Hadîd Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını 25. âyetteki “demir” anlamındaki الْحَد۪يد el-hadîd kelimesinden alan Hadîd sûresi, inişe göre 96, resmî sıralamada ise 57. sûredir.

Hadîd sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede “cennetliklere verilecek ödüller” (Vâkı‘a 12-40; Hadîd 12, 19, 21), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Vâkı‘a 41-55; Hadîd 15, 19), “Yüce Allah’ın insanları mahşerde dirilteceği” (Vâkı‘a 49-50; Hadîd 2, 17) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hadîd sûresi, göklerde ve yerde kim ve ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, göklerde ve yerde var olan her şeyin Yüce Allah’a aidiyeti, Allah’ın çeşitli sıfatları, evrenin altı evrede yaratıldığı, gecenin gündüzle, gündüzün de geceyle içiçe oluşları ele alınmaktadır.

7. âyetten itibaren, Yüce Allah’a ve Elçisi’ne iman edilmesi, Allah yolunda infak edilmesi, bunu yapanlara verilecek ödüller, iman etmeyenlerin kınanması, vahyin indiriliş gayesinin insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak olduğu, Allah’a güzel borç verenlere bunun katlanarak ödeneceği bildirilmektedir.

12. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların cennetlerde ağırlanacakları, münafıkların mahşerdeki çaresiz durumları, fidye girişimlerinin sonuçsuz kalacağı, varıp duracakları yerin ateş azabı olduğu, iman edenlerin de artık Yüce Allah’ın zikrine saygı duymasının gerekli oluşu, Allah’ın mahşerde insanları dirilteceği, hayırda tasaddukta bulunanlara bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

19. âyetten itibaren, müminlere verilecek ödüller ile kafirlere uygulanacak azaptan söz edilmekte, sonra dünya hayatının benzetildiği beş konuya değinilmekte, bu hayatın aslında bir mevsimlik süreye benzediği, sonrasında çerçöp haline geldiği ifade edilerek, dünya hayatının abartılmaması gerektiğine dikkat çekilmekte, muhatapların Yüce Allah’ın bağışlamasına ve cennete doğru koşmaları gerektiği, insanların başına gelen her ne varsa onun ilahi bir yasasının bulunduğu, insan iradesinin söz konusu olmadığı durumlarda başa gelen şeylerle ilgili olarak üzülmemek gerektiği beyan edilmekte, cimrilik yapanlara karşı Yüce Allah’ın gerçek zengin oluşu hatırlatılmaktadır.

25-26. âyetlerde, peygamberlerin apaçık belgelerle gönderildikleri, hepsiyle birlikte kitâbın indirildiği, demirin kullanımının öğretildiği, bunun insanlara pek çok yararının bulunduğu ifade edilmekte, Yüce Allah’ın kendi yolunda fedakarlık yapanları bildiği haber verilmekte, Hz. Nûh ve Hz. İbrahim’ın nesillerinden peygamberler gönderildiği, nesillerinin içinden bazı sapkınların da çıktığı beyan edilmektedir.

27-29. âyetlerde, bu iki peygamberden sonra da peygamberlerin görevlendirildiği, Hz. İsa’ya İncil’in verildiği, ona tabi olanların kalplerinde şefkat ve merhamet konulacağı, hak ve hakikat uğrunda fedakarlık yapanların ödüllendirileceği müjdelenmekte, Yüce Allah’a karşı muttaki oluş ile Nebî (as)’a iman edenlere ödüllerin iki kat verileceği, aydınlığında yürüyecekleri bir nur verileceği ve hatalarının bağışlanacağı beyan edilmekte, kitap ehlinin gerçeği bilmezlik gibi bir duruma gelmemeleri vurgusu ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 7-15. âyetlerinde Müslümanların imanlarının ahlaki karşılığı demek olan güven sorunu yaşadıklarını, bu nedenle kendilerine çekidüzen vermeleri gerektiğini, Allah için infak ve Allah yolunda cihad başta olmak üzere bütün emir ve yasaklara itibar etmelerini, zor zamanlardaki fedakârlıklarla rahat zamanlardakinin farklı olduğunu, nihayet mahşer şartlarında müminlerle münafıkların yaşayacağı bazı olayları ele almaktadır.

a) Müslümanlardaki Güven Sorunu

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde Müslümanlara hitap etmekte, Allah’a ve Rasûlü’ne inanıp güvmelerini, üzerinde kullanıma yetkili kıldığı şeylerden infak etmelerini, inanıp güvenen ve (Allah rızası için) infak edenler için büyük ödül bı-bulunduğunu beyan etmektedir.

Ardından, güven ve infakla ilgili şu ifadesine yer verilmektedir: “Rasûl sizi Rabbinize inanıp güvenmeye çağırdığı halde niçin Allah’a inanıp güvenmiyorsunuz? (Hâlbuki) o, eğer (gerçekten) inanıyorsanız sizden kesin söz de almıştı. Sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için kuluna (Rasûl’e) apaçık âyetler indiren O’dur. Muhakkak ki Allah, size karşı raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

ı. Güven Ve İnfak Hatırlatması

اٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَف۪ينَ ف۪يهِ فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ وَاَنْفَقُوا لَهُمْ اَجْرٌ كَب۪يرٌ “Allah’a ve Elçisine inanıp güvenin! Sizi, kendisinde yetkili kıldığı şeylerden (mallardan) infak edin (verin)! Sizden (Allah’a ve elçisine) güvenenler ve infak edenler (verenler) için büyük ödül vardır.”

Âyetteki اٰمِنُوا âminû emri “inanıp güvenin”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî kelimesi “ve O’nun Elçisi’ne de (inanıp güvenin)”; وَاَنْفِقُوا ve enfikû emri “ve infak edin”; مِمَّا جَعَلَكُمْ mimmâ ce‘aleküm ifadesi “sizi kıldığı, yaptığı, sahip olduğunuz şeylerden”; مُسْتَخْلَف۪ينَ müstahlefîne kelimesi “yetkili kılınmış olduğunuz (şeylerden)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde, hakkında”; فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fellezîne âmenû ifadesi “iman edip güvenenler, iman etmiş kişiler”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; وَاَنْفَقُوا ve enfekû fiili “ve infak edenler, infak etmiş olanlar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرٌ كَب۪يرٌ ecrun kebîrun tamlaması ise “büyük bir ecir, ödül” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne inanıp güvenmek ve Allah yolunda infakta bulunmakla ilgili bilgiler ve bunu başaranlara verilecek ödül gündeme getirilmektedir.

1.اٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَف۪ينَ ف۪يهِ “Allah’a ve Elçisine inanıp güvenin! Sizi, kendisinde yetkili kıldığı şeylerden (mallardan) infak edin (verin)!” Yüce Allah müminlere hitap etmekte ve önce imanlarını güvene dönüştürmeleri gerektiğini beyan etmekte, sonrasında ise Allah’ın kendilerine emanet edip tasarrufta bulunma yetkisi verdiği servetlerinden bir kısmını Allah yolunda infak etmelerini, yani harcamalarını kendilerine emretmektedir.

a) اٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Allah’a ve Rasûlü’ne inanıp güvenin!” Âyette geçen اٰمِنُوا âminû emri her ne kadar ilk etapta “iman etmek, inanmak” manasında algılansa da muhatapların mümin olmaları nedeniyle onlar zaten inandıkları için bu defa kelimenin asıl ve kök anlamı olan “güvenmek” manası devreye girmektedir. Anlaşılıyor ki iman etmiş olan müslümanların Medine ortamında bir güven sorunu meydana gelmiş olmakta ve Yüce Allah işte müminlerin iman ettikleri Allah’a ve Elçisi’ne güvenmeleri gerektiğini kendilerine özellikle emretmektedir.

Îmân kelimesiyle aynı kökten gelen ve Kur’ân’da pek çok örneği bulunan bazı kalıplar “güvenmek” anlamına gelmektedir. Bazı örnek âyetler şunlardır:

Bakara 2/186: “Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana güvensinler ki doğru yolu bulsunlar.” Bu âyette geçen liyü’minû emri “inanmak” değil, aksine “güvenmek” demektir. Çünkü soruyu soranlar zaten inanmış insanlardır ve Allah ile ilişkilerini sorguluyorlardı. Yüce Allah da onlara yakın olduğunu ve kendisine güvenmelerini istediğini beyan etmektedir.

Bakara 2/283: “Birbirinize bir emanet bırakırsanız, emanet bırakılan kimse emaneti sahibine versin ve (bu hususta) Rabbi olan Allah’tan korksun.” Bu âyetteki emine fiili “güvenmek” demektir.

Nisâ’ 4/136: “Ey iman edenler! Allah’a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği Kitâb’a ve daha önce indirdiği kitaba iman edin/onlara güvenin.” Buradaki âminû emri, zaten inanmış olmakla nitelendirilen müminlerin inandıkları varlıklara güvenmelerini öğretmektedir.

Tevbe 6/91: “(Yine o münafıklardan:) ‘O (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir kulaktır’ diyerek peygamberi incitenler de vardır. De ki: O, sizin için bir hayır kulağıdır. Çünkü o, Allah’a inanır, müminlere güvenir ve o, sizden iman edenler için de bir rahmettir. Allah’ın Rasûlüne eziyet edenler için mutlaka elem verici bir azap vardır.” Burada Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a imanından sonra zikredilen, “Müminlere iman” ifadesi, “müminlere güvenmesi” demektir.

Yûsuf 12/64: “Ya‘kub dedi ki: Daha önce kardeşi (Yusuf) hakkında size ne kadar güvendiysem, bunun hakkında da size ancak o kadar güvenirim!”(1) Burada Hz. Ya‘kub’un, oğullarına güvenmemesi konusu işlenmekte ve âmenü ile emintü fiilleri kullanılmaktadır ki her iki fiil de burada “güvenmek” demektir.

Mü’min 40/7: “Arş’ı yüklenen ve bir de onun çevresinde bulunanlar (melekler), Rablerini hamd ile tesbih ederler, O’na iman ederler. Müminlerin de bağışlanmasını isterler.”(2) Bu âyette de meleklerin müminlere imanından söz edilmektedir ki buradaki iman elbette “güvenmek” anlamındadır.

Saff 61/10-11: “Ey iman edenler! Sizi acı bir azaptan kurtaracak ticareti size göstereyim mi? Allah’a ve Rasûlüne güvenir, mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.”

Muhataplar müminler olduğu için onlara yönelik olarak kendilerini “elem verici bir azaptan” kurtarma reçetesi “inandıkları Yüce Allah’a ve Rasûlüne aynı zamanda güvenmeleri, mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda fedakârlık yapmaları” olarak belirlenmiştir. İşte Saff 61/11. âyetin başındaki tü’minûne fiili “güvenmek” demektir.

b) وَاَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَف۪ينَ ف۪يهِ “Sizi, kendisinde yetkili kıldığı (mal, servet vs.) şeylerden verin/dağıtın!” Âyetteki مُسْتَخْلَف۪ينَ ف۪يه müstahlefîne fîhi ifadesi “hakkında tasarruf yetkisi bulunan”, “kendisine tasarruf yetkisi verilen”,(3) “emanet olarak verilen şey”, “hakkında hakim kılınan şey”, “yönetimine verilen şey” manalarına gelmekte ve insanların kullanımına verilmiş olan her bir şeyi kapsamaktadır.

Hadîd sûresinin 2 ve 5. âyetlerinde beyan edildiği gibi göklerde ve yerde ne varsa hepsi Yüce Allah’a aittir ve O’na ait olan şeylerin bir kısmının yine Allah’ın yolunda infak edilmesi emredilerek hem dünyada hem de mahşerde ödüllerin kendilerine verileceği müjdelenmektedir. Bu arada âyette yer alan مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı bazıyet manası verdiği için kişilerin sahip olduğu her bir şeyi değil, bir kısmını infak etmeleri kendilerinden isteniyor demektir.

2.فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ وَاَنْفَقُوا لَهُمْ اَجْرٌ كَب۪يرٌ “Sizden (Allah’a ve elçisine) güvenenler ve infak edenler (verenler) için büyük ödül vardır.” Yüce Allah âyetin ilk kısmında dile getirdiği iki emrin gereğini yerine getirenlere yani Yüce Allah’a ve Elçisi’ne inanıp güvenen ve Allah yolunda infakta bulunan kişilere büyük bir sevap veya ödül verileceğini müjdelemektedir ki âyetteki maksat muhtemelen cennettir.(4)

ıı. Sözlere Sadakat Gösterilmesi Gerekliliği

وَمَا لَكُمْ لَا تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ وَقَدْ اَخَذَ م۪يثَاقَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Elçi sizi Rabbinize inanıp güvenmeye çağırdığı hâlde niçin Allah’a inanıp güvenmiyorsunuz? İnanıyorsanız o (Elçi), sizden kesin bir söz de almıştı.”

Âyetteki وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”; لَا تُؤْمِنُونَ lâ tü’minûne fiili “inanıp güvenmiyorsunuz”; بِاللّٰهِ billâh ifadesi “Allah’a”; وَالرَّسُولُ ve’r-rasûlü kelimesi “(oysa) o Eçi”; يَدْعُوكُمْ yed‘ûküm ifadesi “sizi çağırıyor”; لِتُؤْمِنُوا li tü’minû ifadesi “sizin inanıp güvenmeniz için”; بِرَبِّكُمْ birabbiküm ifadesi “sizin Rabbinize”; وَقَدْ اَخَذَ ve kad ehaze fiili “ve (üstelik) sizden elbette almıştı”; م۪يثَاقَكُمْ mîsâküm ifadesi “sizin sözünüzü (almıştı)”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “müminler, iman edenler (iseniz)” demektir.

Burada Yüce Allah’a karşı güven sorunu yaşayanlarla ilgili bir sorgulama ifadesi ve kendilerinden bir söz alındığı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا لَكُمْ لَا تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ “Elçi sizi Rabbinize inanıp güvenmeye çağırdığı hâlde niçin Allah’a inanıp güvenmiyorsunuz?” Yüce Allah önceki âyetteki mesajını burada da devam ettirmekte, bu defa Hz. Peygamber açıktan Yüce Allah’a inanıp güvenmeleri için kendilerini davet ediyor olmasına rağmen muhatapların Allah’a güvenmeme sebeplerinin ne olduğunu sormaktadır.

Âyetin başındaki وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”, “elinize ne geçecek”, “elinizde nasıl bir delil var ki” gibi anlamlar içermekte ve durumun sorgulanması gerektiğini ortaya koyan bir mana derinliği sunmaktadır.

Âyetteki وَالرَّسُول ve’r-rasûlü kelimesi öncesindeki بِاللّٰهِ billâhi ifadesine atfedilerek kesra harekeyle de okunabilmekte ve şöyle bir mana elde edilebileceği bildirilmektedir: “Size ne oluyor da Rabbinize inanıp güvenmeye sizi davet eden Allah’a ve Rasûl’e inanıp güvenmiyorsunuz?”(5) Bu da bir ihtimal olarak görülse de bizim tercihimiz bu kelimenin “ötre” okunması ve ifadenin “hâl cümlesi” olarak anlaşılması şeklindedir.(6)

Âyetin bu ilk kısmında iki kez geçen لَا تُؤْمِنُونَ lâ tü’minûne ve لِتُؤْمِنُوا li tü’minû ifadeleri tıpkı önceki âyette olduğu gibi “inanmak” değil de “güvenmek” manasında yorumlanmalıdır. Çünkü konu bilinen anlamda “inanç” değil de imanın ahlaki karşılığı olan “güven”le ilişkilidir. Esasında bu âyette “neden güvenmiyorsunuz” denilerek “inandığınız Yüce Allah’a mutlak sûrette güvenmelisiniz” manası kast edilmektedir.

2. وَقَدْ اَخَذَ م۪يثَاقَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “İnanıyorsanız o (Elçi), sizden kesin bir söz de almıştı.” Yüce Allah müminlere hitap etmekte ve gerçekten iman etmiş olmalarıyla ilişkilendirerek kendilerinden aldığı iman ve teslimiyet sözünü kendilerine hatırlatmaktadır ki burada da konusu edilen mesele yine yaşanmakta olan güven sorunuydu.

a) Âyette geçen اَخَذَ ehaze fiilinin failinin kim olduğunu tespit oldukça önemlidir. Buna göre fail “Yüce Allah” ise O’nun aldığı söz mecazidir ve Allah’ı tek ilah olarak kabul edebilecekleri şekilde kişileri fıtrat sahibi kılmasıdır; hatırlatılan söz de işte fıtrata yazılan bu özelliktir. Bir başka ifadeyle bu söz A‘râf 7/172’de sözü edilen ve Elest bezmi denilen sözdür.(7)

b) Eğer اَخَذَ ehaze fiilin faili “Hz. Peygamber” ise onun tebliği esnasında kendisine yapılan bîat kast ediliyor demektir. Ubâde b. Sâmit’ten gelen rivayete göre, sahâbîler Hz. Peygamber’e canlılık ve gevşeklik halinde işitip itaat etme, zorluk ve kolaylık durumunda nafaka verme, iyiliği emredip kötülükten sakındırma ve kınayanın kınamasından korkmayarak Yüce Allah ile ilgili söz söyleme konusunda bîat etmişlerdi.(8)

Esasında bir önceki cümleye bakıldığında Hz. Peygamber’in muhataplarını Yüce Allah’a inanıp güvenmeleri konusunda davet etmekte olduğundan söz edildiği için, burada kendilerinden söz alan kişinin de Hz. Peygamber olması gerekmektedir. Zaten A‘râf 7/172’de hakkında bilgi verilen Elest bezmi denen olayın ne olduğu da Hz. Peygamber’in tebliğinden sonra anlaşılabildiği için burada insanlardan söz alanın da Hz. Peygamber olduğunu söylemek diğer yaklaşıma göre çok daha doğru gözükmektedir.

c) Bu iki yaklaşımı da devre dışı bırakacak bir üçüncü bakış açısına göre âyetteki “söz alma” ifadesi meçhul yani edilgen kalıpta okunarak elde edilmektedir ki bu durumda anlam “sizden söz alınmıştı” şeklini alır.(9) Böyle olunca, sözü kimin aldığı değil de alınan sözün ne olduğu çok daha fazla önem kazanmış olmaktadır.

Bu arada âyetin sonundaki اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “eğer (gerçekten) inanıyorsanız” beyanı meselenin müminler üzerinden yürütüldüğünü, inanmamış kişilere hitap edilmediği net bir şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, imanın sorgulanması ve cidden verilen kararın farkında olunmasının sağlanmasıdır ki benzer bir sorgulama ifadesi Hz. Mûsâ’nın kavmine seslenişinde Yûnus 10/84’te zikredilmektedir.

ııı. Vahyin Amacı: Karanlıklardan Aydınlığa Çıkarış

هُوَ الَّذ۪ي يُنَزِّلُ عَلٰى عَبْدِه۪ٓ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَاِنَّ اللّٰهَ بِكُمْ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için kuluna (Elçiye) apaçık ayetler indiren O’dur. Şüphesiz ki Allah, size karşı raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O (Allah)”; الَّذ۪ي يُنَزِّلُ ellezî yünezzilü ifadesi “indirendir, indirmekte olandır”; عَلٰى عَبْدِه۪ ‘alâ ‘abdihî ifadesi “O’nun kuluna”; اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ âyâtin beyyinâtin tamlaması “apaçık âyetleri, apaçık delilleri”; لِيُخْرِجَكُمْ li yuhriceküm ifadesi “sizi çıkarsın diye”; مِنَ الظُّلُمَاتِ mine’z-zulümâti ifadesi “karanlıklardan”; اِلَى النُّورِ ile’n-nûri ifadesi “ışığa, aydınlığa”; وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِكُمْ biküm ifadesi “size”; لَرَؤُ۫فٌ leraûfun kelimesi “elbette şefkatli(dir)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “merhametli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerini kulu Hz. Muhammed’e indiriş gayesi ve kullarına çok şefkatli ve merhametli oluşu gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ي يُنَزِّلُ عَلٰى عَبْدِه۪ٓ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ “Sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için kuluna (Elçiye) apaçık ayetler indiren O’dur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarını davet ettiği “Allah’a güvenmeleri” konusunu biraz daha açıklamak üzere kendisinin Hz. Peygamber’e apaçık âyetler, deliller, mesajlar indirdiğini ve bunun gerekçesinin de “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” olduğunu beyan etmektedir.

Demek ki Rasûlullah’ın söylediği sözler kendisinin değil, Yüce Allah’ın kendisine indirdiği vahyin prensipleridir. Dolayısıyla onun davet ettiği şeyler kendisine Yüce Allah tarafından vahyedilen ilkelerdir; yoksa Necm 53/3-4’te de belirtildiği gibi kendi hevâsından ürettiği şeyler değildir.

Bu meseleyle ilişkili olacak şekilde Bakara 2/257’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, inananların dostudur; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” Yüce Allah iman edenleri karanlıklardan aydınlığa çıkardığını beyan etmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen ظُلُمَات/ الظُّلُمَات zulümât/ez-zulümât kelimeleri bazı âyetlerde bilinen anlamda “karanlıklar”,(10) bir kısmında ise hakikatin karşısında manevî anlamda “cehalet karanlıkları”(11) demektir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesi inanç, ahlak ve davranışlardaki sayısız “yanlışlıklar” manasına gelmekte, النُّور en-nûr sözcüğü ise Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipler bütünü olan “vahiy” yani “Kur’ân” anlamına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/1-2’de şöyle buyrulmaktadır: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan, göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece kendisine ait olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.”

Yüce Allah hem Kur’ân’ın indiriliş, hem de Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesini beyan etmekte ve “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarma”yı gerekçe olarak sunmaktadır. Yüce Allah bu ifadeyle vahyini sahiplenmekte, onu kendisinin indirdiğini beyan ederek müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarını cevaplandırmış olmaktadır.

İbrâhim 14/1’de geçen كِتَاب kitâb kelimesi Kur’ân’ı yani vahyi ifade etmekte, Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi ise Nebî (as)’ın Yüce Allah’ın izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarması diye belirlenmektedir. Âyette الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesinin çoğul getirilme nedeni karanlıkların birden çok oluşudur. Oysa النُّور en-nûr kelimesi ise tekildir; çünkü hak ve hakikat tek kaynaklıdır ki o da “vahiy”dir. Esasında Mâide 5/15 ve Şûrâ 42/52’de beyan edildiği gibi vahyin bir adı da “aydınlık”, “ışık” anlamında nûr’dur.

İnsanları şirk, küfür, isyan, nifak vs. karanlıklardan iman aydınlığına çıkaracak olan kudret, yorumunu yapmakta olduğumuz Hadîd 57/9’da, ayrıca Bakara 2/257, Mâide 5/16 ve Ahzâb 33/43’te bizzat “Yüce Allah”, İbrâhim 14/1 ve Talâk 65/11’de ise “Hz. Peygamber” olarak belirlenmektedir. İster Hz. Peygamber olsun, isterse tebliğ ettiği Kur’ân olsun, esasında insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak isteyen kudret “Yüce Allah”tır.

2. وَاِنَّ اللّٰهَ بِكُمْ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah, size karşı raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah kulu Hz. Muhammed’e âyetler indirdiğini beyan ettikten sonra, bu âyetleri indirmesini kendisinin kullarına karşı çok şefkatli ve merhametli oluşuna bağlamaktadır. Demek ki vahiy bir şefkat ve merhamet yansımasıdır.

Mesele sadece akılla halledilecek olsaydı vahye gerek kalmaz, insanlar kendilerini cehalet, inkâr ve şirk karanlıklarından hakikatin aydınlığına çıkarabilecek yolu ve prensipleri bulamazlardı. Bu nedenle, Yüce Allah’ın kullarına olan şefkati ve merhameti nedeniyle Hz. Peygamber risalet öğretileriyle buluşturulmuş, karanlıklardan aydınlığa çıkabilmelerinin yolu apaçık bir hale getirilmiştir.

b) Yüce Allah’ın Cömertliği ve Mahşerde Müminler

Yüce Allah, sûrenin 10-12. âyetlerinde Müslümanların infakta sorun yaşamaları nedeniyle çok önemli bir beyana, hatırlatmaya, uyarıya yer vermekte ve şöyle buyurmaktadır: “Ne oluyor size ki, Allah yolunda infak etmiyorsunuz? (Halbuki) göklerin ve yerin mirası sadece ve sadece Allah’a aittir. İçinizden, fetihten önce infak eden ve savaşan(lar, diğerleriylerle) eşit değildir. Onların derecesi, sonradan infak eden ve savaşanlardan daha yüksektir. (Bununla beraber) Allah hepsine en güzel olanı vâdetmiştir. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır. Her kim Allah’a güzel bir borç verirse (Allah) da ona karşılığını kat kat verir; (ayrıca) onun için çok değerli bir ödül vardır.”

Ardından, mahşerde mümin erkeklerle mümin kadınların kendilerini aydınlatmakta olan ışıklarının önlerinde ve sağlarında koşar olduğu görüldüğünde, onlara “Bugün müjdeniz, içlerinde ebedi kalıcılar olarak altlarından ırmaklar akan cennetlerdir; işte büyük kurtuluş budur” denileceği beyan edilmektedir.

ı. Fetih Öncesi Ve Sonrası İnfak ve Savaş Farkı

وَمَا لَكُمْ اَلَّا تُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلِلّٰهِ م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَا يَسْتَو۪ي مِنْكُمْ مَنْ اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ اُو۬لٰٓئِكَ اَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذ۪ينَ اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلًّا وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنٰى وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Size ne oluyor da Allah yolunda infak etmiyorsunuz (vermiyorsunuz)? (Oysa) göklerin ve yerin mirası, yalnızca Allah’a aittir. İçinizden zaferden önce infak eden (veren) ve savaşan(lar, diğerleriyle) eşit değildir. Onların derecesi, sonradan infak edenlerden (verenlerden) ve savaşanlardan daha üstündür. Allah hepsine en güzel olanı (cenneti) vadetmiştir. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “ve size ne oluyor da”; اَلَّا تُنْفِقُوا ellâ tünfikû ifadesi “infak etmemenizle ilgili”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a aittir”; م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ mîrâsü’s-semâvâti tamlaması “göklerin mirası”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (mirası)”; لَا يَسْتَو۪ي lâ yestevî fiili “eşit olmaz”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; مَنْ اَنْفَقَ men enfeke ifadesi “infak eden kişi (ile)”; مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ min kabli’l-fethı tamlaması “fetihten önce”; وَقَاتَلَ ve kâtele fiili “ve savaşmış (olan kişi)”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَعْظَمُ a‘zamu kelimesi “daha üstün(dür)”; دَرَجَةً deraceten kelimesi “derece bakımından”; مِنَ الَّذ۪ينَ اَنْفَقُوا minellezîne enfekû ifadesi “infak etmiş kişilerden, infak edenlerden, verenlerden, dağıtanlardan”; مِنْ بَعْدُ min ba‘dü ifadesi “daha sonra”; وَقَاتَلُوا ve kâtelû fiili “ve savaşmış (olanlardan)”; وَكُلًّا ve küllen kelimesi “ve hepsine”; وَعَدَ ve‘ade fiili “vaad etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi “daha pek çok güzellikler”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduklarınızdan, yaptıklarınızdan”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada Fetih’ten önce infak edip cihad edenlerle sonrakilerin derecelerinin farklı olduğuna dair bir beyan gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا لَكُمْ اَلَّا تُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلِلّٰهِ م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Size ne oluyor da Allah yolunda infak etmiyorsunuz (vermiyorsunuz)? (Oysa) göklerin ve yerin mirası, yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah müminlere hitap ederek Allah yolunda neden infak sorunu yaşadıklarını sorgulamakta, oysa göklerin ve yerin mirasının sadece ve sadece kendisinin olduğunu beyan etmektedir.

a)وَمَا لَكُمْ اَلَّا تُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Ne oluyor size ki, Allah yolunda infak etmiyorsunuz (vermiyorsunuz)?” Önceki âyetlerde de dile getirildiği gibi Medine döneminde Müslümanların içerisinde güven sorunu yaşayanlar oluşmuştu; dolayısıyla gerekli fedakarlıklar noktasında bir kısmının geri kaldığı anlaşılmaktadır.

Daha sonra yorumlayacağımız Hadîd 57/16. âyette bu duruma dolaylı da olsa bir gönderme yapılmaktadır. “Neden Allah yolunda infak etmiyorsunuz?” beyanı “niye infak etmeyecekmişsiniz ki” veya “mutlaka infak edin” manasını elbette içermektedir. Bu ifadenin anlam alanında “İnfak etmemekle elinize ne geçecek” veya “infak etmemenizle ilgili elinizde ne gibi bir delil ve dayanak var ki” gibi mesajlar da elbette bulunmaktadır.

b) وَلِلّٰهِ م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “(Halbuki) göklerin ve yerin mirası sadece ve sadece Allah’a aittir.” Bir kez de Âl-i İmrân 3/180’de geçen bu ifadede Allah yolunda infak etme sorunu yaşayanlara çok önemli bir uyarıda bulunulmakta, insan hayatının geçiciliği vurgulanmakta, sonuçta her bir şeyin Yüce Allah’a kalacağı, göklerin ve yerin gerçek mirasçısının Allah olduğu vurgulanarak Allah’ın verdiği imkanları O’nun rızası ve emri doğrultusunda harcamanın gerekliliği üzerinde durulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak yani gerçek vârisinin Yüce Allah olduğuyla ilgili olarak Hıcr 15/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Dirilten de öldüren de elbette biziz! Her şeye vâris olan biziz.” Enbiyâ’ 21/89’da Hz. Zekeriyya “Yüce Allah’ın vârislerin en hayırlısı olduğunu” beyan etmektedir.

Yüce Allah mevcudat içerisinde her şeyin helak olacağını, bâkî kalacak olanın sadece kendi zâtı olduğunu beyan etmektedir. Her faninin mülkü Yüce Allah’a geçecektir; çünkü ölmeyen gerçek diri ve bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır.

ı. Bu âyetin bir benzeri de Meryem 19/40’ta şu şekilde geçmektedir: “Yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak biz vâris oluruz; üstelik onlar da (başkasına veya başka bir yere değil) sadece bize döndürüleceklerdir.” Benzer şekilde Meryem 19/80’de de Yüce Allah’ın her şeye vâris olacağına dair bir mesaj yer almaktadır. Aynı mesajlar Kasas 28/58’de de vardır.

ıı. Kasas 28/88’de şöyle buyrulmaktadır: “O’nun zâtı hariç (geri kalan) her şey yok olacaktır.” Yüce Allah kendi zâtından başka ne varsa hepsinin yok olacağını beyan ederek kullukta başka varlıklara ilahlık payesi vermenin ne kadar büyük bir hata olduğuna dikkat çekmektedir.

Rahmân 55/26-27’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah şu bilgilere yer vermektedir: “Oradaki herkes fânîdir. (Sadece) Rabbinin azamet ve ikrâm sahibi zâtı bâki kalacaktır.” Bu âyette sözü edilen husus, yeryüzünde bulunan herkesin fânî olduğunun bildirilmesidir.

ııı. Her şey fânî olduğuna göre, bir tek Yüce Allah bâkî kalacaktır. Hadîd 57/3’te beyan edildiği gibi, el-evvel, yani “hiçbir şey yokken var olan sadece Allah” olduğu gibi, el-âhır, yani “en son kalacak olan da sadece O”dur. Nahl 16/96’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sizin yanınızda bulunanlar fânîdir (çünkü siz fânîsiniz); Allah’ın katında olanlar ise bâkîdir.” Bu âyette verilmek istenen temel mesaj da yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekine uygundur.

Her ne ki sonradan yaratılmıştır, bilinmelidir ki onun mutlaka bir sonu vardır. Her ne ki yaratılmamıştır, onun sonu yoktur ki bu sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve ayrıca Hıcr 15/23’te yer alan “Yüce Allah’ın her şeye vâris olması” da bu anlama gelmektedir. Buradaki vârislik elbette mecazdır; hakikat anlamında Yüce Allah’ın herhangi bir şeye veya kişiye vâris olması düşünülemez.

Verilmek istenen mesaj açıktır: Her şey varlığını kaybedecektir. İnsanların bu hayatta bâki kalmayacakları beyan edilerek sonuçta her şeyin helak olacağı, sadece ve sadece Yüce Allah’ın bâkî kalacağı vurgulanmak istenmektedir. Durum böyle olduğu için, malların Yüce Allah yolunda infakı konusunda Müslümanların hiçbir şekilde tereddüt içerisinde olmaması gerekmektedir.

c) Âyetin bu ilk kısmıyla ilgili olarak Râzî şu değerlendirmeyi yapmaktadır:

“Yüce Allah, önce imanı ve infâkı emredip sonra da önceki ayette iman etmenin gerekliliğini vurgulayınca, bu ayette de infâkın gerekliliğini pekiştirmiştir. Buna göre mana şöyle olur: Sizler öleceksiniz ve mallarınızı miras olarak bırakacaksınız. Bu nedenle o mallarınızı, Allah’a itaat olan şeylerde harcamayı ön plana almalı değil misiniz? Bu da malınız mutlaka ya ölüm veya Allah yolunda infâk suretiyle elinizden çıkacaktır.”

“Eğer bu elden çıkma işi birinci şekilde otursa, neticesi Allah’ın laneti, gazabı ve cezası olur. Yok eğer ikinci şekilde olursa neticesi övgü ve mükâfat olur. Mademki o malınız mutlaka elinizden çıkacak, bu durumda her insan o malın elinden övgüye ve mükâfata uygun olacak bir biçimde çıkmasının, lanete ve cezaya layık olacak bir biçimde çıkmasından daha evlâ olduğunu bilir.”(12)

2. لَا يَسْتَو۪ي مِنْكُمْ مَنْ اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ اُو۬لٰٓئِكَ اَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذ۪ينَ اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا “İçinizden zaferden önce infak eden (veren) ve savaşan(lar, diğerleriyle) eşit değildir. Onların derecesi, sonradan infak edenlerden (verenlerden) ve savaşanlardan daha üstündür.” Yüce Allah âyetin bu kısmında müslümanlar aradında “daha önce İslam’a girip fetihler gerçekleştirenler”le “sonrakiler” arasında bir mukayeseye yer vermekte, öncekilerin derece bakımından daha yüksek mertebeler elde ettiklerini haber vermektedir.

a)لَا يَسْتَو۪ي مِنْكُمْ مَنْ اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ “İçinizden zaferden önce infak eden (veren) ve savaşan(lar, diğerleriyle) eşit değildir.” Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(13)

Yüce Allah Fetih’ten önce yani Mekke’nin fethinden(14) veya Hudeybiye antlaşmasından önce Allah yolunda mal ve servetini infak edip savaşanlara dikkat çekmekte ve bunların diğerleriyle yani daha sonra infakta bulunacak ve savaşa katılacaklarla eşit olmayacağını bildirmektedir. Elbette zor ve sıkıntılı zamanlarda yapılan fedakarlık kolay ve rahat zamanlarda yapılanlardan çok daha değerlidir. İmkanlar kısıtlıyken yapılanlar buna göre daha avantajlı zamanlarda yapılanlardan çok daha değerlidir. Zaten belli infak veya fedakarlıklara farklı ödüller vaad edilmesinin amacı da budur.

b) اُو۬لٰٓئِكَ اَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذ۪ينَ اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا “Onların derecesi, sonradan infak edenlerden (verenlerden) ve savaşanlardan daha üstündür.” Yüce Allah Fetih’ten önce infakta bulunup Allah yolunda cihad edenlerin Fetih’ten sonra infak edip cihad edenlerden derece bakımından daha üstün olduğunu beyan etmektedir.

Çünkü öncekiler zor zamanlarda bunu başarmışlar, diğerleri ise daha rahat ve müslümanların sayı ve mühimmat bakımından daha güçlü oldukları zamanlarda bunu gerçekleştirmişlerdir. Durum böyle olunca, öncekilerin Yüce Allah katındaki derecelerinin daha büyük ve daha değerli olduğunu anlamada herhangi bir zorluk söz konusu değildir.

Konuyla ilgili olarak başka bir mukayese bağlamında Nisâ’ 4/95-96’da “Özürsüz olarak yerlerinde oturanlar ile mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad edenlerin bir olmayacağı, malları ve canlarıyla cihad edenleri oturanlardan derece bakımından Yüce Allah’ın üstün kıldığı, bununla beraber her birine de bir güzellik vaad ettiği, mücahitleri oturanlardan yüksek dereceler, bağışlanma ve merhamet noktasında üstün kıldığı” mesajında da yer almaktadır. Benzer bir başka mukayese de Tevbe 9/19-20’de de zikredilmektedir.

c) Âyetteki mukayese ve beyanlarla ilgili şu değerlendirme de oldukça yararlıdır:

“Bu ifade, Yüce Allah’ın Rasûlü’ne canlarıyla ve mallarıyla yardımcı olanların büyüklüğünü ifade eder ki o ilk yıllarda Müslümanların sayısı az, kâfirlerin ise hem sayısı çoktu, hem de güçleri fazlaydı. Dolayısıyla maddî-manevî yardıma o zamandan daha çok ihtiyaç hissediliyordu. Fetih’den sonraki durum ise böyle değildi. Çünkü İslâmiyet o zaman artık güç bulmuş, küfür ise zayıflamıştı.”

“Bunun böyle oluşunun delili, Yüce Allah’ın Tevbe 9/100’de beyan edildiği üzere ‘Muhacir ve Ensâr’dan öncü olan (yarışı başta götürenler)...’ ifadesi ile Hz. Peygamber’in şu hadisidir: Ashabım hakkında ileri geri konuşmayın. Çünkü eğer sizden birisi Uhud dağı kadar altını (Allah yolunda) harcayacak olsa onlardan birisinin bir avuçluk infâkının hatta yarım müdlük infâkının faziletine yetişemez’(15) şeklindeki beyanıdır.”(16)

3.وَكُلًّا وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنٰى وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Allah hepsine en güzel olanı (cenneti) vadetmiştir. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.” Bu ifadenin bir benzeri Nisâ’ 4/95’te de yer almakta, her şeye rağmen diğerlerinin de elbette değersiz olmadığı, yaptıkları fedakarlıklar oranında çeşitli ödüllere mazhar kılınacakları da müjdelenmektedir.

Kur’ân’da 17 kez(17) yer alan الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi ahsen kalıbının müennes kalıbıdır ve “daha güzel, en güzel” manasına gelmekte, muhtemelen “cennet”(18) anlamını vermektedir. Ne zaman ve ne şartlarda yaşamış olurlarsa olsunlar, fedakarlıkları ve hak etmişlikleri farklı olanların gidecekleri cennetler de farklı olabilecektir; zaten cennetlerin birden çok olmasınıın hikmeti de bu gibi sebepler olabilir.

Nihayetinde وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ ifadesi gereği, Yüce Allah’ın insanların yapıp ettiği ne varsa hepsinden haberdar olduğu bildirilmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(19)

ıı. Yüce Allah’a Güzel Borcun Karşılığı

مَنْ ذَا الَّذ۪ي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُٓ اَجْرٌ كَر۪يمٌ “Kim Allah’a güzel bir borç verirse (Allah) da karşılığını ona kat kat verir; onun için değerli bir ödül de vardır.”

Âyetteki مَنْ ذَا الَّذ۪ي men zellezî sorusu “şunu (yapan) her kim”; يُقْرِضُ yukrıdu fiili “borç verir(se)”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; قَرْضًا حَسَنًا kardan hasenen tamlaması “güzel bir borç”; فَيُضَاعِفَهُ fe yudâ‘ıfehû ifadesi “(O, Allah) onu katlar”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَلَهُٓ ve lehû ifadesi “onun için vardır, onun için olacaktır”; اَجْرٌ كَر۪يمٌ ecrun kerîmun tamlaması ise “değerli bir ödül” demektir.

Burada Yüce Allah’a güzel borç verenlere bunun karşılığını fazlasıyla vereceği ve onlara değerli bir ecrin ihsan edileceği gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyetin tıpkı Bakara 2/245’te olduğu gibi Ebu’d-Dahdâh hakkında veya bütün Müslümanlarla ilgili olarak indirildiği rivayet edilmektedir(20) ki âyette herhangi bir isimden söz edilmemesi âyetin mesajını evrensel manada anlayıp yorumlamamızı zorunlu kılmaktadır.

2. Yüce Alah infakın zirvesi demek olan Allah yolunda fedakarlık konusunu ele almakta ve kendilerine ödülü katlayarak vereceğini müjdelemektedir. Âyetin bu cümlesi şöyle de tercüme edilebilir: “Kimdir o kimse ki Allah’a güzel bir borç versin de (Allah) da ona kat kat fazlasıyla (verdiğini) ödesin!” Ayrıca âyete şu meal de verilmektedir: “Kimdir Allah’a güzel, bereketli bir borç verip onu kat kat fazlasıyla geri alacak olan!”(21) Her üç tercümede de maksat aynı kapıya çıkmaktadır.

Âyette sözü edilen “güzel borç” dünya hayatında Yüce Allah için yapılan ve karşılığı sadece Allah’tan beklenen her bir fedakarlıktır. Ancak önceki âyetin mesajıyla uygun olacak şekilde düşünülürse, sözü edilen “güzel borç” infak ve gerektiğinde Yüce Allah yolunda canını infak etmektir ki bu durum ifakın zirvesidir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/245’te şöyle buyrulmaktadır: “Her kim Allah’a güzel bir borç verirse (Allah) da ona karşılığını kat kat verir; (ayrıca) onun için çok değerli bir ödül vardır.” Yüce Allah âyette kendisine güzel borç verilmesinden ve O’nun da bunun karşılığını katlayarak vereceğinden söz etmektedir. Bu kavram hakkında Müzzemmil 73/20 ve Bakara 2/245’te detaylı bigi verdiğimiz için burada aynı malumatı hatırlatmaya gerek görmemekteyiz. Sadece çok önemli bazı noktaları hatırlatmakla yetineceğiz:

Her kim Allah’a güzel bir borç verirse, yani karşılını kullardan değil de sadece Yüce Allah’tan beklerse Allah da ona bunun karşılığını katlayarak vereceğini, mahşerde de çok değerli bir ödülle kendisine ikram edeceğini müjdelemektedir.

Kur’ân’da 6 âyette(22) geçen kard-ı hasen kavramı, geleneksel algıda “Allah rızası için insanlara borç vermek”tir. Hibe için az vermektense, kard-ı hasen şeklinde çok miktarda yardım edip, sonradan geri almak daha iyi bir davranış olarak görülmüş ve bu tür yardımlaşmalar teşvik edilmiştir. Bu anlayışa göre, borç vermek hibe etmekten daha hayırlı sayılmıştır.

- Âyetin metni bu anlayışın dışında daha başka bir inceliğe sahiptir. Sözünü ettiğimiz tercihe göre, âyetin metnindeki اللّٰه Allâh lafzı للّٰه lillâhi şeklinde anlamlandırılmakta, buna göre âyetin meâli, “Kim Allah için güzel borç verirse” şeklini almaktadır. Âyetin metni böyle olmadığı için, maksadı “geri almak üzere şahıslara borç vermek”ten ziyade, “karşılığını Yüce Allah’tan beklemek anlamında Yüce Allah’a borç vermek” şeklinde anlamak daha kapsayıcıdır. Böyle bir anlayışla garibanlara yönelik yapılan yardım çok daha anlamlı olacak ve çok daha fazla kalıcı etki de bırakacaktır.

- Sözün burasında maksadı ifade ederken, yani karşılıksız yardımın önemini vurgularken, Müslümanların birbirine borç vermesini küçümsememiz kesinlikle söz konusu değildir. Elbette borç vermek bir duyarlılıktır; kardeşliğin bir gereğidir; bir ve beraber yaşamanın ayrılmaz parçasıdır. Toplumsal hayatta dayanışmanın önemi ve vazgeçilmezliği zaten tartışmasız bir şekilde kabul edilen yükümlülüktür. Ancak âyetin metni bunu karşılıksız yapmanın çok daha güzel olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

İnfak servetin budanmasıdır; bu nedenle kard-ı hasen Allah’a güvenin sonucu bir fedakârlıktır. Güven imanın ahlâkî karşılığıdır. Allah’a güzel borç verenler bunu içlerinden gelerek verecekler, verdiklerini hissettirmeyeceklerdir. Çünkü Allah’a zaten borçlu olduklarını unutmayacaklardır. Verip başa kakmayacaklar ve verdiğinin karşılığını insanlardan beklemeyeceklerdir.(23) Çünkü onların verdiklerinin karşılığını Yüce Allah onlara kat kat fazlasıyla verecektir, dahası kendilerini bağışlayacaktır.(24)

Yüce Allah kendisine güzel bir borç veren kişiye bunu kat kat fazlasıyla hem bu dünyada hem de mahşerde ödeyecektir. Âyetin sonunda yer alan وَلَهُٓ اَجْرٌ كَر۪يمٌ ve lehû ecrun kerîmun cümlesi ise “onun için değerli bir ödül vardır” manasına gelmekte, âhirette verilecek olan ödüller yani “cennet ödülleri” anlamını içermektedir.(25)

Burada zikredilen اَجْرٌ كَر۪يمٌ ecr-i kerîm “değerli bir ödül” tamlaması benzer şekillerde Ahzâb 33/44, Yâsîn 36/11, Hadîd 57/11, 18’de de yer almaktadır. Ayrıca كَر۪يم kerîm kelimesi Hacc 22/50 ve Ahzâb 33/31’de rızk kelimesinin sıfatı olarak kullanıldığı için, buradaki ecr kelimesinin de “cennetteki rızıklar ve nimetler” olduğunu söyleyebiliriz.

ııı. Müminlere Mahşerde Verilecek Ödüller

يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعٰى نُورُهُمْ بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَبِاَيْمَانِهِمْ بُشْرٰيكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Mümin erkeklerle mümin kadınları, (kendilerini aydınlatan) nûrlarının (ışıklarının) önlerinde ve sağlarında koşarken gördüğün günde, (onlara) ‘Bugün müjdeniz, içlerinde ebedî kalıcılar olarak (kalacağınız), altlarından ırmaklar akan cennetlerdir.’ (denecektir). Asıl büyük kurtuluş işte budur!”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “işte o gün”; تَرَى terâ fiili “göreceksin, gördüğün gün”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi “mümin erkekleri, inanan erkekleri”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti kelimesi “ve mümin kadınları, inanan kadırları (gördüğün gün)”; يَسْعٰى yes‘â fiili “koşar, koşacak”; نُورُهُمْ nûruhum tamlaması “onların nuru”; بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ beyne eydîhim ifadesi “onların önlerinden”; وَبِاَيْمَانِهِمْ ve bi eymânihim ifadesi “ve onların sağlarından”; بُشْرٰيكُمُ büşrâküm tamlaması “sizin müjdeniz (şudur)”; الْيَوْمَ el-yevme ifadesi “bugün”; جَنَّاتٌ cennâtün kelimesi “cennetler, bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَارُ en-enhâru sözcüğü “nehirler, ırmaklar”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; ذٰلِكَ هُوَ zâlike hüve ifadesi “işte odur sadece o”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluş” demektir.

Burada cennetlik erkeklere ve kadınlara yönelik olarak Yüce Allah’ın müjdeleri ile asıl kurtuluşun bu olduğu gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعٰى نُورُهُمْ بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَبِاَيْمَانِهِمْ “Mümin erkeklerle mümin kadınları, (kendilerini aydınlatan) nûrlarının (ışıklarının) önlerinde ve sağlarında koşarken gördüğün günde.” Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Tahrîm 66/8’de de geçmektedir. Yüce Allah mahşer şartlarında yaşanacak gerçeklere dikkat çekmekte ve nurlarının onların önlerinde ve sağlarında yürüyor olacağını haber vermektedir. Yüce Allah’a ve peygamberlere inanıp güvenenlerin ödülleri ve nurları olacağı daha sonra yorumlayacağımız Hadîd 57/19. âyette de dile getirilmektedir.

“Nurlarının önlerinde ve sağlarında yürümesi, koşması” mecazi bir ifade olsa gerektir ve aslında dünya hayatında gerçekleştirdikleri iman ve salih amellerinin mahşerde onların önünü ve sağlarını yani her taraflarını “aydınlatması” mesajını içermektedir.(26)

“Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği burada iki yön sayılmış, ancak her taraf kast edilmiş olmalıdır.(27) Sağın ve önün zikredilme sebebi de muhtemelen iyi insanların amel defterlerini önden ve sağ taraflarından alacak olmalarıdır. Kötüler ise amel defterlerini arkalarından ve sol taraflarından alacaklardır.(28) Bu nedenle âyetteki sağ ve ön iyi insanların amel defterleriyle buluşturulma şeklinden dolayı zikredilmektedir.(29)

2. بُشْرٰيكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “(Onlara) ‘Bugün müjdeniz, içlerinde ebedî kalıcılar olarak (kalacağınız), altlarından ırmaklar akan cennetlerdir.’ (denecektir). Asıl büyük kurtuluş işte budur!” Yüce Allah mahşer şartlarında mümin erkeklere ve mümin kadınlara dünyadaki amellerinin karşılığı olarak nur verileceğini beyan ettikten sonra, bu defa kendilerinin müjdeleneceğini haber vermekte, içlerinde ebedi kalacakları ve altlarından ırmakların çağıldadığı cennetlerin verileceğini bildirmektedir.

Bu müjde, Bakara 2/25’teki müjdenin gerçekleşeceğini göstermekte, ispat etmekte, ayrıca Enbiyâ’ 21/103’te müminlere mahşerde yönlendirilecek beyanı hatırlatmakta, dahası Fussılet 41/30-32’de kendilerine bunun daha dünyadaken bile iletilmiş olacağı haber verilmekte, Ra‘d 13/23-24’te ise mahşerde meleklerin kendilerini selamlaması şeklinde hayat bulacağı zikredilmektedir.

Yüce Allah mümin erkeklere ve kadınlara bu müjdeyi verdikten sonra işte asıl başarının, bahtiyarlığın, mazhariyetin, zaferin ve kurtuluşun bu olacağını âyetin sonunda ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ cümlesiyle dile getirmektedir. Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da 16 kez(30) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Âyette yer alan هُوَ huve zamiri cümleye vurgu manası katmakta, bunun dışında yani Yüce Allah’ın müjdesinin dışında kalan sanıların, zanların hiçbir şekilde kurtuluş ihtimali içermediği mesajını özellikle anlama katmaktadır.

c) Münafıkların Mahşerdeki Perişan Durumu

Yüce Allah, sûrenin 13-15. âyetlerinde bu defa sözü münafıkların mahşerdeki durumuna getirmekte, münafık erkeklerle münafık kadınların, müminlere “Bizi bekleyin, nurunuzdan bir parça ışık alalım” diyecekleri günde kendilerine “Arkanıza dönün de (orada) ışık arayın!” denileceğini, hemen aralarına, içinde rahmet, dışında azap bulunan kapılı bir sur çekilmiş olacağını bildirmektedir.

Ardından, münafıkların müminlere “Biz sizinle beraber değil miydik?” diye seslenecekleri, müminlerin de onlara şu cevabı vereceği beyan edilmektedir: “Evet; ancak siz kendinizi fitneye soktunuz; fırsat beklediniz; şüpheye düştünüz ve Allah’ın emri (ölüm, kıyâmet) gelip çatıncaya kadar kuruntular sizi aldattı; o çok aldatan (şeytan) sizi Allah hakkında bile aldattı. Bugün artık ne sizden ne de inkâr edenlerden fidye kabul edilir. Varacağınız yer ateştir. Size yaraşan odur. O, ne kötü sondur (duraktır)!”

ı. Müminlerden Işık İstemeleri ve Aldıkları Cevap

يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ ق۪يلَ ارْجِعُوا وَرَآءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ ف۪يهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ “Münafık erkeklerle münafık kadınların müminlere ‘Bizi bekleyin, nûrunuzdan (ışığınızdan) bir parça nûr (ışık) alalım.’ diyeceği günde (kendilerine) ‘Arkanıza dönün de (orada) bir nûr (ışık) arayın!’ denecektir. Onların arasına içinde merhamet, dışında azap bulunan kapılı bir sur çekilmiş (olacak)tır.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “işte o gün”; يَقُولُ yekûlü fiili “diyecek(lerdir)”; الْمُنَافِقُونَ el-münâfikûne kelimesi “münafık, iki yüzlü erkekler”; وَالْمُنَافِقَاتُ ve’l-münâfikâtü kelimesi “ve münafık, iki yüzlü kadınlar”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş olanlara”; انْظُرُونَا unzurûnâ ifadesi “bize bakın ki, bizi bekleyin ki”; نَقْتَبِسْ naktebis fiili “alalım”; مِنْ نُورِكُمْ min nûriküm ifadesi “sizin nurunuzdan”; ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(onlara şöyle) denilmiş olacak ki”; ارْجِعُوا ırci‘û emri “dönün”; وَرَآءَكُمْ verâeküm ifadesi “sizin arkanıza”; فَالْتَمِسُوا feltemisû emri “arayın”; نُورًا nûran kelimesi “ışık (arayın)”; فَضُرِبَ fe duribe edilgen fiili “vurulmuş olacaktır”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarına”; بِسُورٍ bi sûrin ifadesi “bir sur”; لَهُ lehû ifadesi “onun için vardır”; بَابٌ bâbun kelimesi “bir kapı(sı)”; بَاطِنُهُ bâtınuhû tamlaması “onun içi var ya”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onun içinde vardır”; الرَّحْمَةُ er-rahmetü ifadesi “rahmet”;وَظَاهِرُهُ ve zâhiruhû tamlaması “ve onun dışında da (vardır)”; مِنْ قِبَلِهِ min kıbelihî ifadesi “onun ön (dış) tarafından”; الْعَذَابُ el-‘azâbu kelimesi ise “azap, (dışında azap bulunan kapı)” demektir.

Burada münafık erkeklerin ve münafık kadınların müminlerden mahşerdeki bir yardım talebi, kendilerine verilecek cevap ve nihayet her iki grup arasına bir surun çekileceği gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ ق۪يلَ ارْجِعُوا وَرَآءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا “Münafık erkeklerle münafık kadınların müminlere ‘Bizi bekleyin, nûrunuzdan (ışığınızdan) bir parça nûr (ışık) alalım.’ diyeceği günde (kendilerine) ‘Arkanıza dönün de (orada) bir nûr (ışık) arayın!’ denecektir.” Yüce Allah müminlerle ilgili durumunu beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği, bu âyette sözü münafık erkeklere ve kadınlara getirmekte, onların müminlere yönelik bir tâbi ile kendilerine verilecek cevabı dile getirmektedir.

a) يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ “Münafık erkeklerle münafık kadınların müminlere ‘Bizi bekleyin, nûrunuzdan (ışığınızdan) bir parça nûr (ışık) alalım.’ diyeceği günde.” Yüce Allah mahşerde münafık erkeklerin ve münafık kadınların müminlere hitaben onlara dönmelerini ve ışıklarından istifade etmek isteyeceklerini haber vermektedir.

ı. Kur’ân’da اَلْمُنَافِقُون وَالْمُنَافِقَات el-münâfikûne ve el-münâfikâtü “münafık, iki yüzlü erkekler ve münafık, iki yüzlü kadınlar” anlamına gelen kelimeler yanyana beş kez(31) zikredilmektedir ki bu kullanımların bir örneği de yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyettir.

ıı. Âyette geçen انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ unzurûnâ naktebis min nûriküm ifadesi “Bize bakın (bekleyin) de ışığınızdan bir parça biz de istifade edelim” manasına gelmektedir. Esasında buradaki انْظُرُونَا unzurûnâ ifadesi “bize bakın” manasından ziyade “bizi bekleyin” anlamını veriyor olmalıdır.(32) İşte dünya hayatında münafıklıktan beslenen bu tiplere adeta şöyle denmiş olacaktır: “Siz dönmeyi, dönekliği pek seversiniz; o halde eğer mümkünse şimdi de dönün ve ışığı geride bıraktığınız yerde, dünyada arayın.”(33) Onlara aslında “yeryüzünde yaşarken ışığı, aydınlığı aramış olmalıydınız” denmek istenmektedir.

b) ق۪يلَ ارْجِعُوا وَرَآءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا “(Münafıklara) ‘Arkanıza dönün de (orada) ışık arayın!’ denilecektir.” İnsanlar ışıklarını bu hayatta elde eder ve buradan öbür âleme teşırlar. Burada hak ve hakikatin ışığı demek olan Kur’ân’a, İslâm’a itibar etmeyenler mahşerde herhangi bir ışık bulamayacaklardır; âyette verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir. Zirâ âyette geçen وَرَآءَكُمْ verâeküm tamlaması “arkanız” demektir ve konuşma mahşerde gerçekleşeceği için oraya göre “arka” denen yer dünya hayatı olmalıdır. İşte münafıklar dünyada “nifak ektikleri için” ve genelde mehşere iman etmedikleri için orada karşılaştıkları bu durum karşısında çaresiz kalacaklar ve hiç de arzu etmedikleri beyanlara muhatap kılınmış olacaklardır.

Dünyada ışık manasında hakikatin yanında yer almayanlar mahşerde ışık namına herhangi bir şey bulamayacaklardır. Ebû Müslim’e göre burada zikredilen “geriye dönün” ifadesi aslında “istediğiniz şeyi elde etmeniz mümkün değil” anlamında kesin bir red anlamı içermektedir.(34) Her durumda maksat anlaşılmakta ve münafık erkeklerle kadınların mahşer şartlarındaki bu isteklerine ulaşmalarının mümkün olmadığı beyan edilmek istenmektedir. Nitekim devam eden cümlenin mesajı da bu anlamı bir manada zorunlu kılmaktadır.

2.فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ ف۪يهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ “Onların arasına içinde merhamet, dışında azap bulunan kapılı bir sur çekilmiş (olacak)tır.” Yüce Allah mahşer şartlarında münafıklarla müminlerin arasına bir sur çekilmiş olacağını, bir kapısı bulunan bu surun içinde rahmet ve merhametin, dış tarafında ise azabın bulunacağını haber vermekte, bir anlamda bu grupların birbirleriyle iletişimlerinin kesilmiş olacağı mesajını vermektedir.

Âyette geçen ضُرِبَ بَيْنَهُمْ duribe beynehum ifadesi “aralarına vurulmak”, “aralarına gerilmek”, “aralarına çekilmek” demektir. Bu arada âyetteki سُورٍ sûr kelimesi ise bilinen anlamda “sur”, “hisar”, “kalın duvar” gibi anlamlar vermekte, bazı âlimlerimiz maksadı A‘râf 7/46’da da geçtiği gibi hıcâb yani “engel”, “perde”, “mani” şeklinde anlamışken,(35) diğer bir kısmı bununla kast edilenin aynı âyette geçen A‘râf olduğunu dile getirmişlerdir.(36)

Burada yer alan فَضُرِبَ ifadesindeki فَ fâ/fe harfinin takıbiye manasına geldiğini ve önceki cümlede dile getirilen isteklerin devam etmemesi, yani süreklilik arz ederek müminleri rahatsız etmemesi için aralarına hemen duvarın veya surun çekilmiş olacağı bildiriliyor diyebiliriz.

Bu surda bulunduğu beyan edilen, üstelik içinde rahmetin, dış tarafında ise azabın bulunduğu haber verilen kapının mahiyeti hakkında herhangi bir şey söylemek durumunda değiliz. Bunlar mahşere dair detay bilgilerdir ve hakikatlerini Yüce Allah’tan başkası hiçbir şekilde bilememektedir. Buna rağmen, بَاب bâb kelimesiyle ifade edilen “kapı”dan maksadı “iman” olarak anlayıp kişinin imanla dolu yüreğinin bir rahmet sebebi, iman dışında kalan kısmın ise bir azap sebebi olacağı yorumu yapılmaktadır.(37)

“Kapı”nın içinden maksadın içinde rahmet bulunan mekan anlamında “cennet” olduğu, “sur”un dış tarafından ise azap geleceği, yanı dışarıda kalan kısmın “cehennem” olacağı da ifade edilmektedir.(38) Buna göre “sur”un müminlere olan tarafında rahmet bulunacağı, kafirlere olan tarafından ise kendilerine azap geleceği ifade edilmiş olmaktadır.

Sözün özü şudur: Cennet ile cehennem arasına bir sur, bir duvar, bir engel çekilmiş olacaktır. Bu surun bir de kapısı bulunacaktır ki müminler bu kapıdan cennete gidecekler; kâfirler ise hep o azap ve ateş içinde kalacaklardır.(39) Allah en iyisini bilir.

ıı. Dünyadaki Aldanmışlıkları

يُنَادُونَهُمْ اَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قَالُوا بَلٰى وَلٰكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ اَنْفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْاَمَانِيُّ حَتّٰى جَآءَ اَمْرُ اللّٰهِ وَغَرَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ “(Münafıklar) onlara (müminlere) ‘Biz sizinle birlikte değil miydik?’ diye sesleneceklerdir. (Müminler de) şöyle diyeceklerdir: Evet ancak siz kendinizi fitneye soktunuz, beklediniz, şüpheye düştünüz ve Allah’ın emri (ölüm) gelip çatıncaya kadar kuruntular sizi aldattı; o çok aldatan (şeytan) sizi Allah ile aldattı.”

Âyetteki يُنَادُونَهُمْ yünâdûnehum ifadesi “(münafıklar) onlara (müminlere şöyle) sesleneceklerdir”; اَلَمْ نَكُنْ elem nekün sorusu “biz (şöyle) değil miydik”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, demiş olacaklar ki”; بَلٰى belâ edatı “evet”; وَلٰكِنَّكُمْ ve lâkinneküm ifadesi “ve ancak sizler”; فَتَنْتُمْ fetentün fiili “fitneye soktunuz”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinizi, kendinizi”; وَتَرَبَّصْتُمْ ve terabbastüm fiili “ve fırsat beklediniz”; وَارْتَبْتُمْ va’rtebtüm fiili “ve şüpheye düştünüz”; وَغَرَّتْكُمُ ve ğarratküm fiili “ve sizi aldattı”; الْاَمَانِيّ el-emâniyyü kelimesi “kuruntular”; حَتّٰى جَآءَ hâttâ câe ifadesi “gelinceye kadar, tâ ki geldi”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın emri”; وَغَرَّكُمْ ve ğarraküm ifadesi “ve sizi aldattı”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah ile, Allah hakkında”; الْغَرُورُ el-ğarûru kelimesi ise “çok aldatan, şeytan” demektir.

Burada münafıkların mahşerdeki son bir çabası ve Müslümanların kendilerine yöneltecekleri birtakım hatırlatmalar gündeme getirilmektedir.

1.يُنَادُونَهُمْ اَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ “(Münafıklar) onlara (müminlere) ‘Biz sizinle birlikte değil miydik?’ diye sesleneceklerdir.” Yüce Allah önceki âyette münafıkların müminlerden ışık isteyeceklerini, ancak kendilerine olumsuz cevap verileceğini, iki grup arasında kapısı olan bir sur çekilmiş olacağını, surun içinde rahmet olduğunu, dışından ise azap geleceğini beyan ettikten sonra, bu âyette surun dışında azapta olan münafıkların surun içinde rahmet ortamında bulunan müminlere yönelik bir ifadesine yer vermektedir. Bu çerçevede “biz sizinle birlikte değil miydik?” diyeceklerini ve müminlerin kendilerine çeşitli cevaplar vereceğini bildirmektedir.

Onların bu sözleriyle kast ettikleri şeyler, iman etmemiş olsalar da şeklen, yani durumu kurtarmak için müslümanların arasında müslümanmış gibi göründükleri, ibadetlerde, mescitlerde, namazlarda, oruçlarda, nikah ve miras gibi konularda, savaşlarda, topluluklarda, onlarla birlikte olduklarını dile getirmiş olacaklardır.(40) Münafıkların bu yalancı tavırlarıyla ilgili olarak dünya hayatında da benzer yalanları dile getirdikleri hem Bakara 2/14’te, hem de Nisâ’ 4/141’de ele alınmakta, onların döneklikleri hatırlatılmaktadır. Bu alışkanlıklarını mahşerde de sürdürmek isteyen münafıklara hiç de beklemedikleri cevaplar şu şekilde verilmiş olacaktır:

2. قَالُوا بَلٰى وَلٰكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ اَنْفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْاَمَانِيُّ حَتّٰى جَآءَ اَمْرُ اللّٰهِ وَغَرَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُور “(Müminler de) şöyle diyeceklerdir: Evet ancak siz kendinizi fitneye soktunuz, beklediniz, şüpheye düştünüz ve Allah’ın emri (ölüm) gelip çatıncaya kadar kuruntular sizi aldattı; o çok aldatan (şeytan) sizi Allah ile aldattı.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde müslümanların münafıklara vermiş olacakları cevabın içeriğini hatırlatmakta, öncelikle kendilerine بَلٰى belâ “evet (zahirde, görünüşte böyledi)” diyeceklerini bildirmektedir. Bu beyanın ardından münafıkların düştükleri beş hataya dair şöyle buyrulmaktadır:

a) وَلٰكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ اَنْفُسَكُمْ “Ancak siz kendinizi fitneye soktunuz.” Yüce Allah münafıklara mahşerde müminlerin vereceği cevabın ilk cümlesinde “onların kendi başlarını belaya soktuklarını”, münafıklık ederek bir anlamda küfre dalmakla ve günahları benimsemekle kendilerini yaktıklarını, birbirlerini ayarttıklarını, kendi canlarına kötülük ettiklerini, fitneye doğru giderek ateşe doğru sürüklendiklerini, helaki tercih ettiklerini söyleceklerini haber vermektedir.

b) وَتَرَبَّصْتُمْ “(Fırsat) beklediniz.” Müminler münafıkların dünya hayatında Müslümanların başlarına hep bir sıkıntı, bir bela, bir musibet gelmesini, Tûr 52/30’da da belirtildiği gibi Hz. Peygamber’in ölmesini gözettiklerini,(41) böyle bir akıbetin gelişini beklediklerini ileteceklerini bildirmektedir. Bazı müfessirler bu fiilin manası çerçevesinde, münafıkların iman noktasındaki kararsızlıklarını ve tevbe etmeyerek beklediklerini ileri sürmüştir.(42)

c) وَارْتَبْتُمْ “Şüpheye düştünüz.” Yüce Allah mahşerde müslümanların münafıklara yönelik değerlendirmelerinde onların şüphe içerisinde bulunduklarını söyleceklerini ifade etmektedir. Şüpheye konu noktalar Yüce Allah’ın geleceğe dair vaadleri, Hz. Peygamber’in risaleti, öldükten sonra mahşer için diriltilme gibi konuları zikredebiliriz.(43)

d) وَغَرَّتْكُمُ الْاَمَانِيُّ حَتّٰى جَآءَ اَمْرُ اللّٰهِ “Allah’ın emri (ölüm, kıyâmet) gelip çatıncaya kadar kuruntular sizi aldattı.” Yüce Allah münafıkların bu akıbeti hak etmelerinin dördüncü sebebini Müslümanların kendilerine Allah’ın emri yani ölüm gelinceye kadar birtakım kuruntuların onları aldatması şeklinde aktaracaklarını bildirmektedir. Burada sözü edilen kuruntular bütün bâtıl ve yanlış şeyler olarak açıklanabilir. Burada geçen اَمْرُ اللّٰهِ emrullahi tamlamasından maksat, tıpkı Hıcr 15/99’da da geçtiği üzere “ölüm” veya “Kıyamet, mahşer” manasına alınmalıdır.(44)

Çünkü münafıkların sayılan bu özellikleri ölünceye kadar kendilerinde bulunmaktaydı. Durum böyle olunca, kendilerini fitneye sokmaları, müslümanların başına sıkıntı gelmesini beklemeleri, ilahi hakikatlerden sürekli şüphelenmeleri ve bu gibi yersiz ve gereksiz kuruntuların bunları aldatması ölünceye kadar sürmüş, tevbe etmemişlerdi. Âyette geçen الْاَمَانِيّ el-emâniyy kelimesi el-ümniyyeh kelimesinin çoğuludur ve “kuruntular”, “yersiz düşünceler”, “delilsiz kanaatler” manasına gelmektedir.

Bütün bu sayılanların altında yatan sebep ise devam eden cümlede şu şekilde dile getirilmektedir:

e) وَغَرَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُور “O çok aldatan (şeytan) sizi Allah hakkında (Allah ile) aldattı.” Bu ifade şeytanın münafıkları Yüce Allah ile aldattığı manasını içermektedir. Âyette geçen الْغَرُور el-ğarûr kelimesi “çok aldatıcı” manasıyla “şeytan” için kullanılmaktadır. Buna benzer uyarılar Lokmân 31/33 ve Fâtır 35/5’te de yer almaktadır.

Şeytanın insanları Allah ile aldatması ifadesi Yüce Allah’ın her bir günahı ve herkesi affedebileceği, günah işlememek için herhangi bir gayret içerisine girilmesinin gerekli olmadığı, aslında ahiretin de azabın da bulunmadığı gibi vesveseler bu türden şeytan kaynaklı aldanışların kapsamında yer almaktadır. Bu kelime el-ğurûr şeklinde de okunmuş ve münafıkları “gurur ve aldanışlarının aldattığı” manası elde edilmiştir.(45)

ııı. Kendilerinden Fidye Kabul Edilmeyecek Oluşu

فَالْيَوْمَ لَا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَلَا مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مَاْوٰيكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلٰيكُمْ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Bugün artık sizden (münafıklardan) da kâfir olanlardan da fidye kabul edilmez. Barınağınız ateştir. Size layık olan odur. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki فَالْيَوْمَ felyevme kelimesi “bugün”; لَا يُؤْخَذُ lâ yu’hazü edilgen fiili “alınmayacaktır, kabul edilmeyecektir”; مِنْكُمْ minküm idadesi “sizden de”; فِدْيَةٌ fidyetün kelimesi “fidye”; وَلَا مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ve lâ minlellezîne keferû ifadesi “ve kafirlerden de, inkar etmiş kişilerden de”; مَاْوٰيكُمُ me’vâküm tamlaması “sizin varacağınız yer”; النَّارُ en-nâru kelimesi “ateş(tir)”; هِيَ hiye zamiri “orası, o (ateş)”; مَوْلٰيكُمْ mevlâküm tamlaması “size yaraşandır”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ve ne kötüdür”; الْمَص۪يرُ el-mesîru kelimesi ise “varış yeri, son” demektir.

Burada mahşerde münafıklardan ve inkârcılardan hiçbir şekilde fidye alınmayacağı ve yerlerinin de ateş azabı olacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَالْيَوْمَ لَا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَلَا مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Bugün artık sizden (münafıklardan) da kâfir olanlardan da fidye kabul edilmez.” Yüce Allah mahşerde münafıklara ve kafirlere yönelik olarak kendilerinden hiçbir fidyenin alınmayacağını haber vererek, orada herhangi bir kayırmacılık, rüşvet, fidye vs.’nin olamayacağını da muhataplara bildirmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Me‘âric 70/11-14’te şöyle buyrulmaktadır: “Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın.”

Demek ki suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(46) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(47)

İşte âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını, eşlerini, kardeşlerini, kendilerini koruyup barındıranları, hatta yeryüzünde kim varsa hepsini” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, onları feda etmeyi cân-ı gönülden isteyebileceklerdir. Fakat bu istek veya düşünce hiçbir şekilde kabul görmeyecektir.

2. مَاْوٰيكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلٰيكُمْ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Barınağınız ateştir. Size layık olan odur. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah âyetin bu kısmında münafıkların ve inkarcıların akıbetiyle ilgili bilgi sunmakta ve cehennem azabının onları beklediğini haber vermektedir.

a)مَاْوٰيكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلٰيكُمْ “Barınağınız ateştir. Size layık olan odur.” Yüce Allah münafıkların ve kafirlerin varıp duracakları yerin ateş azabı olduğunu ve içinde olacakları ateş azabının kendilerinin dostu (!) olacağını bildirmektedir. Dünyada hak ve hakikatin karşılığında sapkınlığı tercih edenler aslında ateşi tercih ettiklerini bilmelidirler. İşte bu tercihin sonucu olarak mahşerde de varıp duracakları yer ateş azabı olacaktır.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(48) zikredilmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermekte, pek çok âyette yer alan النَّار en-nâr sözcüğü ise “ateş, ateş azabı, cehennem ateşi” gibi anlamları içermektedir.

Burada geçen مَوْلٰي mevlâ ifadesi “efendi”, “yardımcı”, “işlerimizi çekip çeviren”,(49) “sahip”, “mâlik”, “dost”,(50) “koruyucu”(51) gibi manalar içermektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde el-mevlâ,(52) mevlâ,(53) mevlâküm,(54) mevlâhu,(55) mevlâhum(56) ve mevlânâ(57) kalıplarında geçmekte ve dört âyetteki kullanım hariç(58) hepsinde de Yüce Allah için kullanılmaktadır.

Nahl 16/76’da “(kölenin) efendisi”, Hacc 22/13’teki “kötü dost”, Dühân 44/41’de “faydasız dost”, yorumunu yapmakta olduğumuz Hadîd 57/15’te ise cehennemin oradakilere “dost” olması manasında kullanılmaktadır. Dünya hayatında ateş konumunda olan sapkınlığı, inkârı, şirki ve nifakı tercih edenler bunun bir karşılığı olarak ateş azabına çarptırılacaklarını bilmelidirler.

b) وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah münafıkların ve inkarcıların varacağı yerin ateş azabı olacağını, ateşin onların dostu (!) olacağını beyan ettikten sonra, orasının yani cehennem azabının yaşanacağı yerin ne de kötü bir dönüş yeri oladacağını hatırlatmakta, muhatapların ona göre bir yer ve konum elde etmeleri gerektiğini kendilerine özellikle hatırlatmak istemektedir.

Kur’ân’da 37 kez yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir.(59) Âyetteki بِئْسَ bi’se “ne kötüdür!” kelimesinin verdiği anlam da bu manayı pekiştirmektedir. Burada geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(60) zikredilmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. İşte vahye karşı dünyada öfke ve nefret saçanların mahşerde çok daha şiddetli bir azapla karşılaşacakları ve orasının son derece kötü bir yer ve kötü bir son olacağı haber verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Benzer bir örnek için bk. Yûsuf 12/11.
  • Yûsuf 12/11
• 2 - Mü’min 40/7.
  • Mü'min 40/7
• 3 - Zemahşerî, age., IV, 461.
• 4 - Semerkandî, age., III, 402.
• 5 - Semerkandî, age., III, 402. 6 - Zemahşerî, age., IV, 461.
• 7 - Semerkandî, age., III, 402; Taberî, XXVII, 218. 8 - Yazır, age., VII, 421.
• 9 - Semerkandî, age., III, 402; Taberî, XXVII, 218; Zemahşerî, age., IV, 461.
• 10 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97, 122; Ra‘d 13/16; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Fâtır 35/20; Zümer 39/6; 11 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39; İbrâhîm 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Fâtır 35/20 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 12 - Râzî, age., XXIX, 218.
• 13 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 14 - Semerkandî, age., III, 403; Taberî, age., XXVII, 220; Zemahşerî, age., IV, 462.
• 15 - Müslim, Fedâilü’s-Sahâbe, 221-222. 16 - Râzî, age., XXIX, 219.
• 17 - Nisâ’ 4/95; A‘râf 7/137, 180; Tevbe 9/107; Yûnus 10/26; Ra‘d 13/18; Nahl 16/62; İsrâ’ 17/110; Kehf 18/88; Tâhâ 20/8; Enbiyâ’ 21/101; Fussılet 41/50; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Haşr 59/24; Leyl 92/6, 9. 18 - Semerkandî, age., III, 403; Taberî, age., XXVII, 221; Zemahşerî, age., IV, 462.
  • Nisâ 4/95 A‘râf 7/137 A‘râf 7/180 Tevbe 9/107 Yûnus 10/26 Ra‘d 13/18 Nahl 16/62 İsrâ 17/110 Kehf 18/88 Tâhâ 20/8 Enbiyâ 21/101 Fussilet 41/50 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Haşr 59/24 Leyl 92/6 Leyl 92/9
• 19 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 20 - Semerkandî, age., III, 404. 21 - Esed, age., s. 1111.
• 22 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 23 - İslâmoğlu, age., s. 1085’te 11 ve 1087’de 14. not. 24 - Bakara 2/245; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/245 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17
• 25 - Semerkandî, age., III, 404; Taberî, age., XXVII, 222.
• 26 - Taberî, age., XXVII, 222.
• 27 - Semerkandî, age., III, 404. 28 - İsrâ’ 17/71; Vâkı‘a 56/8-9; Hâkka 69/19-25; İnşikâk 84/7-13; Beled 90/-18-19. 29 - Taberî, age., XXVII, 223; Zemahşerî, age., IV, 463.
  • İsrâ 17/71 Vâkı‘a 56/9 Hâkka 69/25 İnşikâk 84/13 Beled 90/19
• 30 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9.
  • Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9
• 31 - Tevbe 9/67, 68; Ahzâb 33/73; Feth 48/6; Hadîd 57/13. 32 - Zemahşerî, age., IV, 463. 33 - Yazır, age., VII, 426.
  • Tevbe 9/67 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/73 Fetih 48/6 Hadîd 57/13
• 34 - Râzî, age., XXIX, 225.
• 35 - Taberî, age., XXVII, 225. 36 - Semerkandî, age., III, 405; Râzî, age., XXIX, 225-226.
• 37 - Yazır, age., VII, 426.
• 38 - Semerkandî, age., III, 405. 39 - Taberî, age., XXVII, 226; Zemahşerî, age., IV, 463; Râzî, age., XXIX, 226.
• 40 - Semerkandî, age., III, 405; Taberî, age., XXVII, 226; Zemahşerî, age., IV, 463.
• 41 - Semerkandî, age., III, 405. 42 - Semerkandî, age., III, 405.
• 43 - Semerkandî, age., III, 405; Taberî, age., XXVII, 226. 44 - Semerkandî, age., III, 405; Zemahşerî, age., IV, 463.
• 45 - Zemahşerî, age., IV, 464.
• 46 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 47 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 48 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 49 - Zemahşerî, age., I, 328. 50 - Taberî, age., III, 159. 51 - Semerkandî, age., I, 190. 52 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 53 - Muhammed 47/11. 54 - Âl-i İmrân 3/150; Enfâl 8/40; Hacc 22/78; Tahrîm 66/2. 55 - Tahrîm 66/4. 56 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30. 57 - Bakara 2/286; Tevbe 9/51. 58 - Nahl 16/76; Hacc 22/13; Dühân 44/41; Hadîd 57/15.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Muhammed 47/11 Âl-i İmrân 3/150 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4 En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Bakara 2/286 Tevbe 9/51 Nahl 16/76 Hacc 22/13 Duhân 44/41 Hadîd 57/15
• 59 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 60 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6