İnşikâk Suresi

Mekke döneminde risaletin 8. yılında, Şu‘arâ’ ve Neml sûreleri arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 25 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “yarılmak” anlamındaki انْشَقَّتْ inşekkat kelimesinden alan İnşikâk sûresi, iniş sırasına göre 52, resmî sıralamada ise 84. sûredir.

İnşikâk sûresi, “kıyâmete, mahşere ve amel defterlerine dikkat çekilmesi, suçluların azaba gireceği ve dünyadaki sahte mutluluk gösterilerinin âhirete yansımayacağı” noktalarında resmi sıralamada öncesinde yer alan Mutaffifûn sûresi ile yakın konu birlikteliği içindedir.

Sûrenin ilk beş âyetinde mahşer için gerçekleşecek bazı olaylar “Gök yarıldığı, Rabbine kulak verip hüküm gerçekleştirildiği, yeryüzü genişletilerek yayıldığı, içinde bulunanları atıp boşaldığı ve Rabbine kulak verip hüküm gerçekleştirildiği zaman (insanoğlu yaptıkları ile karşılaşacaktır)” şeklinde gündeme getirilmekte, insanoğlunun ilâhî huzura varacağına dikkat çekilmektedir.

7. âyetten itibaren, sorgulanma öncesinde yapılan bilgilendirmelerde amel defterlerinin verilmesinden söz edilmekte ve amel defterlerini alış şekline göre sonucun şekilleneceği şu şekilde ifade edilmektedir: “Kimin kitabı sağından verilirse, kolay bir şekilde hesaba çekilecek ve sevinçli olarak (inanç) ailesine dönecektir. Kimin de kitabı (amel defteri) sırtının arkasından (arka tarafından) verilirse, derhal yok olmayı isteyecek ve alevli ateşe girecektir.”

13. âyetten itibaren, ateşe atılacak olanların, aslında dünyada mutlu yaşadıkları, Allah’a dönmeyi ummadıkları, fakat Yüce Allah’ın bu tipleri de görmekte olduğu beyan edilmektedir.

16. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilerek, insanların adım adım yaklaştırıldıkları mahşere dikkat çekilmekte, inkarcıların Kur’ân’ın ilkelerine boyun eğmedikleri, gerçeği yalanlamaya devam ettikleri ve sonuçta Yüce Allah’ın, kalplerinde sakladıklarını bildiği ifade edilmekte ve kendilerine azap edileceği haber verilmektedir.

Son âyette ise iman edip sâlih amel işleyenlerin ise, mahşerde başa kakılmayacak bir ödüle kavuşturulacağı mesajıyla sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde, kıyâmet sonrasıyla ilgili bazı bilgileri dile getirmekte, dünya hayatının sonunda yeni bir âlemin yaşanacağını haber vermekte, 6. âyette insanoğlunun Rabbine giden bir yolun yolcusu olduğunu hatırlatmaktadır.

7-15. âyetlerde genel olarak insanın Rabbine ulaşacağından söz edilmekte, maksadın âhiretteki hesap olduğu ortaya konulmaktadır. Bir konuyu zıddıyla anlatmak Kur’ân’ın üslubudur. Bu üslup onun “mesânî” oluşundan kaynaklanmaktadır. İşte bu nedenle, söz öncelikle iyilere, ardından da amel defterleri kendilerine arka tarafından verilecek olanlara getirilmektedir.

a) Kıyâmet Sonrası Göklerin Durumu

Yüce Allah sûrenin 1-5. âyetlerinde kıyâmet-âhiret sürecinde öncelikle yaşanacaklar arasında yer alan, göğün ve yeryüzünün yarılmasını, Allah’ın emrine kulak verip işin gerçekleşmiş olacağını, ayrıca yeryüzünün içindekileri dışarı çıkarıp boşalması konusunu ele almaktadır.

ı. Göğün Yarılıp Emre Boyun Eğmesi

اِذَا السَّمَآءُ انْشَقَّتْ وَاَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ “Gök yarıldığı zaman, Rabbin(in emrin)e kulak verip (hüküm) gerçekleştirildiği (zaman),”

Âyetlerdeki اِذَا السَّمَآءُ ize’s-semâu ifadesi “gökyüzü (şöyle olduğu) zaman”; انْشَقَّتْ inşakkat fiili “yarıldı(ğı), ayrıldı(ğı), parçalandı(ğı)”; وَاَذِنَتْ ve ezinet fiili “ve kulak verdiğı (zaman”;لِرَبِّهَا li rabbihâ ifadesi “onun Rabbine”; وَحُقَّتْ ve hukkat edilgen fiili ise “ve boyun eğdirildiğı (zaman), hüküm gerçekleştirildiği (zaman)” demektir.

Burada mahşer şartlarının ilk konusu gündeme getirilmekte ve göğün alacağı yeni şekil hakkında kısa bilgi verilmektedir.

1. اِذَا السَّمَآءُ انْشَقَّتْ “Gök yarıldığı zaman.” Bu âyette kıyâmet sonrası mahşer için yaşanacak bir olay hatırlatılmaktadır. Âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi, İnfitâr 82/1’de de belirttiğimiz üzere, “gök” anlamına gelse de, maksat “bütünüyle uzay ve içerdiği bütün yıldız ve gezegenler”dir.انْشَقَّتْ inşekkat fiili ise şekka fiilinin beş harfli kalıbıdır ve “yarılmak, ayrılmak, parçalanmak” anlamlarına gelmektedir. Bu fiil mutâva‘at kalıbında olduğu için burada “başka bir güç tarafından yarılmak zorunda bırakılmak” anlamına gelir.

Müzzemmil 73/18’de izah ettiğimiz üzere, kıyâmet sonrasıyla ilgili fiillerin edilgen kalıplarda getirilmesinin sebebi, olayın önemidir. Çünkü olayı gerçekleştiren kudret öylesine bilinmektedir ki artık onu her defasında bir daha zikretmeye gerek kalmamaktadır.

Pek çok âyette dile getirilen “göğün yarılması”, yeni oluşumun ilk aşamalarındandır. Hiç şüphe yok ki, kıyâmet bir yok oluş değil, yeni bir başlangıcın ilk aşamasıdır. O âlemin de elbette göğü, gökleri bulunacaktır. Hûd 11/107-108, İbrâhim 14/48, Enbiyâ’ 21/104, Furkân 25/25, Rahmân 55/37, Nebe’ 78/19, İnfitâr 82/1-4 ve İnşikâk 84/1-5 gibi âyetlerde dile getirilen hususlar bu durumun apaçık delilleri arasında yer almaktadır.

2. وَاَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ “Rabbin(in emrin)e kulak verip (hüküm) gerçekleştirildiği (zaman),” Kıyâmet sonrasında göklerin yaşayacağı değişimin zorunlu bir boyun büküş olacağı anlaşılmaktadır. Bir kez de İnşikâk 84/5’te geçen اَذِنَتْ ezinet fiili, lâm/li cer harfiyle “dinlemek, kulak vermek” demektir.(1) “Kulak” anlamına gelen üzün kelimesiyle aynı kökten gelen bu fiil, göklerin ilâhî emre boyun bükeceğini, bir anlamda ilâhî kader gereği yaratılış amacını gerçekleştireceğini ifade eder.

Bir kez de İnşikâk 84/5’te geçen حُقَّتْ hukkat edilgen fiili de bu işin muhakkak gerçekleştirilmiş olacağını ortaya koymaktadır. Burada zikredilen انْشَقَّتْ inşakkat, اَذِنَتْ ezinet ve حُقَّتْ hukkat edilgen fiillerinin faili ile لِرَبِّهَا li rabbihâ ifadesindeki هَا hâ zamiri ilk âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi yer aldığı için bu şekilde müennes (dişil) kalıpta getirilmişlerdir.

a) Âyetin başındaki وَ vâv harfini “hâl edatı”,اَذِنَتْ لِرَبِّهَا cümlesini de “hâl cümlesi”, yani durum bildiren bir yapıda kabul edebiliriz. Bu durumda, göğün yarılmasının ve yeni bir sistemin kurulmaya başlamasının kendiliğinden değil, Rabbe kulak vermekle meydana geleceği anlaşılır.

İlâhî program bir anlamda bu tür donanımlara sahip bir program olarak işletilmiş olur. Ayrıca, âyetin başındaki vâv harfini “tefsîr edatı” olarak da kabul edebiliriz. Bu durumda anlam “yani, Rabbine kulak verdiğinde” şeklini alır ve göğün yarılmasının aslında ilâhî programın bir işleyişi olduğu beyan edilmiş sayılır.

b) “Rabbine kulak vermek”, elbette mecâzî veya sembolik bir ifadedir. Nitekim bunun benzerlerine Kur’ân’da yer verilmektedir.

ı. Fussılet 41/11-12’de şu bilgi verilmektedir: “(Allah), göğe ve yeryüzüne; ‘ister istemez (zorunlu olarak) varlık haline gelin’ dediğinde, onlar da; ‘boyun bükerek geldik’ demişlerdi. Onları iki aşamada yedi gök olarak var etti ve her bir göğe kendi görev yasasını vahyetti.” Bu âyette “göğe vahyedilen yasa”nın bir gereği olarak, “gök” kıyâmet sonrası için yarılıp yeniden şekillenmeye başlayacaktır.

ıı. Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te ifade edildiği gibi, Yüce Allah bütün varlıkları bir amaç için yaratmış ve hidayetlerini yaratılış amaçları olarak belirlemiştir. Yaratılışla ilgili âyetlerdeki bi’l-hakkı ifadesi bunun değişik bir beyanıdır. Gök, yaratılış amacı doğrultusunda bu âlemdeki görevini tamamlayıp parçalanacak ve yeni oluşumun bir parçasını oluşturacaktır.

ııı. Benzer mecazi bir konuşma türü âhirette cehennem için Kâf 50/30’da şu şekilde söz konusu olacaktır: “O gün cehenneme; ‘doldun mu?’ diyeceğiz. O da, ‘daha var mı?’ diyecektir.” Şüphesiz bu konuşma da mecâzîdir ve âhiret şartlarına uygun bir şekilde yaşanacaktır.

ıv. İsrâ’ 17/36’da belirtildiği üzere, kulak, göz ve gönül, kazandıklarından hesaba çekileceği gibi, Nûr 24/24’te dile getirildiği şekilde diller, eller ve ayaklar da yaptıklarıyla ilgili mahşerde şahitlik edeceklerdir. Yâsîn 36/65’te verilen bilgilere göre ise sorgulamada ağızlar mühürlenecek, eller konuşacak, ayaklar da kazandıklarına dair şehadette bulunacaktır.

v. Fussılet 41/20-21’de de dile getirildiği üzere, dünyada yapılanların ortaya çıkartılmasında kulakların ve gözlerin şahitliğine deriler de katılacak, bu esnada kişiler derilerine, “Niçin bizim aleyhimizde şahitlik yaptınız?” diye sorunca da, “Her şeyi konuşturan (Allah) bizi de konuşturmuştur” cevabını alacaklardır.

vı. Mutaffifûn 83/14’te beyan edildiği gibi, dünyada yapılan kötülüklerin kalpte leke bırakması, aslında mahşer duruşması için bir veri oluşturacak, adeta lekeler de konuşturulmuş olacaktır. İşte bu konuşmalar varlıkların hangi amaç için yaratıldıklarının ispatıdır.

vıı. Furkân 25/12’de cehennemin cehennemlikleri uzaktan görmesi ile Me‘âric 70/17’de cehennemin onları çağırması ifadelerinde de cansız varlıkların canlılar gibi bazı özelliklere sahip kılınacağı anlaşılmaktadır.

c) Konuşmak için mutlak surette ağıza, dile, damağa, dudağa, ciğere, nefes borusuna, gırtlağa vs. ihtiyaç yoktur. Yapılanların kayıt altına alınması gerçeği bir tarafa, varlıklara “konuş” emrini veren makam Yüce Allah olunca, artık konuşmak için ağıza gerek kalmaz; bizzat organlar ağız halini alır ve konuşur. Suçunu inkâr eden bir katilin tespitinde parmak izinin ne kadar büyük rol oynadığı herkesin malumudur.

Ağız her ne kadar inkâr etse de parmak uçlarındaki o eşsiz kodlama her şeyi açıkça ortaya serecek, suçlunun yüz rengi bile onu ele verecektir. Kulların kullandığı bu teknikler bile konuşmanın başka araçlarla da gerçekleşebileceğini ortaya koyduktan sonra, Yüce Allah’ın emri doğrultusunda yaratıkların konuşturulması elbette çok daha kolay olacaktır.

Bu itibarla, ilâhî emre veya kodlamaya uygun olarak göğün de Rabbine kulak vermesi ve ilgili emir doğrultusunda görevini yerine getirmesi son derece açık bir gerçek olarak görülmelidir.

ıı. Yeryüzünün Yayılıp Emre Boyun Eğmesi

وَاِذَا الْاَرْضُ مُدَّتْ وَاَلْقَتْ مَا ف۪يهَا وَتَخَلَّتْ وَاَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ “Yer genişletilerek yayıldığı zaman, içindekileri dışarı atıp boşaldığı (zaman), Rabbin(in emrin)e kulak verip (hüküm) gerçekleştirildiği (zaman mahşerde toplanacaksınız).”

Buradaki وَاِذَا الْاَرْضُ ve ize’l-ardu ifadesi “ve yer, yeryüzü (şöyle olduğu) zaman”; مُدَّتْ müddet edilgen fiili “uzatıldı(ğı), genişletildi(ği), yayıldı(ğı)”; وَاَلْقَتْ ve elkat fiili “ve attığı, fırlattığı (zaman)”; مَا ف۪يهَا mâ fîhâ ifadesi “içindekileri, içinde olan şeyleri”; وَتَخَلَّتْ ve tehallet fiili “ve boşalttığı (zaman)”; وَاَذِنَتْ ve ezinet fiili “ve kulak verdiğı (zaman”;لِرَبِّهَا li rabbihâ ifadesi “onun Rabbine”; وَحُقَّتْ ve hukkat edilgen fiili ise “ve boyun eğdirildiğı (zaman), hüküm gerçekleştirildiği (zaman)” demektir.

Kıyâmet sonrasında yaşanacak bir diğer olay da yeryüzüyle ilgilidir ve bu âyetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا الْاَرْضُ مُدَّتْ “Yeryüzü genişletilerek yayıldığı zaman.” Kıyâmet sonrasında yeryüzünün alacağı şekli anlatan مُدَّتْ müddet edilgen fiili, o gün herhangi bir tepenin ve çukurun kalmayacağını ifade etmektedir. Dünyanın şu durumdaki hali için de Kur’ân’da medde kelimesi kullanılmaktadır.(2) Ancak bu sistemde dünyada dağlar da çukurlar da vardır.

Anlaşılan o ki, şu an içinde yaşadığımız bu evren örneğinde de olduğu gibi,(3) kıyâmet sonrası için gerçekleşecek uzama, genişleme veya yayılma, mevcudun varlığını değiştirip yeni bir şekil alması biçiminde olacaktır. Nitekim “kıyâmet günü dağları yürütüp düzleyeceğimiz o gün, yeryüzünü düz ve çıplak görürsün”(4) âyetinde yer alan bârizeh kelimesi, “alaçık ve çıplak” anlamına gelmektedir. Yürütülen dağlar çukurları dolduracak, böylece yeryüzü dümdüz bir şekil alacaktır.

Benzer bir ifade de Tâhâ 20/105-107’dedir: “Sana o gün dağların durumundan sorarlar. De ki, Rabbim onları ufalayıp savuracak; böylece arzı çırılçıplak, kupkuru bir düzlük olarak bırakacak; orada ne bir çukur ne de bir tümsek göreceksin.” İşte bu âyetler, Son Saat’te yaşanacak korkunç sarsıntı nedeniyle, onca cüsselerine rağmen dağların da savrulup parçalanacağını, yerlerinin dümdüz olacağını, artık tepe ve çukurdan söz edilemeyeceğini göstermektedir.

Kullanımlardan açıkça anlaşıldığı gibi, kıyâmet bir yok oluş değil, sadece bir durum değişikliği ve dönüşümdür. Çünkü İbrâhim 14/48’de bu konuda şu bilgiye yer verilmektedir: “O gün yer başka bir yere, gökler ise (başka göklere) dönüştürülür.” Bu âyette sözü edilen durum, yerin ve göklerin değişime uğratılacağıdır.

Bu başkalaşım tamamen farklı bir yapının oluşturulması anlamına gelebileceği gibi, var olanın değiştirilmesi anlamına da gelebilir. Zira mahşer için yaşanacak diriltilmeden söz eden âyetlerde insanların bu topraktan çıkartılacağı bilgisine yer verilmesi, kıyâmette yaşanacak olanın bir değişim olduğunu göstermektedir. Hûd 11/107-108’de zikredilen “gökler ve yer devam ettiği sürece” ifadesinde dikkat çekilen husus da mahşerde göklerin ve yerin bulunacağının bildirilmesidir.

Ba‘s kelimesi, çeşitli kalıplarda “öldükten sonra mahşer için diriltilme”yi ifade ederken akla ilk gelen anlam, insanın bu topraklardan, yani gömüldüğü bu arzdan tekrar diriltilmesini anlatmasıdır.(5) Diriltilmenin yine bu topraklardan olacağını belirtmede daha açık bir anlam veren kelime ise ıhrâc sözcüğüdür ve insanların sorgulanmak için bu topraklardan diriltilip çıkartılmasını ifade etmektedir.

“(Allah), ‘orada (dünyada) yaşayacaksınız, orada öleceksiniz ve oradan (diriltilip) çıkartılacaksınız’ dedi.”(6) Bu âyette Yüce Allah, Hz. Âdem ve eşinin nimet yurdunun dışında, ama yine bu toprakta yaşayacaklarını, bu toprakta öleceklerini ve haşr edilmek için yine bu topraktan çıkartılacaklarını belirtmektedir.

Tâhâ 20/55’te bütün insanların bu topraktan yaratıldığı, oraya iade edilecekleri, yani ölecekleri veya oraya gömülecekleri, yani toprak olacakları, sonunda açıkça bir kez daha oradan âhiret için çıkartılacakları zikredilmektedir.(7)

Zilzâl 99/2’de ise mahşer günü bu yeryüzünün içindeki ağırlıkları çıkartacağı belirtilmekte, dolayısıyla mahşer için yaşanacak yargılamanın “dümdüz hale getirilen yeni topraklarda gerçekleşeceği” ifade edilmiş olmaktadır.

Bu söylediklerimiz doğrultusunda âyete tekrar dönersek, yeryüzünün genişletilip yayılmasının ve uzatılmasının mahşer duruşmasına yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Sûrenin bu ilk âyetleri, mahşer için yaşanacakları, bir anlamda ön hazırlığı ifade etmektedir. Nitekim bir sonraki âyette de bu durum şu şekilde dile getirilmektedir:

2. وَاَلْقَتْ مَا ف۪يهَا وَتَخَلَّتْ “İçindekileri dışarı atıp boşaldığı (zaman).” Burada, yeryüzünün mahşer için genişletilip yayılması aşamasında içindekileri çıkartıp boşalacağı beyan edilmektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada zikredilen اَلْقَتْ elkat fiili kök olarak “karşılaşmak, buluşmak” gibi anlamlara gelse de burada “atmak” demektir.

a) Sözü edilen işlem, yeryüzündekilerin mahşer duruşması için kabirlerden dışarıya çıkartılması veya atılmasıdır. Ayrıca Kur’ân’da sadece burada zikredilen تَخَلَّتْ tehallet fiili de bu atılma işlemi sonucunda yeryüzünün “boşalması” demektir. Hapisten çıkartmak için kullanılan “tahliye” kelimesi de bu anlamdadır.

Kur’ân’da Zilzâl 99/2’de mahşer için “yeryüzünün ağırlıklarını çıkartmasından” ve ‘Âdiyât 100/9’da “kabirlerdekilerin (dışarıya) savrulmasından” söz edilmesi ile İnşikâk 84/4’teki ifade aynı gerçeği dile getirmektedir.

Bu arada A‘râf 7/25 ile Tâhâ 20/55’te beyan edilen “insanların mahşer için topraktan çıkartılması” ve Kâf 50/44’te “insanların diriltilmesi için yerin hızlıca yarılması”ndan söz eden âyetlerde de verilen bilgiler aynı istikamettedir. Konuyla ilgili olarak benzer içerikte Nûh 71/17-18’de de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, sizi de yerden ot (bitirir gibi) bitirmiştir. Sonra yine oraya döndürecek ve sizi yeniden (oradan) çıkartacaktır.”

b) Yeryüzünün içindekileri dışarı çıkartması ve içinin boşalması, genel olarak kâinatın ve dolayısıyla dünya sisteminin altüst olması anlamına da gelir; hatta Zemahşerî’nin dediği gibi, bu işlem yeraltındaki hazinelerin boşalması da olabilir.(8) Bu durumda hazinelerin işlevlerini bitirmeleri, ömürlerini tamamlamaları veya bir anlamda misyonlarını yerine getirmeleri de kastedilmiş olabilir.

Kâinata konulan kanunların yaratılış amacına uygun olarak varlıklarını sürdürmeleri nasıl ilâhî bir görevlendirmenin sonucu ise, bu görevin bitmesi ve yeni bir oluşumun devreye sokulması da aynı iradenin bir başka sonucudur. İşte, yeryüzünün içindekileri dışarı çıkartıp boşaltması da benzer bir hakikatin ifadesidir.

c) Bu ifadelerin yanında, yeryüzünün altüst oluşunun ve içindekileri atıp boşalmasının asıl meydana geliş gerekçesi, insanların hesaba çekilmesidir. Bu durumda, söz konusu boşaltmanın herhangi bir gizli ve saklı şeyin kalmamasını sağlayacak bir mahiyet arz etmesi de mesaj olarak anlaşılabilir.

Ayrıca yeryüzünde insanlar genellikle kabirlere konulup toprakla karıştıkları için, yeryüzünün içini boşaltması ve içindekileri dışarı çıkartması denince, zaten ilk olarak akla insanların diriltilmesi gelmektedir. Âyetlerin bağlamı bu anlamı öncelikli kılmaktadır.

3. وَاَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ “Rabbin(in emrin)e kulak verip (hüküm) gerçekleştirildiği (zaman mahşerde toplanacaksınız).” Sûrede ikinci kez yer alan bu ifade hakkında gerekli izahı ikinci âyette yapmıştık. Bu âyet, kıyâmet sonrasında yeryüzünün içindekileri dışarı çıkartıp boşalmasının zorunlu bir boyun büküş şeklinde gerçekleşeceğini ifade etmektedir. Söz konusu âyet, bu durumda bağımsız bir âyet olarak anlamı destekleyen bir konumda kabul edilir.

Âyetin başındaki vâv harfini “tefsîr edatı” olarak kabul etmek de mümkündür. Bu durumda anlam “yani, Rabbine kulak verdiğinde ve hüküm gerçekleştirildiğinde” şeklini alır ve yeryüzünün yarılıp içindekileri dışarı atmasının aslında ilâhî programın bir işleyişi olduğu beyan edilmiş olur.(9)

Sûrenin ilk âyetinden itibaren gelen izâ edatlı cümlelerin cevabı, genel olarak gizli bir kelime olarak kabul edilmiş, gizlenme nedeni ise bu gerçeğin Kur’ân’da sıklıkla ele alınması ve herkes tarafından bilinmesi şeklinde ifade edilmiştir.(10)

Esasında bu cümlelerin cevabını, bir sonraki âyette yer alan يَآ اَيُّهَا الْاِنْسَانُ yâ eyyühe’l-insânu ifadesi olarak da kabul etmek mümkündür. Bu durumda âyetlerin anlamı şöyle olur: “Ey insanoğlu, gök yarıldığında, yeryüzü yayılıp genişletildiğinde, içindekileri dışarı çıkartıp boşaldığında sevabı da azabı da göreceksin.”

b) Tercihler ve Âhiretteki Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 6-15. âyetlerinde “Ey insan! Şüphe yok ki, Rabbine (giden yolda) çaba üstüne çaba göstermektesin; sonunda O’na varacaksın” şeklinde nankör insana hitap etmekte ve hesap vermek üzere Rabbine ulaşacağını, bundan kaçıp kurtulamayacağını beyan etmektedir.

Ardından, mahşerde amel defteri kendisine sağ tarafından verilenlerle ilgili şu ifadelere yer verilmektedir: “Kimin kitabı sağından verilirse kolay bir şekilde hesaba çekilecek ve sevinçli olarak (inanç) ailesine dönecektir.”

Daha sonra bu defa konu amel defteri kendisine sol arka tarafından verilecek kişilerle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Kimin de kitabı arkasından verilirse, derhal yok olmayı isteyecek ve alevli ateşe girecektir. Hâlbuki o, (dünyada inanç) ailesi içinde (veya çevresinde) çok mutluydu ve (Rabbine) de kesinlikle dönmeyeceğini sanıyordu. Hayır, (durum sandığı gibi değil). Rabbi gerçekten onu görüyordu.”

ı. Sonu Allah’a Ulaşan Çabalar

يَآ اَيُّهَا الْاِنْسَانُ اِنَّكَ كَادِحٌ اِلٰى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاق۪يهِ “Ey insan! Şüphesiz ki Rabbine (giden yolda) çaba üstüne çaba gösteriyorsun ve (sonunda) O’na varacaksın.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الْاِنْسَانُ yâ eyyühe’l-insânu hitabı “ey insan, ey insanoğlu”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; كَادِحٌ kâdıhun kelimesi “çok çalışmaktasın, çok çaba sarf etmektesin, çok fazla çalışansın”; كَدْحًا kedhan kelimesi “çaba sarf ederek”; اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “senin Rabbine yönelik”; فَمُلَاق۪يهِ fe mülâkîhi sözcüğü ise “O’nunla karşılaşacak olansın, O’na ulaşansın, O’na varan olacaksın” demektir.

Bu âyet, sûrede asıl dikkat çekilen mesajların öne çıkardığı noktadır. Yüce Allah, insanoğlunun Rabbine giden bir yolun yolcusu olduğunu hatırlatmaktadır.

Sûrenin 6-15. âyetlerinde insanın dünya hayatındaki tercih ve davranışları ele alınmaktadır. Bunun sonucunda amel defteri kendisine sağ tarafından verilenler ve sol arka tarafından verilenlerin akıbeti, kötülerin dünyadaki sahte mutlulukları ve Allah’a döndürülmeme zanları ile Yüce Allah’ın kendilerini gözetlemekte olduğu hakkında bilgi verilmektedir.

Bu âyette hayatın maksadının Yüce Allah’a ulaşmak ve sonu O’na varacak hayırlı işlerde çaba sarf etmek olduğu anlaşılmakta, sonuçta kişinin Allah’a ulaşacağı hatırlatılmış olmaktadır.

Bu âyetin muhatabı olarak Esved b. Abdi’l-Esved, Übeyy b. Halef gibi kâfirlerin isimleri öne çıkartılsa da,(11) maksadın Hz. Peygamber veya bütün insanlar olduğunu söyleyenler de vardır. Bu durumda âyetin anlamını farklı boyutlarıyla düşünmek durumundayız.

1. Maksadın Übeyy b. Halef gibi kâfirler olduğu fikri kabul edilirse âyetin anlamı şöyle olur: “Ey bütün çabasını dünyayı elde etmeye, Peygambere düşmanlığa, ona eziyet etmeye ve küfürde ısrara yönlendiren kişi, sonunda inkâr ettiğin Rabbine ulaşacaksın, haberin olsun, ona göre davran.”

2. Eğer muhatabı Hz. Peygamber olarak düşünürsek, o zaman anlam şöyle olur: “Ey Peygamber, sen Allah’ın sana yüklediği risâlet görevini tebliğ etmede, insanları doğru yola ulaştırmada, kâfirlerden gelen sıkıntıları göğüslemede ölünceye kadar çaba sarf etmeye devam et. Bu çabalarının sonucunda, yani ölünce elbette Yüce Allah’a ulaşacaksın.” Bu anlama göre âyetteki ilâ harfini “sonuna kadar” anlamında almış oluruz.(12)

3. Bu iki ihtimalin dışında maksadın ve hitabın bütün insanlara yönelik olduğunu da söyleyebiliriz. Bazı âyetlerde konu gereği bazı isimler öne çıkartılsa da, Yüce Allah genel olarak insanoğluna hitap etmekte ve yapılan işin, hayır olsun, şer olsun sonunda mutlak surette Allah’a ulaşacağı mesajını vermektedir. Bu durumda âyette “Sen ey insanoğlu, bu tür çabalarınla Rabbine kavuşacaksın” anlamı söz konusu ediliyor demektir.

Eğer bu âyetten sonraki cümlelerde sadece nankör insandan söz edilseydi, o zaman maksadın inkârcı insan tipi olduğunu söyleyebilirdik; ancak burada durum böyle değildir. Aksine, İnşikâk 84/7-9. âyetlerde ödülü hak edenlerden söz edilmekte, sonrasında ise söz kötü insanlara getirilmektedir.

Bu iki grup insandan söz edilmesi buradaki “ey insan” hitabından maksadın, genel olduğunu ve iyi-kötü herkesi içerdiğini göstermektedir. Taberî’nin de dediği gibi söylenmek istenen şudur: “Ey insan, dünyada yapacağın işler seni Yüce Allah’ın gazabından kurtaracak ve O’nun rızasını kazandıracak türden olsun, sakın gazabını gerektirecek türden olmasın, yoksa helak olursun.”(13)

4. Âyetin son kelimesi olan مُلَاق۪يهِ mülâkîhi ifadesindeki zamirin rabb kelimesine değil, kedh sözcüğüne gitmesi de mümkündür.(14) Bu durumda anlam şöyle olur: “Ey insanoğlu, Rabbine giden yolda üstün çaba sarf edip, yaptığın işlere mutlaka kavuşacaksın.” Bu anlam, aslında kişinin dünyada yaptığı işleri âhirette göreceğini bildiren âyetlerle de uyumludur. “İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur ve çalışması da ileride kendisine gösterilecektir.”(15)

“Kim zerre miktarı hayır yaparsa onu görecektir; kim de zerre miktarı kötülük yaparsa onu görecektir.”(16) İnsanoğlu dünya hayatında ne uğrunda çalışırsa âhirette onunla karşılaşır. Bütün uğraşılar ilâhî sistemde kayıt altına alınmaktadır. Yapılan her iş sonuçta Yüce Allah’a ulaşır; hayır ise sonu hayırla ve ödülle şekillenir; şer ise âkıbet şer ile ve azapla tamamlanır.

Âyette hatırlatılan husus özetle şudur: İnsanın her işi Yüce Allah’a malumdur. İster ibadet ve itaat türü meşguliyetler ve fedakârlıklar şeklinde sonu hayırla neticelenecek türden işler olsun, isterse aksi özellikte olsun, yapılan her şey ve işi yapanlar Yüce Allah’a ulaşacaklardır.

Yapılanlar iyi amellerden oluşuyorsa, âyet bir müjde içermekte ve sahibinin Yüce Allah’a ulaşacağını beyan etmektedir. Kötü işler yapılıyorsa bu durumda muhatap kınanmakta, azarlanmakta ve bütün yaptığı işlerin başına dert olacağı bilgisi verilmektedir.

ıı. İyiler ve Ödülleri

فَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَس۪يرًا وَيَنْقَلِبُ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ مَسْرُورًا “Kimin kitabı (amel defteri) sağından verilirse, ileride (mahşerde) kolay bir hesapla hesaba çekilecektir. Sevinçli (bir şekilde cennetteki) ailesine dönecektir.”

Buradaki فَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ fe emmâ men ûtiye ifadesi “verilenlere gelince”;كِتَابَهُ kitâbehû ifadesi “onun amel defteri”;بِيَم۪ينِه۪ bi yemînihî ifadesi “onun sağından, sağ tarafından”; فَسَوْفَ يُحَاسَبُ fe sevfe yuhâsebü edilgen fiili “o kişi ileride hesaba çekilecektir, sorgulanacaktır”; حِسَابًا يَس۪يرًا hisâben yesîran tamlaması “kolay bir hesap ile”; وَيَنْقَلِبُ ve yenkalibü fiili “ve dönecektir”;اِلٰىٓ اَهْلِه۪ ilâ ehlihî ifadesi “onun kendi ailesine, inanç ailesine”; مَسْرُورًا mesrûr sözcüğü ise “mutlu bir şekilde” demektir.

Bu âyet grubunda iyilik sahibi insanlara mahşerde nasıl davranılacağı, nasıl hesaba çekilecekleri ve sonunda neler yaşanacağı hakkında kısa bilgi verilmektedir.

Genel olarak insanın Rabbine ulaşacağından söz edilen âyette, maksadın âhiretteki hesap olduğu bu âyetlerde ortaya konulmaktadır. Bir konuyu zıddıyla anlatmak Kur’ân’ın üslubudur. Bu üslup onun “mesânî” oluşundan kaynaklanmaktadır. İşte bu nedenle, söz öncelikle iyilere, ardından da amel defterleri kendilerine arka tarafından verilecek olanlara getirilmektedir.

1. Amel Defterinin Sağdan verilmesi

فَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ “Kimin kitabı (amel defteri) sağından verilirse.”

Müddessir 74/39’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, genel olarak “yemin” veya “organ” demek olan el-yemîn/el-eymân kelimeleri, “sağ el”,(17) “sağ taraf”,(18) “kuvvet”,(19) “yemin”,(20) “ahit”,(21) “güvenilen yan, kişinin şüphelenmeyeceği taraf”(22) anlamlarına geldiği gibi, ayrıca مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ mâ meleket eymânüküm şeklinde kullanıldığında mecâzî bir anlam kazanır ve sağ ellerin sahipliği “kişinin sahip olması” manasını verir.(23)

Yorumunu yaptığımız İnşikâk sûresinde de olduğu gibi, yemîn ya da diğer âyetlerdeki ashâbü’l-meymeneh veya ashâbü’l-yemîn ifadeleri, “âhirette amel defterini sağ taraftan alanlar” veya “Amel defteri sağ eline verilenler” demektir. İnşikâk 84/7. âyette olduğu gibi, İsrâ’ 17/71 ve Hâkka 69/19’da konu açıkça “Kitabı, yani amel defteri kendisine sağ tarafından verilenler” şeklinde yer almaktadır. Buradan anlaşılıyor ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeler diğer sûrelerde zikredilen ashâbü’l-meymeneh veya ashâbü’l-yemîn ifadelerinin açılımı ve tefsiri durumundadır ve “âhirette amel defterinin sağ taraftan verilmesi” manasına gelmektedir.

Bu ifade, her ne kadar iyilik sahibi insanlarla ilgili tanımlayıcı bir cümle gibi görülse de aslında iyilere yönelik ilk ödülü de ifade etmektedir.

a) Bu ödül, kitaplarının yani amel defterlerinin sağ taraflarından verilmesidir. Bir anlamda karnelerin sağ taraftan alınması daha sonra yaşanacakların habercisi olmakta ve durumun iyi olacağı hissini vermektedir.

b) “Kitabın sağ taraftan verilmesi” ifadesi, “Kitabın sağ ele verilmesi” anlamına da gelmektedir. Bu durum, kişinin dünya hayatında yaptığı bütün eylemlerinin kaydedildiği kayıt defteriyle buluşturulması demektir. Daha güncel bir ifadeyle, dünya hayatını eğer bir “imtihan” kabul edersek, âhirette verilecek amel defterini de “karne” olarak anlayabiliriz. Demek ki, karnenin alınışı bile sonrası hakkında bilgilenme vesilesi oluşturacaktır.

2. Kolay Bir Hesaba Çekilmesi

فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَس۪يرًا “İleride (mahşerde) kolay bir şekilde hesaba çekilecek.”

Âhirette iyilere yönelik ikinci davranış, onların kolay bir şekilde hesaba çekilmeleridir. Kolay hesap şu şekillerde anlaşılabilir:

a) Mağfiret Edilmek

Hesabın kolay oluşu, hesaba hiç çekilmemek değildir; zira insanların gönüllerinden geçirdiklerinden bile hesaba çekilecekleri Bakara 2/284’te beyan edilmektedir. Hesabın kolay oluşu, yine aynı âyette geçen “Allah dilediğini bağışlar, dilediğine de azap eder” ifadesiyle birlikte anlaşılınca, maksadın mağfiret yani “bağışlamak” olduğu ortaya çıkmaktadır.

b) Yaptıklarının En Güzeliyle Ödüllendirilmek

Yûnus 10/26’da şu ifadeler yer almaktadır: “Güzel davrananlara daha güzel karşılık, hatta daha da fazlası vardır.” İşte bu âyet, dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bilgisini içermektedir.(24)

Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerinin de üstünü çizeceğimiz kimselerdir”(25) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler, dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

Yapılan bir iyiliğin karşılığı olarak on katının verilmesi,(26) dahası bir iyiliğin en az yedi yüz, hatta katlanarak çok daha fazla karşılığının olabileceği ifadesi de burada hatırlanmalıdır.(27)

c) Kötülüklere En Çok Dengiyle Muamele

Dünyada yapılan yanlışlıklara karşılık, Yüce Allah âhirette en çok denk ceza verilebileceği esasını belirlemiştir: “Bir kötülüğün cezası ona denk bir kötülüktür.”(28) Ayrıca iyiliklerin on katıyla karşılanıp kötülüklere denk muamele yapılması da bu kategoride ele alınabilir.(29)

d) Seyyiât Denen Küçük Günahların Silinmesi

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, Ahkâf 46/16’da şöyle buyurulmaktadır: “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerinin de üstünü çizeceğimiz kimselerdir. Verilmiş olan söze sadakatin bir gereği olarak, cennet ehli arasındaki yerlerini alacaklardır.” Burada Müslümanların âhiretteki durumları ortaya konulmakta ve dünyada yaptıkları davranışların en iyilerinin dikkate alınıp,(30) bazı kötülüklerin üzerlerinin çizileceği bildirilmektedir.

Benzer bir ifade de Nisâ’ 4/31’de şu şekildedir: “Eğer yasaklandığınız büyük günahlardan kaçınırsanız, sizin için küçüklerini örteriz ve sizi değerli bir yere koyarız.” Bu ve benzer âyetlerde de “küçük günahların affedilmesi”nden söz edilmektedir.(31)

e) En Kötü Davranışların Bile Silinmesi

Kolay hesabın bir türü de sadece küçük günahların değil, “en kötü davranışların silinip en güzel davranışların karşılığının verilmesi” şeklinde de gerçekleşebilir. Nitekim Zümer 39/35’te bu konu şu şekilde dile getirilmektedir: “Böylece, Allah onların geçmişte yaptıkları en kötü hareketleri bile örtecek ve yaptıklarının en güzeline denk olarak ödüller verecektir.”

f) Kötülüklerin İyiliklere Çevrilmesi

İnsanın dünya hayatında yaptığı davranışlar bir süre kötülük özelliğinde olsa da, daha sonra bunların yerine iyilikler yapılırsa, o iyilikler kötülükleri giderir. Bu durum, artık kötülük yapmamak anlamına gelse de âhirette amellerin değerlendirilmesinde kötülüklerin iyiliklere çevrilmesi şeklini de alabilir. Hûd 11/114’te, iyiliklerin kötülükleri gidermesi genel kuralı konulmuşken, Furkân 25/70’te, iyiliklerin kötülüklerin yerine değiştirileceği mesajı verilmektedir. Bu da elbette âhirete yansımaları bakımından yargılamadaki kolaylığın bir türünü oluşturacaktır.

Amel defteri sağ eline verilen kişilerin kolay bir şekilde hesaba çekilmesinin anlamı hakkında Kur’ân’dan yapabildiğimiz çıkarımlardan sonra, şimdi de Hz. Peygamber’den gelen bazı rivayetleri hatırlatalım.

Hz. Ayşe, Rasûlüllah (as)’ı, “Ey Rabbim, beni kolayca hesaba çek” diye dua ederken işitince, ona “Kolay hesap nedir?” diye sormuş, Nebî (as) da: “Kişinin kötülüklerine bakıp onların silindiğini görmesidir. Hesabı tartışmalı geçen kişi ise, o gün helak olmuştur” buyurmuştur.(32) Bu tür bir hesabın hiç tartışılmadan, sadece arz ve kitaba bakılıp geçilmesiyle gerçekleşen bir hesap olduğu anlaşılmaktadır.

Biz de Rasûlüllâh’ın, “Ey Allah’ım, beni kolay bir şekilde hesaba çek” şeklindeki duasını kendimiz için yapıyor, Efendimizin kabul edileceğine inandığımız bu duasına Yüce Allah’ın bizleri de katmasını niyaz ediyoruz.

3. Ailesiyle Buluşması

وَيَنْقَلِبُ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ مَسْرُورًا “Sevinçli olarak ailesine dönecektir.”

İyilik sahiplerine yargılama sonrası âhirette sunulacak bir nimet de “ailesinin yanına dönmek”tir. Bu âyette sözü edilen ehl kelimesi, kişinin sadece “kan bağıyla bağlı olduğu ailesi” değildir. Benzer sonucu hak eden “arkadaş grubu” da burada söz konusu edilmektedir. Bu konuda Hz. Nûh’un gemiye bindirdiği inanç ailesi ve gemiye binmeyen imansız oğlu güzel bir örnektir.(33)

Kıyâmet 75/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, âyetteki اَهْل ehl kelimesi “aile” anlamına gelse de, bunun “taraftar, kafadar, inanç ailesi” anlamına alınması gerekmektedir. Bu âyette sözü edilen ehl kelimesi, kişinin sadece kan bağıyla bağlı olduğu ailesi değildir; benzer kabuller ve davranışlar nedeniyle benzer sonucu hak eden arkadaş grubudur.

Hz. Nûh’un oğlu “sûreten”, yani biyolojik olarak onun oğlu olmasına rağmen, “sîreten” yani inanç ve ahlâk açısından böyle değildi. Hz. Nûh, boğulan oğlunun acısıyla “oğlum benim ehlimdendir” deyince, Yüce Allah ona, “Ey Nûh, kesinlikle o senin ehlinden, ailenden sayılamaz; dolayısıyla onun yaptığı kötü bir iştir” buyurmuş(34) ve aile kavramına, zürriyetinden olmanın dışında inanç boyutunu da katmıştır. Zaten gemiye bindirmesini istediği kişiler için ehl kelimesini kullanması da bu anlamın zorunlu sonucudur.(35)

Şeklen veya beden olarak birinin nesebinden olmak, onun ehli olmaya yetmez; iman, ahlâk, değerler ve yaşantı birlikteliği de bu kavram için şarttır.(36)

Cennet ödülleriyle buluşturulacak olan iyi kişilere verilecek ödüllerden olan “ailesinin yanına dönmek”, elbette inanç birlikteliği olması şartıyla, kişinin kendi ailesini de içerecektir. Cennete gidecek kişiler sâlih olmak şartıyla kendi ailesinden babaları, eşleri ve çocuklarıyla birlikte ‘adn cennetlerine gireceklerdir.(37) Bu doğrultuda Yâsîn 36/56’da sözü edilen ezvâc kelimesi de “cenneti hak eden eşler” anlamına alınabilir.

Konuyla ilgili Tûr 52/21. âyet şöyledir: “İman eden ve soyları da bu imanı izleyenlere gelince: Biz onları soylarıyla buluşturacağız ve kendi yaptıklarının karşılığından da hiçbir şey eksiltmeyeceğiz.” İşte bu âyet, iman birlikteliği olması şartıyla, kişilerin kendi zürriyetleriyle buluşturulacaklarını beyan etmektedir. Bu buluşturulma bir sonuçtur; bunun sebebi, Nisâ’ 4/9, Tûr 52/26 ve Tahrîm 66/6’da belirtildiği gibi, ailelerin dünya hayatlarında çocukları üzerine adeta titremeleri ve onların âhireti için kendilerini motive etmeleri ve yetiştirmeleridir.

Nesiller arasında yaşanması istenen birlik, onların iman kardeşliğini sağlamaları ve mahşerde ödül yeri olan cennette de birlikte olmalarıdır. Mümin atalarla onların yolunu izleyen çocukları arasındaki iman sinerjisi(38) istenen ruh kardeşliğidir. Gerçek birliktelik cennete uzanandır.

Sözünü ettiğimiz diğer âyetlerin de desteğiyle İnşikâk 84/9’da ifade edilen husus özetle şudur: Amel defterinin sağ taraftan verilip hesabı kolayca gerçekleştirilecek olan cennetlikler için asıl huzur kaynağı “cennette ailesiyle birlikte olmak”tır. Bu üç nimet, iyilik sahibi insanların âhirette karşılaşacağı nimetlerden sadece birkaç tanesidir. Çünkü daha pek çok âyette cennette yaşanacak çeşitli güzelliklere değinilmekte ve insanların bu mutluluğu yaşamaları sağlanmak istenmektedir.

ııı. Kötüler ve Akıbetleri

وَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ وَرَآءَ ظَهْرِه فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا وَيَصْلٰى سَع۪يرًا “Kimin de kitabı (amel defteri) sırtının arkasından verilirse, hemen yok olmayı dileyecek, alevli ateşe girecektir.”

Âyetlerdekiوَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ ve emmâ men ûtiye ifadesi “verilenlere gelince”;كِتَابَهُ kitâbehû ifadesi “onun amel defteri”; وَرَآءَ verâe kelimesi “arkasından, arka tarafından”; ظَهْرِه zahrihî ifadesi “onun sırtının”; فَسَوْفَ يَدْعُو fe sevfe yed‘û fiili “ileride isteyecek, çağıracak, yalvaracak”;ثُبُورًا sübûran kelimesi “yok olmayı, yok olmak için”; وَيَصْلٰى ve yaslâ fiili “ve yaslanacak, girecek”; سَع۪يرًا sa‘îran kelimesi ise “ateşe, ateş azabına, cehenneme” demektir.

Bu âyet grubunda ise kötülük sahiplerine mahşerde nasıl davranılacağı, amel defterlerini nasıl alacakları, hangi psikolojiye sahip olacakları ve ne tür isteklerde bulunacakları hakkında kısa bilgi verilmektedir.

1. Amel Defterinin Sol Arkadan verilmesi

وَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ وَرَآءَ ظَهْرِه “Kimin de kitabı (amel defteri) sırtının arkasından verilirse.”

Bu ifade her ne kadar kötülük sahibi insanların bir sıfatı olarak anlaşılmaktaysa da aynı zamanda bu tür insanların mahşerde yaşayacakları sıkıntılardan birisini de göstermektedir. Âyetteki ظَهْر zahr ve وَرَآءَ verâ’ kelimeleri ikisi birden “arka taraf” anlamına gelmektedir. Bir anlamda oradaki felaketin ilk habercisi ve ilk görüntüsü “amel defterlerinin arka taraftan verilmesi” olacaktır.

Kur’ân’da âyetler birbirini tefsîr ederler; bu anlamda Kur’ân önce “müfessir”dir, sonra da “müfesser”. Bir ayetteki ifade, başka âyetlerde daha çok izah edilebilir veya konunun başka boyutlarına açıklık getirilebilir. Bu nedenle, âyetlerde söylenenin tam olarak ne anlama geldiğini kavramak için konuyla ilgili bütün âyetleri bilmek gerekir. İşte bu genel özelliğin buradaki örneği amel defterlerinin verilme biçimidir.

a) Amel defterlerinin verilmesi konusunda Kur’ân’da iki gruptan söz edilmektedir. İlki, İnşikâk 84/7. âyette de açıkladığımız üzere “sağ tarafından” veya “sağ eline verilenler”, diğeri ise “sol taraftan verilenler”dir. اَصْحَابُ الْمَشْـَٔمَةِ ashâbü’l-meş’emeh(39) ve اَصْحَابُ الشِّمَالِ ashâbü’ş-şimâl(40) “solun adamları”veya مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِه۪ men ûtiye kitâbehû bi şimâlih(41) “kitabı (amel defteri) kendisine sol tarafından verilen kişi” ifadeleri aynı gerçeğin değişik şekillerdeki beyan biçimidir ve amel defterlerinin sol taraftan alınması mesajını verir.

b) Kötü insanlara âhirette amel defterlerinin verilme biçimi konusunda Kur’ân’da daha çok “sol taraf” veya “sol el” ifadesi kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz İnşikâk 84/10’da ifade “amel defterinin arka tarafından verilmesi” şeklinde ortaya konulmaktadır. İki ifade arasında herhangi bir anlam zıtlığı kesinlikle söz konusu değildir.

c) Amel defterinin “arka tarafından verilmesi” sözü ile bu işlemin zorluğuna ya da sıkıntılı oluşuna işaret edilmektedir. Defteri alacak olan organ yine sol eldir; ancak bu buluşma rahat olmayacak ve çeşitli zahmetler içerecektir. Amel defterinin hem sol taraftan, hem de arka taraftan verilme nedeni, suçlarının çok daha ağır olması şeklinde de belirlenebilir.(42)

d) “Amel defterinin arka taraftan alınması” ifadesinin başka bir anlamı daha vardır. Bu cümle ile bir anlamda amel defterinin soldan alınmasının gerekçesine işaret edilmektedir. Bakara 2/101’de “Kendilerine kitap verilenlerden bir kısmı sanki gerçeği bilmiyorlarmış gibi Allah’ın kitabına sırt döndüler” buyurulmaktadır. Ayrıca Âl-i İmrân 3/187’de şu ifadeler yer almaktadır: “Allah, kendilerine kitap verilenlerden ‘Bunu insanlara açıklayın ve ondan hiçbir şeyi gizlemeyin’ diye söz almıştı. Fakat onlar, bu sözlerini arkalarına attılar ve onu az bir fiyatla sattılar. Bu, ne kötü bir alışveriştir!”

Tıpkı kitap ehlinden bazılarının yaptığı gibi, bu son ümmet içerisinde de gerçeğe sırtını dönenler olmuş ve Kur’ân’da pek çok âyette(43) şiddetli bir biçimde kınanmışlardır. Nebe’ 78/26’daki “denk bir karşılık” şeklindeki genel ifadeyle de uyumlu olacak şekilde, işte bu tür insanlar, dünya hayatlarında ilâhî gerçeklere arkalarını döndükleri için, âhirette de amel defterleri kendilerine arka taraflarından verilecektir.

2. Yok Olmak İsteği

فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا “Hemen yok olmayı dileyecek.”

Kötü insanlar mahşerdeki felaketi görünce derhal yok olmak isteyecekler, bir anlamda yok olmak için yalvaracaklardır. Bu durum, onların mahşerdeki psikolojilerini ifade etmektedir. Âyetin başındaki سَوْفَ sevfe edatı, bu işlemin gelecekte gerçekleşeceğini göstermekte, başındaki fâ edatı ise, bunun amel defterinin alınmasının hemen peşinden gerçekleşeceği anlamını âyete katmaktadır. Elmalılı’nın ifadesine göre bu âyet, “artık ey helak, nerdesin, gel, yetiş imdadıma; helak olayım da bu dertten kurtulayım” demektir.(44) Araplar وا ثبوراه vâ sübûrâh diyerek “yok oluş veya helak” isteğinde bulunurlarmış.(45)

Furkân 25/13’te “mahşerde yaşanacak pişmanlıklar” konusunu geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şunu söyleyelim: Konuyla ilgili âyetlerden(46) anlaşılıyor ki, amel defteri kendisine arka tarafından verilen kişi mahşer sorgulamasından sonra derin bir pişmanlık duyacak, ölüp yok olmayı veya topraklaşmayı arzu edecek, ancak bu istek kesinlikle dikkate alınmayacaktır. Böyle bir sonla karşılaşmamak için Yüce Allah insanları bilgilendirmekte ve onlara, gecikmeden önlem almayı öğütlemektedir.

3. Ateşe Yaslanması

وَيَصْلٰى سَع۪يرًا “Alevli ateşe girecektir.”

Kötülük eden insanların mahşerde karşılaşacakları son durum, سَع۪ير sa‘îr denilen “alevli ateş”e girmek olacaktır.

A‘lâ 87/12’de de geniş bir şekilde açıklayacağımız üzere, âyetteki يَصْلٰى yaslâ fiili, s-l-y kökünden türemekte ve “bir şeye veya bir yere yaslanmak” anlamına gelmektedir. Fiilin “ma‘lûm” sigada getirilmiş olması, cehenneme gitmeyi kişinin kendisinin hak ettiğini ortaya koymaktadır. Bazı kıraat âlimleri, söz konusu fiili “meçhul”, yani edilgen kalıpta okumuş ve anlamı “alevli ateşe atılacaklar” şeklinde vermişlerdir.(47)

Kişi ya Yüce Allah’a ya da azaba yaslanacağını bilmelidir. Dünyada Yüce Allah’ın prensiplerine göre yaşayan insan, âhirette cennet ödülüyle buluşturulacaktır. Sûrenin bundan önceki âyetlerinde bu konu ele alınmıştı. Şeytana yaslananlar ise öbür âlemde ateşe gireceklerdir.

ıv. Kötülerin Dünyası

اِنَّهُ كَانَ ف۪يٓ اَهْلِه۪ مَسْرُورًا اِنَّهُ ظَنَّ اَنْ لَنْ يَحُورَ “Şüphesiz ki o, (dünyadayken) ailesinin (arkadaşlarının) içinde çok mutluydu. Şüphesiz ki o, (Rabbine) dönmeyeceğini sanıyordu.”

Buradaki اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki o (şöyle) idi”; ف۪يٓ اَهْلِه۪ fî ehlihî ifadesi “onun ailesi içinde, taraftarlarında, inanç ailesinde”; مَسْرُورًا mesrûran sözcüğü “mutlu (idi)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; ظَنَّ zanne fiili “zannetti, bildi, anladı, sandı”; اَنْ لَنْ يَحُورَ en len yehûra fiili ise “asla ve asla dönmeyeceğini” demektir.

Kötülük sahibi insanların mahşerde karşılaşacakları gerçekler üç âyette özetlendikten sonra, şimdi de bu insan tipinin dünyadaki iki hali dile getirilmektedir.

1. Ailesiyle Birlikte Sahte Mutluluk

اِنَّهُ كَانَ ف۪يٓ اَهْلِه۪ مَسْرُورًا “Şüphesiz ki o, (dünyadayken) ailesinin (arkadaşlarının) içinde çok mutluydu.”

Bu âyette, alevli azaba yaslanan cehennemlik kişinin dünya hayatındaki tam tersi durumu hatırlatılmaktadır. Dünyadaki mutluluk ve keyif, mahşerde yerini azaba terk edecektir. İnşikâk 84/7. âyette de geçtiği üzere, buradaki ehl kelimesi sadece kan bağına dayalı birlikteliği değil, asıl olarak inanç veya ahlâk beraberliği demektir. Dolayısıyla, bu âyette sözü edilen “ehlinin arasında mutluydu” ifadesi, kişinin sadece ailesini nitelendirmez. Çünkü ailesi içinde iyi insanlar da bulunmuş olabilirdi; ancak onlarla aynı sonu paylaşması mümkün olmayacaktır.

a) Âyette sözü edilen “ailesi”nden maksat, aynı ideali, anlayışı, görüşü, inancı, ahlâkı ve yaşantıyı paylaşanlardır. Böyle olunca âyetin anlamı çok daha net ve kapsayıcı bir mahiyet arz etmektedir. Dünyada insan hangi değerlerin peşinden giderse, mahşerde o doğrultuda muamele görür ve aynı sonu hak edenlerle birlikte değerlendirilir; aynı sonu paylaşır.

Dünya hayatında şeytanın yoluna yaslananlarla birlikte olanlar, mahşerde de aynı grupla bu defa ateş azabına yaslanacaklardır. Dünyada kiminle gönül birlikteliği yaşanırsa, bunun karşılığı olarak âhirette de aynı beraberlikler yaşanacaktır. İşte âyette dolaylı olarak hatırlatılan husus budur.

b) İnşikâk 84/7-9’da, ödülü hak edenlerin amel defterini sağ eline alıp kolay bir hesaptan sonra inanç ailesine dönmesi hatırlatılmıştı. Burada ise bunun zıddı bir durum, bu defa dünyadaki tercihin yanlışlığı noktasında vurgulanmakta ve muhataplar alaycı bir üslupla kınanmaktadır.

Mutaffifûn 83/29-32’de geçtiği üzere, suçlular müminlere güler, onlarla alay eder, kafadarlarının yanına dönünce de keyiflenirlerdi. Hatta müminleri her gördüklerinde, onları sapıklıkla itham ederlerdi. Dünyada inananlarla alay edip kendilerine karşı küstahlık yapanların sonu, İnşikâk 84/10-12’de hatırlatılmıştı. 13. âyette de, bu tür insanların dünyada gönül birlikteliği kurduğu kişilere yönelik tercihlerinin ne kadar hatalı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

c) İnsanlar mahşerde kiminle birlikte olmak istiyorlarsa, dünyada da onlarla birlikte olmaya çalışmalıdırlar. Bu ifade, elbette mahşerde kimin nereye gideceğini önceden bilmek anlamına gelmez. Mahşerde nelerin yaşanacağı konusunda Kur’ân’ın verdiği ayrıntılı bilgiler, insanın ders almasını sağlama amacına yöneliktir.

“Rüzgâr eken fırtına biçer” kabilinden olaya bakıldığında görülecektir ki, insanlar sonu cehennem olan tercihlerden uzak durmalıdır. Mühim olan, ilâhî yönlendirmelere dikkat eden, vahyin aydınlığını kendisine ilke edinen ve hayata Yüce Allah’ın bak dediği yerden bakıp ömrünü bu istikamette yaşamaya çalışanlarla birlikte olmaya gayret etmektir. Aksi takdirde yine zarar, yine hüsran kaçınılmaz olacaktır.

d) Sâffât 37/51-57’de bir ibret levhası daha verilmektedir: “İçlerinden biri şöyle diyecek: Bir zamanlar benim bir arkadaşım vardı. Bana, ‘Sahi, sen gerçekten de onun doğruluğuna inananlardan mısın? Ne yani, biz ölüp gittikten, toza toprağa karışmış bir iskelet halini aldıktan sonra hesap vereceğiz, öyle mi?’ derdi. ‘Onun halini görmek ister misiniz?’ diye sorunca, dönüp bakar; onu dehşet verici bir ateşin ortasında görür ve şöyle der: Aman Allah’ım, az kalsın beni de mahvedecektin. Eğer Rabbimin lütfu olmasaydı, ben de şimdi burada azaba uğratılanlar arasında olurdum.”

İşte, dünya hayatında Hz. Peygamber’i ve âhireti fütursuzca inkâr eden kişi ve onlarla fikir birlikteliği yaşayanlar için, âhirette yaşanacak manzara bu şekilde gerçekleşecektir. Dünyada inkârı meslek haline getirip bunu başkalarına da bulaştırmaya çalışanlar yaptıklarından zevk duyuyor, kafadarlarıyla birlikte mutluluktan adeta havalara uçuyorlardı. Ancak, mahşerdeki durum hiç de onların sandığı gibi olmayacaktır.

e) Bir başka ilginç itiraf Zuhruf 43/36-39’dadır: “Kim Rahmân’ın öğüdünden uzak yaşarsa (onu görmezden gelirse), ona kendisine adeta yapışan (ondan ayrılmayan) bir tür şeytan musallat ederiz. Artık şeytanlar onları hak yoldan alıkoyar ve bunlar da kendilerinin doğru yolda olduğunu sanırlar.

Sonunda bu kişi bize geldiğinde (kendisini saptıran şeytanî güçlere) der ki: ‘Âh, n’olaydı, keşke benimle senin aranda iki doğu (yani doğuyla batı) kadar mesafe olsaydı.’ Meğer ne kötü bir arkadaşmış! Ama o gün, bunun size hiçbir faydası olmaz. Madem zulmettiniz, şimdi azabı paylaşın.”

Burada da durum, bir önceki âyet grubundakine benzemekte, orada sapmayan ve ödülle buluşturulan kişi konuşturulmuşken, burada sapan kişinin feryadı dile getirilmektedir. Sapanlar kendilerini saptıranları suçlasalar da sonuç değişmeyecek, Sâffât 37/27-39’da da ifade edildiği üzere, azabı ortaklaşa yaşayacaklardır.

f) İnşikâk sûresindeki âyetler, bu son iki âyet grubunda dile getirilen konuşmaların mahşerde yaşanmaması için insanları bilgilendirmeyi amaçlamaktadır. “Son pişmanlık fayda vermez” sözünü âhirete uyarlarsak, tıpkı Fecr 89/24’te olduğu gibi, âhiret yurdundaki pişmanlıkların dikkate alınmayacağını söylemek durumundayız. Pişman olmaktansa, arkadaş ve dost tercihini doğru yapmaya çalışmak tek çaredir. Âyetlerin bize yönelik tarafları bunu başarmamızı istemektedir.

2. Allah’a Döndürülmeme Zannı

اِنَّهُ ظَنَّ اَنْ لَنْ يَحُورَ “Şüphesiz ki o, (Rabbine) dönmeyeceğini sanıyordu.”

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette zikredilen يَحُورَ yahûra fiili “tamam bir halden sonra eksilmeye ve yok olmaya dönmek, eksilmek ve değişmek”(48) manasına gelmektedir.

Bu âyet, inkârcı insanın dünyadaki inanç yapısı hakkında bilgi vermekte ve bu tür insanların, öldükten sonra diriltilmeye inanmadıklarını ortaya koymaktadır.(49) Bu âyette olduğu gibi, başında olumsuzluk edatı olan yapısıyla kelime, âhireti inkâr eden ve Allah ile buluşmaya inanmayan birinin anlayışını ortaya koymaktadır.

Bir sonraki âyette gelen belâ edatı ise, bunun cevabı olarak “aksine, kesinlikle değişecekler, diriltilecekler” anlamını vermektedir.(50) Bu tür kişiler dünya hayatından sonra herhangi bir şekilde durumlarının değişmeyeceğini, buradaki neşe ve huzurlarının bitmeyeceğini sanmaktaydılar. Böyle bir düşünce elbette çok büyük bir yanlış ve yanılgıdır.

Zamana tapanlar gibi, “Hayat işte bu yaşadığımızdan ibarettir; ölürüz, diriliriz; bizi sadece dehr (zaman) helak eder”(51) diyen bir anlayış burada söz konusudur. Ayrıca bu anlayış sahipleri “Bu (malın mülkün) hiçbir zaman yok olacağını sanmıyorum”(52) diye kabul eden bahçe sahipleriyle de aynı durumdaydılar. Hatta bunları “O, malının kendisini ebedîleştireceğini sanmıştı”(53) diyenlerle de bir tutmak durumundayız. Hepsinin ortak noktası, dünya hayatının ebedî olduğunu sanmaları ve âhiret inancından yoksun olmalarıdır.

Arap müşriklerin önemli bir bölümü âhirete inanmadıkları için, âyette verilen mesaj öncelikle bu tür inançsızlara yöneliktir. Ancak belirtmek gerekir ki, Mekkelilerin, hatta müşriklerin hepsi de âhirete inanmayanlardan oluşmuyordu; içlerinden bu konuda kesin inanca sahip olmasa da şüphede olanları vardı.(54) Fakat burada sözü edilenler âhiret için diriltilmeye kesinlikle inanmayanlardır.

Hayatı dünyadan ibaret sayan bu tipler, dünya hayatlarında kendileri gibi düşünen kafadarları arasında şen şakrak bir tutum içerisindeydiler. Başka bir âleme inanmadıkları için, mevcut düzenlerinin sonsuz olduğu zannıyla inananlarla alay ediyor, onları hor görebiliyor veya toplumdan dışlamaya çalışıyorlardı.

Âhirete inanan bir insanın böyle davranması mümkün değildir. Bu nedenle İnşikâk 84/13-14’te inkârcı insan tipinin dünyadaki düşünceleri ortaya konulmaktadır. Bir anlamda, bu âyetlerde onların psikolojilerinin tahlil edildiğini ve yanlışlıklarının deşifre edildiğini söylemek durumundayız.

Âyetlerde yapılan bu tür analizler ve gerçekleştirilen deşifre örnekleri şu amaca yöneliktir: Yüce Allah, onların düşünce bozukluğunu gündeme getirerek, diğer insanların ibret almalarını sağlamak istemekte, kendilerine çekidüzen vermelerini emretmektedir. Aksi takdirde, benzer sonun onları da beklediğini ilan etmektedir.

Âhirette azaba uğratılacak kişilerin cezalandırılma nedeni, onların dünya hayatlarındaki bozuk inançtan kaynaklanan yanlış tutum ve davranışlarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmez, hiç kimseyi hak etmediği şekilde cezalandırmaz.

v. Yüce Allah’ın Gözetleyiciliği

بَلٰى اِنَّ رَبَّهُ كَانَ بِه۪ بَص۪يرًا “Hayır! Elbette Rabbi onu görendir.”

Âyetteki بَلٰى belâ edatı “aksine, bilakis, esasında”; اِنَّ رَبَّهُinne rabbehû ifadesi “muhakkak ki onun Rabbi”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, o kişiyi”; بَص۪يرًا basîran kelimesi ise “gören (idi), görmekte idi, görendir” demektir.

Bu âyet grubundaki son konu, Yüce Allah’ın, kötülük sahiplerinin durumlarını en ince detayına kadar görmesiyle ilgilidir.

Cümlenin başındaki بَلٰى belâ edatı, önceki cümledeki anlamın tersinin doğru olduğunu ifade etmektedir. Bu durumda âyetin mesajı şu şekilde olmaktadır: “Sen âhirette Allah’a döndürüleceğini hiç sanmıyordun; ama durum hiç de sandığın gibi değildir. Diriltilemeyeceğini sanıyordun, ancak Rabbine diri olarak elbette döneceksin.”(55)

İnsanlar, dünyada yaptıklarının yanlarına kâr kalacağını sanıyorlarsa aldanıyorlar; hiç kimse keyfine göre davranamayacaktır; dönmeyeceğini sandığı Yüce Allah’a döndürülecektir; bu hayatta yaptıklarının hesabını mahşerde verecek ve sonunda hak ettiği yere gidecektir.

1. Fecr 89/14’te “Yüce Allah’ın her şeyi görmesi” konusunu geniş bir şekilde ele aacağız. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’ın görmesi, O’nun her şeyi bilmesi demektir. Burada konu, diriltilmeye inanmayan kişiyi Yüce Allah’ın görmesiyle ilgilidir.

Beled 90/7’de, nankör insan için, “Hiç kimsenin onu görmediğini mi sanıyor?” buyurulmaktadır. Orada İnşikâk 84/13-15’te olduğu gibi, söz konusu nankör insanın psikolojik tahlili yapılmaktadır. İnsanın yaptığı eylemlerinde hiç kimsenin kendisini görmediği zannı, aynı şekilde hayret ve kınayıcı bir üslupla dile getirilmektedir. Zemahşerî’nin dediği gibi, bu tür insanlar hasta ruhlu, gönül hastası ve yürek fesadı yaşayanlardır.(56)

2. Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz İnşikâk 84/15’te inkârcı insanı görmekte olduğunu beyan ederek, inançla ilgili bir konuda da olsa O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağını beyan etmektedir. Buradaki mesaj bütün insanlaradır ve âyetler insana diriltileceğini ve hesaba çekileceğini bildirmektedir. Hiçbir yanlış iş yapanın yanına kâr kalmayacaktır, çünkü gözetleyen Yüce Allah vardır.

Dipnotlar

• 1 - İbn Fâris, age., I, 91.
• 2 - Ra‘d 13/3; Hıcr 15/19; Kâf 50/7.
  • Ra‘d 13/3 Hicr 15/19 Kâf 50/7
• 3 - Zâriyât 51/47. 4 - Kehf 18/47.
  • Zâriyât 51/47 Kehf 18/47
• 5 - En‘âm 6/29, 30, 36; A‘râf 7/14; Hûd 11/7; Hıcr 15/36; Nahl 16/21; İsrâ’ 17/21, 49, 98; Meryem 19/15, 33; Hacc 22/7; Mü’minûn 23/16, 37, 82; Şu‘arâ’ 26/87; Neml 27/65; Rûm 30/56; Lokmân 31/28; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/16, 144; Sâd 38/79; Vâkı‘a 56/47; Mücâdele 58/6; Teğâbun 64/7; Mutaffifûn 83/4. 6 - A‘râf 7/25. 7 - Ihrâc ile ilgili diğer âyetler için bk. A‘râf 7/57; Rûm 30/19, 25; Zuhruf 43/11; Ahkâf 46/17; Kâf 50/11, 42; Kamer 54/7; Nûh 71/18.
  • En‘âm 6/29 En‘âm 6/30 En‘âm 6/36 A‘râf 7/14 Hûd 11/7 Hicr 15/36 Nahl 16/21 İsrâ 17/21 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Hacc 22/7 Mü'minûn 23/16 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Şu‘arâ 26/87 Neml 27/65 Rûm 30/56 Lokmân 31/28 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/16 Sâffât 37/144 Sâd 38/79 Vâkı‘a 56/47 Mücâdele 58/6 Teğâbun 64/7 Mutaffifîn 83/4 A‘râf 7/25 A‘râf 7/57 Rûm 30/19 Rûm 30/25 Zuhruf 43/11 Ahkâf 46/17 Kâf 50/11 Kâf 50/42 Kamer 54/7 Nûh 71/18
• 8 - Zemahşerî, age., IV, 71.
• 9 - Bu anlam için bk. İslâmoğlu, age., s. 1237.
• 10 - Ferrâ’, age., III, 250.
• 11 - Semerkandî, age., III, 560. 12 - Bu anlamlar için bk. Râzî, age., XXXI, 105.
• 13 - Taberî, age., XXX, 115.
• 14 - Râzî, age., XXXI, 105. 15 - Necm 53/39-40. 16 - Zilzâl 99/7-8.
  • Necm 53/40 Zilzâl 99/8
• 17 - İsrâ’ 17/71; Tâhâ 20/17; Vâkı‘a 55/8, 27; Hâkka 69/19; Müddessir 74/39; İnşikâk 84/7. 18 - A‘râf 7/17; Kasas 28/29; Hadîd 57/12; Tahrîm 66/8; Me‘âric 70/36-37. 19 - Zümer 39/67. Örnek için bk. Sâffât 37/93; Hâkka 69/45. 20 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; En‘âm 6/109; Nahl 16/94; Nûr 24/53; Fâtır, 35/42. 21 - Tevbe 9/12; Kalem 68/39. 22 - Sâffât 37/28. 23 - Nisâ’ 4/3, 24, 25, 36; Nahl 16/71; Mü’minûn 23/6; Nûr 24/31, 33, 58; Rûm 30/28; Ahzâb 50, 55; Me‘âric 70/30.
  • İsrâ 17/71 Tâhâ 20/17 Rahmân 55/8 Rahmân 55/27 Hâkka 69/19 Müddessir 74/39 İnşikâk 84/7 A‘râf 7/17 Kasas 28/29 Hadîd 57/12 Tahrîm 66/8 Me‘âric 70/37 Zümer 39/67 Sâffât 37/93 Hâkka 69/45 Hâkka 69/45 Bakara 2/225 Mâide 5/89 En‘âm 6/109 Nahl 16/94 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Tevbe 9/12 Kalem 68/39 Sâffât 37/28 Nisâ 4/3 Nisâ 4/24 Nisâ 4/25 Nisâ 4/36 Nahl 16/71 Mü'minûn 23/6 Nûr 24/31 Nûr 24/33 Nûr 24/58 Rûm 30/28 Me‘âric 70/30
• 24 - Örnekler için bk. Nahl 16/30, 96, 97; Zümer 39/35.
  • Nahl 16/30 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Zümer 39/35
• 25 - Ahkâf 46/16. 26 - En‘âm 6/160. 27 - Bakara 2/261. 28 - Şûrâ 42/40. 29 - En‘âm 6/160.
  • Ahkâf 46/16 En‘âm 6/160 Bakara 2/261 Şûrâ 42/40 En‘âm 6/160
• 30 - Benzer bir âyet için bk. Nûr 24/38. 31 - Benzer âyetler için bk. Bakara 2/271; Âl-i ‘Imrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8.
  • Nûr 24/38 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8
• 32 - Rivayet için bk. Taberî, age., XXX, 115; Semerkandî, age., III, 561. Ayrıca tartışmalı veya ayrıntılı hesaba çekilmenin helak anlamına geleceğiyle ilgili benzer rivayetler için de bk. Buhârî, İlim, 35; Tefsîru Sûre-i İnşikâk; Rikâk, 49; Müslim, Cennet, 79-80; Ebû Dâvûd, Cenâiz, 1; Tirmizî, Kıyame, 5; Ahmed b. Hanbel, VI, 48, 185.
• 33 - Hûd 11/40, 45-46.
  • Hûd 11/40 Hûd 11/46
• 34 - Hûd 11/45-46. 35 - Hûd 11/40. 36 - Ehl kavramının “inanç birlikteliği” içeren anlamı için bk. A‘râf 7/83, 100; Hûd 11/81; Hıcr 15/65; Mutaffifûn 83/31. 37 - Ra‘d 13/23.
  • Hûd 11/46 Hûd 11/40 A‘râf 7/83 A‘râf 7/100 Hûd 11/81 Hicr 15/65 Mutaffifîn 83/31 Ra‘d 13/23
• 38 - İslâmoğlu, age., s. 1050’de 5. not.
• 39 - Vâkı‘a 56/9; Beled 90/19. 40 - Vâkı‘a 56/41. 41 - Hâkka 69/25.
  • Vâkı‘a 56/9 Beled 90/19 Vâkı‘a 56/41 Hâkka 69/25
• 42 - Râzî, age., XXXI, 106.
• 43 - Örnekler için bk. Müddessir 74/23, 50; Tekvîr 81/26; A‘lâ 87/11; Ğâşiye 88/23; Leyl 92/16. 44 - Yazır, age., IX, 86. 45 - Ferrâ, age., III, 250.
  • Müddessir 74/23 Müddessir 74/50 Tekvîr 81/26 A‘lâ 87/11 Ğâşiye 88/23 Leyl 92/16
• 46 - İbrâhim 14/14-16; Furkân 25/13-14; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 78/40. 47 - Taberî, age., XXX, 117-118; Semerkandî, age., III, 561; Zemahşerî, age., IV, 704; Râzî, age., XXXI, 107; Kurtubî, age., XIX, 179.
  • İbrâhîm 14/16 Furkân 25/14 Hâkka 69/29 Nebe' 78/40
• 48 - İbn Fâris, age., I, 256. 49 - Kelimenin bu anlamı için bk. Ebû Bekir Abdullah b. Ebî Bekir b. Abdillâh er-Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’âni’l-‘Azîm, Ankara, 1997, s. 202. 50 - Ferrâ, age., III, 251.
• 51 - Câsiye 45/24. 52 - Kehf 18/35. 53 - Hümeze 104/3. 54 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32.
  • Câsiye 45/24 Kehf 18/35 Hümeze 104/3 Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32
• 55 - Taberî, age., XXX, 118; Zemahşerî, age., IV, 714.
• 56 - Zemahşerî, age., IV, 743-744.