Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 52-68. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın kıssasının bu suredeki “dördüncü” bölümünü gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak kıssanın sadece burada geçen birtakım detayları üzerinde de durmaktadır.

Hz. Musa Kıssası IV

a) İsrailoğulları’na Yönelik Büyük Lütuf

Yüce Allah sûrenin 52-59. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarıyla birlikte geceleyin yola çıkmasını, düşman tarafından takip edileceklerini, Firavun’un şehirlere adamlar gönderdiğini, İsrailoğulları’nı az ve hakir görüp kendilerini donanımlı ve güçlü gördüğünü onlara söylediğini hatırlatmaktadır.

Ardından, Yüce Allah’ın bu kibirli kişileri yani Firavun ve kavmini sahip oldukları bahçelerden, pınarlardan, hazinelerden ve değerli makamlardan çıkardığı, böylece İsrailoğulları’nı onlara yani geride bıraktıklarına mirasçı kıldığı açıkça ifade edilmektedir.

ı. Hz. Musa’ya Yola Çıkış Emrinin Verilişi

وَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنْ اَسْرِ بِعِبَاد۪يٓ اِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ “Musa’ya ‘Kullarımı geceleyin yola çıkar; şüphesiz ki takip edileceksiniz!’ diye vahyetmiştik.”

Âyetteki وَاَوْحَيْنَا ve evhaynâ fiili “ve vahyetmiştik”;اِلٰى مُوسٰى ilâ mûsâ ifadesi “Musa’ya”; اَنْ اَسْرِ en esri emri “geceleyin yola çıkar diye”; بِعِبَاد۪ي bi‘ıbâdî tamlaması “benim kullarımı”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مُتَّبَعُونَ müttebe‘ûne kelimesi ise “takip edilenler (olacaksınız), takip edileceksiniz” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya yönelik kavmiyle birlikte hicret emri ve takip edilecekleri bilgisi gündeme getirilmektedir.

Dühân 44/23’te de olduğu gibi, Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya vahyedip kullarını geceleyin yola çıkarmasını emretmekte, bunun gece olmasının sebebini ise “takip edilecek olmaları” diye belirlemektedir. “Takip edilecek olmaları” nedeniyle Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı bilgilendirerek tedbir almasını, tedbire müracaat etmesini, meselenin her aşamasını ilâhî yardıma terk etmemesini, elinden geleni yapmasını ona emretmektedir.

Kıssada sözü edilen yolculuk hakkında Tâhâ 20/77’de şöyle buyrulmaktadır: “Mûsâ’ya, ‘Kullarımla birlikte geceleyin yola çık da (size) yetişilmesinden korkmaksızın ve (boğulmaktan) endişe etmeksizin onlara denizde kuru bir yol aç’ diye vahyetmiştik.” Bu âyetin izahında da ifade ettiğimiz üzere, İsrâ’ 17/1’de esrâ fiili leyl kelimesiyle birlikte kullanılmakta ve “geceleyin yolculuk yapmak” manasına gelmektedir. Kaldı ki Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarıyla birlikte yolculuğa çıkması emrinin “geceleyin” olduğu Dühân 44/23’te leylen kelimesi kullanılarak gösterilmektedir.

Hem burada, hem de Tâhâ 20/77 ve Dühân 44/23’te esri emrinin peşinden bâ/bi edatı zikredilmekte ve anlam “kullarımla yola çık” veya “kullarımı yola çıkar” manasına gelmektedir. Bu arada belirtelim ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen عِبَاد۪ي ‘ıbâdî “kullarımı” tamlaması Hz. Mûsâ ile beraber olan o insanların “Rahmân’ın iyi ve has kulları” olduğunun bir delili olarak görülebilir.

Bu gece yolculuğu Hz. Peygamber’in hicretine benzemektedir. Demek ki Hz. Mûsâ’nın hicreti de bu yolculuktu diyebiliriz. Hz. Peygamber’in Mescid-i Aksâ’ya doğru İsrâ’sı ve Medine’ye doğru hicreti ile Hz. Mûsâ’nın adamlarıyla yolculuğu açıkça benzeşmektedir. Dahası, her iki peygamberdeki “gece” motifleri de bir başka ortak yön olarak tanımlanabilir.

Burada söz konusu yolculuğun zikredilmesinin Hz. Peygamber’e yönelik mesajı, risâletin Mekke döneminde yaşanacak olan Habeşistan’a hicret olabilir.(1) Ancak bu hicrette Hz. Peygamber’in bulunmayacak oluşu mesajın sahâbîlere yönelik anlaşılmasının yolunu açmaktadır.

ıı. Firavun’un Tutumu ve Alaycılığı

فَاَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِي الْمَدَآئِنِ حَاشِر۪ينَ اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ لَشِرْذِمَةٌ قَل۪يلُونَ وَاِنَّهُمْ لَنَا لَغَآئِظُونَ وَاِنَّا لَجَم۪يعٌ حَاذِرُونَ “Firavun da şehirlere (asker) toplayıcılar göndermiş (ve): ‘Şüphesiz ki bunlar az bir topluluktur; (ama) bize karşı öfke doludurlar. Biz ise donanımlı bir topluluğuz!’ (demişti).”

Buradakiفَاَرْسَلَ fe ersele fiili “göndermişti”; فِرْعَوْنُ fir‘avnu sözcüğü “Firavun”; فِي الْمَدَآئِنِ fi‘l-medâini kelimesi “şehirlere”;حَاشِر۪ينَ hâşirîne sözcüğü “(adam) toplayıcılar”; اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ inne hâülâi ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَشِرْذِمَةٌ leşirzimetün kelimesi “elbette (şöyle) bir topluluk(tur)”; قَل۪يلُونَ kalîlûne ifadesi “az olanlar”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَنَا lenâ ifadesi “bize”; لَغَآئِظُونَ leğâizûne kelimesi “elbette öfkeliler, öfkeli olanlar(dır)”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”; لَجَم۪يعٌ lecemi‘un ifadesi “elbette hepimiz”; حَاذِرُونَ hâzirûne ifadesi ise “örgütlü, uyanık, tedbirli ve donanımlı olanlar(ız)” demektir.

Burada Firavun’un muhatapları küçümseyici ve kendi tarafını güçlü gösterme çabası ile onlara moral verme isteği gündeme getirilmektedir.

Hz. Musa ve Firavun kıssasının burada anlatılan bölümü kıssanın diğer surelerde anlatılan kısmında yer almamaktadır. Firavun daha önce büyücüler toplamak için olduğu gibi, bu aşamada da asker ve adam toplamak için şehirlere haber salmış,(2) daha kalabalık bir ordu ile Hz. Mûsâ’yı ve beraberindekileri öldürme kararlılığında olduğunu göstermiştir.

Topladığı askerlerine, karşı tarafı nasıl hakir gördüğü bağlamında onların çok az ve شِرْذِمَةٌ şirzimeh, yani “donanımsız”, “başıbozuk”, “soysuz”, “sefil”, “çapulcu takımı” olduğunu beyan etmek istemiştir. Benzer küçümseyici bir tavrı İblis’in Hz. Âdem’e karşı yaptığı,(3) ayrıca Hz. Nûh’un inkârcı yöneticilerinin de o dönemin müminlerine yönelik olarak dile getirdiğine dair bilgiler Kur’ân’da yer almaktadır.(4)

Firavun alabildiğine küçümsediği bu mümin topluluğun kendilerine karşıغَآئِظُونَ ğâizûne, yani “hınç, nefret ve öfkeyle dolu olduğu”nu söyleyerek bir durum tespitinde bulunmuş, çevresindekilerin dikkatli olması gerektiği mesajını onlara vermek istemişti. Ancak bu durumun moral bozucu ve ümitsizlik sebebi olmamasını sağlamak için de bu defa kendi tarafında olanların, bir anlamda ordusunun ise حَاذِرُونَ hâzirûne, yani “son derece ihtiyatlı”, “donanımlı”, “örgütlü”, “uyanık” ve “tedbirli oldukları”nı da ifade etmişti.(5)

Âyette ilginç bir durumun varlığına kısaca temas etmekte yarar vardır. Firavun denen kibirli zalim zorba adam, kendisini beğenerek karşısındaki insanlara karşı öylesine mağrur bir tavır sergilemiş ki Kur’ân’da sadece kendisine nispet edilen, Kur’ân’da başka hiçbir insanın kullanmadığı üç kelimeyi diline dolamıştır. Bunlar شِرْذِمَةٌ şirzimetün, yani “donanımsız”, “başıbozuk”, “soysuz”, “sefil”, “çapulcu takımı”; غَآئِظُونَ ğâizûne, yani “hınç, nefret ve öfkeyle dolu” ve حَاذِرُونَ hâzirûne, yani “son derece ihtiyatlı”, “donanımlı”, “örgütlü”, “uyanık” ve “tedbirli”.

ııı. Nimet Yurdundan Çıkartılmaları

فَاَخْرَجْنَاهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَكُنُوزٍ وَمَقَامٍ كَر۪يمٍ كَذٰلِكَ وَاَوْرَثْنَاهَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “(Bu vesile ile) onları (Firavun ve halkını) bahçeler(in)den, (su) kaynaklarından, hazinelerden ve değerli makamlardan çıkarmıştık. Böylece İsrailoğulları’nı onlara (geride bıraktıklarına) mirasçı yapmıştık.”

Buradaki فَاَخْرَجْنَاهُمْ fe ahracnâhum fiili “onları çıkarmıştık”; مِنْ جَنَّاتٍ min cennâtin kelimesi “bahçelerden”; وَعُيُونٍve ‘uyûnin sözcüğü “ve pınarlardan”; وَكُنُوزٍve künûzin kelimesi “ve hazinelerden”; وَمَقَامٍ كَر۪يمٍ ve makâmin kerîmin tamlaması “ve değerli makam(lar)dan”; كَذٰلِكَ kezâlik ifadesi “işte böylece”;وَاَوْرَثْنَاهَا ve evrasnâhâ fiili “ve onları miras bırakmıştık, onlara mirasçı kılmıştık”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâile tamlaması ise “İsrailoğulları’na, İsrailoğulları’nı” demektir.

Burada Firavun ve adamlarının çeşitli nimet imkânlarından çıkartılıp İsrailoğulları’nın oralara mirasçı kılındıkları gündeme getirilmektedir.

1. فَاَخْرَجْنَاهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَكُنُوزٍ وَمَقَامٍ كَر۪يمٍ “(Bu vesile ile) onları (Firavun ve halkını) bahçeler(in)den, (su) kaynaklarından, hazinelerden ve değerli makamlardan çıkarmıştık.” Bu âyetlerdeki ifadelerin kime ait olduğu noktasında iki farklı kanaat söz konusudur:

a) Yüce Allah, risâlet öğretilerine karşı çıkıp Hz. Mûsâ ve kardeşi Hz. Hârûn’a düşmanlık yapan Firavun ve ileri gelen takımı ile onları izleyenleri bulundukları nimet ortamından çıkardığını beyan etmektedir. Bu bağlamda donanımlı bağlarına, bahçelerine, pınarlarına ilave olarak, sahip oldukları zenginliklerine, nüfuz ve statülerine, altın ve gümüşten oluşan hazinelerine ve saygın konumlarına son verildiği ifade edilmektedir.(6)

Dühân 44/25-27’de konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Onlar geride nice bahçeler, pınarlar, ekinler, güzel konaklar ve içinde zevkü sefa sürdükleri nice nimetler bıraktılar!” Bu âyetlerin de açık işaretiyle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerdeki “çıkarmak” işlemini Yüce Allah’ın Firavun ve adamlarına yönelik olarak gerçekleştirdiği görülmektedir.

Râzî, âyeti izahında اَخْرَجْنَا ahracnâ “çıkardık” fiilini Yüce Allah’a nispet ederek maksadı şöyle ifade etmiştir: “Biz, onların kalplerinde yurtlarından çıkmalarını sağlayacak sebepleri yarattık. Böylece bu duygular çıkma işinin gerçekleşmesine sebep oldu.”(7)

Ayetteki “bağ ve bahçelerden, pınarlardan ve hazinelerden” ifadesi hakkında İmâm Mücâhid şöyle demiştir: “Cenâb-ı Hakk onların mallarına mülklerine künûz” adını vermiştir. Çünkü onlar, Allah’a itaat olabilecek hususlarda, hiçbir infakta bulunmamışlardı. Âyetteki makâm-ı kerîm, yani “şerefli makam” ile de “güzel evler ve meclisler” kastedilmiştir.(8)

b) Bu âyetleri öncesindeki bölümle birlikte ve Firavun’un sözleri olarak yorumlayan âlimler de vardır.(9) Bu kanaatte olan Esed konuyla ilgili olarak şu bilgileri vermektedir:

“Bu ifade, açıktır ki, İsrailoğulları’nın Hz. Yusuf'tan sonraki bir kaç nesil boyunca Mısır’da ulaştıkları itibar ve zenginliği ima etmektedir -ki bu parlak dönem, işbaşına geçen Mısırlı yeni bir hanedanın ellerindeki varlığa el koyup, onları, sonradan Hz. Musa’nın çabalarıyla kurtulacakları bir tutsaklığa mahkûm ettiği döneme kadar devam etmiştir. Firavun, İsrailoğulları’nın Mısırlılara karşı duydukları (gerçek ya da yakıştırma) nefrete dikkat çekerek, onlara reva gördüğü zulmü haklılaştırmaya çalışıyor.”(10)

Yukarıda aktardığımız Dühân 44/25-27’deki ifadelerin delaletiyle maksadın ilk görüş olarak verdiğimiz yaklaşım olduğu kanaatindeyiz.

2. كَذٰلِكَ وَاَوْرَثْنَاهَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Böylece İsrailoğulları’nı onlara (geride bıraktıklarına) mirasçı yapmıştık.” Yüce Allah, Firavun ve adamlarını çıkardıktan sonra onların geride bıraktığı mekanlara ve servete İsrailoğulları’nı mirasçı kıldığını beyan etmektedir.

Yüce Allah bunu gerçekleştireceğini A‘râf 7/128-129. âyetlerde şöyle müjdelemektedir: “(O sırada) Mûsâ kavmine şöyle bir tavsiyede bulundu: ‘Allah’tan yardım isteyin ve sabırlı olun. Şüphesiz ki yeryüzü Allah’ındır. Kullarından (Firavunu değil, Allah’ı) dileyene onu mirasçı yapar. Sonuç (Allah’a karşı) saygılı olanlarındır.’ Onlar da, ‘Sen bize (peygamber olarak) gelmeden önce de eziyete uğratılmıştık, geldikten sonra da (yani bu durum senden kaynaklanmıyor)’ dediler. Bunun üzerine Mûsâ da onlara, ‘Kesinlikle Rabbiniz düşmanınızı helâk edecek ve onların yerine sizi yeryüzüne hakim kılacak da nasıl hareket edeceğinize bakacaktır’ dedi.”

İşte bu vaadin gerçekleştiğiyle ilgili olarak hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de iki âyette daha bilgi verilmektedir:

A‘râf 7/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Hakaretlere maruz bırakılmış olan o kavmi, içini bereketle doldurduğumuz ülkenin doğu taraflarına ve batı taraflarına mirasçı kıldık. Rabbinin, sabırlarına karşılık İsrailoğulları’na verdiği güzel söz yerine gelmiş oldu. Firavun ve kavminin yaptıkları (bahçeleri veya sanat eserlerini) ve yükselttikleri (binaları)nı yerlebir ettik.”

Dühân 44/28’de ise şu bilgi verilmektedir: “İşte böylece biz de onları başka bir topluma miras bıraktık.” Bütün bu âyetlerde verilen bilgiler konuyu doğru anlamamızda son derece ufuk açıcı bir mahiyet arz etmektedir.

Elbette bu âyetlerde ifade edilen hususlar Firavun ve adamlarının denizde boğulmasından sonra gerçekleşmiştir;(11) ancak önemine binaen diğer sûrelerdeki ifadelerden farklı olarak önce müjde, sonra onların helaki dile getirilmektedir.

b) Denizin Yarılması ve Tarafların Sonu

Yüce Allah sûrenin 60-68. âyetlerinde Hz. Mûsâ kıssasının son bölümünü ele almakta, bu çerçevede Firavun ve adamlarının sabaha karşı İsrailoğulları’nı takip ettiği, bir ara onların “muhakkak ki yakalandık” dediklerini, buna karşılık Hz. Mûsâ’nın “hayır; Rabbim benimledir ve bana yolunu gösterecektir” şeklinde kendilerine moral verdiğini ifade etmektedir.

Ardından, “Asân ile denize vur!” şeklinde Hz. Musa’ya yönelik bir buyruğa yer verilmekte, bunun peşinden denizin derhal yarıldığı, her parçanın, bölümün koca bir dağ gibi olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra, “Diğerlerini oraya yaklaştırmıştık. Mûsâ ve beraberindekilerin hepsini kurtarmıştık; sonra geri kalanları ise boğmuştuk” beyanı gereği Firavun’un adamlarının denize girince Hz. Musa ve beraberindekilerin kurtaılıdığı, diğerlerinin ise boğulduğu hatırlatılmaktadır.

Kıssanın sonunda ise çokları inanmasa da bütünüyle kıssada nice dersler bulunduğu, Yüce Allah’ın eşsiz gücün ve merhametin sahibi olduğu beyan edilmektedir.

ı. Korkulara Karşı Hz. Mûsâ’nın Teslimiyeti

فَاَتْبَعُوهُمْ مُشْرِق۪ينَ فَلَمَّا تَرَآءَ الْجَمْعَانِ قَالَ اَصْحَابُ مُوسٰىٓ اِنَّا لَمُدْرَكُونَ قَالَ كَلَّا اِنَّ مَعِيَ رَبّ۪ي سَيَهْد۪ينِ “(Firavun ve adamları) gün doğarken onların peşine düşmüşlerdi. İki topluluk birbirini görünce Musa’nın halkı ‘Şüphesiz ki yakalandık!’ demişlerdi. (Musa) ‘Asla! Şüphesiz ki Rabbim benimledir, bana yol gösterecektir!’ demişti.”

Buradakiفَاَتْبَعُوهُمْ fe etbe‘ûhum fiili “onları takip etmişlerdi, peşlerine düşmüşlerdi”; مُشْرِق۪ينَ müşrikîne kelimesi “gün doğumuna erişirlerken, sabaha girerlerken”; فَلَمَّا تَرَآءَ fe lemmâ terâe fiili “(birbirlerine) gördükleri zaman”; الْجَمْعَانِ el-cem‘âni kelimesi “iki grup”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَصْحَابُ مُوسٰى ashâbu mûsâ tamlaması “Musa’nın halkı, Musa’nın adamları”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;لَمُدْرَكُونَ lemüdrakûne kelimesi “elbette yakalananlar(ız), yakalandık, elbette yakalanacağız”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; كَلَّا kellâ ifadesi “hayır, asla!”; اِنَّ مَعِيَ inne me‘ıye ifadesi “muhakkak ki benimledir”; رَبّ۪ي rabbî ifadesi “benim Rabbim”; سَيَهْد۪ينِ seyehdîni ifadesi ise “yakında bana yol gösterecektir” demektir.

Burada sonu hüsranla bitecek yolculuğun başı ele alınmakta ve İsrailoğulları’nın korkusuna karşılık Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’a olan güveni gündeme getirilmektedir.

1.فَاَتْبَعُوهُمْ مُشْرِق۪ينَ “(Firavun ve adamları) gün doğarken onların peşine düşmüşlerdi.” Yüce Allah bu âyette Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ ile beraber yola çıkan İsrailoğulları’nın peşine düştüklerini haber vermektedir. Zira daha önce yorumladığımız Şu‘arâ’ 26/52. âyette de ele aldığımız üzere, Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hitap etmiş ve “has kullarım” dediği insanlarla beraber yola çıkmasını kendisine emretmişti. Onlar geceleyin yola çıkmış, Firavun ve adamları ise sabaha yakın onları takibe başlamıştı.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/90’da şöyle buyrulmaktadır: “Biz, İsrailoğulları’nı denizden geçirmiştik de Firavun ve askerleri haksızlık etmek ve saldırmak üzere onları takip etmişti.” Benzer içerikte olmak üzere Tâhâ 20/78’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Bunun üzerine Firavun, askerleriyle birlikte onların peşine düşmüştü.” Bu âyetlerden anlaşılıyor ki Firavun ve askerleri hemen onları takibe koyulmuşlardı.

2.فَلَمَّا تَرَآءَ الْجَمْعَانِ قَالَ اَصْحَابُ مُوسٰىٓ اِنَّا لَمُدْرَكُونَ “İki topluluk birbirini görünce Musa’nın halkı ‘Şüphesiz ki yakalandık!’ demişlerdi.” Âyetteki فَلَمَّا تَرَآءَ الْجَمْعَانِ ifadesi “İki topluluk birbirinin görüş alanına girince, birbirine yaklaşıp birbirlerini gördüklerinde”(12) demektir. Bu iki topluluk “Hz. Mûsâ ile birlikte olan İsrailoğulları” ve “Firavun’un yanında yer alan Mısır Kıptîleri”ydi.(13)

Bu iki grup birbirini gördüklerinde Hz. Mûsâ ile birlikte olanlar ona serzenişte bulunmakta ve “âh, eyvâh; işte şimdi yakalandık” demek istemişlerdi. Daha önce A‘râf 7/129’da geçtiği üzere, şunu söylemişlerdi: “Sen bize (peygamber olarak) gelmeden önce de eziyete uğratılmıştık, geldikten sonra da (yani bu durum senden kaynaklanmıyor).”

Bu ifade hem Hz. Mûsâ’yı rahatlatmak amaçlı anlaşılabilir; hem de bir rahatsızlık ifadesi olarak yorumlanabilir. Bu doğrultuda söylemek istedikleri şudur: Sen gelmeden önce de eziyetteydik; geldikten sonra da sıkıntılara maruz kalıyoruz. Seninle olmakla hiçbir şey değişmedi; eziyetler devam etmekte, işte şimdi de peşimizden gelen Firavun ve adamları tarafından yakalandık; senin bize hiçbir faydan olmadı.”

3. قَالَ كَلَّا اِنَّ مَعِيَ رَبّ۪ي سَيَهْد۪ينِ“(Musa) ‘Asla! Şüphesiz ki Rabbim benimledir, bana yol gösterecektir!’ demişti.” Hz. Mûsâ İsrailoğulları’na “Hayır, yakalanmadık; muhakkak ki Rabbim benimledir ve bana yol gösterecektir” cevabını vererek onları rahatlatmak istemiştir. Bir peygamberin Yüce Allah’a güveninin nasıl olması gerektiği bu şekilde ortaya konulmuş, tıpkı Hz. İbrâhîm gibi “Rabbime gidiyorum; O, bana yol gösterecektir”(14) diyerek yolunu belirlemiş, tam bir teslimiyet göstermiştir.(15)

Peygamberler silsilesinin son halkası olan Hz. Peygamber de hicreti esnasında beraberindeki Hz. Ebû Bekir’e “Üzülme! Allah bizimle beraberdir”(16) demiş ve Rabbine olan güvenini en sıkıntılı zamanında bile hatırlatarak tam bir güven sembolü olmuştu.

Risâlet güvene dayalı bir kurum olduğu için, onların yola çıkmasını Yüce Allah emrettiğine göre, sonrasında da onları sahiplenecek ve sıkıntıya düşmelerini engelleyecekti. Peygamberler aynı kaynağın görevlileri olduğu için, peygamber ahlâkını sürdürmek zorunda olan insanlar da Yüce Allah’a tam bir teslimiyet gösterip O’nun emirlerine karşı tam bağlılık göstermek zorundadırlar.

Kıssaların bu detaylarının verilme sebebi, işte bu ahlâkın herkes tarafından benimsenmesi ve yaşanmasını sağlamaktır. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’a güvenenleri Allah yalnız ve sahipsiz bırakmaz. Allah’tan yana olanlar mahcup ve mahzun olmayacaklardır. Yolunu ve tercihini Allah’tan yana belirleyenler elbette başarıya ulaşacaklardır. Allah ile beraber olanlar başka güçlerden korkmazlar; çünkü izzet ve şerefin kaynağı sadece ve sadece Yüce Allah’tır.(17)

ıı. Deniz Yolculuğu ve Denizin Yarılması

فَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكَانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظ۪يمِ “Musa’ya ‘Asanla denize vur!’ diye vahyetmiştik. (Deniz) derhal yarılmış; her bölüm koca bir dağ gibi olmuştu.”

Buradaki فَاَوْحَيْنَا fe evhaynâ fiili “vahyetmiştik”; اِلٰى مُوسٰىilâ mûsâ ifadesi “Musa’ya”;اَنِ اضْرِبْ en’ıdrib emri “vur diye”; بِعَصَاكَ bi‘asâke ifadesi “senin asân ile, senin değneğinle”; الْبَحْر el-bahra sözcüğü “denize”;فَانْفَلَقَ fenfeleka fiili “(deniz) hemen yarılmıştı”;فَكَانَ fe kâne fiili “ve (şöyle) olmuştu”; كُلُّ فِرْق küllü firkın ifadesi “her bölük, her parça olmuştu”; كَالطَّوْدِ الْعَظ۪يمِ ke’t-tavdi’l-‘azîmi tamlaması ise “koca bir dağ gibi” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın ve beraberindekilerin takip ettiği deniz yolculuğu ve o esnada yaşanan mucizevi bir olay gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah, Hz. Mûsâ’ya vehyederek asâsını denize vurmasını emretmiş, ardından deniz yarılmış ve büyük dağ gibi görüntüler meydana çıkmıştı.

a) Bu âyette sıra dışı bir hakikat dikkatlere sunulmaktadır. Tâhâ 20/77’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “denizin yarılması meselesi” hakkında çeşitli yaklaşımlar söz konusudur. Bu mesele hakkıda detaylı bilgileri orada verdiğimiz için burada sadece âyette geçen ifadeler hakkında bazı hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz.

Tâhâ 20/77’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için denizde kuru bir yol vur.” Buradaki emir, “onlar için denizdeki yola (asayı) vurup oranın kurutulması” manasındadır.(18) Hz. Mûsâ’nın asâ’sı burada “üçüncü” işleviyle gündeme getirilmektedir. İlki “ince ve çevik bir yılan olması”, diğeri ise “büyücülerin büyülerini yutup ortadan kaldırması” şeklinde tecelli eden fonksiyonuna şimdi de “denizde yol vurmak” eklenmektedir.

b) Asâ’nın denize vurulması “denizde yol vurmak”, yani orada yolculuğa çıkmak şeklinde de yorumlanabilir. Bu ifadede maksadın deniz yolunu tercih olduğu, Firavun ve adamlarının ise onları takip ederlerken, benzer bir yolculukta boğuldukları da dile getirilen görüşler arasında yer almaktadır.

c) “Denizin yarılması” hakkında müfessirlerimiz âyette sözü edilen كُلُّ فِرْقٍ küllü fırkın “her grup” ifadesini, yarılan denizin yarılma esnasında oluşturduğu büyük “iki dalga” şeklinde anlamışlardır. Hâlbuki ifade çoğul olduğu için, konuyu “iki dalga”ya indirgemek de hatalıdır; meseleyi suyla ilişkilendirip onunla sınırlı tutmak da.

Anlaşılıyor ki oluşan infilâk ortamında sular çekilmiş, böylece suyun altındaki kara kütleleri büyük birer nesne olarak görünür olmuştu. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الطَّوْدِ et-tavd kelimesi “göğe doğru yükselen şey” anlamında buradaki sıra dışılığa uygun bir mana vermektedir.

d) Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen انْفَلَقَ infeleka fiilinin verdiği mutâva‘ât anlamı da özellikle hatırlanmalıdır. Bilindiği üzere, bu ifade biçiminde Yüce Allah’ın eşyaya koyduğu özelliklerin devreye girmesi kast edilir. Kıyâmet ve mahşer şartlarıyla ilgili fiillerin genellikle bu kalıpta gelmesi Yüce Allah’ın onları öyle planlamasının sonucudur.

Göğün infitârı ve inşikâkı gibi olayların ifade edilmesinde kullanılan edilgen kalıplar eşyanın fıtratının gereğidir. İşte tam da buna uygun olarak denizin yarılmasını Yüce Allah’ın belli bölgelere koyduğu bir çeşit “med-cezir” olaylarıyla ilişkilendirmek hatalı bir yorum olmasa gerektir.

2. Konu hakkında şu bilgileri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Ayetin ve dolayısıyla olayın anlaşılması noktasında dile getirilen üç konuyu kısaca hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Seich (şeyş) olayı, atmosfer basıncındaki yerel değişime bağlı olarak göl, baraj, koy ve iç denizlerde meydana gelen seviye değişmeleridir. Gölün bir tarafında sular yükselirken diğer tarafında alçalır.

Gelgit (Med-cezir), Ay ve güneşin okyanus sularına uyguladığı çekim nedeniyle, günde iki alçalma ve iki yükselme şeklinde meydana gelen periyodik seviye değişmesi hareketleridir.

Tsunami dalgası, deniz altında meydana gelen deprem, volkanik patlama ve heyelan gibi olaylar nedeniyle deniz seviyesinde meydana gelen geçici seviye değişmeleridir.

Bu üç hareket de geçici olarak göl ya da denizlerde suların çekilmesine ve su ile kaplı alanların kara durumuna geçmesine sebep olabilir.

İşte tam da buna uygun olarak denizin yarılmasını Yüce Allah’ın belli bölgelere koyduğu bir çeşit “med-cezir” olaylarıyla ilişkilendirmek hatalı bir yorum olmasa gerektir. Bir ihtimal olarak adına seich “şeyş” denen olay burada gerçekleşmiş de olabilir. Buna göre, denizde bir kara yükselmesi yaşanmış olabilir ki bu durum, asırlar içerisinde çok nadir yaşanan ve ayın dünyaya yaklaşmasıyla denizin alt kısmındaki kara parçasının yukarıya doğru yükselip küçük kara parçası veya bir kara çizgisi oluşturması olayıdır.(19)

Bu ve bezer yaklaşımları her biri elbette birer yorumdur ve konuyu anlamaya çalıştığımız bir bakış açısıdır. Elbette konu böyle anlaşılınca haklı olarak diğer görüşün sahipleri “peki mucize bunun neresinde?” diye sorabilirler. Bizce mucize bunun her yerinde duruyor. Çünkü “med-cezir” olayları Yüce Allah’ın bu kâinat sistemindeki en muhteşem olağanüstülüklerinden sadece bir tanesidir. Bizce “denizin yarılması ve içinden yol açılması” ne kadar mucize, yani sıra dışı olağanüstü bir olay olarak kabul edilirse, “med-cezir” olayı da en az onun kadar mucizedir ve olağanüstülük içermektedir.

İzahımızın bu noktasında şunu itiraf edelim: Bu ve benzer konularda “olay şu şekilde olmuştur” diyerek konuyu kestirip atmak doğru değildir. Bizim yaptığımız şey, âyetleri anlamaya ve yorumlamaya çalışmaktır. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Rabbimiz bilmektedir. Şu‘arâ’ 26/67’de beyan edildiği gibi “bunda nice dersler ve ibretler vardır” diyerek konunun ibret boyutuna yönelmek ve bize yönelik dersleri anlamak istiyoruz.

ııı. İki Grubun Akıbeti

وَاَزْلَفْنَا ثَمَّ الْاٰخَر۪ينَ وَاَنْجَيْنَا مُوسٰى وَمَنْ مَعَهُٓ اَجْمَع۪ينَ ثُمَّ اَغْرَقْنَا الْاٰخَر۪ينَ “Diğerlerini oraya yaklaştırmıştık. Musa ve beraberindekilerin hepsini kurtarmıştık. Sonra diğerlerini (suda) boğmuştuk.”

Buradaki وَاَزْلَفْنَا ve ezlefnâ fiili “ve yaklaştırmıştık”; ثَمَّ semme kelimesi “oraya”; الْاٰخَر۪ينَ el-âharîne kelimesi “diğerlerini”; وَاَنْجَيْنَا ve enceynâ fiili “ve kurtarmıştık”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’yı”; وَمَنْ مَعَهُ ve men me‘ahû ifadesi “ve onunla beraber olanları, beraberindekileri”; اَجْمَع۪ينَ ecma‘îne kelimesi “hepsini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَغْرَقْنَا eğraknâ fiili “(suda) boğmuştuk”; الْاٰخَر۪ينَ el-âharîne kelimesi ise “diğerlerini” demektir.

Burada İsrailoğulları’nı takip edenlerin denizin ortasına yaklaştıkları anda Hz. Musa ve beraberindekilerin kurtarıldığı, diğerlerinin ise boğulduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَاَزْلَفْنَا ثَمَّ الْاٰخَر۪ينَ “Diğerlerini oraya yaklaştırmıştık.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Diğerlerini (yani arkadan kovalayan Firavun ve adamlarını da) oraya yaklaştırdık.” Burada sözü edilen yaklaştırma işleminde Firavun ve ordusunun Hz. Mûsâ’yı takip ettikleri ve onları yakalamak üzere oldukları pozisyon ifade edilmektedir. Âyetteki اَزْلَفْنَا ezlefnâ “Biz yaklaştırdık” fiili Yüce Allah’a nispet edilmekte ve Firavun’la birlikte ordusunun oraya, yani denizde boğulacakları yere getirildiği beyan edilmektedir.

Demek ki Yüce Allah kendisinden yana olanları desteklemekte, karşısında olanların felaketine de yollarını açmaktadır. Hakikatlere karşı cimri olup kendisini başkalarına karşı sorumsuz gören ve gerçekleri inkâr edenler için zor olan cehennem yolu onlar için kolaylaştırılacaktır.(20) İşte tam da buna uygun olarak, Yüce Allah, hak ve hakikat düşmanı olan Firavun ve ordusunu, feci akıbetlerine doğru yola çıkarmakta, onların felakete doğru yol almasının önünü bir anlamda açmış olmaktadır.

Mücâdele 58/20’de “Allah’a ve Resülü’ne meydan okuyanlar var ya, onlar hüsrana uğrayacaklardır” buyrulmakta, dolaylı olarak Firavun gibilerin sonu hakkında da bilgi verilmiş olmaktadır.

2. وَاَنْجَيْنَا مُوسٰى وَمَنْ مَعَهُٓ اَجْمَع۪ينَ ثُمَّ اَغْرَقْنَا الْاٰخَر۪ينَ“Musa ve beraberindekilerin hepsini kurtarmıştık. Sonra diğerlerini (suda) boğmuştuk.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı ve beraberindeki bütün insanları kurtardığını, diğerlerini ise boğduğunu beyan etmektedir. Hz. Mûsâ ve beraberindekiler denizi karşıya geçmiş ve kurtulmuşlar, Firavun ve adamları ise denizin ortasında dalgaların arasında kalmış ve nihayet boğulmuşlardı.

Yûnus 10/90-92’de onların son anları hakkında bilgi verilmekte, özellikle Firavun’un imanının kabul edilmediği ve cesedinin geride kalanlara ibret olsun diye kaybolmaktan kurtarıldığı haber verilmektedir. Yüce Allah’tan yana olanlar O’nun koruma garantisindedirler; O’na karşı ve düşman olanlar ise hayatın sıkıntılarıyla ve ölümün felaketiyle yüzleşecekler, mahşerde ise en korkunç akıbetin muhatabı olacaklardır. Kur’ân’da Firavun’un ve beraberindekilerin denizde boğulup helak edildiği çeşitli âyetlerde haber verilmektedir.(21)

Âyetlerden Güne Mesaj

Bütün bu kıssada söylenmek istenen şudur: Yüce Allah için yola çıkanları Rabbimiz asla ve asla yalnız bırakmaz. ‘Ankebût 29/69’da beyan edildiği gibi “Allah yolunda fedakârlık yapanlara Rabbimiz bütün yollarını açacaktır.” İşte deniz de Allah’ın yol olarak yarattığı araçlardandır ve Hz. Mûsâ Yüce Allah’ın emri doğrultusunda yola çıktığı için deniz de Hz. Mûsâ’ya kuru ve güvenli bir yola dönüştürülmüştür.

‘Ankebût 29/26 ve Sâffât 37/99’da “Hz. İbrâhîm’in”, Şu’arâ’ 26/62’de “Hz. Mûsâ’nın” ve Tevbe 9/40’ta “Hz. Muhammed’in” dediği gibi, Yüce Allah’tan yana olanlar mağlup olmayacaktır. Muhammed 47/7’de “Ey iman edenler, siz eğer Allah’a yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınızı sabit kılar” buyrulmakta, benzer bir mesaj Hacc 22/40 ve Mü’min 40/51’de de yer almaktadır.

Ayrıca Âl-i İmrân 3/139’da “Gevşemeyin, hüzünlenmeyin; eğer (Allah’a) inanıp güveniyorsanız siz galip geleceksiniz” müjdesi yer almaktadır. Mâide 5/56’da “Allah’a, Resülü’ne ve müminlere dost olanlar, yani Allah’ın tarafında olanlar mutlaka galip gelecektir” buyrulmakta, ayrıca Mücâdele 58/21’de “Ben ve benim elçilerim mutlaka galip geleceğiz diye yazmıştır” şeklinde beyan edilmektedir. Bütün bu benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, müminlere moral kazandırılması, inkârcılara ise gözdağı verilmesi amacını içermektedir.

ıv. Çoğu Muhatapların İbret Almaması

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır. Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “nice ibret(ler), ders(ler)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(Onlar şöyle) değildi, (şöyle) olmadılar”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, müminler”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَهُوَ lehuve zamiri “mutlak surette O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), izzetli(dir)”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada insanların çoğunluğunun hakikate karşı inkârı tercih edeceği, anlatılanlardan ders almayacağı, buna karşı Yüce Allah’ın güçlü ve merhametli olduğu gündeme getirilmektedir.

Bu iki âyet 7-9. âyetlerde olduğu gibi kâinat kitabıyla ilgili kullanımının dışında bu sûrede bundan sonraki bölümde bulunduğu her pasajın sonunda söz konusu kıssa ile ilgili anlam bağına sahip manalar vermektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Burada yer alan iki cümleye dair kısa açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً “Şüphesiz ki bunda bir ders (nice dersler) vardır.” Âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike “bunda” ifadesi, “Hz. Mûsâ kıssasında” manasına gelmektedir. Daha önce Şu‘arâ’ 26/8. âyette de belirttiğimiz üzere, burada zikredilen اٰيَةً âyeh kelimesi nekra, yani belirteç edatı olmadan geldiği için “nice nice deliller, dersler” manası verebilir. Bir şeyin âyet/delil oluşu, başka bir şeyi işaret etmesi demektir. Burada sözü edilen husus, bu kıssada Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşuna dair delillerin varlığına işaret etmektedir.

Kıssaların Kur’ân’da yer almasının amacı ibret vermek olduğu için, burada da üzerinde durulan husus budur. Âyeh kelimesi “ibret ve ders” demektir; kıssaların her birinde de nice dersler vardır. Hâdisât dediğimiz “insanların yaşadığı olaylar” da insanlar için bir kitap değerindedir ve insanlık tarihini adeta özetleyen bu anlatımlardaki maksat onlardan ibret alınıp benzer kötü akıbetlerin yaşanmamasını sağlamaktır.

b) وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğunluğu inanmaz.” Şu‘arâ’ 26/8. âyette de belirttiğimiz üzere, burada sözü edilenler, bağlam gereği ve ilk muhataplar açısından Mekkeli müşriklerdir. “Onların çoğunun inanmaması”, içlerinden inanacakların çıkacağı manasına alınmalıdır. Eğer kasıt mevcut hal ise o zaman bu âyete “hiçbiri inanmaz” anlamı verilebilir.(22) Kur’ân’da inanç konularında geçen kesîr ve ekser kelimelerinin olumsuz içerikte yer aldığı görülmektedir. Buna uygun olarak insanların çoğunun hem bu kıssadan hem de Kur’ân’daki diğer prensiplerden yararlanmak istemeyecekleri ve gerçeklere inanmayacakları anlaşılmaktadır.

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Muhakkak ki, Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Burada Rabbimizin iki sıfatı hatırlatılmaktadır.

a) الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “çok güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır.(23) Bu sıfat Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücünü ortaya koyduğu gibi, bütün izzet ve şerefin sadece O’na ait olduğunu da anlam olarak içermektedir.

Bu âyette söz konusu sıfatın önce gelmesinin sebebi, meydan okuma amaçlıdır ve bütün zamanların inkârcılarına O’nun en üstün gücün ve alt edilemez bir kudretin sahibi olduğu kavratılmak istenmektedir. Belki Firavun dönemindeki gibi bazı insanların sahip olduğu korkuların yersiz, gerçek gücün sadece Yüce Allah’a ait olduğu bu şekilde vurgulanmış olmaktadır.

Yüce Allahالْعَز۪يز el-‘azîz olduğu için O’na karşı gelenleri helak etmesinde hiçbir gücün O’na karşı gelemeyeceği, Firavun gibi çok güçlü bir orduya sahip olsalar da ilâhî cezadan kurtulamayacakları ifade edilmektedir.

b) الرَّح۪يم er-rahîm sıfatı “çok merhametli” demektir. Burada el-‘azîz sıfatının ardından er-rahîm sıfatının getirilme sebebi, Yüce Allah’ın kullarına yönelik merhametini hatırlatmak ve rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmek de olabilir. Rahmet sıfatı muhatapların iman edip tevbe ettikten sonra salih amellerle Yüce Allah’ın merhametini elde edebileceklerini onlara hatırlatmaktadır.

el-‘Azîz sıfatıyla Rabbimizin en üstün güç olduğu vurgulanmakta, insanların yersiz korkuları giderilmekte, ardından er-rahîm sıfatıyla da vaktinde tevbe etmeleri durumunda rahmet kapılarının ardına kadar açık olduğu bütün insanlara iletilmiş olmaktadır. Dilemesi durumunda Firavun ve adamları örnekliğinde de olduğu gibi inkârcılara dünyada da azap edebileceği hatırlatılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - İslâmoğlu, age., s. 605’te 1. not.
• 2 - Taberî, age., XIX, 75. 3 - İsrâ’ 17/62. 4 - Hûd 11/27; Şu‘arâ’ 26/111.
  • İsrâ 17/62 Hûd 11/27 Şu‘arâ 26/111
• 5 - Semerkandî, age., II, 580; Taberî, age., XIX, 75-78; Zemahşerî, age., III, 305-306.
• 6 - Taberî, age., XIX, 78.
• 7 - Râzî, age., XXIV, 137. 8 - Zemahşerî, age., III, 306.
• 9 - Semerkandî, age., II, 580. 10 - Esed, age., s. 746’da 31. not.
• 11 - Semerkandî, age., II, 580; Taberî, age., XIX, 78.
• 12 - Semerkandî, age., II, 581. 13 - Taberî, age., XIX, 78.
• 14 - Sâffât 37/99. 15 - Bakara 2/131.
  • Sâffât 37/99 Bakara 2/131
• 16 - Tevbe 9/40. 17 - Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Hûd 11/66; Fâtır 35/10.
  • Tevbe 9/40 Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Hûd 11/66 Fâtır 35/10
• 18 - Zemahşerî, age., III, 75; Râzî, age., XXII, 92.
• 19 - Bu bilgiyi Coğrafya anabilim dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Ali Uzun beye borçluyum.
• 20 - Leyl 92/8-10.
  • Leyl 92/10
• 21 - Bakara 2/50; A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/78; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13.
  • Bakara 2/50 A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/78 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13
• 22 - Semerkandî, age., III, 575.
• 23 - Isfehânî, age., s. 563.