنّ۪يٓ اَنَا۬ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “Ey Musa! Âlemlerin Rabbi olan Allah benim ben!” Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’na çıkınca Yüce Allah kendisine seslenmiş ve âlemlerin Rabbi olduğunu kendisine beyan etmişti.

Bu ifadenin benzerleri Tâhâ 20/12’de اِنّ۪يٓ اَنَا۬ رَبُّكَ “Benim ben, Rabbin”, Neml 27/9’da ise اِنَّهُٓ اَنَا۬ اللّٰهُ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Muhakkak ki, Ben, mutlak üstün, hikmet sahibi Allah’ım!” şeklinde geçmekte, her üç kullanım da birbirini tamamlar mahiyette mesajlar içermektedir. Bu üç kullanımın ortak mesajını “Ey Mûsâ! Ben senin de Rabbin olan, ‘azîz, hakîm ve âlemlerin de Rabbi Allah’ım” cümlesiyle ifade edebiliriz.

ııı. ‘Asâ/Değnekten Korkmaması Gerektiği

وَاَنْ اَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَاٰهَا تَهْتَزُّ كَاَنَّهَا جَآنٌّ وَلّٰى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسٰىٓ اَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ اِنَّكَ مِنَ الْاٰمِن۪ينَ “(Şöyle devam edildi:) ‘Asanı (yere) bırak!’ (Musa) onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü (ve ona şöyle seslenilmişti:) Ey Musa! Geri dön, korkma! Artık sen güvende olanlardansın!”

Âyetteki وَاَنْ اَلْقِ ve en elkı emri “ve at, bırak (diye)”; عَصَاكَ ‘asâke tamlaması “senin ‘asânı, senin değneğini”;فَلَمَّا رَاٰهَا fe lemmâ raâhâ fiili “onu gördüğü zaman”; تَهْتَزُّ tehtezzü fiili “depreşirken”; كَاَنَّهَا keennehâ ifadesi “sanki o”; جَآنّ cânnün kelimesi “yılan (gibi)”; وَلّٰى vellâ fiili “kaçmıştı, geri dönmüştü”;مُدْبِرًا müdbiran sözcüğü “arkasını dönerek”;وَلَمْ يُعَقِّبْ ve lem yu‘akkıb fiili “ve arkasına bakmamıştı, arkasına bile bakmadan”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; اَقْبِلْ akbil emri “dön, geri dön”; وَلَا تَخَفْve lâ tehaf emri “ve sakın korkma”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakakkak ki sen”; مِنَ الْاٰمِن۪ينَ mine’l-âminîne ifadesi ise “güvende olanlardan(sın)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın “elindeki asayı/değneği bırakması ve sonrasında yaşanan bazı olaylar” gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْ اَلْقِ عَصَاكَ “(Şöyle devam edildi:) Asanı (yere) bırak!” Âyetin bu ilk ksımında Hz. Musa’ya yönelik bir duyruk olmak üzere elindeki değneğini yere bırakması zikredilmektedir. “Hz. Mûsâ’nın asası” hakkında Tâhâ 20/18’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Neml 27/10’da belirttiğimiz üzere, konu son derece önemli ve bilinmesi gereken bir metot değerinde olduğu için Kur’ân kısssaların anlatımında nasıl bir yol takip edildiğinin bilinmesi gerekmektedir. Çünkü okuyucu her okuduğu bölümü diğerinin devamı gibi görmekte, aradaki konuların atlanmasını bireksiklik veya çelişki gibi sanabilmektedir. İşte bu yanlgıya meydan vermemek için şu hatırlatmayı yapmak gerekmektedir:

Kur’ân’da kıssalar anlatılırken her zaman belli bir sıra takip edilmez. Zaman zaman kesik kesik sunumlar yapılarak okuyucunun dikkatinin çekilmek istediği ibret, ders içerikli noktalar öne çıkartılır. Zaten “kıssa” kelimesi “makaslayarak anlatmak” manasına gelmektedir. İşte Hz. Musa’nın kıssasında hem Neml suresinde hem de Kasas’ta anlatılan kısa bölüm bunun bir örneğidir.

Bu çerçevede aradaki olaylar zikredilmeden Hz. Musa’nın hayat hikayesinde çok daha sonraları gerçekleşecek olan ‘asâ/değnek ve yed-i beydâ’ denen “elin koynuna konulması ve bembeyaz çıkması” olaylar dile getirilmektedir.

Kur’ân kıssaları genellikle kronolik bir anlatımı ve bir insanın veya toplumun hayatının bütün kesitlerini içermeyebilir. Kıssanın başında da belirttiğimiz üzere bir kıssanın belli aşamaları başka bir surede, bazı aşamaları başka surelerde yer alabilir. Burada önemli olan nokta kendisine yer verilen kısmı bağlam içerisinde okumaya ve anlamaya çalışmaktır.

Biz de bu amaçla yeri geldikçe bazı hatırlatmaları yapmakta, arada anlatılmayan bölümlerin nerede bulunabileceğine dair bilgiler sunmaktayız. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde verilmek istenen mesajla ilgili olarak hatırlatmamız gereken bir nokta vardır. Buna göre Kasas sûresinde ve Neml 27/10’da zikredilmese de söz konusu olay öncesinde şu bilgilendirmenin yaşandığı Tâhâ 20/11-19’da haber verilmektedir:

“Oraya ulaştığında (tarafımızdan) kendisine şöyle seslenilmişti: ‘Ey Musa! Şüphesiz ki Ben, evet Ben, senin Rabbin’im! Hemen ayakkabılarını çıkar! Çünkü sen, iki kez kutsanmış vadidesin (veya Tuvâ adlı kutsal vadidesin)! Seni (peygamber olarak) Ben seçtim. Şimdi (sana) vahyedilmekte olanı dinle! Şüphesiz ki Benim, yalnızca Ben, Allah’ım. Benden başka hiçbir ilah yoktur. O hâlde Bana kulluk et ve Beni anmak için namaz kıl! O (Son) Saat (kıyamet günü) mutlaka gelecektir.”

“Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onu (kendimden bile) gizleyeceğim (kıyametin vaktini sen dâhil, hiç kimse bilemez). Ona inanmayıp arzusuna uyan kimseler, sakın seni ona (Son Saat’e, kıyamete inanmak)tan alıkoymasın; sonra mahvolursun! (Bu sözlere ilaveten Yüce Allah), ‘Ey Mûsâ, şu sağ elindeki nedir, bilir misin?’ diye sorunca Mûsâ, ‘O, benim asamdır, ona dayanırım, onunla davarlarıma yaprak silkelerim; benim ona başkaca ihtiyaçlarım da vardır (başka işlerime de yarar)’ cevabını vermişti. Allah, ‘Yere at onu, ey Mûsâ!’ demişti.”

Bu ‘asâ/değnek hakkında Râzî çeşitli görüşler dile getirmekte, ancak birbiriyle çelişkili olan bu görüşlerden hangisinin doğru olduğu noktasında tercih yapılamayacağını da ifade etmektedir.(5)

Burada sözü edilen asayı/değneği yere bırakma işlemi, A‘râf 7/104-106, Yûnus 10/76-81, Tâhâ 20/17-20, Şu‘arâ’ 26/34-45’te geçen “büyücülerle ilgili” konuşmaların sonunda gerçekleşmiştir. Bu arada yaşananlar hakkında diğer sûrelerde bilgi ve detay verilmekte, burada konunun sadece kısa bir bölümü gündeme getirilmektedir. İşte bu bilgilendirmelerden sonra Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya elindeki asayı/değneği yere bırakmasını emretmişti.

2. فَلَمَّا رَاٰهَا تَهْتَزُّ كَاَنَّهَا جَآنٌّ وَلّٰى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ “(Musa) onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü.” Âyetin bu kısmını iki bölümde ele alacağız:

a) فَلَمَّا رَاٰهَا تَهْتَزُّ كَاَنَّهَا جَآنٌّ “(Mûsâ, attığı) asâyı/değneği yılan gibi depreşir görünce.” Hz. Mûsâ asayı/değneği yere bırakınca onu sanki ince bir yılan gibi depreşir halde görmüş, arkasına bakmadan dönüp kaçmaya başlamıştı. Asanın yılan gibi hareket etmesiyle ilgili diğer sûrelerdeki kullanımları da gözönüne alarak Tâhâ 20/20’de bilgi vermiştik. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlenin tamamen aynısı Neml 27/10’da geçmektedir ve gerekli izahları orada yaptığımız için burada tekrara düşmek istememekteyiz.

Önemine binaen şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Hz. Musa’ya asâsını yere atmasını emreder etmez o da gereğini yapmıştı. Bu konuda Tâhâ 20/20’de şöyle buyrulmaktadır: “(Mûsâ da) hemen onu yere atmıştı. Bir de ne görsün, ‘asâ yılan olmuş, sürünüyor.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Neml 27/10’da geçen تَهْتَزُّ tehtezzü fiili “titreşmek” manasını vermekte ve değneğin hareket etmekte olduğunu göstermektedir.

Tâhâ 20/20. âyetin sonunda yılanın hareketini ifade eden تَسْعٰى tes‘â fiili de “yürümek, koşmak” değil, yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/31’de, ayrıca Neml 27/10’da geçen tehtezzü fiilinin delaletiyle “titreşmek” manasını vermektedir. Zaten bu fiil Hacc 22/5 ve Fussılet 41/39’da ihtezzet kalıbında altından bitki çıkmakta olan toprağın “titreşmesi” manasında zikredilmektedir.

Yere atılan bu asâ/değnek bir anda sürünen bir yılana dönüşmüştü. Tâhâ 20/20’de “yılan” manasında hayyeh kelimesi kullanılmışken, A‘râf 7/107 ve Şu‘arâ 26/32’de sü‘bânun mübînun “apaçık büyük bir yılan”(6) tamlaması, Neml 27/10 ve Kasas 28/31’de ise كَاَنَّهَا جَآنٌّ keennehâ cânnun yani “sanki orta büyüklükte ve hızla gözden kaybolan yılan”(7) ifadesi kullanılmıştır.

Bu son ifade bir benzetme şeklinde yer aldığı için, ifadeler arasında herhangi bir anlam zıtlığı söz konusu değildir. Dahası konuyla ilgili ifadeleri buradaki كَاَنَّهَا جَآنٌّ keennehâ cânnun yani “sanki orta büyüklükte ve hızla gözden kaybolan yılan” benzetmesi ışığında anlamak gerekmektedir.

Son söz olarak şunu belirtelim: Burada sözü edilen değnek yılan olmamış, ince bir yılan gibi depreşmeye başlamıştı.(8)

b) وَلّٰى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ “(Mûsâ) geri bakmadan arkasını dönmüştü (kaçmıştı).” Değneğin titreşmekte olduğunu gören Hz. Mûsâ, bir insan psikolojisi ve refleksi ile korkmuş ve arkasına bakmadan kaçmaya başlamıştı.

Yüce Allah sonucun nasıl şekilleneceğini bilemeyen ve bu nedenle arkasına bakmadan kaçan Hz. Mûsâ’ya bir sonraki âyette de belirtilidği üzere “Geri dön ve korkma; sen güvende olanlardansın” emriyle hitap etmiş, Tâhâ 20/21’de de benzer motive edici beyanlarla kendisini rahatlattığı bildirilmektedir.

Bütün bu ifadelerden anlaşılan ortak nokta şudur: Kendilerine gayb bilgisi ulaşmayan peygamberlerin diğer insanlardan bir farkı yoktur; onlar da olaylardan ve sıra dışı şeylerden etkilenirler, korkarlar, kaçabilirler. Ancak peygamberleri görevlendiren ilâhî irade, onları asla ve asla sahipsiz bırakmamış, hem yapılanın ne olduğunu onlara söylemiş, hem de hedefin ne olduğu noktasında kendilerini bilgilendirmiştir.

Vahyin peşinden giden herkes bu büyük gerçeği unutmamalı, Yüce Allah’tan yana olmanın derin huzurunu hissederek, yapacağı her hayırlı işte Yüce Allah’ın kendisini destekleyeceğini bilerek hareket etmelidir. Vahyin prensiplerini hayat tarzı edinenler Yüce Allah’ın desteğini alır ve hiçbir şekilde mahzun ve mükedder olmazlar. Çünkü bu kişiler Yüce Allah ile yaşamanın erdemini yakalamış yiğitlerdir.

Yüce Allah bu olaydan son derece etkilenen Hz. Musa’ya şöyle seslenmişti:

3. يَا مُوسٰىٓ اَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ اِنَّكَ مِنَ الْاٰمِن۪ينَ “(Ona şöyle seslenilmişti:) Ey Musa! Geri dön, korkma! Artık sen güvende olanlardansın!” Yılan gibi depreşen değnekten korkup kaçmaya başlayan Hz. Mûsâ’ya geri dönmesi ve korkmaması emredilmekte, çünkü herhangi bir şekilde olumsuz anlamda etkilenmeyeceği beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/21’de “(Bunun üzerine Allah), ‘Onu al ve korkma! Biz onu eski haline çevireceğiz” buyurmuştu. Elindeki değnek bir yılana dönüşünce Hz. Mûsâ korkmuştu. Yüce Allah da ona “Onu eline al ve korkma; onu eski haline getireceğiz” buyurarak kendisini rahatlatmaktadır. Meselenin korku boyutu Neml 27/10’da “Ey Mûsâ, korkma; benim huzurumda elçiler korkmaz” şeklinde dile getirilmektedir. A‘râf ve Şu‘arâ’da bu detay zikredilmemektedir.

Tâhâ 20/21’de Hz. Mûsâ’nın korkmaması beyan edildikten sonra gerekçe söylenmekte ve yılan gibi titreşen değneğin eski haline getirileceği bildirilmektedir. Bu durum daha önce Hz. Mûsâ’nın annesine yönelik olarak Kasas 28/7’de ifade edilen “Onu sana geri vereceğiz ve onu peygamberlerden kılacağız” müjdesini çağrıştırmaktadır.

ıv. Yed-i Beydâ’/Ak El Delili

اُسْلُكْ يَدَكَ ف۪ي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ وَاضْمُمْ اِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِنْ رَبِّكَ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın. Korkudan dolayı (açılan) kollarını da kendine çek (indir)! İşte bu iki (olay) Firavun ve yöneticilerine karşı Rabbin tarafından (sana verilen) iki kesin delildir. Şüphesiz ki onlar yoldan çıkan bir toplum olmuşlardır.”

Âyetteki اُسْلُكْ üslük emri “yerleştir, sok, koy”; يَدَكَ yedeke tamlaması “senin elini”; ف۪ي جَيْبِكَ fî ceybike kelimesi “senin koynuna, yaka açığına”; تَخْرُجْ tahruc fiili “çıkacaktır”; بَيْضَآء beydâe sözcüğü “beyaz/ak olarak”; مِنْ غَيْرِ سُوٓء min ğayri sûin ifadesi “kusursuz, hiçbir eksiklik olmadan”; وَاضْمُمْ va’dmum emri “ve çek”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana, kendine”;جَنَاحَكَ cenâhake tamlaması “senin kolunu, kanadını”; مِنَ الرَّهْبِ mine’r-rehbi kelimesi “korkudan”; فَذَانِكَ fe zânike ifadesi “işte bu ikisi”; بُرْهَانَان burhânâni kelimesi “kesin iki delil(dir)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir‘avne ifadesi “Firavun’a yönelik”; وَمَلَا۬ئِه۪ ve meleihî tamlaması “ve onun yöneticilerine de”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) olmuşlardı, (şöyle) idiler”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, bir topluluk”; فَاسِق۪ين fâsikîne sözcüğü ise “yoldan çıkmış olanlar” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın yaşadığı “elinin koynuna yerleştirmesi”yle ilgili olarak çok önemli ikinci olay gündeme getirilmektedir.

1.اُسْلُكْ يَدَكَ ف۪ي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya seslenmiş ve elini koynuna yani yaka açığına koymasını, yerleştirmesini emretmişti. Sonrasında elinin hiçbir şekilde olumsuzluk taşımadan bembeyaz olarak çıkacağını beyan etmiştir.

Bu konu hakkında da benzer ifadelerin yer aldığı A‘râf 7/108, Tâhâ 20/22 ve Neml 27/12’de geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz ve farklı kelimelerin ne anlam içerdiğini ifade ettiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

a) “Elin kusursuz ve lekesiz olarak bembeyaz çıkması” tevbenin etkinliğinin bir göstergesidir. Çünkü şu âyetlerde verilen bilgiler bunu gerektirmektedir:

ı. “Ey müminler, hepiniz Allah’a tevbe edin ki kurtuluşa eresiniz”,(9)

ıı. “Ey iman edenler, nasûh tevbesi ile tevbe edin ki Allah da sizin kabahatlerinizi affetsin ve altlarından ırmaklar akan cennetlerine koysun.”(10)

b) Kişi samimi tevbe edince daha önce o günahı hiç işlememiş gibi bir konuma gelebilir; Hz. Peygamber’in bu konudaki müjdeleri son derece nettir:

ı. “Günahtan samimi olarak tevbe eden kişi hiç günahı olmayan kişi gibidir.”(11)

ıı. “Bütün Âdemoğulları günahkârdır; günahkârların en hayırlıları ise tevbe edenlerdir.”(12)

ııı. “Eğer siz günah işlemeseydiniz, Allah sizi helak eder ve yerinize, günah işleyip, peşinden tevbe eden kullar yaratırdı.”(13)

“Elinizin peygamber eli gibi olması için hatasız olmanız gerekmez. Musa’nın yed-i beyzası, bir kaza cinayeti işleyen el idi. Samimi tevbe her eli pırıl pırıl eder.”(14)

2. وَاضْمُمْ اِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ “Korkudan dolayı (açılan) kollarını da kendine çek (indir)!” Bu ifade “Hz. Mûsâ’nın korkusunu yenip kendisini toparlaması, sakin olması” manasına gelmektedir. Burada geçen جَنَاح cenâh kelimesi “el, kol” manasına gelmekte, “elin kendine çekilmesi” ise iki elin bir araya getirilmesi demektir.

Bu âyette de zikredilen وَاضْمُمْ vadmum ile جَنَاحَكَ cenâheke ifadelerinin yer aldığı Tâhâ 20/22’de geçen وَاضْمُمْ يَدَكَ اِلٰى جَنَاحِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ اٰيَةً اُخْرٰى “Bir de elini koltuğunun altına koy ki, elin bir başka âyet (delil) olarak, kusursuz ve lekesiz beyazlıkta çıksın” ifadesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk kısmını yani اُسْلُكْ يَدَكَ ف۪ي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ “Elini koynuna koy; kusursuz, bembeyaz çıkacaktır” bölümünü karşılamaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen وَاضْمُمْ اِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ “Korkudan dolayı (açılan) kollarını da kendine çek!” buyruğu ise Hz. Musa’nın korkusunu giderme amaçlıdır. Çünkü A‘râf 7/116’da geçtiği gibi büyücülerin yaptığı iş nedeniyle insanlar korktuğu gibi, Hz. Musa da değneğinin yılan gibi titreşmesinden, eğer elin beyazlaşması bedensel idiyse belki de elinin bembeyaz oluşundan da korkmuştu. İşte devam eden bu korkusu nedeniyle Yüce Allah ona kolunu kanadını kendine çekmesini emretmektedir.

Bu ifade beklenmedik bir anda korkutucu bir şeyle karşılaşan ve aniden elini kolunu açıp korunma durumuna geçen insanın, korku sebebi ya da nesnesi ortadan kalktıktan sonra “kolunu, kanadını indirip kendini toparlaması” manasında deyimsel bir ifadedir.(15) “Bu deyimsel ibarenin, ‘etrafından kendisine yönelen en ufak bir sesle ürküp uçmaya hazır bir kuşu’ tasvir ettiği açık. Zımnen; ‘uçmaya hazır bir kuş gibi durma, kendini topla ve üstlendiğin sorumluluğu yerine getir’ anlamı taşısa gerektir.”(16)

3. فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِنْ رَبِّكَ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ “İşte bu iki (olay) Firavun ve yöneticilerine karşı Rabbin tarafından (sana verilen) iki kesin delildir.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بُرْهَانَان burhânâni kelimesi “iki delil” manasına gelmektedir. Burada kast edilen iki şey önceki âyette dile getirilen “asanın/değneğin hareketi” ile bu âyette hatırlatılan “ellerin bembeyaz olması”dır. Bu iki olay Hz. Mûsâ’nın risaletine dair çok önemli iki delil olarak sunulmakta ve bunların Firavun’a ve yöneticilerine yönelik sıra dışı deliller olduğu bildirilmektedir.

4. اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “Şüphesiz ki onlar yoldan çıkan bir toplum olmuşlardır.” Yüce Allah âyetin sonunda Firavun ve adamlarının yoldan çıkan fasıklar topluluğu olduğunu beyan etmekte, bir anlamda helak edilmelerinin sebebini de açıklamış olmaktadır.

b) Hz. Mûsâ’nın İsteği ve Aldığı Destek

Yüce Allah, sûrenin 33-35. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Firavun’un kavminden bir kişiyi öldürdüğünü, bu nedenle öldürülmekten korktuğunu, “Kardeşim Hârûn’un dili benimkinden daha düzgündür. Onu da beni doğrulayan bir yardımcı olarak benimle birlikte gönder! Beni yalanlamalarından korkuyorum” dediğini beyan etmektedir.

Ardından, bunun üzerine Yüce Allah’ın ona “Seni kardeşinle destekleyeceğiz ve size öyle bir kudret vereceğiz ki, âyetlerimiz sayesinde onlar size ulaşamayacaklar. Siz ikiniz ve size tâbi olanlar üstün geleceksiniz” dediği ifade edilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’nın Öldürülme Korkusu

قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْسًا فَاَخَافُ اَنْ يَقْتُلُونِ “(Musa) ‘Rabbim! Ben (yanlışlıkla) onlardan birini öldürmüştüm, (bu yüzden) beni öldürmelerinden korkuyorum!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; قَتَلْتُ kateltü fiili “öldürmüştüm”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; نَفْسًا nefsen kelimesi “bir nefs, bir insan”;فَاَخَافُ fe ehâfu fiili “korkuyorum”; اَنْ يَقْتُلُونِ en yektülûni ifadesi ise “beni öldürmelerinden” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın tebliğ görevini yerine getirmede Mısır’da yaşadığı “hataen bir insan öldürme” olayı hakkındaki korkusu gündeme getirilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/10-11’de beyan edildiği gibi, Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı Firavun ve zalim yöneticilerine yönelik tebliğde bulunması için şunu söyleyerek göndermişti: “Hani Rabbin, Mûsâ’ya, ‘Zalim topluma, yani Firavun’un kavmine git. Hâla duyarlı davranmayacaklar mı?’ diye seslenmişti.” Benzer bir emir Tâhâ 20/24, 42-44 ve Nâzi‘ât 79/18’de de yer almaktadır.

İşte bu emir sonrasında Hz. Mûsâ Yüce Allah’a yönelik hitabında kendisini Mısır’a elçilik göreviyle gönderince daha önce orada yanlışlıkla da olsa birini öldürdüğü için artık onların da kendisini öldürmelerinden korktuğunu beyan etmektedir. Âyetin sonundaki يَقْتُلُونِ yaktülûni ifadesindeki ni harfi aslında beraberinde يَقْتُلُوننيِ yaktülûnenî şeklinde bir “nûn” ve sonunda “mütekellim yâ”sı bulunuyor konumundadır. Manası ise “beni öldürmeleri” demektir.

Hz. Mûsâ’nın dile getirdiği bu korkusu muhtemelen risalet görevini hakkıyla yerine getirememe endişesini de beraberinde taşımaktadır. Nitekim hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin peşinden gelen âyette, hem de Şu‘arâ’ 26/12’de “kendisini yalanlamalarından korktuğunu” açıkça dile getirmektedir. Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn benzer bir çekinceyi Tâhâ 20/45’te şöyle dile getirmişlerdi: “Ey Rabbimiz! Doğrusu, onun bize kötülük yapıp (zarar vermesinden), yahut iyice azmasından endişe ediyoruz.”

ıı. Hz. Hârûn’un Görevlendirilmesi

وَاَخ۪ي هٰرُونُ هُوَ اَفْصَحُ مِنّ۪ي لِسَانًا فَاَرْسِلْهُ مَعِيَ رِدْءًا يُصَدِّقُن۪ي اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يُكَذِّبُونِ “(Mûsâ devamla) ‘Kardeşim Harun’un dili benimkinden daha düzgündür. Onu da beni doğrulayan bir yardımcı olarak benimle birlikte gönder! Beni yalanlamalarından korkuyorum.’ demişti.”

Âyetteki وَاَخ۪ي ve ahî tamlaması “ve benim kardeşim”; هٰرُون hârûnu kelimesi “Harun”; هُوَ hüve zamiri “o”; اَفْصَح efsahu sözcüğü “daha düzgün(dür), daha fasih(tir)”;مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden”; لِسَانًا lisânen kelimesi “dil açısından, konuşma bakımından”;فَاَرْسِلْهُ fe ersilhu duası “onu da peygamber olarak görevlendir”; مَعِيَ me‘ıye ifadesi “benimle beraber”;رِدْءًا rid’en sözcüğü “yardımcı, destek olarak”; يُصَدِّقُن۪ي yusaddikunî fiili “beni onaylayacak (şekilde)”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; اَنْ يُكَذِّبُونِ en yükezzibûni ifadesi ise “onların beni yalanlamalarından” demektir.

Burada tebliğin başarılı olabilmesi için Hz. Mûsâ’nın kardeşiyle ilgili bir isteği gündeme getirilmektedir.

1.وَاَخ۪ي هٰرُونُ هُوَ اَفْصَحُ مِنّ۪ي لِسَانًا فَاَرْسِلْهُ مَعِيَ رِدْءًا يُصَدِّقُن۪ي “(Mûsâ devamla) ‘Kardeşim Harun’un dili benimkinden daha düzgündür. Onu da beni doğrulayan bir yardımcı olarak benimle birlikte gönder!’ (demişti).” Hz. Mûsâ, kardeşi Hz. Hârûn’un dilinin daha fasîh yani yani çok daha rahat ve düzgün konuşabilecek durumda olduğunu, bu nedenle kendisini destekleyen biri olarak ona da peygamberlik vermesini Yüce Allah’tan niyaz etmişti.

a) Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/29-35’te şu bilgiler yer almaktadır: “Bana ailemden kardeşim Hârûn’u vezir (yardımcı) ver. Onunla arkamı kuvvetlendir ve onu işime ortak kıl ki seni çok tesbih edelim ve çok analım. Muhakkak ki sen, bizi görmektesin.” Burada “sorumluluk paylaşan yardımcı” anlamında geçen وَز۪ير vezîr kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette açıklanmakta ve “beni destekleyen yardımcı, sözü gerektiği kadar uzatıp inkârcılarla tartışan”(17) manasında رِدْءًا يُصَدِّقُن۪ rid’en yusaddikunî ifadesi kullanılmaktadır.

Bu arada Hz. Hârûn’un konuşmasının daha etkili ve güzel olduğu beyan edilerek, bu isteğin maksadı da ortaya konulmuş olmaktadır. Hz. Mûsâ’nın, kardeşinin vezîr olarak görevlendirilme isteği Şu‘arâ’ 26/13’te ona peygamberlik verilmesi şeklinde yer almakta, dolayısıyla risalet görevinin ona da verilmesinin arzu edildiği manası elde edilmektedir.

b) Hz. Mûsâ’nın diliyle veya konuşmasıyla ilgili durumu Şu‘arâ’ 26/13’te de ifade ettiğimiz gibi “içinin daralması ve dilinin dönmemesi” nedenine bağlıydı. Şüphesiz bu kalıcı bir durum değil, sadece işlediği kötü bir fiilin onu etkilemesinin bir sonucuydu. İnsan, yaşadığı sıkıntılar ve psikolojik sorunlar nedeniyle rahat konuşamayabilir; çeşitli sebeplerden dolayı korktuğu için de sorunsuz bir şekilde kendini ifade edemeyebilir; bunlar hayatın akışı içerisinde normal şeylerdir.

Hz. Mûsâ da daha önce ölümüne neden olduğu delikanlının akrabasının veya yakınlarının da içinde bulunduğu topluluğa tebliğ ile görevlendirilince, öldürülme ve yalanlanma korkusu yaşamış ve bu durum onun konuşmasına yansımıştı. Durumun farkında olan Hz. Mûsâ, bu noktada ilâhî yardıma müracaat etmiş, gönlünün ferahlatılması ve dilindeki düğümün çözülmesi için Rabbine niyazda bulunmuştu.

Tâhâ 20/27’de zikredildiği üzere, bütün bu ifadelerden Hz. Mûsâ’nın konuşmasında kalıcı bir sorun olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Mesele sadece işlediği bir fiil ve onun sonuçlarıyla alakalıdır ve onunla sınırlıdır. Hz. Hârûn’un durumu ise elbette Hz. Mûsâ’dan farklıdır; çünkü onun herhangi birini hataen de olsa öldürmesi söz konusu olmadığı için onlar tarafından öldürülme korkusu da çekmemekteydi.

Hz. Mûsâ’nın, kardeşi Hz. Hârûn’a da peygamberlik verilmesiyle ilgili isteğini “bu görevi ona ver” şeklinde anlamak(18) doğru olmasa gerektir. Çünkü bazı âyetlerde onun bu isteği vezîr ve rid’ yani “yardımcılık, arkasını kuvvetlendiricilik”(19) şeklinde belirlenmektedir. Bir peygamberin, üstelik de ülü’l-‘azm peygamberlerden birisi olan Hz. Mûsâ’nın görevden kaçması kesinlikle söz konusu olamaz.

c) Hz. Mûsâ’nın kardeşini peygamber olarak istemesi, risaletin insan isteklerinin sonucu gerçekleştiği manasına gelmez. O sadece kendi durumunu Yüce Allah’a arz etmişti ve ilâhî kaderde Hz. Hârûn’un peygamber yapılacağı zaten mevcut olduğu için Hz. Mûsâ’nın duası ilâhî planla uyuşmuş oldu. Bilindiği üzere, peygamberlik kesbî değil, vehbî bir kurumdur; yani çalışılarak elde edilmez; Yüce Allah’ın seçiminin bir sonucu olarak layık olana ikram edilir.

2. اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يُكَذِّبُونِ “Beni yalanlamalarından korkuyorum (demişti).” Bir benzeri Şu‘arâ’ 26/12’de geçen bu ifade gereği, Hz. Mûsâ beraberinde kardeşinin de görevlendirilmesini isteyerek, aslında risalet öğretilerinin yalanlanmasından korktuğunu beyan etmiş olmaktadır.

Âyetin bu cümlesi kanaatimizce önceki âyetin sonunda yer alan “Beni öldürmelerinden korkuyorum” cümlesinin de açıklaması durumundadır. Önceki âyetin sonunda da olduğu gibi bu âyetin sonundaki يُكَذِّبُونِ yükezzibûni ifadesinde yer alan nûn/ni harfinden sonra gizli bir “mütekellim yâ”sı vardır ve “beni yalanlamaları” manasını vermektedir.

ııı. Peygamberlerin Desteklenişi ve Üstünlükleri

قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِاَخ۪يكَ وَنَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَانًا فَلَا يَصِلُونَ اِلَيْكُمَا بِاٰيَاتِنَا اَنْتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَالِبُونَ “(Allah) şöyle demişti: Senin gücünü kardeşinle destekleyeceğiz ve size öyle bir güç vereceğiz ki delillerimiz sayesinde onlar size ulaşamayacaklar. Siz ikiniz ve size uyanlar üstün geleceksiniz.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti”;سَنَشُدُّ seneşüddü fiili “ilerde destekleyeceğiz”; عَضُدَكَ‘adudeke sözcüğü “senin pazunu, senin gücünü, senin elini”; ِاَخ۪يكَ biehîke tamlaması “senin kardeşinle”; وَنَجْعَلُ ve nec‘alü fiili “ve kılacağız, yapacağız”; لَكُمَا lekümâ ifadesi “size, sizin çin”;سُلْطَانًا sültânen kelimesi “bir delil, âyet, kudret”;فَلَا يَصِلُونَ fe lâ yesılûne “ulaşamazlar, yakalayamazlar”; اِلَيْكُمَا ileykümâ ifadesi “sizin ikinize”;بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimiz sayesinde”; اَنْتُمَا entümâ zamiri “siz ikiniz”;وَمَنِ اتَّبَعَكُمَا ve men ittebe‘akümâ ifadesi “ve size tâbi olan(lar)”; الْغَالِبُون el-ğâlibûne sözcüğü ise “galip gelenler(siniz), galipler (olacaksınız)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’nın duasına verdiği cevap ve bir de müjde gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِاَخ۪يكَ وَنَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَانًا فَلَا يَصِلُونَ اِلَيْكُمَا بِاٰيَاتِنَا “(Allah) şöyle demişti: Senin gücünü kardeşinle destekleyeceğiz ve size öyle bir güç vereceğiz ki delillerimiz sayesinde onlar size ulaşamayacaklar.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hitap etmekte, kendisini kardeşiyle destekleyeceğini ve düşmanlarının onlara kötü niyetlerle zarar veremeyeceklerini beyan etmektedir.

a) قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِاَخ۪يكَ “Seni kardeşinle destekleyeceğiz, demişti.” Önceki âyette olduğu gibi Tâhâ 20/31’de de Hz. Mûsâ “Onunla arkamı kuvvetlendir ve onu işime ortak kıl” diye dua etmişti. İşte bu ayette geçen اَزْر۪ ezr kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette عَضُد ‘adud sözcüğüyle karşılanmakta ve maksadın “pazu”, “arka/sırt”, “güç, kuvvet” olduğu anlaşılmaktadır.(20) Esasında âyetin bu ilk cümlesi Tâhâ 20/36’da da beyan edildiği gibi “Ey Mûsâ! İstediklerin sana verilmiştir” ifadesinin delaletiyle kabul edilmişti.

b) وَنَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَانًا فَلَا يَصِلُونَ اِلَيْكُمَا بِاٰيَاتِنَا “Seni kardeşinle destekleyeceğiz ve size öyle bir kudret vereceğiz ki, âyetlerimiz sayesinde onlar size ulaşamayacaklar.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a hitap etmekte ve onlara peygamberliklerine dair çok güçlü bir sültân, bir “delil”, “kudret” vereceğini, dolayısıyla bu deliller, yani Yüce Allah’ın sunacağı yardımlar sayesinde kendilerine hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini müjdelemektedir.

Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a ulaşamamaları muhtemelen denizin geçilmesi esnasındaki ilâhi yardım ve muhatapların cezalandırılması olabilir. Âyette geçen لَا يَصِلُونَ lâ yesılûne “ulaşamamak, yakalayamamak” fiili böyle bir yorumu hatıra getirmektedir. Bu ihtimalin yanında bu iki peygambere verilecek güç sayesinde onlara el uzatamayacakları, manen de maddeten de ilim ve delil yönünden kendilerine ulaşıp zarar veremeyecekleri ve onları alt edemeyecekleri beyan edilmiş de olabilir.

Tâhâ 20/42 ve Şu‘arâ’ 26/15’te de açıkladığımız üzere burada sözü edilen sültân ve âyât kelimelerinden kastedilenleri yine âyetlerden delillendirerek şu şekilde de anlayabiliriz:

ı. Bunlar ‘asâ “değnek”(21) ve yed-i beydâ’ “beyaz el”(22) olabilir.

ıı. “Âyetler” tebliğde uymalarını istediği yumuşak söz söylemek”,(23) “arınmasını, böylece gerçeği hatırlayıp saygı duymasını sağlamak”(24) şeklindeki ilkeler de olarak da düşünülebilir.

ııı. Maksat, Rabbimizin özellikle Hz. Mûsâ’ya ilk hitabında dile getirdiği ilkeler de olabilir. Bunlar, “Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, sadece O’na kulluk yapılması ve namazı O’nu anmak için kılmak gerektiği, Son Saat’in mutlaka geleceği, iman etmeyip nefsine uyanların insanları Allah yolundan saptırmaması için çalışılmasının zorunluluğu”(25) şeklinde sıralanabilir.

ıv. “Âyetler”den maksat, İsrâ 17/101'de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(26) Bunlar “tufan”,(27) “‘asâ”,(28) “yed-i beydâ’”,(29) “denizin yarılması”,(30) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(31) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(32) “kurbağa istilası”,(33) “suyun kana dönüşmesi”(34) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(35)

v. Burada sözü edilen “bütün âyetler”den kasıt, bütün peygamberlere verilen tevhid ilkeleri ve mucizeler de olabilir. Bu durumda Firavun’a delillerin bilfiil gösterilmesi değil, onlardan haberdar edilmesi söz konusu edilmektedir, denebilir.

vı. Bu âyetler Yüce Allah’ın bildirimleri ve peygamberlere verdiği bütün deliller ve burhanlar olarak da anlaşılabilir.(36)

2. اَنْتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَالِبُونَ “Siz ikiniz ve size uyanlar üstün geleceksiniz.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde müjdesine devam etmekte ve hem Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un hem de onlara tâbi olanların sonuçta galip geleceklerini beyan etmektedir.

Burada sözü edilen galibiyetin “deliller itibariyle üstünlük” manasına geldiğini ifade etmeliyiz.(37) Zira ilahi kaynaklı her bir bilgi ve belge diğerlerinden her halükarda güçlüdür ve üstündür.(38)

Âyetin mesajıyla ilgili olarak özellikle Hz. Mûsâ’nın yanında yer alıp Yüce Allah’ın davetine icabet eden ve Firavun’un asma tehditlerine maruz kalan büyücülerin durumu akla gelmektedir. Büyücülerin maruz kaldığı bu olayda onların fiilen asılıp öldürüldüklerine dair açık bilgiler yoktur.(39) Böyle olunca âyetin “size tâbi olanlar da üstün geleceklerdir” ifadesiyle yaşanan olaylar arasında bir zıtlıktan söz edilemez.

Bu ifade Yüce Allah’ın Âl-i İmrân 3/139’da evrensel manada dile getirdiği “Gevşemeyin, üzülmeyin; eğer inanıyorsanız siz üstün geleceksiniz” beyanıyla bire bir örtüşmektedir. Önemine binaen konuyla ilgili âyetleri burada hatırlatmakta yarar görmekteyi:

Mâide 5/23’te de olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir.

Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/35’te Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’a ve adamlarına karşı galip gelecekleri ifade edilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmektedir.

Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

Bütün bu mesajlardan ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da Müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir.

Bu yüzden, geçici sıkıntıları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız. Dostu Yüce Allah, Rasûlü ve müminler olana hiç kimsenin hiçbir şekilde kalıcı bir zararı dokunamaz. Çünkü bu dostlukta kayıp riski yoktur.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 632. 2 - Tîn 95/2.
  • Tîn 95/2
• 3 - Semerkandî, age., II, 632; Taberî, age., XX, 70.
• 4 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 5 - Râzî, age., XXIV, 246-247.
• 6 - Ferrâ, age., I, 387. 7 - Ferrâ, age., II, 287.
• 8 - Râzî, age., XXIV, 246.
• 9 - Nûr 24/31. 10 - Tahrîm 66/8. 11 - İbn Mâce, Zühd, 30.  12 - İbn Mâce, Zühd, 30.  13 - Müslim, Tevbe, 9, 10, 11. 14 - İslâmoğlu, age., s. 735’te 39. not.
  • Nûr 24/31 Tahrîm 66/8
• 15 - Zemahşerî, age., III, 394; Esed, age., s. 788’de 29. not. 16 - İslâmoğlu, age., s. 736’da 40. not.
• 17 - Semerkandî, age., II, 634; Taberî, age., XX, 74-75; Zemahşerî, age., III, 395-396.
• 18 - Esed, age., s. 741. 19 - Tâhâ 20/30-32; Kasas 28/34.
  • Tâhâ 20/32 Kasas 28/34
• 20 - Semerkandî, age., II, 411; Taberî, age., XVI, 160.
• 21 - Tâhâ 20/18. 22 - Tâhâ 20/22. 23 - Tâhâ 20/44. 24 - Nâzi‘ât 79/18-19. 25 - Tâhâ 20/14-16.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/44 Nâzi‘ât 79/19 Tâhâ 20/16
• 26 - Semerkandî, age., II, 576. 27 - A‘râf 7/133. 28 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 29 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 30 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 31 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 32 - A‘râf 7/133. 33 - A‘râf 7/133. 34 - A‘râf 7/133. 35 - Nisâ’ 4/154. 36 - Taberî, age., XIX, 65.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Nisâ 4/154
• 37 - Semerkandî, age., II, 634; Taberî, age., XX, 76. 38 - Râzî, age., XXIV, 250. 39 - Râzî, age., XXIV, 250.