Nûh Suresi

Mekke döneminde indirilmiş olup, 28 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki نُوح nûh kelimesinden alan Nûh sûresi, iniş olarak 64, resmî sıralamada ise 71. sûredir.

Nûh sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Me‘âric sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Me‘âric sûresinde ele alınan asıl konu, Son Saat ve sonrasında yaşanacak âhiret âlemine dair bilinç kazandırılmasıyla ilgilidir. Nûh sûresinde de Hz. Nûh, kavmini elem verici azaptan kurtulmaya çağırmaktadır. Âyetlerde sözü edilen azap, âhirette yaşanacak olan cehennem azabıdır.

Sûrenin asıl amacı, Hz. Nûh’un kavmi üzerinden Mekke müşriklerine gözdağı vermek ve onları uyarmaktır. Baştan sona bir kıssadan oluşan bu sûrede tebliğde izlenmesi gereken metod öğretilir. Nûh sûresinde ilk olarak Hz. Nûh’un tevhid çağrısı ele alınmakta, bu sayede Yüce Allah’a kulluk, takvâ ve itaatin ardından günahlarının bağışlanabileceği ve dünyada kalışlarının belli bir süreye, yani belirlenmiş ecellerine kadar erteleneceği bildirilmektedir.

5. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kavmini davette hangi yolları izlediği hatırlatılmakta, bu arada kavminin verdiği olumsuz tepkiler ve ortaya koyduğu inkârda ısrarcılıkları gündeme getirilmektedir. İstiğfar denen günahtan pişmanlığın nasıl sonuçlar meydana getireceği, ilâhî nimet sunumlarının nasıl artış göstereceği, hem kişilerin aile hayatlarında hem de yaşadıkları çevrede ne tür değişimlerin meydana geleceği özellikle hatırlatılmaktadır.

15. âyetten itibaren, kâinat kitabının çeşitli âyetleri demek olan “göklerin yapısı, Ay’ın ve Güneş’in konumları” ele alınmakta, ardından insanların yaratılış kaynağı olan toprağa dikkat çekilmekte, ölüm ile girilen topraktan insanların mahşer için yeniden çıkartılacağı haber verilmektedir.

21. âyetten itibaren, sûrenin son bölümünde Hz. Nûh’un kavmiyle ilgili şikâyetleri gündeme getirilmekte, onların putperestlikten uzaklaşmaları davetine verdikleri olumsuz tepkiler dile getirilmektedir. En sonunda yaşadıkları tufanla helâk edildikleri beyan edilerek, Hz. Nûh’un evrensel duası ile sûre sona erdirilmektedir.

Sûrenin 21-28. âyetlerinde Hz. Nûh’un inkârcı kavmine yaptığı çeşitli bilgilendirmelere rağmen onların takındığı olumsuz tavır gündeme getirilmektedir. Bu bağlamda, putperestlikteki ısrarları hatırlatılmakta, sapmalarına ilaveten başkalarını da saptırdıkları dile getirilmekte ve sonuçta yaşadıkları akıbet ibrete konu edinilmektedir. Yüce Allah sûrenin son üç âyetinde yeniden Hz. Nûh’un duasına yer vermektedir. Onun verdiği büyük emeğin karşılığında siteminin de buna uygun olarak büyük olduğu gösterilmektedir.

Gece ve gündüz, gizli ve aşikâr, bazen de hepsi bir arada gerçekleştirdiği, zaman ve mesai mefhumu ile açıklanamayan tebliğinde, tevbe etmeleri halinde Yüce Allah’ın çeşitli nimetlerini onlara vereceğini kendilerine sürekli olarak hatırlatmıştı. Bununla yetinmeyip insan ve kâinat kitabından verdiği çeşitli örneklerle onlara Yüce Allah’ın varlığını, birliğini ve kudretini ispatlamaya çalışmıştı.

a) İnkârcı Kavminin Tutumu ve Akıbetleri

Yüce Allah sûrenin 21-25. âyetlerinde Hz. Nûh’un, inkârcı kavminin kendisine isyan ettiğini, yanlış yola saptıklarını ve çeşitli tuzaklar kurduklarını beyan ederek, malı ve serveti kendi ziyanlarını arttıranlara uyduklarını beyan etmekte, Hz. Nûh’un inkârcı kavminin büyük tuzaklar kurduklarını haber vermektedir.

Ardından, “putları sahiplenmek”ten oluşan propagandaları şu şekilde dile getirilmektedir: “(İnkarcılar şöyle) demişlerdi: ‘Sakın ilâhlarınızı bırakmayın; hele Vedd’i, Suvâ‘ı, Yeğûs’u, Ye‘ûk’u ve Nesr’i terk etmeyin (onlardan asla vazgeçmeyin)!”

Daha sonra, “(Böylece) onlar gerçekten birçoklarını saptırdılar. (Bunun üzerine Nûh demişti ki: Ey Rabbim!) Sen de bu zalimlerin ancak şaşkınlıklarını arttır!” ifadelerine yer verilmekte, nihayet onların akıbetiyle ilgili şu bilgiler zikredilmektedir: “Onlar, günahları yüzünden suda boğuldular; ardından ateşe sokuldular ve (o zaman) Allah’ın peşi sıra hiçbir yardımcı da bulamadılar (bulamayacaklar).”

ı. İsyanları, Yanlış Yolları ve Tuzakları

قَالَ نُوحٌ رَبِّ اِنَّهُمْ عَصَوْن۪ي وَاتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُٓ اِلَّا خَسَارًا وَمَكَرُوا مَكْرًا كُبَّارًا “(Söylediklerini dinlememeleri üzerine) Nuh şöyle demişti: Rabbim! Doğrusu onlar bana karşı geldiler; malı ve çocuğu kendi kaybını artırmaktan başka bir işe yaramayan kimseye uydular. Çok büyük tuzaklar da kurdular.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; نُوحٌ nûhun kelimesi “Nûh”; رَبِّ rabbi hitabı “ey benim Rabbim”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”;عَصَوْن۪ي ‘asavnî ifadesi “bana asi oldular, isyan ettiler”; وَاتَّبَعُوا vettebe‘û fiili “ve uydular, tabi oldular”;مَنْ لَمْ يَزِدْهُ men lem yezidhü ifadesi “kendisini arttırmayan kişiye”; مَالُهُ mâlühû tamlaması “onun malı”; وَوَلَدُهُٓ ve veledühû ifadesi “ve onun çocuk(lar)ı da”;اِلَّا خَسَارًا illâ hasâran istisnası “zarar ve ziyandan başka”; وَمَكَرُوا ve mekerû fiili “ve tuzak kurmuşlardı”; مَكْرًا كُبَّارًا mekran kübbâran tamlaması ise “çok, büyük ve çeşitli tuzak (kurarak)” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavminin ona karşı açık isyanı, malı ve çocukları zarar ve ziyandan başka bir şeyini arttırmayan kişiye tâbî olmaları, nihayet tuzaklar kurmaları gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ نُوحٌ رَبِّ اِنَّهُمْ عَصَوْن۪ي “(Söylediklerini dinlememeleri üzerine) Nuh şöyle demişti: Rabbim! Doğrusu onlar bana karşı geldiler.” Bu ifade, Hz. Nûh’un kavminin peygamberlerine karşı takındıkları tavrın ilk unsurudur. İsyan etmek, “itaatten çıkmak,(1) direnmek, karşı çıkmak” demektir. Esasında isyanın ne anlama geldiği, âyetin devam eden cümlesinde “doğru değerlere veya doğru yoldaki kişilere değil de yanlış ve azgın kişilere tâbi olmak” şeklinde verilmektedir.

Aynı şekilde, Nûh sûresinin 6 ve 7. âyetlerinde Hz. Nûh’un yaptığı açık, gizli ve sürekli tebliğ faaliyetine karşılık, inkârcı kavmi kendilerine sunulan gerçeklerden sadece kaçmışlar, parmaklarını kulaklarına tıkamışlar, örtülere sarılmışlar, ayak diremişler ve küstahça kibirlenmişlerdi.

Mesele sadece isyandan ibaret değildi. Öncesinde çeşitli tehditler savurmaktan geri durmamışlardı. Öyle ki Hz. Nûh’u ve inananları “ayak takımı ve basit görüşlüler” diye tanıtmışlar, kendisini yalancılıkla, delilikle ve açık sapıklıkla itham etmişlerdi.(2)

Daha da ileri giderek, tehdit edildikleri azabı erken getirmesi için Hz. Nûh ile alay etmiş ve ona adeta meydan okumuşlardı.(3) Bununla yetinmeyerek, bu defa Hz. Nûh’un vazgeçmemesi durumunda onu taşlayacakları tehdidini savurmuşlardı.(4) İşte naklettiğimiz çeşitli âyetlerde bu isyanın nasıl gerçekleştiği ortaya konulmaktadır.

Kur’ân’da ‘asâ kökünden kelimeler değişik kalıplarda 32 kez geçmektedir. Bunlardan bir kısmında Şeytan’a,(5) Firavun’a,(6) kitap ehlinden bazı isyankârlara,(7) Yüce Allah’a ve peygamberlere isyan eden kâfirlere,(8) soru olarak Hz. Hârûn’a,(9) “karşı çıkmamak” anlamında Hz. Mûsâ’ya,(10) Hz. İsâ’ya(11) ve meleklere,(12) ayrıca hicret etmek için müracaat eden kadınlara(13) nispet edilmektedir. Bu arada isyanın azaba neden olacağı uyarıları da Kur’ân’da yer almaktadır.(14)

‘Isyân kelimesinin “Bir emre karşı çıkmak, ona itibar etmemek, bildiğini okumak” şeklindeki anlam içeriğinden hareketle, kavminin Hz. Nûh’un gerçekleştirdiği sunumlara muhalefet ettikleri, kendilerini davet ettiği hidayet ve kurtuluş değerlerini reddettikleri ortaya konulmakta ve Hz. Nûh’un şikâyeti bu noktalar üzerine oturtulmaktadır.

Âyette geçen ‘asavv “isyan etmek” fiili, elbette Hz. Âdem’e nispet edilenden farklıdır. Çünkü Hz. Âdem’e nispet edilenin peşinden tevbe ve istikamet gelmişken, Hz. Nûh’un inkârcı kavminin yaptığı isyan daha ileri düzeylere çıkmış, tam bir karşı çıkışa ve meydan okumaya dönüşmüştür.

Bu âyette Hz. Nûh’un şikâyetine konu edindiği isyan, tıpkı şeytanın veya Firavun’un isyanı gibi, sahibini tevbeye götürmeyen, karşı çıkışta ilerleten, daha çok isyana düşüren ve azgınlaştıran bir yapı arz etmektedir. İşte bu kavmin içerisinde bulunduğu durum böyle bir isyan türüydü. Çünkü Hz. Nûh onlara “Allah’a kulluk etmeleri, O’na karşı sorumlu davranmaları ve kendisine itaat etmeleri gerektiğini” tebliğ etmişti. Onlar ise itaate karşılık isyanı tercih etmişlerdi. Bu nedenledir ki, kendilerine dünyada azap edilmiş ve boğulmaları sağlanmıştı; ardından âhirette de cehennem ateşine atılarak azaba mahkûm edileceklerdir.

Aynı âyetin bir sonraki cümlesinde ve devam eden diğer âyetlerde ise isyanın sonucu hakkında bilgi verilmektedir. Demek ki isyan etmek “sebep”tir, çünkü bazı sonuçların meydana gelmesine neden olmaktadır.

2. وَاتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُٓ اِلَّا خَسَارًا “Malı ve çocuğu kendi kaybını artırmaktan başka bir işe yaramayan kimseye uydular.” Hz. Nûh, âyetin bu cümlesinde kavminin isyan durumunun içini doldurmakta, bir anlamda isyanın ilk sonucunu dile getirmektedir. Demek ki, Yüce Allah’a ve O’nun peygamberine isyan eden bu toplum itaat edilecek makamı yanlış belirlemişti. Yüce Allah’a ibadet etmeyi ve takva sahibi olmayı değil, nankörlere tabi olmayı tercih etmişler, böylece kendilerinden istenenin tam aksini gerçekleştirmişlerdi.

Âyette “kendisine uyulan” şahıs için “tekil” kalıp kullanıldığından, söz konusu kişinin tek olduğu hissedilmektedir. Ancak konuyla ilgili diğer âyetlere bakıldığında bu ifadeden kastın “yöneticiler” olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü diğer âyetlerde bu kişiler için “yöneticiler” anlamında el-mele’ kavramı kullanılmaktadır.(15)

Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten hemen sonra gelen âyetlerde “çoğul” kalıp kullanılarak, maksadın birden çok kişi olduğu açıkça ortaya konulmaktadır. Bu durumda âyetteki tekil kalıbın sadece bir sapkın insan tipine ait nitelik ortaya koyduğunu, yoksa sayı vermediğini söylemeliyiz.

Burada sözü edilen kişilerin mallarına ve çocuklarına vurgu yapılması onların toplumun hatırlıları, zenginleri, hatta yöneticileri olduğunu göstermektedir. İsimlerinin zikredilmemesi, mesajı evrensel hale getirmek içindir. Bu nedenle, Kur’ân kıssalarında genellikle isimlerden söz edilmemekte, mekân adı verilmemekte ve hiçbir yerde zaman zikredilmemektedir.

“Mal ve çocuk sahibi olma”yla ilgili konu Kur’ân’da çeşitli şekillerde ele alınmaktadır. Mal ve çocukların dünya hayatının süsü olduğu(16) ve onların birer imtihan aracı olarak insanlara ikram edildiği bildirilmektedir.(17) Mal ve çocukların insanı Yüce Allah’a gerçek anlamda kulluktan alıkoymaması gerektiği özellikle hatırlatılmaktadır.(18) Ayrıca yakınların ve çocukların kıyamet günü insana fayda vermeyeceği(19) ve Yüce Allah’tan gelecek azabı gidermeye güçlerinin yetmeyeceği haber verilmektedir.(20)

İman edip sâlih amel sahiplerinin dışındakilere mallarının ve çocuklarının Yüce Allah’a yakınlık sağlamada hiçbir faydasının olamayacağı da beyan edilmektedir.(21) Bazı eşlerin ve çocukların insanlar için düşman olabileceği, kendilerinden, dolayısıyla kötülüklerinden kaçınılmasının gerektiği Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.(22) Dünyalık verilen mallara ve çocuklara imrenilmemesi, bunların kişiler için azap nedeni olabileceği de hatırlatılan hususlardandır.(23)

Özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz Nûh 71/21. âyetteki ifade “mal ve çocukların kişilerin ziyanını arttırdığı” şeklindedir. Buradan anlaşılıyor ki, emanet olarak verilen bir değer, amacı dışında kullanılırsa sahibini felakete sürüklemektedir.

Mal ve çocuklar kişiye ait olmazlarsa sonuçta bunlar ilgili kişiye sahip olurlar; böylece kişiler mallarını ve servetlerini kendileri kontrol edip yönetemeyeceği için, mal ve serveti onları yönetmeye başlar; bunun sonucunda hem dünyada, hem de âhirette ziyan kaçınılmaz olur. Yüce Allah bu nedenle Münâfikûn 63/9’da müminleri özellikle uyarmaktadır.

Tekâsür 102/1-2, Hümeze 104/1-3 ve Mesed 111/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mal, servet ve çocuk tutkusu insanı hakka ulaşmaktan uzaklaştırabilir. Özellikle “Ebû Leheb’in iki eli” diye ifade edilen cümleyi izah ederken, bunlardan maksadın “sosyal nüfuz” ve “ekonomik güç” olduğunu beyan etmiştik.

Dünya ve onun süsü olan varlıklara karşı hissedilen sevgileri tutkuya dönüştürmemek ve onlarla hak ettikleri kadar ilişki içinde olmak önemli bir hassasiyettir. Mala sahip olmayı mala ait olmaya ve servetin kölesi haline dönüştürmemeye çalışmak önemli bir duyarlılıktır. Malının ve çocuklarının kölesi olmamak kaydıyla dünya hayatındaki geçim için helal rızık kazanmak da ayrıca bir görevdir. Bu dengeyi gözeterek ziyandan kurtulmak mümkündür.

3. وَمَكَرُوا مَكْرًا كُبَّارًا “Çok büyük tuzaklar da kurdular.” Hz. Nûh, inkârcı kavminin ve peşinden gittikleri kişilerin kendisine karşı giriştikleri olumsuz tutumun önemli bir örneğini vermektedir. Vahye karşı girişilen her faaliyet aslında bir tuzak mesabesindedir. İşte bu insanlar Hz. Nûh’a ve onunla birlikte mümin olanlara karşı büyük tuzaklar kurmuşlardı. Kurulan tuzağın mahiyeti hakkında bir sonraki âyette bilgi verilmektedir.

Târık 86/15-16’da hakikate ve peygamberlere karşı tuzak kurma ve sonuçları konusunda oldukça geniş malumat vermiştik. Burada konunun sadece tuzağın büyük oluşu hakkında açıklamalar yapacağız.

Tuzağın “çok büyük” olarak nitelendirilmesinin sebebi, Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, en büyük dereceyi getiren tevhide karşı girişilen bir faaliyetin en büyük günah olmasındandır. “Şirk en büyük zulüm” olduğu için,(24) o uğurda kurulan tuzaklar da “büyük” diye tanıtılırlar.

Bu, ister muhataplara karşı kurulsun, isterse bizatihi tuzak kuranlara karşı olsun, sonuç değişmemektedir. Kendilerine tuzak kuranlar aslında akıllarına, gönüllerine ya da iradelerine tuzak kurmuş olacaklardır. Çünkü her iki durumda da pek çok insan hakka ve hakikate karşı olumsuz bir duruş içerisine girmekte ve haliyle inanmayanların sayısı artmaktadır.

“Büyük tuzak”, eğer muhataplara kurulmuş kabul edilecekse bu durumda tuzağın mahiyeti “propaganda” olarak anlaşılmalıdır. Zaten bir sonraki âyet bu propagandanın içeriğini vermektedir. Putlara tapmak onlara ilâhlık nispet edilmesi nedeniyledir. Şüphesiz bu eylem hem puta tapanlar, hem tapınılan putlar, hem de bunu teşvik edenler için bir tuzaktır.

Esasında Hz. Nûh’un kavminin inkârcı ileri gelenleri, eski atalarının da böyle inandığını söyleyerek, şayet Hz. Nûh’a inanırlarsa kendi atalarına ihanet etmiş olacaklarını beyan etmek istemektedirler. Bu durumda muhataplara karşı tehdit içerikli gizli bir şantaj yapmakta ve onların sağlıklı karar vermelerini engellemeye çalışmaktaydılar.

“Büyük tuzak” ifadesini bizzat tuzak kuranların kendileriyle ilişkili olarak da anlayabiliriz. Bu durumda inkârcı insanların kendilerine verdiği zarar ve akıllarına kurdukları tuzaklar gündeme getirilmiş olur.(25) Hz. Nûh’un kavminin akla kurdukları bu tuzaklar genel hatlarıyla şunlardır:

“İnsan so­yundan bir peygamber gelmesi”,(26)

“Peygamber olarak melek beklemeleri”,(27)

“Taklide saplanmaları”,(28)

“Peygamberi delilikle suçlamaları”,(29)

“İlk inananların toplumun ezilen, beğenilmeyen ve hor görülen kesimleri olması nedeniyle kendileriyle alay etmeleri”,(30)

“Küçük gördükleri kişileri yanlarından uzaklaştırmak istemeleri, yani kibirleri”,(31)

“Peygamberin hazinelere ve gaybın ilmine sahip olmasını istemeleri”(32) ve

“Hz. Nûh’un yerleşik düzeni de­virip (siyasi) üstünlük sağlamakla itham edil­mesi”.(33)

Hz. Nûh’un inkârcı kavminin kurduğu tuzakları her iki türlü de anlayabiliriz. Kendi aklına, gönlüne ve iradesine engel koyup hakkı anlamayı kendisine yasaklayanlar elbette bu anlayışı muhataplarına da, özellikle yönettikleri insanlara da yansıtacaklardır. Elbette çeşitli propaganda faaliyetlerine girişecekler ve insanları etkilemeye çalışacaklardır. İşte Hz. Nûh’un inkârcı yöneticilerinin de kavmine yaptığı bundan ibaretti.

Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e benzer ithamlarda bulunmuş, ona “yalancı ve büyücü” demiş, tek Allah inancıyla alay etmiş, halkı ilâhlarına sahip çıkmaya çağırmış, o gün itibariyle kendilerinden istenenin sadece bu olduğunu onlara haykırmışlardı.

Dahası, Hz. Peygamber’in söylediklerini daha önce duymadıklarını beyan ederek, onun ortalığı karıştıran bir kişi olduğu suçlamasında bulunmuş, kendisine peygamberlik verilmesinin şaşılacak bir şey olduğunu ifade ederek, putperestliğin devamı için çeşitli yanıltıcı cümleler söylemiş ve beyhude gayretler ortaya koymuşlardı.(34)

Burada günümüz insanına çok önemli mesajların verildiğini düşünmekteyiz. Bugün de inananlara karşı benzer tuzaklar kurulmakta, hakkı ve hakikati söyleyenler çeşitli suçlamalara muhatap kılınmakta, hor ve hakir görülmekte ve kendileriyle alay edilmektedir.

Basın yayın araçlarıyla, makale, kitap gibi yazılı; film, tiyatro gibi görsel medya aracılığıyla, sınır tanımayan etkin güçleriyle, sosyal medya, bilgisayar ve internet marifetiyle her türlü entrikalar kurulmakta ve tuzaklar devreye sokulmaktadır. Böylece, bir taraftan inananlar doğrudan veya dolaylı olarak tehdit edilmekte, diğer taraftan da inanmak için arayış içerisinde bulunanlar etkilenmeye çalışılmaktadır. Kurulan tuzaklara düşmemek için doğru bilgi ile buluşmak bir zorunluluktur. Din adına doğru bilginin kaynağı ise sadece ve sadece vahiydir.

ıı. İlâhları Sahiplenmeleri

وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ اٰلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا “Şöyle demişlerdi: Sakın ilahlarınızı bırakmayın; Vedd’i, Suvâ‘ı, Yeğûs’u, Ye‘ûk’u ve Nesr’i terk etmeyin!”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki, söylemişlerdi ki”; لَا تَذَرُنَّ lâ tezerunne emri “sakın terk etmeyin, bırakmayın”; اٰلِهَتَكُمْ âliheteküm tamlaması “sizin ilâhlarınızı”; وَلَا تَذَرُنَّ ve lâ tezerunne emri “ve yine sakın terk etmeyin, bırakmayın”; وَدًّا vedden kelimesi “Vedd’i”; وَلَا سُوَاعًا ve lâ süvâ‘an ifadesi “ve Süvâ‘i da”; وَلَا يَغُوثَ ve lâ yeğûse ifadesi “ve Yeğû’su da”; وَيَعُوقَ ve ya‘ûka kelimesi “ve Ya‘ûk’u da”; وَنَسْرًا ve nesran kelimesi ise “ve Nesr’i de” demektir.

Burada Hz. Nuh’un inkarcı kavminin kendi aralarındaki putperestlik kararlılıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Nûh’un inkârcı kavminin kurduğu büyük tuzağı haber vermek üzere uyguladıkları propagandayı tanıtmakta, bunun insanlar üzerindeki büyük etkisini dile getirmekte, sonuçta Hz. Nûh’un tepkisini hatırlatmaktadır.

“Büyük tuzak” kuranların zihinlere uyguladığı ve bir anlamda zihin dondurulması demek olan bu düşünme ve irade ambargosu işte böyle bir çağrı ile gerçekleştirilmişti: لَا تَذَرُنَّ اٰلِهَتَكُمْ “Sakın ha, ilâhlarınızı terk etmeyin.” Bu çağrı ile Mekkeli müşriklerin yaptığı çağrı arasında hiçbir fark yoktur; Sâd 38/6’da da dile getirildiği gibi onlar da aynı şeyi söylemiş ve “ilâhlarınıza sahip çıkın” demişlerdi.

Esasında bu ifadenin bu son ümmete hatırlatılmasının amacı, Mekke müşriklerinin inkâr yolunu takip etmekte olduklarını kendilerine bildirmektir. Aynı yolu takip edenler aynı sonu yaşayacaklardır. Kıssanın bu detayla ele alınmasının amacı, bu mesajı vermek olsa gerektir.

Âyette sözü edilen “beş” put isminin anlamları ve kimleri veya neyi temsil ettikleri âlimlerimizi uzun uzadıya meşgul etmiştir. Buna göre;

1. Bazı âlimlerimiz bunların beş kişi olduğunu ve İblis tarafından o topluma put olarak benimsetildiğini beyan etmektedir.(35)

2. Diğer bir kısmı, bunların Hz. Nûh kavminden Araplara geçtiğini ve Arapların taptığı putlar arasında bunların da bulunduğunu beyan etmektedir.

3. Çeşitli Arap kabilelerinin bu putlara taptığı, adeta her bir ismin özel bir kabilenin putu olduğu da ifade edilen görüşler arasında yer almaktadır. Vedd Kelb’in, Süvâ‘ Hüzeyl’in, Yeğûs Tayy’in, Ye‘ûk Hemdân’ın, Nesr ise Himyer’in putu olarak tanıtılmaktadır. Ayrıca Vedd’in “erkek”, Suvâ‘’ın “kadın”, Yeğûs’un “arslan”, Ye‘ûk’un “at”, Nesr’in de “kartal” suretinde sembolleştirildiği ifade edilmektedir.(36)

4. Eğer bu putlar Mekkeli müşriklerin de taptığı putlar iseler, âyette verilmek istenen mesaj son derece açıktır ve muhtemelen şöyledir: “İşte bu putlar tâ Hz. Nûh’un inkârcı kavminden kalmadır. Bunlara tapanlar boğularak helâk edildikleri gibi, sizin de akıbetiniz felaket olacaktır.” Buna göre çok kısa bir sürede Bedir’de ve sonraki mücadelelerde yaşananlar Mekkeli müşriklerin sonu hakkında bilgi vermiş olmaktadır.

5. Bazı âlimlerimiz Vedd adlı putun temsil ettiği kişinin aslında Müslim biri olduğu, vefat ettikten sonra onun mezarının etrafında ordugâh kurulduğu ve matem tutulduğu, bir süre sonra İblis’in ayartmasıyla bunun bir mabede dönüştürüldüğü, bu nedenle Vedd putunun ilk put olarak benimsendiği beyan edilmektedir.(37)

Bu son yaklaşımdan da anlaşılabileceği gibi, putlar aslında insanları temsil etmekte ve muhtemelen bu insanlar yaşadıkları dönemin önemli ve iyi insanları olarak bilinmekteydi. Bir anlamda sembol olan bu kişiler bir süre sonra kendilerine saygı olsun diye abartıldılar; sembol haline getirilerek çeşitli suretlerde resmedildiler ve sonunda kendilerine hürmet niyetiyle putlaştırıldılar. Putperestliğin böyle bir mantık silsilesi ile yaygınlık kazandığı söylenebilir.

Burada en önemli nokta, putu yapılan varlıkların aslında sevilen, hürmet edilen ve imrenilen insanlar olmalarının sonucunda böyle bir yanlış inanca malzeme yapılmalarıdır. Sevginin dozu kaçırılınca tutkuya dönüşür ve sahibini âşık yapar. Aşk da kişiyi kör edeceği için artık sevilecek şeylere tapınılmaya başlanır ve inanç kirletilerek tanınmaz hale gelir.

Dikkat edilirse âyette iki istek yer almaktadır. İlki “ilâhlarınızı terk etmeyin” şeklindedir ve herhangi bir isim içermemektedir. İkincisinde ise beş putun ismi zikredilmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, Hz. Nûh döneminde çok daha fazla put vardı; isimleri sayılanlar belki de en çok taraftarı bulunanlar veya en saygın olanları olup, kendilerine en çok itibar edilenlerdi.

Günümüz insanının bu âyetten alacağı çok önemli dersler vardır. Çeşitli dinî kabullere sahip kişiler hayatlarında adını koymadıkları çeşitli sahte tanrıcıklara sahip olduklarının farkına varamamaktadırlar. Dini hassasiyetler gündeme geldiğinde içimizden gelen şeytânî dürtüler aslında kalbimizde taşıdığımız küçük sahte tanrıcıklardır. Gerçek Müslümanlık bu tür arızalardan kurtulmayla ancak gerçekleşebilir.

Vahyin karşısına dikilen sahte din görüntülerinden behemehâl kurtulmak zorundayız. Aksi takdirde, adını koymamış olsak da bu sahtelikler bizi kuşatacak, üstelik belki de farkına varamadan göçüp gideceğiz. Bu âyeti daha derinden düşünerek hayatımızdaki sahte tanrıcıklardan kurtulmaya çalışmamız samimiyet ve dindarlığımızın gerçek ruhunu oluşturacaktır.

ııı. İnsanları Saptırmaları

وَقَدْ اَضَلُّوا كَث۪يرًا وَلَا تَزِدِ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا ضَلَالًا “(Böylece) onlar elbette çoklarını saptırdılar. (Bunun üzerine Nuh: ‘Rabbim)! Sen de bu zalimlerin ancak şaşkınlıklarını artır!’ (demişti).”

Âyettekiوَقَدْ اَضَلُّوا ve kad edallû fiili “ve elbette saptırmışlardı”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi ise “pek çoklarını”;وَلَا تَزِدِ ve lâ tezid duası “arttırma”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi “zalimleri, haksızlık edenleri”, اِلَّا ضَلَالًا illâ dalâlen istisnası ise “şaşkınlıktan başka (bir şeylerini)” demektir.

Burada inkârcıların kurduğu çeşitli tuzakların nelere mal olduğu gösterilmekte ve Hz. Nûh’un onlarla ilgili bir isteği gündeme getirilmektedir.

1. وَقَدْ اَضَلُّوا كَث۪يرًا “(Böylece) onlar elbette çoklarını saptırdılar.” Peygamber davetine uymayıp sadece zarar ve ziyanıyla anılan, kurdukları tuzakları propaganda aracı haline getirip putları ve putperestliği terk etmemeyi hayat tarzına dönüştürmeye çalışanlar, sadece kendileri sapmakla kalmadılar, başkalarını da saptırdılar. İsyan edip zararda olanlara tâbi olmanın ve pek çok tuzak kurup tek yaratıcı yerine ilâhlar sistemi geliştirmenin sonu işte bu âyette “saptırmak” şeklinde isimlendirilmektedir.

İnsanları saptıranlar elbette öncelikle kendileri sapmışlardı. Demek ki, sapıklık bulaşıcı bir illettir; birinde bulunuyorsa onu ikna etmeli veya ilgili kişi bilgi bakımından tedavi edilmelidir; aksi takdirde pek çok insan bundan etkilenebilecektir. Âyetin başındaki قَدْ kad edatı bu eylemin mutlak surette gerçekleştiğini ve artık bir anlamda son kararın oluştuğunu göstermektedir. İnançsızlıkta kararlı olanları felaketin eşiğine getirir, sonra da onları azabın ortasına ittiriverir. Hz. Nûh’un inkârcı kavminin yaşadığı da bundan ibaretti.

Esasında bu cümleyi “hâl cümlesi” kabul edip bu saptırıcıların daha önce başkalarını da saptırdığını söylememiz mümkündür. Bu durumda saptıranlar insanlar değil, peşinden gidilen putlar olurlar. Hz. İbrahim bu gerçeği ifadeyle “Ey Rabbim, o putlar pek çok insanı saptırdılar” demişti.(38) Putların insanları saptırması bir anlamda mecazdır veya sapmayı isteyenlerin durumunun putlarla ifade edilmesidir; sonuç aynı kapıya çıkmaktadır.

2. وَلَا تَزِدِ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا ضَلَالًا “(Bunun üzerine Nuh: ‘Rabbim)! Sen de bu zalimlerin ancak şaşkınlıklarını artır!’ (demişti).” Bu ifade Hz. Nûh’un duasıdır.

a) Hz. Nûh bütün tebliğ metotlarını kullanmasına rağmen, aldığı cevap veya kendisine reva görülen davranışlar karşısındaki sıkıntısı nedeniyle bu ifadeyi kullanmış olabilir. Kamer 54/10’da da ele alındığı üzere, Hz. Nûh inkârcı kavminin çeşitli baskılarına, hakaretlerine ve alaycı tutumlarına karşılık mağlup olduğunu itiraf ederek Yüce Allah’tan yardım istemişti.

b) Elbette ulü’l-‘azm peygamberlerden olan Hz. Nûh da sonuçta bir insandı; onun da “bittim” dediği zamanlar olabilirdi ve oldu da. Esasında konuyla ilgili bilgi verilen Hûd 11/36’da şöyle buyrulmaktadır: “(Tarafımızdan) Nûh’a şöyle vahyedilmişti: Kavminden iman etmiş olanlardan başkası artık (sana) asla inanmayacak. Öyle ise onların işlemekte olduklarından (günahlardan) dolayı üzülme.” Demek ki Hz. Nûh’un duası Yüce Allah’ın ona vahyettiği bu bilgilerden sonra gerçekleşmiş olmalıdır.

Bakara 2/214, En‘âm 6/34 ve Yûsuf 12/110’da dile getirildiği üzere, peygamberlerin de “bittim” dediği zamanlar vardı. İşte onların “bittim” dediği noktalar aynı zamanda Yüce Allah’ın “yettim” dediği anlardır. Yüce Allah’ın yapacağını vaad ettiği yardımının gelmesi için dua ve niyazda bulunmanın hiçbir sakıncası olmasa gerektir. Çünkü Yüce Allah elçilerine yardım edeceğini vaad etmişti;(39) o vaadi istemenin ayıplanacak bir yanı yoktur.

“Kul ‘Bittim ya Rab!’ der­se, Allah ‘Yettim kulum!’ der. İnsan ne ki? İnsan biter. Gerçek­ten Allah yolunda bitmek ve bittim demek ku­sur değil, bilakis meziyettir, bir hakediştir. ‘Ben bittim’ diyecek kadar koşan ve bunu söy­lemeyi hak eden kaç fâni var şu dâr-ı dünyada? Onların hepsi de bittiklerinde ‘Dayan kulum, Ben de yettim!’ diyen bir Allah’ı yanlarında bulmuşlardır.”(40)

c) Râzî, burada akla gelen bir soruyu gündeme getirip cevabını vermektedir. Soru şudur: “Bir peygamber kavminin dalaletini bitirmek için çalışması gerekmesine rağmen, nasıl olur da sapıklıklarının artması için dua edebilir?” Cevap oldukça yerindedir: Buradaki dalalet dini konulardaki sapıklık değil, onların dünyaları ve yaptıkları hile ve tuzaklarının başarıya ulaşmamasıyla ilgilidir.(41) Anlaşılıyor ki burada geçen ضَلَال dalâl kelimesi Kehf 18/104 ve Muhammed 47/1 gibi âyetlerde de geçtiği üzere “boşa çıkmak, boşa çıkarmak” manasına gelmektedir.

Bu bakış açısının Kur’ân’dan çeşitli delilleri vardır. Bir kısmını hatırlatmakla yetinelim. Yûsuf 12/52’de Züleyha’nın sözünde olduğu gibi, Yüce Allah hainlerin tuzaklarını başarıya ulaştırmaz. Ayrıca Fâtır 35/10’da kötülük planlayanların hilelerinin boşa çıkacağı beyan edilmektedir.

Dahası, Enfâl 8/18’de Yüce Allah’ın inkâr edenlerin tuzaklarını boşa çıkartacağı ifade edilmektedir. Bu âyetler ışığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki dua cümlesinin Hz. Nûh’un kavminin sapkınlığının artmasıyla değil, tuzaklarının başarıya ulaşmamasıyla ilgili olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca yoktur.

ıv. Boğulmaları ve Sonrası

مِمَّا خَط۪يٓـَٔاتِهِمْ اُغْرِقُوا فَاُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَنْصَارًا “Onlar, günahları yüzünden (suda) boğuldular ve ateşe sokuldular; (o zaman) Allah’ın peşi sıra hiçbir yardımcı da bulamadılar (bulamayacaklar).”

Âyettekiمِمَّا خَط۪يٓـَٔاتِهِمْ mimmâ hatîâtihim ifadesi “hataları nedeniyle”; اُغْرِقُوا uğrikû fiili “(suda) boğuldular”; فَاُدْخِلُوا fe udhılû fiili “ve sokuldular”; نَارًا nâran kelimesi “ateşe”;فَلَمْ يَجِدُوا fe lem yecidû fiili “bulamadılar”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendileri için”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra”; اَنْصَارًا ensâran kelimesi ise “yardımcılar” demektir.

Yüce Allah, Hz. Nûh’un inkârcı kavminin akıbeti hakkında bilgi vermekte, inkârlarının bir taraftan “boğulmak” şeklindeki dünyadaki sonunu, diğer taraftan da “ateşe atılmaları” şeklindeki âhiretteki boyutunu gündeme getirmektedir.

1. مِمَّا خَط۪يٓـَٔاتِهِمْ اُغْرِقُوا “Onlar, günahları yüzünden (suda) boğuldular ve ateşe sokuldular; (o zaman) Allah’ın peşi sıra hiçbir yardımcı da bulamadılar (bulamayacaklar).” Yüce Allah, bu âyette Hz. Nûh’un kavminin dünya hayatındaki azgınlıkları ile ilâhî öğretilere ve inananlara karşı alaycı ve tehditkâr tutumlarının kendi sonlarını hazırladığını beyan etmektedir.

Onlar yaptıkları hatalarının karşılığı olarak boğuldular. Burada sözü edilen hatalar, normal hayatta yapılan yanlışlıklar türünden hatalar olmasa gerektir. Daha ileri düzeyde ve ilâhî gazabı gerektirecek boyutlardaki bir inkâr ve azgınlık söz konusudur. Nitekim Müminûn 23/28’de onlar “zalimlik”le nitelendirilmektedir.

Ayette geçen مِمَّا خَط۪يٓـَٔاتِهِمْ “Hataları sebebiyle” ifadesinden, felâketlerin insanların yapıp ettikleri nedeniyle başlarına geldiği anlaşılmaktadır.(42) Şüphesiz başa gelen her şey bir hak edişin karşılığı olmayabilir. Peygamberlerin veya sâlih insanların çektiği sıkıntılar Bakara 2/155’te ifade edildiği gibi bir imtihan ve derece elde etmeye yönelik de olabilir.

Ancak burada durum böyle değildir. Hayatını küfür ve inkâra şartlanmışlıkla geçirip kendi inançsızlığını başkalarına da bulaştırmaya çalışanlar, hatta inananlarla alay edip onlara tehditler yağdıran ve hayatı adeta çekilmez kılan zulümlerin sahipleri elbette bu yaptıklarının karşılığını göreceklerdir.

Yüce Allah, çeşitli âyetlerde dile getirdiği gibi,(43) insanlık tarihinin azgınları hakkındaki uygulamasını şu şekilde hatırlatmaktadır: Kendi ülkelerinde haddi aşanlar, ahlâkî çöküntüyü ve toplumsal yozlaşmayı körükleyenler Yüce Allah’ın çeşitli azap kamçılarını yağdırmasını isteyenlerdir. İşte Hz. Nûh’un inkârcı kavmi de bu tanımlara uygundu; hem dünyadaki hem de âhiretteki azabı hak etmişlerdi.

Bu insanların dünya hayatındaki azapları “suda boğulmak” şeklinde tecelli etmiştir. A‘râf 7/64’te de ifade edildiği gibi, onlar gerçeğe gözlerini kapatmış kişilerdi ve sonuçta boğulmuşlardı. Hûd 11/25-48 ve Mü’minûn 23/23-30’da geniş bir şekilde ele alındığı üzere, bu inkârcılar mümin muhataplarına her türlü eziyeti ve hakareti yapmışlar, tehdit edildikleri azapla da alay etmişlerdi.

O kadar ki, Hz. Nûh Yüce Allah’ın emriyle gemi yaparken kavmi ona karşı alaylarını zirveye çıkarmış ve tarihin en önemli iz bırakan peygamberlerinden birisini adeta bıktırmışlardı. Kamer 54/9-10 ve Nûh 71/26’da dile getirildiği gibi, sonunda mağlup olduğunu ifade eden bir peygamber olarak beddua etmek zorunda bırakılmıştı. İnsanların zulümleri gayretüllaha dokunursa ilâhî azap ve gazap kaçınılmaz olur ve Yüce Allah’ın iradesiz Müslüman kulları olan tabiat güçleri devreye sokulur.

Hz. Nûh’un kavminin azgınlığa dönüşen inkârcılıkları nedeniyle gök kapılarının azap içerikli olarak açılmasının sonucunda bardaktan boşalırcasına dökülen bir yağmur ve topraktan fışkıran korkunç su birleşip eşi benzeri görülmemiş bir sel meydana gelmişti.(44) Öyle ki, oluşan dalgalar dağlara benzetilerek olayın dehşeti gözler önüne serilmek istenmişti.(45) Bu arada Hz. Nûh ile oğlu arasında yaşanan bir diyalog yürekleri parçalar nitelikte ve tam bir ibret sahnesi olarak insanlara sunulmaktadır.(46)

2. فَاُدْخِلُوا نَارًا “Ateşe sokuldular.” Âyetin bu cümlesi, boğulmalarından sonra Hz. Nûh’un kavminin durumu hakkında bilgi vermektedir. Esasında inkârcı insanlar için sadece boğulmakla iş bitseydi, bu onlar için büyük bir lütuf olurdu; ancak durum hiç de öyle değildir. Boğulmak azabın dünyevî kısmıydı. Ondan sonrası da meselenin âhiret boyutuyla ilgilidir.

Bu konu hakkında dört farklı yaklaşım ileri sürülmektedir:

a) Konu “âhiret”le ilgili olabilir. Bu durumda âyetteki فَاُدْخِلُوا نَارًا ifadesine “Ateşe sokulacaklardır” manası verilmelidir. Cümledeki fiilin mazi (geçmiş zaman) kalıbında oluşunun sebebi, Kur’ân’da bir üslup olarak “âhirette olacakların kesinliğini göstermek”tir. Zemahşerî’nin de belirttiği gibi, fiilin geçmiş zaman kalıbında olması azabın kaçınılmazlığını belirtir.(47)

Kur’ân’da pek çok âyette(48) âhiret için kullanılan “geçmiş zaman kalıbı”, söz konusu uygulamaların mutlaka gerçekleşecek olması nedeniyledir. Âyette sözü edilen “ateşe atılmak”tan maksat, âhirette cehennem ateşine atılmakla ilgilidir. Bu noktada bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

ı. Kur’ân’da hayat “dünya hayatı ve âhiret hayatı”(49) şeklinde ikiye ayrılmıştır. Bu iki hayatın dışında üçüncü bir hayata Kur’ân’da değinilmemektedir. Hayat kavramı ruh ve beden birlikteliği ile ilişkilendirildiği için, sadece ruhun mevcudiyeti “maddi ve manevî varlık birlikteliği” anlamında bir hayat ifade etmez. Dünya ve âhiret hayatının karşılığı olarak Yüce Allah da Kur’ân’da dünya ve âhiret azabından söz etmektedir.

Hûd 11/15-16 ve Şûrâ 42/20. âyetlerde dünya hayatını isteyenlere, isteklerinin dünyada verileceği ve böylelerinin âhirette ateşten başka nasiplerinin olmayacağı vurgulanmaktadır. Ayrıca Fussılet 41/31’de, meleklerin inanıp istikamet sahibi olanlara dostluklarını ilan ettikleri yer de dünya hayatı ve âhiret hayatı olarak belirlenmiştir. Kur’ân’da bu tür müjde içeren âyetlerde müjdelenme yeri dünya ve âhiret olarak belirlenmiştir.(50)

ıı. Dünya ve âhiret dışında üçüncü bir karşılık yerinin bulunmadığı Âl-i İmrân 3/145 ve İsrâ’ 17/18-19’da da benzer içeriklerle sunulmaktadır. Özellikle Nahl 16/97’de, iyi işler yapanların güzel bir hayatla yaşatılacakları, ödüllerinin de en güzel şekilde verileceği ifade edilmekte, diğer âyetlerin desteğiyle bu ödülün âhirette gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. Sâlih amel işlemenin yeri dünyadır; onun dünyevî karşılığı, dünyada Rahmân’ın hoşnutluğunu kazanacak güzel bir hayat yaşamaktır. Bunun dışında daha güzel karşılık ise âhirete özel kılınmaktadır.

İnsanların organlarının konuşturulup(51) hakettiklerinin tam karşılığının kendilerine verileceği yer âhirettir.(52) İnsanlara hakettiklerinin karşılığı âhirette verileceği ve bu işlemin de sorgulama sonrasında gerçekleşeceği Kur’ânî bir gerçektir. Kur’ân, kişilerin işledikleri amellerin karşılıklarını -en küçük bir parçası dahi gözardı edilmeden- mutlaka göreceklerini, bu karşılığın ya diri olarak bu dünyada, ya da âhirette veya her ikisinde olduğunu vurgulamaktadır. Ölüm anından kıyâmet günü arasında geçen sürede ölülere dönük maddi ve bedene yönelik herhangi bir eylemden söz edilmemektedir.(53)

ııı. Semerkandî, bu âyetin izahında “ateşe atılma”nın âhirette olacağı görüşünü benimsediğini ifade etmiştir.(54) Buna göre, maksat bu insanların âhirette yaşayacakları cehennem azabı ile ilgili olmuş olur. Zemahşerî, maksadın âhiret öncesi azap da olabileceğini ikinci görüş olarak zikretmiştir.(55) Râzî konuyu kabirle,(56) Elmalılı ise berzah veya âhiretle ilişkilendirmiştir.(57) Kurtubî ise meseleyi tartışırken farklı görüşler bulunduğunu beyanla yetinmiştir.(58)

ıv. Âyetin son cümlesi bağlamında düşündüğümüzde Kur’ân’ın geneli itibariyle kâfirlerin bir dost ve yardımcı bulamayacakları yer ve zaman mahşerdir. Allah’ın yardımını görememe durumu hiçbir âyette başka mekânlarla ilişkilendirilmemektedir.

v. Bu kıssanın işlendiği diğer âyetlere bakıldığında, boğulmanın sonrasında herhangi bir işlemden söz edilmediği görülmektedir.(59) Sadece Furkân sûresinin 37. âyetinde, “Nûh kavmine gelince, peygamberleri yalancılıkla itham ettiklerinde, onları suda boğduk ve kendilerini insanlar için bir ibret yaptık. Zâlimler için acıklı bir azap hazırladık” buyurulmaktadır.

Bu âyette Hz. Nûh kavminin peygamberlerini yalanladıkları, bu zulümleri nedeniyle boğuldukları ve insanlara ibret kılındıkları belirtildikten sonra, zâlimler için cehennem azabı anlamında elem verici bir azabın hazırlandığı bildirilmektedir. Bizce ilk âyetteki “ateş” ile ikincideki “elem verici azap” aynı şeyi, yani cehennem ateşini ifade etmektedir.

Aksi takdirde, Hz. Nûh’un kavminin ateşe atılacağından söz eden Nûh 71/25. âyetten başka hiçbir yerde onların cehenneme atılacağından söz edilmemektedir. Ateş azabını kabirle veya berzahla ilişkilendirince Hz. Nûh’un kavmi âhiretteki cehennem azabından kurtulmuş olacak ki, bu anlayış, kesinlikle kabul edilebilir bir yorum olamaz ve böyle bir yaklaşım Kur’ânî gerçeklerle de uyuşmaz.(60)

b) Konu “ölüm sonrasıyla ilgili” olabilir. Bu durumda âyetteki فَاُدْخِلُوا نَارًا ifadesine “ateşe sokulmuşlardır” manası da verilebilir. Âyetteki nâr kelimesinin nekra gelişinden de yararlanarak, bunun cehennem ateşi değil de başka bir ateş olabileceği söylenebilir. Nitekim nâr kelimesinin kullanıldığı bir âyette şöyle buyurulmaktadır:

“Oraya geldiğinde, ‘Ateşte olan da çevresindeki(ler) de mübarek kılındı’ diye seslenildi.”(61) Benzer kullanımlar Kasas 28/29’da da vardır. Burada sözü edilen olay, Hz. Mûsâ’nın gördüğü bir ateşi almak için ateşe doğru gitmesi ve oraya gelince kendisine bu hitabın yöneltilmesidir.

Şüphe yok ki, buradaki nâr kelimesine bizzat “ateş” anlamı vermek mümkün değildir. Çünkü ateşte bulunan kişi kötü bir insan olduğu için yanacaktır; bu durumda ateşin içindekinin ve çevresindekinin mübarek kılınmasının bir anlamı kalmayacaktır. Belli ki buradaki ateşi bir “ışık” veya “nur” olarak kabul etmek gerekir. Dolayısıyla Nûh 25. âyetteki nâr kelimesini “yanmakta olan veya içindekileri bizzat yakan cehennem ateşi” olarak kabul etmektense, onu “mecazî-psikolojik bir sıkıntının ifadesi” şeklinde değerlendirmek daha doğru olacaktır.

Ateşe sunulmak veya ateşe atılmak, psikolojik veya manevî olarak insanın içinde yanan bir ateşi ifade edebilir. Sıkıntılar, pişmanlıklar, günahların izleri veya muhaliflerin başarısı gibi şeyler insanın gönlünü, nefsini ve beynini adeta ateşe çevirmektedir. İnsanın içinde yanan ateş, dışarıdaki ateşlere mi benzer?(62) Bu âyeti kabir azabının delillerinden sayanların Hz. Nûh’un suda boğularak helak edilenlerin kabirlerinin bulunmadığını görmezden geldiklerini özellikle belirtmek gerekir.

c) Ateşe atılmak, bedeni ölmüş insanların ölüm sonrası, kıyamet öncesinde ruhlarının çekeceği sıkıntıyı da ifade edebilir. Çünkü kötü insanların ruhları manevî bir azap içerisinde olduğu için dünyaya geri döndürülme isteğinde bulunmaktadırlar.(63) Zümer sûresinin 42. âyetine göre ölüm sonrasında ruhlar Allah’ın kontrolündedir. Elbette iyi insanların ruhlarının durumu ile kötü insanlarınkiler aynı olmayacaktır. Bir ödülü hak edip onu almayı bekleyen insanlar nasıl ki tatlı bir heyecan ve mutluluk içerisinde olurlarsa, iyi insanların ruhları da böyle olur.

Kötü insanların durumu ise her türlü kötülüğü işleyip yakalanan zanlının haline benzer. Henüz yargılanmadığı için hapse atılmayan ve nezarethanede tutulan bu kişi, işlediği suçları ve alacağı cezayı tahmin ettiği için, yargılanacağı güne kadar da derin sıkıntı içerisinde olur. Çünkü yargıcın onunla ilgili her şeyi bildiğinin farkındadır.

Böylesi insanların derin sıkıntı ve ruhî bir azap içerisinde olduklarında hiçbir şüphe yoktur; ancak bu azap hiçbir şekilde “cehennem ateşi” değildir. Çünkü Zümer 39/71 ve 73’de dile getirildiği üzere, cennete veya cehenneme sevk işlemi mahşer yargılanmasından sonra gerçekleştirilecektir.(64)

d) Merhum Elmalılı’nın derin bir anlayışla ortaya koyduğu şu nükteyi de burada hatırlatmak gerekir: Suda boğulmakla ateşe atılmak iki zıd azabın bir arada oluşunu ifade eden üstün bir “tıbak sanatı”dır.(65) Gerçekten de su ve ateş birbirinin zıddı kavramlar olmasına rağmen, demek ki suda boğulurken de ateş azabını andıran bir yürek yangını yaşanmaktadır.

Yâsîn 36/80 ve Vâkı‘a 56/71-72’de ifade edildiği gibi, Yüce Allah yeşil yani ıslak ağaçtan suyun zıddı ateşi yaratmaktadır. Demek ki, zıtlardan zıtları yaratmak, hatta zıtları bir arada tutup belli oranlarda onları bir araya getirerek üçüncü bir zıddı yaratmak da sadece O’nun kudretindedir. İki zıt azabı bir arada sunan ilâhî kudret karşısında saygı ile eğilmekten başka ne yapılabilir ki? Rabbimiz bizleri de bütün inananları da her çeşit azabından muhafaza buyursun.

Âyetin yorumu bağlamında anlattıklarımızın özü şudur: Hz. Nûh’un inkârcı kavmi dünyadaki azgınlıklarının karşılığını dünyada “boğularak” almışlardır. Âhirette ise cehennem ateşi onları beklemektedir. Bu arada mahşere kadar ruhlarının derin sıkıntı içerisinde olacağını belirtmekte de yarar vardır.

3. فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَنْصَارًا “(O zaman) Allah’ın peşi sıra hiçbir yardımcı da bulamadılar.” Yüce Allah âyetin bu son cümlesinde inkârcıların Allah’tan başka yardımcılarının olamayacağını beyan ederek, putperestliğin ne kadar büyük bir yanılgı olduğunu hatırlatmaktadır.

a) Bu cümle aslında hem vahyin indirildiği dönem muhataplarından olan putperestlere, hem de bütün zamanların müşriklerine hitaptır. Kur’ân’da 11 kez(66) geçen اَنْصَار ensâr kelimesi “yardımcılar” demektir. “Allah’tan başka yardımcının olmaması” veya “zalimler için yardımcının olmaması” konusu Kur’ân’da hem dünya hem de mahşer için söz konusu edilmektedir.(67) Bu arada gerçek dost ve yardımcının da sadece Yüce Allah olduğu sıklıkla beyan edilmektedir.(68)

Âyetteki fiilin geçmiş zaman kalıbında getirilişi hakkında da şunları söyleyebiliriz:

ı. Önceki cümlede olduğu gibi, mesele aslında mahşerle ilgilidir ve gerçekleşmesi kesin ve kaçınılmaz olan bir hakikati ifade etmektedir. Mahşerde bu tür azgınlar Yüce Allah’tan başka veya O’nun peşi sıra hiçbir yardımcı bulamayacaklardır.

ıı. Mesajı mahşer öncesi ve olayın meydana geldiği zamanla ve şahıslarla ilgili görmek de mümkündür. Bu durumda maksat, Hz. Nûh’un inkârcı kavminin boğulurken ve sonrasında Yüce Allah’tan başka yardımcılarının bulunmadığı ile ilgili olur.

b) Âyetin sonundaki اَنْصَار ensâr kelimesinin nekra “belirsiz” getirilmesinin nedeni ise şudur: İster dünyada olsun, isterse dünya sonrasında olsun, inkârcıların Yüce Allah’tan başka veya O’nun peşi sıra hiçbir şekilde, hiçbir varlık türünden, hiçbir mekânda lehlerinde yardımcıları olamayacaktır.

Âyetteki لَهُمْ lehüm ifadesi yardımın lehte oluşuyla ilgilidir; yoksa aleyhlerinde azabın şiddetlenmesi ve artması anlamında katkılar zaten yaşanacaktır. Bu arada âyetteki دُونِ اللّٰهِdûnillâhi tamlaması ise konu şirk, muhataplar da müşrikler olduğu için “Allah’tan başka” anlamında değil de, “Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, aşağısında” anlamına alınmalıdır.

Sözün özü şudur: Dünyada Yüce Allah’ın azabını ve gazabını gerektirecek şekilde bir hayat yaşayanlar bunun karşılığını hem dünyada hem de ahirette göreceklerdir. Bu arada içerisine düşecekleri her ne tür azap olursa orada derin yürek yangınları ve hasretlik çekecekler, Yüce Allah’tan başka hiçbir dost ve yardımcı da bulamayacaklardır.

Rabbimiz bizi yardımıyla buluşturduklarından eylesin. Yüce Allah’ı dost ve yardımcı kabul edenlerden ayrı koymasın. Rahmetinden kovup azabına terk ettiklerinden uzak kılsın.

b) Hz. Nûh’un Helâk İsteği ve İki Duası

Yüce Allah, sûrenin 26-28. âyetlerinde Hz. Nûh’un inkârcı kavmini helâk etmesi için yaptığı duaya ve onların bu şartlanmış yapıları ile sürekli fenalık üretecekleri gerekçesine şu şekilde yer vermektedir: “Nûh demişti ki: Ey Rabbim! Yeryüzünde kâfirlerden hiç kimseyi bırakma! Çünkü sen onları bırakırsan kullarını saptırırlar; yalnız ahlâksız, nankör (insanlar) doğururlar (yetiştirirler).”

Ardından, sûrenin son âyetinde Hz. Nûh’un inançlı hane halkını ve bütün müminleri içeren duası hatırlatılarak, dua içeriği hakkında bildirimde bulunulmakta, bu arada zalimler için de kahır ifadeleri yeniden şu şekilde gündeme getirilmektedir: “(Nûh duasına şöyle devam etmişti): Ey Rabbim! Beni, ana-babamı, iman etmiş olarak evime girenleri, iman eden erkekleri ve iman eden kadınları bağışla, zalimlerin de ancak helâkini arttır.”

ı. Kavminin Helaki ve Bunun Sebebi

وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْاَرْضِ مِنَ الْكَافِر۪ينَ دَيَّارًا اِنَّكَ اِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوٓا اِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا “Nuh demişti ki: Rabbim! O kâfirlerden kimseyi yeryüzünde bırakma! Şüphesiz ki sen onları bırakırsan kullarını saptırır; sadece ahlaksız, nankör (işler) doğururlar (yaparlar).”

Buradakiوَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demişti”; نُوحٌ nûhun kelimesi “Nûh”; رَبِّ rabbi hitabı “ey benim Rabbim”; لَا تَذَرْ lâ tezer duası “bırakma”; عَلَى الْاَرْضِ ‘ale’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; مِنَ الْكَافِر۪ينَ minel-kâfirîne ifadesi “o kâfirlerden, o nankörlerden”; دَيَّارًا deyyâran sözcüğü “kimseyi, hiçbir kişiyi”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; اِنْ تَذَرْهُمْ in tezarhum ifadesi “eğer onları bırakırsan”; يُضِلُّوا yudillû fiili “saptırırlar, şaşırtırlar”;عِبَادَكَ ‘ıbâdeke tamlaması “senin kullarını”; وَلَا يَلِدُوا ve lâ yelidû ifadesi “ve doğurmazlar, üretmezler”; اِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا illâ fâciran keffâran istisnası ise “yoldan çıkan, kötülük yapan, çok nankörlük yapandan başka” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kafir kavmine yönelik Yüce Allah’a duası gündeme getirilmektedir.

Hz. Nûh, kavminin aşırı kırıcı ve alay içerikli tehditler savurmasına karşılık, artık dayanamamış, adeta “bittim ya Rabbi” diyerek mağlup olduğunu beyan etmek ve kavmini Yüce Allah’a havale eden cümlelerini söylemek zorunda bırakılmıştı. İşte bu âyetlerde söz konusu iltica yer almaktadır.

1. وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْاَرْضِ مِنَ الْكَافِر۪ينَ دَيَّارًا “Nuh demişti ki: Rabbim! O kâfirlerden kimseyi yeryüzünde bırakma!” Bu cümle Hz. Nûh’un bu sûredeki ikinci beddua ifadesidir.

a) Âyetteki دَيَّار deyyâr kelimesi Kur’ân’da sadece bu âyette geçmektedir. “Ev” anlamındaki dâr kelimesiyle aynı kökten gelen دَيَّار deyyâr kelimesi, “ev bark sahibi, vatanı veya yurdu olan kişi, etrafta dolaşan bir canlı” anlamlarına gelmektedir. Buradan hareketle, maksat yeryüzünde hiçbir kâfir bırakılmamasıyla ilgili olabileceği gibi, Hz. Nûh’un kavmindekilerin kastedilmiş olması ihtimali de vardır.(69)

Bu ikinci ihtimal daha doğru gözükmektedir. Çünkü herhangi bir risâlet öğretisinden haberdar olmayanların diğer inkârcılar sebebiyle helâk edilmeleri doğru değildir; çünkü bu durum İsrâ’ 17/15’teki prensibe aykırıdır. Buradan hareketle, tufanın evrensel değil, yöresel olduğunu söylemek daha isabetlidir.

b) Hz. Nûh bu sûrede de yer aldığı üzere, üç tane beddua ifadesi kullanmıştır.

ı. Bunlardan ilki Nûh 71/24. âyetteki şu cümledir: “(Ey Rabbim!) Sen de bu zalimlerin ancak şaşkınlıklarını arttır!” Buradaki maksadın onların tuzaklarının boşa çıkartılması olduğunu belirtmiştik.

ıı. Diğer cümle yorumunu yapmakta olduğumuz âyettedir. Burada ise konu الْكَافِر۪ينَ el-kâfirîne kelimesinin başındaki eliflâm takısı gereği “o kâfirlerden hiç kimsenin yeryüzünde bırakılmaması”yla ilgilidir. Hz. Nûh, şaşkınlıklarının veya başarısızlıklarının arttırılmasını istediği bu inkârcılardan tamamen ümidini kestiği için, artık onların daha fazla kötülük üretmemelerini istemektedir.

Bu dua, inanabilecek kişileri engellememeleri veya inanmış olanları vazgeçirmemeleri için başvurduğu bir önlemdir. Hz. Nûh bir sonraki âyette bu endişesini açıkça ortaya koymaktadır. Din ve inanç özgürlüğü, uğruna bu tür isteklerin dile getirilebildiği çok önemli konulardır.

ııı. Dua anlamındaki son cümlesi ise “zalimlerin de ancak helâkini arttır” şeklindeki sûrenin son cümlesidir. Oradaki istek de bu âyetteki gibi inkârcıların helâkinin arttırılmasıyla ilgilidir.

c) Hz. Yûnus tebliğine olumlu karşılık alamayınca dolu bir gemi ile kaçmaya kalkışmış, bir anlamda gemiye sığınmıştı.(70) Hz. Yûnus’un bu hareketi ile Hz. Nûh’unki arasında tebliğin sonuçları açısından çok önemli bir fark yoktur. Dahası, Hz. İbrahim’in, ailesini yerleştirdiği Mekke sakinlerini dışlayıp, sadece Yüce Allah’a ve âhirete iman edenlerin rızıklandırılmasını istediği duasında da(71) kâfirlere karşı benzer bir tutumdan söz edilebilir.

Bu üç peygamber örnekliğinde öne çıkan husus, peygamberlerin de etten kemikten insanlar olduğu, onların da bunalabileceği ve genel tutuma aykırı olarak bazen sıradışı isteklerde bulunabilecekleridir. Peygamberlerin, hatta Hz. Peygamber’in uyarıldığını gösteren âyetlerin Kur’ân’da yer almasının nedeni, onları daha iyi ve daha doğru tanımamız ve kendileriyle ilgili gereksiz abartılardan kaçınmamızdır. Bu halleriyle “insan peygamber gerçeği” yerli yerine oturmakta ve peygamberlerin örnek alınacak şahsiyetler olduğu ortaya konulmaktadır.

Bir sonraki âyette Hz. Nûh’un beddua cümlelerini söyleme nedeni şu şekilde hatırlatılmaktadır:

2. اِنَّكَ اِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوٓا اِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا “Şüphesiz ki sen onları bırakırsan kullarını saptırır; sadece ahlaksız, nankör (işler) doğururlar (yaparlar).” Hz. Nûh kavmiyle ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/118’de de bir istekte bulunduğu ifade edilmekte, Enbiyâ’ 21/76’da ise onun dualarının kabul edildiği bildirilmektedir.

Burada çok önemli bir hatırlatmanın yapıldığını söylemeliyiz. Hz. Nûh, inkârcı nankörlerin helâk edilmesini istedikten sonra, gerekçesini onların “saptırıcılıkları” diye belirlemektedir. Eğer sağ bırakılırlarsa Yüce Allah’ın inanmış diğer kullarını saptıracaklarını, böylece hem kendilerinin hem de saptırılan kişilerin artık sürekli nankörlük ve fesatlık üreteceklerini beyan etmektedir.

a) Âyette fâcirliğinden ve kâfirliğinden söz edilenlerin kimler olduğuyla ilgili çeşitli yaklaşımlar söz konusudur:

ı. Âyette sapkınlardan doğacak çocuklardan değil, saptırılacak kişilerin eylemlerinden söz edilmektedir. Aksi takdirde, Hz. Nûh gibi bir peygamberin henüz doğmamış çocukları facirlikle veya kâfirlikle suçlaması gündeme gelir ki, bu anlayış risalet kurumuyla bağdaşmaz. Çünkü Hz. Nûh da tıpkı Hz. Peygamber gibi her yeni doğan çocuğun fıtrat üzere doğduğunu bilmekteydi.

O, kavminin gelecek neslini değil, onların mevcut inananları saptırmalarından endişe etmekteydi. Bu nedenle, yaptıkları eylemlerin sadece ve sadece nankörlük ve fesatlık olduğunu beyan ederek başkalarının saptırılmasını engellemeye çalışıyordu.

Muhammed Esed, âyeti tercüme ederken “yalnızca fesada ve inatla sürdürülen nankörlüğe sebep olurlar” ifadelerine yer vermiş, izahında da fâcir ve keffâr terimlerinin burada kişileri değil, nitelikleri ve davranışları gösteren mecazlar olduğunu belirtmiştir.(72) Onun gerekçesi de peygamberlerin bu tür isteklerde bulunmayacağıyla ilişkilidir.

ıı. Önceki âyetin tefsirinde de ifade ettiğimiz gibi, bu ifadeyi henüz doğmamış çocuklarla değil, doğmuş ve fâcirlik yapmaya başlamış olanlarla ilişkilendirmek de mümkündür.(73) Gerçekten de toplumların genel karakteristiğinde daha çok babalara benzemek ve onların yolunu takip vardır.

Belki de Hz. Nûh’un inkârcı kavminin ergenliğe ulaşmış çocukları da benzer hataları yapmakta ve inkârı ya da sapkınlığı hayat tarzı edinmekteydi. Böyle olunca, onlara “nankör fâcir çocuklar” denmesinin nedeni babalarına nispetledir; yoksa küçük oluşlarıyla ilgili değildir.

Bu yaklaşıma göre Hz. Nûh’un ifadesi doğmamış çocuklarla değil, o kavmin ileri gelenlerinin azgınlığı tercih etmiş yetişkin çocuklarıdır. Zaten konuyla ilgili Hûd 11/36’da şu bilgiler zikredilmektedir: “(Tarafımızdan) Nûh’a şöyle vahyedilmişti: Kavminden iman etmiş olanlardan başkası artık (sana) asla inanmayacak. (Öyle ise) onların işlemekte olduklarından (günahlardan) dolayı üzülme.” Burada sözü edilenler de aynı kişilerdir; yani iman sorumluluğu taşıyan, ancak man etmeyenlerdir.

ııı. Fâcir ve kâfirlik noktasında henüz doğmamış çocuklar burada konu edinilmemektedir. Hz. Nûh’un duasında onlarla ilgili bir içerik zaten yoktur. Söylenmek istenen şey, bu kişilerin küfürde ve isyanda ne kadar kararlı olduklarını beyandır. Eğer bu kavmin yetişkin olmamış çocukları da var idiyse, onların helâkinin ne anlama geldiği hakkında şunu söyleyebiliriz:

Belki Hz. Nûh onları gemiye almıştır. Belki de çocukken ve henüz sorumsuz yaşta iken bu çocuklar ölmüş, yani günahsız olarak boğulmuş olabilirler. Şüphesiz çocukken ölenler Yüce Allah’ın izniyle cennetlik olurlar. Bu durum, söz konusu kavmin çocuklarına Yüce Allah’ın ikram ettiği sonucunu verir.

ıv. Bu arada çok önemli bir noktaya işaret etmekte yarar vardır. Râzî’nin de isabetle belirttiği üzere, Nûh sûresinin 12. âyetinde Hz. Nûh, kavminin istiğfar etmesi halinde Yüce Allah’ın onlara çocuklar vereceğini müjdelemektedir. Buradan anlaşılıyor ki bu kavmin uzun süre çocukları olmuyordu. Çocukları yoksa zaten Hz. Nûh’un duasında çocuklarla ilgili bir karışık durumun olmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Yüce Allah en iyisini bilendir.

b) Konuyla ilgili bu görüşleri ifade ettikten sonra, şimdi de Hz. Nûh’un bu durumu hakkında çok önemli gördüğümüz bir pasajı aktararak konuyu toparlamak istiyoruz. Bu ifadeler, Hz. Nûh’un harcadığı emeğin ve davet yolunda katlandığı zorluğun büyüklüğü­nü göstermek içindir.

İbn Mes‘ûd, içinde bu duanın geçtiği şu hadisi nakleder: “Bedir esirleri getirildiğinde Hz. Ebubekir, ‘Ya Rasulallah! Onlar senin kavmindendir; istersen onları bırakabilirsin. Umulur ki Al­lah onlara dönüş nasip eder!’ dedi. Hz. Ömer de dedi ki: ‘Ya Rasulallah! Onlar seni yalanladılar, yurdundan çıkardılar ve sana karşı savaştılar: Vur boyunlarını!’ Bunun üzerine Hz. Peygam­ber şöyle buyurdu: “Allah kimi kalpleri pamuk gibi yumuşak, kimilerini de kaya gibi sert yara­tır. Ey Ebubekir, sen ‘Artık kim bana uyarsa işte o bendendir’(74) diyen İbrahim ve ‘Eğer onlara azap edersen, şüphe yok ki onlar senin kullarındır’(75) diyen İsa gibisin. Ey Ömer, sen de ‘Rabbim! Mallarını yok et, kalp­lerini bağla’(76) diyen Musa ve ‘Rabbim yeryüzünde kâfirlerden mostralık dâhi bırakma!’ diyen Nûh gibisin.”(77)

Hz. Nûh, kendi kanaatini yansıtan bu duayı fe­laketin ardından da yapmış olabilir. Zira bu iki âyetin öncesi buna delalet eder. Bunu Hûd 11/36 da destekler. Zira söz konusu âyette “Bundan böyle toplumundan kimse sana inanmayacak” buyrulmaktadır.(78)

Hz. Peygamber’in, ümmetinden bazı seçkin kişileri nasıl onurlandırdığı bu şekilde oraya konulmaktadır. Sert olanları azgınlığıyla bilinen kişilere değil de, yine bir peygambere benzetmek sadece bir duyarlılık ve feraset örneğidir. Ona layık ümmet olabilmede Rabbimiz bizi de bütün müminleri de muvaffak eylesin.

ıı. Hz. Nûh’un Ölümsüz ve Örnek Duası

رَبِّ اغْفِرْ ل۪ي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا تَبَارًا “Rabbim! Beni, ana babamı, iman etmiş olarak evime girenleri, iman eden erkekleri ve iman eden kadınları bağışla! Zalimlerin de ancak helakini artır!”

Âyetteki رَبِّ rabbi hitabı “ey benim Rabbim”; اغْفِرْ ığfir duası “bağışla, affet”; ل۪ي lî ifadesi “beni”; وَلِوَالِدَيَّ ve livâlideyye tamlaması “ve benim ana-babamı da”; وَلِمَنْ دَخَلَ ve limen dehale ifadesi “ve girmiş, gelenleri olan kişi(ler)i de”; بَيْتِيَ beytiye tamlaması “benim evime”;مُؤْمِنًا mü’minen kelimesi “inanmış olarak”;وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ ve li‘l-mü’minîne sözcüğü “ve inanmış erkekleri”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti kelimesi “ve inanmış kadınları”; وَلَا تَزِدِ ve lâ tezid duası “arttırma”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi “zalimleri, haksızlık edenleri”; اِلَّا تَبَارًا illâ tebâran istisnası ise “helâkten, dalaletten başka” demektir.

Yüce Allah, sûrenin son âyetinde Hz. Nûh’un duasını hatırlatarak, dua içeriği hakkında bildirimde bulunmakta, bu arada zalimler için de kahır ifadelerini yeniden gündeme getirmektedir.

1. رَبِّ اغْفِرْ ل۪ي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ “ Rabbim! Beni, ana babamı, iman etmiş olarak evime girenleri, iman eden erkekleri ve iman eden kadınları bağışla!” Yüce Allah, bu âyette Hz. Nûh’un ağzından bizlere bir dua metodu öğretmektedir. Duada dört temel unsur göze çarpmaktadır:

a) اغْفِرْ ل۪ي “Beni bağışla!” Hz. Nûh, duasına öncelikle “kendisi”nin bağışlanması için dilekte bulunarak başlamıştır. Bunun muhtemel sebebi, öyle anlaşılıyor ki Hz. Nûh’un kavmi için yaptığı bedduadan dolayı duyduğu pişmanlıktır. Sebep bu olsa da olmasa da, insanlar peygamber bile olsalar elbette Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmalıdırlar ve bunu yapmışlardır da.(79) Hz. Peygamber’in bu anlamda istiğfar örneklerinin bulunduğu bilinen bir gerçektir.(80)

b) وَلِوَالِدَيَّ “Ana-babamı da (bağışla)!” Duada ikinci unsur, “ana-baba”yı hatırlayarak onları da duanın konusu edinmektir. Ana-baba hakkı üzerinde Kur’ân’ın ne kadar hassasiyet gösterdiği pek çok âyette verilen mesajlarda kolaylıkla görülmektedir.(81) Allah’a itaatle birlikte yanyana zikredilen ana-babaya iyilik yapılması emrinden hareketle, duada onları unutmamanın neden önemli olduğu anlaşılmaktadır. Mümin ana-babanın günahlarının bağışlanması için dua yapmak önemli bir hassasiyettir. Buradan anlaşılıyor ki Hz. Nûh’un ana-babası inanmış insanlardı.

c) وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا “Evime mümin olarak girenleri de (bağışla)!” Bu cümlede Hz. Nûh’un dile getirdiği husus, “evine mümin olarak girenler”e dua etmesidir. Anlaşılıyor ki, Hz. Nûh bu duayı tufandan sonra yapmıştır. Çünkü tufanda eşi ve oğlu boğulmuştu. “Evim” ifadesi aslında muhtemelen “inanç ailesi”, yani yakınındaki dostları olarak anlaşılmalıdır.

“Sûreten”, yani biyolojik yakınlığın hiçbir anlam ifade etmediği, önemli olanın “sîreten”, yani ahlaken ve yaşayış açısından takip edilen yakınlık olduğu bu cümleden rahatlıkla anlaşılmaktadır.

d) وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ “Bütün mümin erkekleri ve mümin kadınları da (bağışla)!” Hz. Nûh ve bütün peygamberler duada diğer müminleri unutmamanın çok önemli bir görev olduğunu ortaya koymuşlardır. Onlar mümin babaları, ümmetleri veya muhatapları için bu dilekte bulunmuşlardır.(82) Bu halleriyle peygamberler ümmetleri için bir örnek oluşturmuşlardır. Bu arada, melekler de yeryüzündekiler ve müminler için istiğfar dileğinde bulunmaktadırlar.(83)

Bu dua içeriği Hz. İbrahim için de bir örnek olmuştur. Hz. İbrahim şöyle dua etmiştir: “Ey Rabbimiz! Beni, ana-babamı ve müminleri hesabın görüleceği gün bağışla.”(84) İşte bu çok önemli iki peygamberin dilinden nakledilen bu dua örnekleri elbette bizim için de bir modeldir ve tarafımızdan uygulanması bir zorunluluktur.

2. وَلَا تَزِدِ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا تَبَارًا “Zalimlerin de ancak helakini artır!” Bu âyetin içeriğiyle ilgili açıklamaları Hz. Nûh’un beddua cümlelerini ele alırken Nûh sûresinin 26. âyetinin tefsirinde bütün halinde yapmıştık. Burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: İmam Ferrâ, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَبَارًا tebâran kelimesinin “dalalet” anlamına geldiğini beyan etmektedir.(85) Böyle olunca bu cümle ile Nûh 72/24. âyetin son cümlesinin birbirini tefsir ettiğini söyleyebiliriz. Hz. Nûh’un isteği, kavminin kurduğu tuzakların başarıya ulaşmamasıdır.

Demek ki, Hz. Nûh inkârcı kavminin hem hüsran hem de dalalet içerisinde bulunduğunu bilmekteydi; bu nedenle, azgın kâfirlerin kurduğu tuzakların şaşkınlığı, yani başarıya ulaşmaması için niyazda bulunmuştu.

Dipnotlar

• 1 - Isfehânî, age., s. 570.
• 2 - A‘râf 7/60; Hûd 11/27, 29-30; Mü’minûn 23/25; Şu‘arâ’ 26/111-114; Kamer 54/9. 3 - Hûd 11/32. 4 - Şu‘arâ’ 26/116. 5 - Meryem 19/44. 6 - Yûnus 10/15; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/21. 7 - Bakara 2/61; Âl-i İmrân 3/112; Nisâ’ 4/46; Mâide 5/78. 8 - Bakara 2/93; Âl-i İmrân 3/152; Nisâ’ 4/14, 42; Hûd 11/59; Şu‘arâ’ 26/216. Ahzâb 33/36; Hâkka 69/10; Nûh 71/21; Cinn 72/23. 9 - Tâhâ 20/93. 10 - Kehf 18/69. 11 - Meryem 19/14. 12 - Tahrîm 66/6. 13 - Mümtehıne 60/12. 14 - En‘âm 6/15; Yûnus 10/15; Hûd 11/63; Zümer 39/13.
  • A‘râf 7/60 Hûd 11/27 Hûd 11/30 Mü'minûn 23/25 Şu‘arâ 26/114 Kamer 54/9 Hûd 11/32 Şu‘arâ 26/116 Meryem 19/44 Yûnus 10/15 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/21 Bakara 2/61 Âl-i İmrân 3/112 Nisâ 4/46 Mâide 5/78 Bakara 2/93 Âl-i İmrân 3/152 Nisâ 4/14 Nisâ 4/42 Hûd 11/59 Bakara 2/93 Âl-i İmrân 3/152 Nisâ 4/14 Hâkka 69/10 Nûh 71/21 Cinn 72/23 Tâhâ 20/93 Kehf 18/69 Meryem 19/14 Tahrîm 66/6 Mümtehine 60/12 En‘âm 6/15 Yûnus 10/15 Hûd 11/63 Zümer 39/13
• 15 - A‘râf 7/60; Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24.
  • A‘râf 7/60 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24
• 16 - Kehf 18/46. 17 - Enfâl 8/28; Teğâbun 64/15. 18 - Münâfikuun 63/9. 19 - Mümtehıne 60/3. 20 - Âl-i İmrân 3/10, 116; Lokmân 31/33; Mücâdele 58/17. 21 - Sebe’ 34/37. 22 - Teğâbun 64/14. 23 - Tevbe 9/55, 85.
  • Kehf 18/46 Enfâl 8/28 Teğâbun 64/15 Münâfikûn 63/9 Mümtehine 60/3 Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/116 Lokmân 31/33 Mücâdele 58/17 Sebe' 34/37 Teğâbun 64/14 Tevbe 9/55 Tevbe 9/85
• 24 - Lokmân 31/13.
  • Lokmân 31/13
• 25 - Benzer değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 1175’te 7. not.
• 26 - A‘râf 7/63; Mü’minûn 23/24. 27 - Mü’minûn 23/24. 28 - Mü’minûn 23/24. 29 - Mü’minûn 23/25. 30 - Hûd 11/27; Şu‘arâ’ 26/111. 31 - Hûd 11/29; Şu‘arâ’ 26/114. 32 - Hûd 11/31. 33 - Mü’minûn 23/24.
  • A‘râf 7/63 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/25 Hûd 11/27 Şu‘arâ 26/111 Hûd 11/29 Şu‘arâ 26/114 Hûd 11/31 Mü'minûn 23/24
• 34 - Sâd 38/1-11. Benzer suçlamalar için ayrıca bk. Enbiyâ’ 21/1-6; Tûr 52/30-34.
  • Sâd 38/1 Enbiyâ 21/1 Tûr 52/30 Tûr 52/34
• 35 - Ferrâ, age., III, 189. 36 - Taberî, age., XXIX, 99; Râzî, age., XXX, 143.
• 37 - Yazır, age., VIII, 356.
• 38 - İbrâhim 14/36.
  • İbrâhîm 14/36
• 39 - Âl-i İmrân 3/139, 160; Tevbe 9/40; Hacc 22/40; Mü’min 40/51; Muhammed 47/7; Feth 48/3; Mücâdele 58/21.
  • Âl-i İmrân 3/139 Âl-i İmrân 3/160 Tevbe 9/40 Hacc 22/40 Mü'min 40/51 Muhammed 47/7 Fetih 48/3 Mücâdele 58/21
• 40 - İslâmoğlu, age., s. 1063’te 5. not. 41 - Râzî, age., XXX, 145.
• 42 - Rûm 30/41; Şûrâ 42/30.
  • Rûm 30/41 Şûrâ 42/30
• 43 - Ahkâf 46/24-25; Necm 53/50-54; Kamer 54/11-16; Hâkka 69/4-7; Fecr 89/6-14.
  • Ahkâf 46/25 Necm 53/54 Kamer 54/16 Hâkka 69/7 Fecr 89/14
• 44 - Kamer 54/11-13. 45 - Hûd 11/42. 46 - Hûd 11/42-47.
  • Kamer 54/13 Hûd 11/42 Hûd 11/47
• 47 - Zemahşerî, age., IV, 608.
• 48 - Örnekler için bk. Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Nisâ’ 4/18, 37, 93, 102, 151, 161; Tevbe 9/89, 100; İsrâ’ 17/8, 10, 18; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/8, 29, 31, 35, 44, 57, 64; Fetih 48/6, 13; Hadîd 57/21; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; Mülk 67/5; İnsân 76/4, 31. 49 - Dünya ve ahiret hayatı hakkındaki pek çok örnekten bir bölümü için bk. Bakara 2/85, 86, 114, 130, 212, 217, 220; Âl-i İmran 3/22, 45, 56, 185; Nisâ’ 4/74, 77, 109; Mâide 5/5, 33, 41; En‘âm 6/32; A‘râf 7/32; Tevbe 9/38, 69, 74; Yûnus 10/64; Ra‘d 13/26, 34; Nahl 16/41, 107, 117, 122; İsrâ’ 17/75; Hacc 22/9, 11, 15; Nûr 24/14; ‘Ankebût 29/27, 64; Rûm 30/7; Ahzâb 33/27-28, 57; Mü’min 40/39, 43; Fussılet 41/16, 31; Zuhruf 43/35; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/25; A‘lâ 87/16-17. 50 - Ödülün veya müjdenin ahirete veya hem dünyaya hem de ahirete aidiyeti hakkındaki âyetler için bk. Bakara 2/25, 97, 155, 223; Âl-i İmrân 3/126; Enfâl 8/10; Tevbe 9/21, 100, 112, 124; Yûnus 10/2, 4, 64, 87; İsrâ’ 17/9; Kehf 18/2-3; Hacc 22/34, 37; Ahzâb 33/47; Yâsîn 36/11; Zümer 39/17; Fussılet 41/30; Şûrâ 42/23; Ahkâf 46/12; Hadîd 57/12; Saff 61/13; …
  • Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 İsrâ 17/8 İsrâ 17/10 İsrâ 17/18 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Fetih 48/13 Hadîd 57/21 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 Mülk 67/5 İnsân 76/4 İnsân 76/31 Bakara 2/85 Bakara 2/86 Bakara 2/114 Bakara 2/130 Bakara 2/212 Bakara 2/217 Bakara 2/220 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/45 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/74 Nisâ 4/77 Nisâ 4/109 Mâide 5/5 Mâide 5/33 Mâide 5/41 En‘âm 6/32 A‘râf 7/32 Tevbe 9/38 Tevbe 9/69 Tevbe 9/74 Yûnus 10/64 Ra‘d 13/26 Ra‘d 13/34 Nahl 16/41 Nahl 16/107 Nahl 16/117 Nahl 16/122 İsrâ 17/75 Hacc 22/9 Hacc 22/11 Hacc 22/15 Nûr 24/14 ‘Ankebût 29/27 ‘Ankebût 29/64 Rûm 30/7 Ahzâb 33/28 Ahzâb 33/57 Mü'min 40/39 Mü'min 40/43 Fussilet 41/16 Fussilet 41/31 Zuhruf 43/35 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/25 A‘lâ 87/17 Bakara 2/25 Bakara 2/97 Bakara 2/155 Bakara 2/223 Âl-i İmrân 3/126 Enfâl 8/10 Tevbe 9/21 Tevbe 9/100 Tevbe 9/112 Tevbe 9/124 Yûnus 10/2 Yûnus 10/4 Yûnus 10/64 Yûnus 10/87 İsrâ 17/9 Kehf 18/3 Hacc 22/34 Hacc 22/37 Ahzâb 33/47 Yâsîn 36/11 Zümer 39/17 Fussilet 41/30 Şûrâ 42/23 Ahkâf 46/12 Hadîd 57/12 Saff 61/13
• 51 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20. 52 - Nûr 24/25; Necm 53/40-41. 53 - Bu bağlamda kıyamet sonrası dönem için kafirlerin vermek isteyeceği fidyenin kabul edilmeyeceğinden söz eden âyetler dikkat çekmektedir. Kur’ân’a göre fidyenin verilme isteği kıyamet sonrası cehennem azabıyla ilgilidir. (Konuyla ilgili âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; Yûnus 10/54).
  • Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/20 Nûr 24/25 Necm 53/41 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 Yûnus 10/54
• 54 - Semerkandî, age., III, 502. 55 - Zemahşerî, age., IV, 608. 56 - Râzî, age., XXX, 145. 57 - Yazır, age., VIII, 357. 58 - Kurtubî, age., XVIII, 201. 59 - A‘râf 7/64; Yûnus 10/73; Hûd 11/37; Mü’minûn 23/27; Şu‘arâ 26/120; ‘Ankebût 29/14; Sâffât 37/82; Kamer 54/12.
  • A‘râf 7/64 Yûnus 10/73 Hûd 11/37 Mü'minûn 23/27 Şu‘arâ 26/120 ‘Ankebût 29/14 Sâffât 37/82 Kamer 54/12
• 60 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyamet-âhiret Süreci, s. 287-289.
• 61 - Neml 27/8.
  • Neml 27/8
• 62 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyamet-âhiret Süreci, s. 271. 63 - Mü’minûn 23/99-100.
  • Mü'minûn 23/100
• 64 - Ölüm sonrası kıyamet öncesine dair ruhların durumu rüya ile de ifade edilebilir. Güzel rüyalar huzur verirken, kötü rüyalar sıkıntı vermektedir. 65 - Yazır, age., VIII, 357.
• 66 - Bakara 2/270; Âl-i İmrân 3/52, 192; Mâide 5/72; Tevbe 9/100, 117; Saff 61/14; Nûh 71/25. 67 - Örnek âyetler için bk. Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 111, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/113; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Enbiyâ’ 21/39; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Muhammed 47/13; Feth 48/22; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Târık 86/10. 68 - Örnek âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/150; Nisâ’ 4/45; Enfâl 8/40; Hacc 22/78; Furkân 25/31.
  • Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/52 Âl-i İmrân 3/192 Mâide 5/72 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Saff 61/14 Nûh 71/25 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/111 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/113 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Muhammed 47/13 Fetih 48/22 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Târık 86/10 Âl-i İmrân 3/150 Nisâ 4/45 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Furkân 25/31
• 69 - Yazır, age., VIII, 358.
• 70 - Sâffât 37/139-140. 71 - Bakara 2/126.
  • Sâffât 37/140 Bakara 2/126
• 72 - Esed, age., s. 1192 ve 1193’te 17. not. 73 - Benzer bir yaklaşım için bk. Yazır, age., VIII, 358.
• 74 - İbrahim 14/36. 75 - Mâide 5/118. 76 - Yûnus 10/88. 77 - Bu rivayet için bk. Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, Beyrut, 2003, XI, 522; Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe, el-Müsned, Beyrut, 1997, I, 245-246.
  • İbrâhîm 14/36 Mâide 5/118 Yûnus 10/88
• 78 - İslamoğlu, age., s. 1175’te 13. not.
• 79 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/64; Yûsuf 12/97, 98; İbrâhim 14/41; Meryem 19/47; Nûr 24/62; Sâd 38/24; Mümtehıne 60/4, 12; Münâfikûn 63/6. 80 - Peygamberlerin bağışlanma istekleriyle ilgili örnek âyetler için bk. Nisâ’ 4/106; Mü’min 40/55; Muhammed 47/19; Nasr 110/3.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/64 Yûsuf 12/97 Yûsuf 12/98 İbrâhîm 14/41 Meryem 19/47 Nûr 24/62 Sâd 38/24 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/12 Münâfikûn 63/6 Nisâ 4/106 Mü'min 40/55 Muhammed 47/19 Nasr 110/3
• 81 - Bakara 2/83; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; Neml 27/19; Lokmân 31/14; Meryem 19/14, 32; ‘Ankebût 29/8; Ahkâf 46/15.
  • Bakara 2/83 Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 Neml 27/19 Lokmân 31/14 Meryem 19/14 Meryem 19/32 ‘Ankebût 29/8 Ahkâf 46/15
• 82 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/64; Yûsuf 12/97, 98; İbrâhim 14/41; Meryem 19/47; Nûr 24/62; Mümtehıne 60/4, 12; Münâfikûn 63/6. 83 - Mü’min 40/7; Şûrâ 42/5. 84 - İbrâhim 14/41.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/64 Yûsuf 12/97 Yûsuf 12/98 İbrâhîm 14/41 Meryem 19/47 Nûr 24/62 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/12 Münâfikûn 63/6 Mü'min 40/7 Şûrâ 42/5 İbrâhîm 14/41
• 85 - Ferrâ, age., III, 190.