Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 38-46. âyetlerinde mümin yiğidin kavmine yönelik nasihatlerini ve eğer itibar etmezlerse olumsuz tavırlarının kendilerine faturasının ağır olacağı uyarısını dile getirmektedir.

Hz. Musa’nın Kavminden Yiğit Bir Müminin Kıssası -II-

a) Mümin Yiğidin Son Uyarıları

Yüce Allah, sûrenin 38-43. âyetlerinde mümin yiğit kişinin kavmine seslendiğini ve “Siz bana uyun ki ben de size doğru yolu göstereyim. Dünya hayatı mutlak surette geçici (bir eğlence)dir. Âhiret(e gelince) işte asıl kalınacak yurt orasıdır” dediğini aktarmaktadır.

Ardından, davranışların karşılıklarıyla ilgili temel öğreti şöyle beyan edilmektedir: “Kim herhangi bir kötülük işlerse, kendisine sadece o kadar karşılık verilecektir. Erkek veya kadın kim(ler) de mümin olarak faydalı bir iş yapar(lar)sa işte onlar, cennete girecekler; orada kendilerine hesapsız rızık verilecektir.”

Daha sonra, yine yiğit müminin kavmine yönelik olarak şu sözleri zikredilmektedir: “Siz beni ateşe çağırıyorken ben sizi kurtuluşa çağırıyorum (bunu düşünsenize). Siz beni, Allah’ı inkâr etmeye ve hakkında hiçbir bilgim olmayan şeyleri O’na ortak koşmaya çağırıyorsunuz. Ben ise sizi, el-‘azîz (mutlak üstün) ve el-ğaffâr (çok bağışlayıcı) olan (Allah)a davet ediyorum. Gerçek şu ki, sizin beni davet ettiğiniz şeyin dünyada da ahirette de davete değer bir tarafı yoktur. Dönüşümüz Allah’adır, aşırı gidenler de ateş ehlinin kendileridir.”

ı. Kurtuluş Yoluna Ulaştırılma Teklifi

وَقَالَ الَّذ۪يٓ اٰمَنَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ اَهْدِكُمْ سَب۪يلَ الرَّشَادِ يَا قَوْمِ اِنَّمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَاِنَّ الْاٰخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ “İman eden kişi şöyle demişti: Ey kavmim! Siz bana uyun ki ben de size doğru yolu göstereyim. Ey kavmim! Dünya hayatı, geçici (bir eğlence)den ibarettir. Ahiret(e gelince), işte kalınacak yurt orasıdır.”

Buradakiوَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪يٓ اٰمَنَ ellezî âmene ifadesi “iman etmiş, iman eden kişi”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اتَّبِعُونِ ittebi‘ûni isteği “bana uyun ki”; اَهْدِكُمْ ehdiküm fiili “size yol göstereyim”; سَب۪يلَ الرَّشَادِ sebîle’r-raşâdi tamlaması “kurtuluşun yolunu”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”;اِنَّمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا innemâ hâzihi’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “bu dünya hayatı sadece ve sadece (şudur)”; مَتَاع metâ‘un kelimesi “geçici (eğlencedir)”;وَاِنَّ الْاٰخِرَةَ ve inne’l-âhırate sözcüğü “muhakkak ki âhiret ise”; هِيَ hiye zamiri “işte o”; دَارُ الْقَرَارِ dâru’l-karâri tamlaması ise “kalınacak yurt(tur)” demektir.

Burada mümin zatın sapkın kavmine yönelik davet cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪يٓ اٰمَنَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ اَهْدِكُمْ سَب۪يلَ الرَّشَادِ “İman eden kişi şöyle demişti: Ey kavmim! Siz bana uyun ki ben de size doğru yolu göstereyim.” Mümin yiğit kişi kavmine hitap etmiş ve Firavun’un Mü’min 40/29. âyette kullandığı kavramı kullanarak asıl doğru yolu kendisinin göstermekte olduğunu belirtmiştir.

Âyette geçen اَهْدِ ehdi fiiline “hidayete erdirmek” değil de “göstermek, rehberlik etmek” manası verilmelidir. Çünkü hidayet fiili kullara nispetinde bu anlamda değerledirilmelidir. Hidayeti isteyen insan olsa da hidayet eden ve onu yaratan Yüce Allah’tır. Bu zatın davetinde “kendisine tâbi olma”ktan söz etmesi, ilkelerini ve prensiplerini savunduğu Hz. Mûsâ’nın yoluna tâbi olmak şeklinde anlaşılmalıdır.

Mümin kişi bu ifadesiyle Firavun’a değil, kendisine tâbi olmaları, yani ona itibar etmeleri durumunda dosdoğru yolu onun gösterebileceğini, Firavun’un vaadinin gerçek olmadığını ifade etmek istemişti.

Burada ve bir kez de Mü’min 40/29. âyette geçen سَب۪يل الرَّشَادِ sebîle’r-raşâdi ifadesi “doğru yol”, “doğruluk yolu”, “hidayet yolu”, “hak yol”, “ödülün, mükafatın, hayrın yolu” gibi anlamlar içermekte ve kendisine tâbi olmaları durumunda kavmine o hakikat yolunu gösterebileceğini beyan etmişti. Kendisinin tanıttığı yolun kurtuluş yolu olduğunu ifade etmesi Firavun’un yolunun bâtıl olduğu manasını zımnen içermektedir.

2. يَا قَوْمِ اِنَّمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَاِنَّ الْاٰخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ “Ey kavmim! Dünya hayatı, geçici (bir eğlence)den ibarettir. Ahiret(e gelince), işte kalınacak yurt orasıdır.” Mümin zat kavmine seslenmeye devam etmekte ve bu hayatın geçici süreliğine bir geçimlik olduğunu, asıl karar kılınacak yerin mahşer olduğunu kendilerine iletmektedir. Konuyla ilgili hatırlanması gereken âyetlerden birisi En‘âm 6/32’de şu şekildedir: “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. Âhiret yurdu duyarlı olanlar için muhakkak ki daha hayırlıdır. Hâlâ aklınızı çalıştırmıyor musunuz?”

a)يَا قَوْمِ اِنَّمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ “Ey kavmim! Dünya hayatı, geçici (bir eğlence)den ibarettir.” Mümin zat dünya hayatının geçici olduğunu cümlenin başına vurgulu ifade tekniklerinden birisi olan اِنَّمَا innemâ edatı getirerek beyan etmektedir.

Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri İbrâhim 14/30 ve Nahl 16/117’de yer almakta, içerik noktasında benzeşen bir başka cümle ise Âl-i İmrân 3/197’de zikredilmektedir. Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez(1) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Esasında bu kelime Âl-i İmrân 3/197 ve Nahl 16/117’de geçtiği üzere, beraberinde قَل۪يل kalîl kelimesiyle birlikte kullanılmakta ve az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manasını içermektedir. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

b)وَاِنَّ الْاٰخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ “Ahiret(e gelince), işte kalınacak yurt orasıdır.” Mümin zat muhataplarına hitabında, dünyanın ve dünyalıkların geçici olduğunu vurgulu bir şekilde dile getirdikten sonra, asıl karar yurdunun âhiret olduğunu da hem pekiştirici اِنَّ inne edatıyle hem de vurgu edatı olan hiye şekindeki“zamir-i fasl” ile dile getirmiş olmaktadır.

Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/32, A‘râf 7/169, Yûsuf 12/109, ‘Ankebût 29/64 ve Mü’min 40/39’da da geçmektedir. Mümin zat inkârcıların dünya hayatlarının sonunda tam bir perişanlık yaşayacaklarını önceki kavimlerden örnek vererek gündeme getirmekte ve onların helak edildiklerini, dolayısıyla onların izinden gidenlerin de aynı akıbeti yaşayacaklarını beyan etmektedir. Bununla beraber asıl yurdun dünya değil, âhiret olduğunu, çünkü duyarlı müminler için âhiret yurdunun karar ve istikrar mekânı oluşturduğunu hatırlatmaktadır.

ıı. Kötülüklere ve İyiliklere Verilecek Karşılık

مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزٰىٓ اِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ ف۪يهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ “Kim herhangi bir kötülük işlerse, kendisine sadece o kadar karşılık verilecektir. Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi iş yaparsa işte onlar cennete gireceklerdir; orada kendilerine hesapsız rızık verilecektir.”

Âyetteki مَنْ عَمِلَ men ‘amile ifadesi “her kim yaparsa”; سَيِّئَة seyyieten kelimesi “harhangi bir kötülük”;فَلَا يُجْزٰى fe lâ yüczâ edilgen fiili “(ona) karşılık verilmez”; اِلَّا مِثْلَهَا illâ mislehâ ifadesi “ondan, işlediğinden başka”; وَمَنْ عَمِلَ ve men ‘amile ifadesi “ve her kim de yaparsa”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyi ve yararlı bir iş”; مِنْ ذَكَرٍ min zekerin ifadesi “erkek olsun”; اَوْ اُنْثٰى ev ünsâ ifadesi “veya kadın olsun”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o kişi (şöyle iken)”; مُؤْمِنٌ mü’min kelimesi “mümin (olarak)”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; يَدْخُلُونَ yedhulûne fiili “girecekler”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; يُرْزَقُونَ yurzekûne edilgen fiili “rızıklandırılacaklar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; بِغَيْرِ حِسَابٍ biğayrı hısâbin ifadesi ise “hesapsız bir şekilde, sınırsın olarak” demektir.

Burada mahşerdeki ceza ve ödül sistemiyle ilgili ilahi uygulama gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزٰىٓ اِلَّا مِثْلَهَا “Kim herhangi bir kötülük işlerse, kendisine sadece o kadar karşılık verilecektir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Kim herhangi bir kötülük işlerse, kendisine yaptığının benzerinden başka karşılık verilmeyecektir.” Mümin kişi muhataplarına tebliğe devam etmekte ve mahşerdeki ceza ve ödül sistemini dile getirmektedir. Bu çerçevede her kim bir kötülük yapar veya mahşere bir kötülükle gelirse ona en fazla yaptığı kadarın karşılığının verileceği bildirilmektedir.

Yâsîn 36/54’te de beyan edildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.” Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Nahl 16/126, Hacc 22/60 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(2)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınan “ceza ve ödül” konusunu En‘âm 6/160’ta detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ ف۪يهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ “Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi iş yaparsa işte onlar cennete gireceklerdir; orada kendilerine hesapsız rızık verilecektir.” Firavun’un ailesinden olan söz konusu mümin kişi kötülüklerin en çok kötülük kadar karşılanacağını beyan ettikten sonra, bu defa konuyu yapılan iyiliklere getirmekte ve imanlı olarak her kim iyilikler yaparsa bunların karşılığında cennete gireceğini ve orada sınırsız ve hesapsız bir şekilde ödüllendirileceğini müjdelemektedir.

Fedakarlıkları imanlı yapmanın gerekliliği ve erkek veya kadın olmanın arasında fark bulunmaması ve ödüllerin eşit oluşuyla ilgili kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız.

a) Bu âyetin mesaj açısından benzerleri Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124 ve Nahl 16/97’de de geçmektedir. Yüce Allah imanlı bir şekilde ıslah edici yani bir kötülüğü ortadan kaldırıcı bir amel işleyen mümin erkek ve kadını dünya hayatında son derece güzel bir şekilde, tertemiz bir hayat ile yaşatacağını ve sonrasında mahşerde de onlara sınırsız ödüller vereceğni müjdelemektedir.

Bakara 2/25’te de açıklamaya çalıştığımız gibi Kur’ân’daki bu tür ifadeler iman ve sâlih amel birlikteliğinin delilleri arasında yer almaktadır. Bir davranışın sâlih amel adını alması “imanlı olarak yapılmasına” bağlıdır; aynı şakilde bir inancın iman olabilmesi de “sâlih amellerle ispatlanmasıyla” mümkündür.

b) Rızkın yani ödülün “hesapsız” oluşu, “sınırsız ve kesintisiz” oluşunu göstermektedir.(3) Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi “ödülün üst sınırının olmayabileceğini” göstermektedir. Dahası Bakara 2/212, Âl-i İmrân 3/27, 37, Nûr 24/38 ve Zümer 39/10 gibi âyetlerde de “ödülün hesapsız olacağı” müjdelenmektedir.

Talâk 65/2’de ise dünya hayatında da insanlara hiç hesap edemeyecekleri şekilde rızık verilebileceği beyan edilmektedir. Çekilen sıkıntılara karşılık ortaya konulan fedâkarlıklar büyük olduğu için onlara verilecek ecir de buna uygun olarak hesapsız ve sınırsız olacaktır. Bu noktada unutulmaması gereken şey, sınırsız ödülün bilinen manada yapılan günlük ibadetlerle değil, çekilen yoğun sıkıntılarla ilişkilendirilmesidir.

Nebî (as) cennet ödülleriyle ilgili olarak şöyle buyurumaktadır: “Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbinden geçmeyen şeyler (ödüller, ecirler) vardır.”(4) Hz. Peygamber’in bu hadisinin Secde 32/17. âyetin bir tefsiri olduğu anlaşılmaktadır: Âyet mealen şöyledir: “Hiçbir can (dünyada) yaptıklarının karşılığı olarak kendisi için ne tür gözaydınlıklarının hazırlanmış olduğunu bilemez.”

ııı. Kurtuluş Davetine Karşılık Şirk Çağrısı

وَيَا قَوْمِ مَا ل۪يٓ اَدْعُوكُمْ اِلَى النَّجٰوةِ وَتَدْعُونَن۪يٓ اِلَى النَّارِ تَدْعُونَن۪ي لِاَكْفُرَ بِاللّٰهِ وَاُشْرِكَ بِه۪ مَا لَيْسَ ل۪ي بِه۪ عِلْمٌ وَاَنَا۬ اَدْعُوكُمْ اِلَى الْعَز۪يزِ الْغَفَّارِ “Ey kavmim! Siz beni ateşe çağırıyorken ben sizi kurtuluşa çağırıyorum. Siz beni, Allah’ı inkâr etmeye ve hakkında hiçbir bilgim olmayan şeyleri O’na ortak koşmaya çağırıyorsunuz. Ben ise sizi, el-‘azîz (mutlak üstün) ve el-ğaffâr (çok bağışlayıcı) olan (Allah)a davet ediyorum.”

Buradaki وَيَا قَوْمِ ve yâ kavmi hitabı “ve ey benim kavmim”; مَا ل۪يٓ mâ lî ifadesi “bana ne oluyor da, neden ben”; اَدْعُوكُمْ ed‘ûküm ifadesi “ben sizi çağırıyorum, sizi çağırıyorken”; اِلَى النَّجٰوةِ ile’n-necâti ifadesi “kurtuluşa”;وَتَدْعُونَن۪ي ve ted‘ûnenî fiili “ve siz ise beni çağırıyorusunuz”; اِلَى النَّارِ ile’n-nâri ifadesi “ateşe”; تَدْعُونَن۪ي ted‘ûnenî fiili “siz beni çağırıyorusunuz”; لِاَكْفُرَ liekfüra fiili “inkar edeyim diye”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; وَاُشْرِكَ ve üşrike fiili “ve ortak koşmam için”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; مَا لَيْسَ mâ leyse ifadesi “olmayan şeyi”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisi hakkında, onunla ilgili”; عِلْمٌ ‘ılmun kelimesi “hiçbir bilgi”; وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ben”; اَدْعُوكُمْ ed‘ûküm ifadesi “sizi davet ediyorum”; اِلَى الْعَز۪يزِ ile’l-‘azîzi ifadesi “üstün olana”; الْغَفَّارِ el-ğaffâri kelimesi ise “çok bağışlayana” demektir.

Burada mümin zatın davetle ilgili karşılıklı birer mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1. وَيَا قَوْمِ مَا ل۪يٓ اَدْعُوكُمْ اِلَى النَّجٰوةِ وَتَدْعُونَن۪يٓ اِلَى النَّارِ “Ey kavmim! Siz beni ateşe çağırıyorken ben sizi kurtuluşa çağırıyorum.” Buradaki مَا لِيَ mâ liye ifadesi Neml 27/20 ve Yâsîn 36/22’de de geçmekte ve “ben neden…”, “hem ben ne diye …” demektir. Bu hitap durumla ilgili bir hayret ifadesidir ve mümin kişi bu sözüyle zımnen muhataplarını eleştirmektedir. Onlar ateşe çağırıyorken bu zat kendisine kötülük düşünenleri kurtuluşa davet etmekte, onların bunu iyi düşünmeleri ve kıymetini bilmeleri gerektiğini muhataplara kavratmak istemektedir.

Bu âyet şöyle de anlaşılabilir: “Ey kavmim! (Daha ne desem bilmem ki?!) Şu hâle bakın, ben sizi kurtuluşa çağırıyorum, siz beni cehenneme çağırıyorsunuz.”(5) Bu tercümede de muhataplara bir serzeniş bulunduğu görülmektedir. Mümin kişi bu sözüyle aslında kendi hak davetinin dışındaki yaklaşımların ve sözlerin bir anlamda ateşe çağrı olduğunu, risalet öğretilerinin insanları kurtuluşa götüreceğini ifade etmiş olmaktadır. Burada verilmek istenen mesaj şöyle de anlaşılabilir: “Ben sizi kurtuluşa davet ederken siz neden beni ateşe çağırıyorsunuz ki!”(6)

2. تَدْعُونَن۪ي لِاَكْفُرَ بِاللّٰهِ وَاُشْرِكَ بِه۪ مَا لَيْسَ ل۪ي بِه۪ عِلْمٌ وَاَنَا۬ اَدْعُوكُمْ اِلَى الْعَز۪يزِ الْغَفَّارِ “Siz beni, Allah’ı inkâr etmeye ve hakkında hiçbir bilgim olmayan şeyleri O’na ortak koşmaya çağırıyorsunuz. Ben ise sizi, el-‘azîz (mutlak üstün) ve el-ğaffâr (çok bağışlayıcı) olan (Allah)a davet ediyorum.” Bu âyette yine bu mümin zatın yaptığı bir mukayese yer almaktadır.

a) تَدْعُونَن۪ي لِاَكْفُرَ بِاللّٰهِ وَاُشْرِكَ بِه۪ مَا لَيْسَ ل۪ي بِه۪ عِلْمٌ “Siz beni, Allah’ı inkâr etmeye ve hakkında hiçbir bilgim olmayan şeyleri O’na ortak koşmaya çağırıyorsunuz.” Mümin kişi inkarcı muhataplarına seslenmeye devam etmekte ve “onların kendisini Allah’ı inkara ve hakkında hiçbir bilgisi olmayan şeyleri O’na ortak koşmaya davet ettiklerini” beyan etmektedir. İşte önceki cümlede dile getirdiği “Siz ise beni ateşe çağırıyorsunuz” sözünün açılımını bu şekilde yapmış olmaktadır. Cehenneme çağrı, insanları inkara ve şirke çağırmaktır.

b) وَاَنَا۬ اَدْعُوكُمْ اِلَى الْعَز۪يزِ الْغَفَّارِ “Ben ise sizi, el-‘azîz (mutlak üstün) ve el-ğaffâr (çok bağışlayıcı) olan (Allah)a davet ediyorum.” Mümin kişi inkarcıların kendisini ve dolayısıyla diğer insanları sapkın yola davet ettiklerini eleştirel bir şekilde ifade ettikten sonra, kendisinin davet ettiği yolun ise Yüce Allah’ın yolu olduğunu beyan etmektedir.

Burada Rabbimizin iki sıfatını dile getiren mümin kişi, Yüce Allah’ın الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatıyla “mutlak üstün güç olduğunu”, başta Firavun olmak üzere diğer tapınılan her bir şeyin O’nun karşısında aciz, güçsüz ve küçük olduklarını ifade etmektedir. Kur’ân’da birlikte üç âyette(7) yer alan bu iki sıfattan ilki olan الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı “mutlak güçlü” demektir ve O’ndan başka hiçbir güç insanlara hesap soramayacaktır.

Âyetteki ikinci sıfat olan الْغَفَّار el-ğaffâr ise Sâd 38/66’da da ele aldığımız üzere bir mübâlağa kalıbıdır ve Yüce Allah’ın mutlak bağışlayıcı ve her zaman her hatayı affedici olması manasını içermektedir. Kişi her ne günah işlemiş olursa olsun, eğer bu hatalarından vazgeçerse bilmelidir ki Yüce Allah çok bağışlayıcıdır ve çok merhametlidir. Bu sözleriyle söz konusu mümin kişi muhatapları tevbeye ve dolayısıyla Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği dini yaşamaya davet etmekteydi.

ıv. Şirk Davetinin Feci Akıbeti

لَا جَرَمَ اَنَّمَا تَدْعُونَن۪يٓ اِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيَا وَلَا فِي الْاٰخِرَةِ وَاَنَّ مَرَدَّنَآ اِلَى اللّٰهِ وَاَنَّ الْمُسْرِف۪ينَ هُمْ اَصْحَابُ النَّارِ “Gerçek şu ki sizin beni davet ettiğiniz şeyin, dünyada da ahirette de davete değer bir tarafı yoktur. Şüphesiz ki dönüşümüz Allah’adır; aşırı gidenler de elbette ateş halkının kendileridir.”

Âyetteki لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi “şüphe yok ki, şu kesindir ki”; اَنَّمَا تَدْعُونَن۪يٓinnemâ ted‘ûnenî ileyhi ifadesi “siz beni sadece ve sadece çağırmaktasınız”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, kendisine”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “onun için (çağırdığınız şey için)”; دَعْوَة da‘vetün kelimesi “çağrı”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “ne dünyada”;وَلَا فِي الْاٰخِرَةِ ve lâ fi’l-âhırati ifadesi “ne de âhirette”; وَاَنَّ مَرَدَّنَآ ve enne mereddenâ tamlaması “ve muhakkak ki bizim dönüşümüz”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’adır”; وَاَنَّ الْمُسْرِف۪ينَ ve enne’l-müsrifîn kelimesi “ve muhakkkak ki haddi aşanlar ise”; هُمْ hüm zamiri “işte onlardır onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “ateş halkı(dır), ateş ehli(dir)” demektir.

Burada mümin yiğidin inkarcı ve müşrik muhataplarına yaptığı son uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. لَا جَرَمَ اَنَّمَا تَدْعُونَن۪يٓ اِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيَا وَلَا فِي الْاٰخِرَةِ “Gerçek şu ki sizin beni davet ettiğiniz şeyin, dünyada da ahirette de davete değer bir tarafı yoktur.” Kur’ân’da beş kez(8) geçen لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi “şüphe yok ki”, “gerçekten”, “hiç kuşkusuz”, “gerçek şu ki” gibi anlamlar içermekte,(9) inkârcıların söz konusu tutumlarına karşılık Yüce Allah’ın dışında davet edilen varlıkların hem dünyada, hem de mahşerde davete değer bir taraflarının bulunmadığını kendilerine iletmiş olmaktadır.

a) Mümin zat muhataplarının gerçekleştirdiği davetin onlara hiçbir faydasının bulunmayacağını açıklıkla bir kez daha dile getirmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra kendilerine davet edilenler dünyada da âhirette de duaları duymadıkları gibi onlara cevap da veremezler. لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ “Onun daveti yoktur” demek, “davete değer tarafı olmamak”, “daveti yani duayı duymamak”, “duaya karşılık verememek”, “davet hakkı olmamak”, “kabul edilecek duası olmamak”, “kendisine davet edememek”(10) gibi anlam içeriklerine sahiptir.

b) Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken çeşitli âyetler vardır. Bu çerçevede bir kısmını mealen hatırlatmakta fayda vardır:

Ra‘d 13/14: “Gerçek duaya lâyık olan ancak O’dur. O’nun peşisıra dua ettikleri varlıklar onlara hiçbir şekilde cevap veremezler. Onlar ancak ağzına gelsin diye iki avucunu suya açan kimse gibidir. Halbuki (suyu ağzına götürmedikçe) su hiçbir şekilde onun ağzına gelecek değildir. Kâfirlerin duası kuşkusuz hedefini şaşırmıştır.”

Fâtır 35/13-14: “(Allah), geceyi gündüzün, gündüzü de gecenin içine koyuyor; güneşi ve ayı emri altına almıştır. Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider. İşte hükümranlık sadece kendisine ait olan Rabbiniz Allah’tır. O’nun peşi sıra yalvardıklarınız ise, bir çekirdek zarına bile sahip değillerdir. Putlara yalvarsanız çağrınızı işitmezler. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi. (Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir. (Ey Peygamber, bu gerçeği) sana, her şeyden haberi olan (Allah) gibi (hiç kimse) haber veremez.”

Ahkâf 46/5: “Allah’ın peşi sıra tapılan insanların kendilerine dua edip yardım isteyen bu en sapık kişilere kıyamet gününe kadar karşılık veremeyecekleri, çünkü onları kıyamete kadar duyamayacakları.” Anlaşılıyor ki gerçek dua Yüce Allah’a yapılandır; diğerleri sahtedir ve elbette karşılıksızdır.

2. وَاَنَّ مَرَدَّنَآ اِلَى اللّٰهِ وَاَنَّ الْمُسْرِف۪ينَ هُمْ اَصْحَابُ النَّارِ “Şüphesiz ki dönüşümüz Allah’adır; aşırı gidenler de elbette ateş halkının kendileridir.” Mümin zat tebliğinin sonunda son bir uyarıya daha yer vermekte ve öncelikle kendi muhataplarını, sonrasında ise bütün muhatapları âhirete iman konusunda bilinçlendirmek istemektedir.

Kur’ân’da altı kez(11) yer alan مَرَدّ meradde kelimesi “dönüş”, “reddolunuş”, “varmak”, “varış yeri” gibi anlamlara gelmektedir. “Âhirette yaşanacak yedi aşama”nın(12) üçüncüsü olan “Allah’a sunulma” bağlamında ele alınan konulardan birisi de budur ve mümin zat muhataplarını işte bu çok önemli konuda bilgilendirmeyi arzu etmektedir.

Mü’min 40/28. âyette belirttiğimiz üzere الْمُسْرِف۪ين el-müsrifîne kelimesi sözünde ve davranışında “haddini aşanlar”, “aşırı gidenler”, “kendini harcayıp ziyan edenler”, “müşrikler”(13) gibi manalara gelmektedir. İşte bu gibilerin mahşerde cehennemlikler olacağı uyarısını هُمْ hum zamiri kullanarak “vurgulu” bir şekilde dile getiren mümin kişi, bu sözleriyle muhataplarına yönelik bilgilendirici ve bilinçlendirici sunumlarını sona erdirmektedir.

b) İnkarcılığın Dünya ve Âhiretteki Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 44-46. âyetlerinde yiğit müminin muhataplarına yönelik şu son sözlerini aktarmaktadır: “Size söylediklerimi yakında hatırlayacaksınız. Ben işimi Allah’a havale ediyorum. Muhakkak ki Allah, kulları(nı) görendir.”

Bu sözlerinin ardından Yüce Allah’ın, inkarcıların kurdukları tuzakların kötülüklerinden bu yiğidi koruduğu, Firavun’un adamlarını ise kötü azabın kuşatıverdiği, bu çerçevede sabah-akşam ateşe arz edilmekte oldukları, Son Saat gerçekleştiğinde yani kıyâmet günü “Firavun ailesini azabın en çetinine sokun” denileceği hatırlatılmaktadır.

ı. Yiğit Kişinin İşini Allah’a Havale Sözü

فَسَتَذْكُرُونَ مَآ اَقُولُ لَكُمْ وَاُفَوِّضُ اَمْر۪يٓ اِلَى اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ “Size söylediklerimi ileride hatırlayacaksınız. Ben işimi Allah’a havale ediyorum. Şüphesiz ki Allah kulları basîr’dir (çok iyi görendir).”

Âyetteki فَسَتَذْكُرُونَ fe setezkürûne fiili “yakında, zamanı gelince hatırlayacaksınız”; مَآ اَقُولُ mâ ekûlü ifadesi “dediklerimi, söylediğim şeyleri”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; وَاُفَوِّضُ ve üfevvidu fiili “ve havale etmekteyim”; اَمْر۪ي emrî tamlaması “benim işimi”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بَص۪ير basîrun sıfatı “gören(dir)”; بِالْعِبَادِ bi’l-‘ıbâdi ifadesi ise “kulları(nı)” demektir.

Burada zatın inkârcılara uyarıları sonrasında yaşayacakları pişmanlık ve Yüce Allah’a güveni gündeme getirilmektedir.

1.فَسَتَذْكُرُونَ مَآ اَقُولُ لَكُمْ “Size söylediklerimi ileride hatırlayacaksınız.” Mümin yiğit zat yaptığı onca uyarıya rağmen karşıtlarının olumsuz tutumlarını görünce artık yapabileceği hiçbir şeyin kalmadığını anlamış olmalı ki, onlara “ileride veya yakın bir zamanda bütün bu söylediklerini hatırlayacaklarını, ama o zaman da iş işten geçmiş olacağı için bunun hiçbir işe yaramayacağını onlara söylemiştir. Onların bu sözleri hatırlama zamanları ölüm vakitleri olabileceği gibi mahşerdeki yargılama zamanı da olabilir. Her iki durumda da bu hatırlamanın kendilerine faydası dokunmayacaktır. İşte bu ifade son derece etkili bir uyarı ve etkileyici bir gözdağıdır.

2. وَاُفَوِّضُ اَمْر۪يٓ اِلَى اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ “Ben işimi Allah’a havale ediyorum. Şüphesiz ki Allah kulları basîr’dir (çok iyi görendir).” Mümin yiğit kişi onlara yaptığı uyarıları zamanı gelince muhataplarının bir bir hatırlayacağını beyan ettikten sonra, onların tehditlerine karşılık da güven kaynağının Allah olduğunu, işlerini yani korunmasını Allah’a havale ettiğini, nihayetinde Allah’ın da kulların yapıp ettiği her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini kendilerine söylemiştir.

Mümin zatın “işlerini Allah’a havalesi” sözü “kendini, hayatını, varlığını Allah’a adaması” manasına gelebileceği(14) gibi tıpkı ölümle tehdit edildiğinde Hz. Mûsâ’nın daha önce yorumunu yaptığımız Mü’min 40/27. âyette söylediği şu söze de benzemektedir: “Mûsâ da ‘Ben, hesap gününe inanmayan her kibirliden, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olana (Allah’a) sığındım’ demişti.”

Âyetin sonundaki اِنَّ اللّٰهَ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ “Muhakkak ki Allah kulları(nı) çok iyi görendir” ifadesi benzer şekilde Âl-i İmrân 3/15 ve 20’de de geçmektedir. Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(15) Bu ifade bir taraftan mümin insanlar için bir moral kaynağıdır; çünkü yapıp ettikleri iyiliklerin karşılığını mahşerde karşılarında görmüş olacaklardır. Diğer taraftan da karşıtlarına bir gözdağı manasındadır; çünkü onların da yapıp ettiği her ne türlü kötülük varsa onların yaptıkları yanlarına kâr kalmayacak, hesabı kendilerine mutlak surette sorulacaktır.

ıı. Yüce Allah’ın Müminlere Yardımı

فَوَقٰيهُ اللّٰهُ سَيِّـَٔاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِاٰلِ فِرْعَوْنَ سُوٓءُ الْعَذَابِ “Sonunda Allah kurdukları tuzakların kötülüklerinden onu korumuştu. Firavun’un ailesini (destekçilerini) ise kötü azap kuşatmıştı.”

Âyetteki فَوَقٰيهُ fe vekâhu ifadesi “onu korumuştu”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; سَيِّـَٔات seyyiâti kelimesi “kötülükler(in)den”; مَا مَكَرُوا mâ mekerû ifadesi “kurmuş oldukları tuzakların, onların kurduğu tuzakların”; وَحَاقَ ve hâke fiili “ve kuşatmıştır”; بِاٰلِ فِرْعَوْنَ bi âli fir‘avne tamlaması “Firavun’un adamlarını, (inanç) ailesini”; سُوٓءُ الْعَذَابِ sûü’l-‘azâbi tamlaması ise “azabın kötüsü, en kötü azap” demektir.

Burada hem mümin yiğit zatın, hem de inkârcı muhataplarının akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah söz konusu mümin zatı inkârcıların kurduğu çeşitli tuzaklardan koruduğunu beyan etmekte, diğerleri olan Firavun ailesini ve taraftarlarını ise kötü azabın kuşattığını haber vermektedir.

Âyetteki ifadeden anlaşıldığına göre, azgın Firavun ve adamları bu mümin zata çeşitli kötülük planları yapmışlar, muhtemelen onu öldürmeye teşebbüs etmişler, ancak bunu başaramamışlardı.(16) Ona zarar vermeleri bir tarafa, kendileri azabın en kötüsüyle karşılaşmış ve feci bir şekilde boğulmuşlardı.

ııı. Sabah Akşam Ateşe Sunulma

اَلنَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ اَدْخِلُوٓا اٰلَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذَابِ “Sabah akşam ateşe sunulurlar. O (Son) Saat gerçekleştiğinde ‘Firavun’un ailesini (destekçilerini) azabın en şiddetlisine koyun!’ (denecektir).”

Âyetteki اَلنَّار en-nâru kelimesi “ateş”; يُعْرَضُونَ yu‘radûne edilgen fiili “arz edilmektedirler”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona”; غُدُوًّا ğüdüvven kelimesi “sabahleyin”; وَعَشِيًّا ve ‘aşiyyen sözcüğü “ve akşamleyin”; وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve o gün”; تَقُومُ tekûmu fiili “gerçekleşecektir”; السَّاعَة es-sâ‘atü sözcüğü “o (Son) Saat”; اَدْخِلُوا edhılû emri “atın, sokun”; اٰلَ فِرْعَوْنَ âle fir‘avn tamlaması “Firavun’un (inanç) ailesini”; اَشَدَّ الْعَذَابِ eşedde’l-‘azâbi tamlaması ise “azabın en şiddetlisine” demektir.

Burada Firavun taraftarlarının ateşe sunulması ve mahşerde çok daha şiddetli bir azaba atılacaklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah mümin yiğidi inkârcıların tuzaklarından koruyup kendilerini de kötü bir azabın kuşattığını beyan ettikten sonra, söz konusu azabın ne olduğunu açıklamaktadır. Buna göre, zikri geçen “kötü azap” onların “sabah-akşam sunuldukları ateş”tir. Son Saat gerçekleşince yanı kıyamet sonrasında ise bunların daha şiddetli bir azaba atılacakları haber verilmektedir.

Bu âyet eski müfessirlerimizin büyük çoğunluğu tarafından “kabir azabı”na delil olarak sunulmaktadır. Bu çok tartışmalı konuyla ilişkilendirilen bu âyet hakkında daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Kabir Azabı” adlı kitabımızdan(17) ilgili bölümü aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Kabirde azap” konusunda en yaygın kabul gören delil işte bu âyettir.(18) Biz de bu âyetteki ifadeleri öncesi ve sonrasıyla, kullanılan kelimeleriyle, Kur’ân bütünlüğü içerisinde diğer âyetlerin ışığında ve bu konuda ileri sürülen bütün yaklaşımları da dikkate alarak geniş bir şekilde izah etmek istiyoruz. Önce bazı müfessirlerimizin âyete ilişkin yorumları hakkında bilgi verelim.

1. Müfessirlerimizin Âyet Hakkındaki Görüşleri

a) Taberî, burada zikredilen azgın kişileri Yüce Allah’ın helâk edip boğduktan sonra onların ruhlarının kıyâmete kadar her gün sabah-akşam iki kere ateşe sunulduğunu ifade etmiş, Süleyman b. Humeyd’in Muhammed b. Ka‘b el-Kurazî’den şöyle dediğini duyduğunu nakletmiştir: “Âhirette gece de, gündüzün yarısı da yoktur. Kur’ân’da Firavun ailesi/taraftarları içinغُدُوّ ğudüvv ve عَشِيّ ‘aşiyy kelimeleri kullanılmışken, cennetliklerin durumu için Meryem 19/62’de bükra ve ‘aşiyy sözcükleri kullanılmıştır.” Bu nakillerden sonra Taberî, buradaki sunulmanın, söz konusu kişilerin sırf onları ayıplamak ve kınamak için cehennemdeki yerlerine sabah-akşam sunulmaları olduğunu da bir görüş olarak zikretmiştir.(19)

Bu görüşlerin sahibi olan Taberî, kendisi bu konuda kabir azabından söz etmezken, tefsirini kısaltıp tahkik edenler, âyette اَلنَّار en-nâr kelimesiyle kastedilenin “kabir azabı” olduğunu söyleyerek Taberî’nin bu konudaki görüşüne müdahalede bulunmuşlardır.(20)

b) Zemahşerî, âyeti izahında söz konusu “sunulma”nın ateşte yakılmak anlamına geldiğini, durumlarını sadece Yüce Allah’ın bileceği bir şekilde sabah-akşam iki vakitte kendilerine ateş ile azap edildiğini, bunun bilinen azaptan farklı bir azap olabileceğini beyandan sonra, “sabah-akşam” ifadesinden “devam”ın, yani “dünya devam ettiği sürece azabın devamı”nın kastedilmesinin mümkün olduğunu belirtmiştir.(21)

Bu yorumu gereği Zemahşerî’nin, âyette sözü edilen azaptan, farklı bir azap şekli anladığı görülse de, diğer âyetlere getirdiği yorumlara bakıldığında kastının “kabir azabı” olduğunu söyleyebiliriz. Bu vesileyle şu kadarını söyleyelim ki, Zemahşerî’nin de ifade ettiği gibi kabirdeki ateş azabı dünya hayatı süresince, yani kıyâmete kadar sürecekse, kıyâmet günü ölecek kişiler kabirdeki ateş azabından kurtulacaklardır, demektir. Bu durum, aynı konumdaki insanlar için farklı cezaların verilmesi şeklinde ilâhî adaletin, adaletsizliğe dönüşmesine sebep olacaktır. Müfessirlerimiz, âyetteki azabın şekli ve süresi hakkında fikir birliği içinde değillerdir. Taberî bu azabın günde iki kez tekrarlandığını söylerken, Zemahşerî azabın devamlılığını belirtmektedir.

c) Râzî, Ehl-i Sünnet âlimlerinin “ateşe arz edilme”nin, kıyâmet günü olmayacağını belirttiklerini, çünkü âyetin devamının kıyâmette daha şiddetli bir azabın bulunduğunun delili olduğunu, “ateşe sunulma”nın bu dünyada da olamayacağını, çünkü böyle bir durumun bu dünyada yaşanmadığını, geriye bu dünyadan sonra âhiretten önce ateşe sunulmanın kaldığını, dolayısıyla tüm bu tip insanlar için kabir azabının bulunduğu düşüncesinde olduklarını ilk görüş olarak nakletmiştir.(22)

Râzî bu konuda şu soruların sorulabileceğini ifade etmiştir:

“Sabah-akşam ateşe arz edilmekten maksat, dünyada iken onlara yapılan nasihatler neden olmasın? Zira dindarlar sabah-akşam onlara özendirme, yani teşvik; sakındırma, yani korkutma anlamında hatırlatmalarda bulunduklarında ve onları Allah’ın azabıyla korkuttuklarında da onlar ateşe arz olunmuş oluyordu. Kaldı ki buradaki azabın, kabir azabı olarak anlaşılmasında bazı engeller de vardır:

“Bu azabın kesintisiz olması gerektiği” görüşünden hareketle, اَلنَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا ‘Onlar sabah-akşam ateşe sunulurlar’ ifadesi, bu sunulmanın söz konusu iki vakitte olmasını gerektiriyor. Dolayısıyla bu azap, kabir azabı olamaz. Sabah-akşam ifadeleri bu dünyaya aittir; kabirde böyle bir zaman mefhumu yoktur. İşte bu iki nedenle âyetteki azabı, kabir azabıyla ilişkilendirmek mümkün değildir.”(23)

Söz konusu karşı çıkışları bu şekilde nakleden Râzî, bu gerekçelere veya çekincelere cevaben şu görüşleri dile getirmiştir:

ı. “Dünyada iken onlara ateşin kendisi değil, ateşle ilgili durum anlatılmıştı. Aksi durum olsaydı o zaman âyetin anlamı şöyle olurdu: ‘Ateşin durumunu anlatan kelimeler onlara arz olunuyordu.’ Şüphesiz böyle bir durum, lafzın zâhirini terke ve mecaza dönmeye götürür.”

ıı. “İkinci delile cevaben de şu söylenebilir: Kabirde azabın kişiye sabah-akşam iki vakitte ulaşmasıyla neden yetinilmesin ki? Sonra kıyâmette ateşe atılır ve azabın kalan kısmına orada devam edilir. Aynı şekilde bir diğer cevap olarak da “sabah-akşam” vakitleri tıpkı “Orada onların sabah-akşam rızıkları vardır”(24) âyetinde olduğu gibi devamdan kinâye de olabilir.”

ııı. “Kabirde ve kıyâmette sabah-akşam vakti yoktur” sözüne karşılık olarak da şunu söyleriz: Dünyadakiler için o iki vakit geldiğinde (kabirdekilere de) o anda azap edilebilir. Allah en iyisini bilir.”(25)

Râzî’nin yorumlarına şu cevapları vermek mümkündür:

Râzî, muhalif görüşe (karşıtına) verdiği cevapta eleştirdiği, “Kuşkusuz böyle bir durum, lafzın zahirini terke ve mecaza dönmeye götürür” yaklaşımını kendisi de sergilemiştir. Firavun ailesine “kelimelerin arz edilmesi”nde mecazı sakıncalı bulan Râzî, “sabah-akşam” ifadesinin devamlılıktan kinaye, yani mecaz olduğunu rahatlıkla söyleyebilmiştir.

Râzî’nin, dünyadaki vakitle kabirdeki vaktin örtüşmesi anlamına gelen “dünyadaki o vakitlerde kabirde azabın yapılması” şeklindeki ifadesi, sonuçta kabirde veya mahşerde dünyevî anlamda ve aynı ölçülerde bir zaman mefhumunun olamayacağı gerçeğiyle uyuşmamaktadır. Çünkü Meryem 19/62. âyette geçen bükrah ve ‘aşiyyen kelimeleri açıkça âhiret şartlarına göre olan bir zamanı ifade etmekte ve cennetteki rızıklandırmanın süresini anlatmaktadır. Zaten cennet nimetlerinin devamlı olduğu şu âyette ifade edilmektedir:

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ اُكُلُهَا دَٓائِمٌ وَظِلُّهَا “Takvâ sahiplerine vaadolunan cennetin özelliği (şudur): Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi devamlıdır.”(26) Dünya hayatında söz konusu edilen kelimelerin bizim anladığımız ve yaşadımız anlamda karşılıkları vardır ve Mü’min 40/46’daki غُدُوّ ğudüvv ve عَشِيّ ‘aşiyy kelimeleri de işte bu dünya hayatıyla ilgilidir; dolayısıyla “sabah-akşam” anlamına gelmektedirler. Meryem 19/62. âyet ise cennetle ilgilidir.

Bu özellikleri göz önünde bulundurarak dünya şartları için kullanılan kelimelerle âhiret şartları için kullanılan kelimeleri ruh ile beden birlikteliğine işaret olarak görmek zorunda olduğumuzu tekrar belirtmek istiyoruz. Berzahta veya kabirde böyle bir birliktelik yoktur.

Müfessirlerimizin çok büyük bir bölümü âyeti kabirdeki azapla ilişkilendirdiği için hepsinin birbirine benzer görüşlerini aktarmaya gerek görmüyoruz.

d) Firavun ailesine uygulanan azabın dünyada gerçekleştirildiği görüşünü benimseyen ilim adamları da vardır. Bunlardan da bir tane örnek vermek istiyoruz:

“Âyettekiغُدُوّ ğudüvv ve عَشِيّ ‘aşiyy ‘sabah-akşam’ ifadesi, ‘yirmi dört saatlik günün tamamı’ demektir. Sabah, gündüzü; akşam da geceyi temsil etmektedir. Yani parça anılarak bütün kastedilmektedir. Burada ifade edilen husus, onların dünyada çektikleri azaptır. Dünyada ateşe sokulmaları ne anlama gelmektedir? Bize göre bunun cevabı şudur: Tevhîd inancını benimseyenlerin çoğalması, kendi içlerinden ileri gelen bir şahsiyetin tevhîd inancını benimseyip ilan etmesi, onlar için psikolojik ve sosyolojik bir azap olmuş, her an onu iliklerinde hissetmişlerdi… Firavun ailesinin bu dünyada çektiği azap yeterli görülmeyecek, âhirette daha şiddetlisine çarptırılacaklardır.”(27)

e) Mü’min 40/46. âyette sözü edilen ilk azabın da ikincisinin de âhirette gerçekleştirileceğini kabul edenler de vardır. Bizim de aynı kanaatte olduğumuz Muhammed Esed, Mü’min 40/45 ve 46. âyetleri tercüme ederken, âyetteki azabı direkt olarak âhiretle ilişkilendirerek şu ifadeleri kullanmıştır:

“Allah onu (yani o mümin kişiyi, kavminin) şeytânî tuzaklarından korudu, Firavun’un ailesi ise şiddetli bir azabın pençesine düştü: (Öteki dünyadaki) ateş(in, ki o ateş)e sabah akşam (rastgele) sokulacaklardır: Nitekim Son Saat’in gelip çattığı gün (Allah), ‘Firavun ailesini en şiddetli azabın içine atın’ (buyuracaktır).”

Bu ifadelerin izahında Esed, söz konusu azabın, peygamberler ve bu pasajda sözü edilen müminler tarafından gece gündüz uyarılmış oldukları ateş olduğunu da belirtmiştir.(28)

Şüphesiz bu yaklaşım, konuyu kabirle ilişkilendiren yaklaşımdan çok daha isabetlidir. Çünkü en azından insanların dünya hayatından başka sadece âhiret hayatının olduğu, fiziksel veya bedensel anlamda azap veya mükâfatın da aslında orada verileceği gerçeği böylece bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

Konuyu mahşerle ilgili düşününce orada sabah akşam, yani sürekli olarak ateşe sunulmayı ateş azabının öncesinde olan bir işlem olarak kabul etmek gerekir. Buna göre Firavun’un taraftarları mahşerde diriltildiklerinde veya yargılanırlarken önce ateşe sunulacaklar, sonra da fiilen o ateş azabının içerisine sokulacaklardır.

2. Âyet Hakkında Bizim Değerlendirmemiz

a) İncelemeye konu edindiğimiz Mü’min 40/46. âyette “kabir azabı” veya “kabirde azap” ifadelerinin kesinlikle kullanılmadığını öncelikle belirtmeliyiz. Burada sözü edilen “ateşe sunulmak”, mutlak sûrette ateşin içine girmek ve ateşte yanmak anlamlarına gelmez. Bunun delillerden biri Hz. Mûsâ ile ilgili bir kıssada şöyle kullanılmaktadır:

فَلَمَّا جَآءَهَا نُودِيَ اَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا “Oraya geldiğinde, ‘Ateşte olan da çevresindeki(ler) de mübarek kılındı’ diye seslenildi.”(29) Burada sözü edilen olay, Hz. Mûsâ’nın gördüğü bir ateşi almak için ateşe doğru yönelmesi ve oraya gelince kendisine bu hitabın yöneltilmesidir. Şüphe yok ki buradaki النَّارِ en-nâr kelimesine bizzat “ateş” anlamı vermek mümkün değildir. Çünkü ateşte bulunan kişi kötü bir insan olduğundan yanacağı için, ateşin içindekinin ve çevresindekinin mübarek kılınmasının bir anlamı kalmaz. Belli ki buradaki ateş bir “ışık” veya “nur” olarak kabul edilmek zorundadır. Dolayısıyla Mü’min 40/46. âyetteki النَّارِ en-nâr kelimesini “yanmakta olan veya içindekileri bizzat yakan bir ateş” olarak kabul etmektense, onu “mecazî-psikolojik bir sıkıntının ifadesi” şeklinde değerlendirmek çok daha doğru olacaktır.

b) Dünyada sabah akşam ateşe sunulmak, psikolojik veya manevî olarak insanın içinde yanan bir ateşi ifade edebilir. Sıkıntılar, pişmanlıklar, günahların izleri, muhaliflerin başarısı, ateşle ilgili sabah akşam uyarılar vs insanın gönlünü, nefsini ve beynini adeta ateşe çevirmektedir. İnsanın içinde yanan ateş, dışarıdaki ateşlere benzer mi? Yürek yangını başka ateşlere benzemez.

c) Ateşe sunulmak, ateşe girmekten farklıdır. Ateşe sunulanlar, insanların ruhlarıdır; ateşe girecek olanlar ise ruhlarla beraber bedenlerdir. Bu dünyada psikolojik olarak çeşitli sıkıntılarla, belalarla, bir anlamda manevî ateşle iç içe yaşamak da bir çeşit ateştir. Ateşe sunulmanın bu dünyada geri dönüşü vardır, ama ateşe girmenin geri dönüşü yoktur. Bir bakıma Yüce Allah, özelde Firavun ve ailesine, genelde ise tüm insanlığa “eğer böyle davranmaya devam ederseniz bu ateşe atılacaksınız” uyarısını yapmaktadır, diyebiliriz.

d) Âyette geçen “sabah akşam” kavramları “parçayı anarak bütünü kastetmek” kuralı gereği, günün iki ucunu anarak bütününü ifade etmektedir de diyebiliriz. Söz konusu insanlar, hayatlarının her gününü bir ateş olarak yaşamaktaydılar. Bu durum tıpkı Tâhâ 20/124’te zikredilen “dar geçim hali” gibidir.

e) Firavun’un taraftarları azabın en kötüsüyle kuşatılmışlardı ve bu kişiler, kendilerini kuşatan azap olan ateşe sabah akşam sunuluyorlardı. Etrafları psikolojik ve sosyolojik manada ateşle kuşatıldığı için her nereye yönelseler ateşle karşılaşıyorlar, ateşe sunuluyorlardı; böylece azaptan kaçış imkânlarının olmadığı mesajı kendilerine verilmek isteniyordu. İşte manevî açıdan oluşturulan bu sıkıntılı durum, Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’a yaptığı ve kabul edilen şu duayı hatırlatmaktadır:

رَبَّنَا اطْمِسْ عَلٰىٓ اَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلٰى قُلُوبِهِمْ “Ey Rabbimiz! Onların mallarını yok et, kalplerine sıkıntı ver (ki iman etsinler).”(30) İşte bu dua gereği Firavun’un ve adamlarının kalplerine çeşitli sıkıntılar verilmişti. Zaten âyetin sonundaki “elem verici azap” da buradaki, yani dünyadaki azabı ifade etmektedir. Benzer bir örnek de insanlara kötülük yapanlara, onların kötülükleri için çeşitli tuzaklar kuranlara Yüce Allah’ın dünya hayatlarında vereceği dört çeşit cezadır.(31)

f) Bir hadiste, “Kişi ölünce kendisine oturacağı yerin sabah akşam gösterileceği, cennetlik ise cennetliklerin, cehennemlik ise cehennemliklerin arasında bulunacağının bildirileceği” rivâyet edilmektedir.(32) Bu rivâyetteki “yer gösterme”, kanaatimizce ölüm öncesindeki bilgilendirmedir; yani hangi davranışın sahipleri hangi sonuçlarla buluşacaksa o konuda yapılan bilgilendirmedir ve ilgili rivâyet bu anlamda Mü’min 40/46. âyeti açıklamaktadır. Rivâyetteki konu, kabir hayatıyla değil, ölüm anıyla ilgilidir. Üç grup kişinin ölüm anındaki durumlarının ve âhirette yaşayacakları üç değişik sonun bildirildiği Vakı‘a 56/88-96. âyetlerde olduğu gibi bu rivayetteki konu da ölüm anıyla ilgili olabilir.

g) Râzî’nin cevaplarında dikkat çeken ve bazı müfessirlerin de dile getirdiği diğer bir nokta da, kabirde sabah akşam azabın verilmesiyle yetinilip devamının kıyâmete bırakılmasıdır. Şüphesiz bu durum büyük bir sorun oluşturur. Çünkü eğer fiilî azap kabirde başlamışsa, mahşerdeki duruşmanın ve diğer hesap işlemlerinin hiçbir anlamı kalmayacaktır. Zira hesap, sanki çoktan bitirilmiş gibi olacaktır. Bu durum, pek çok âyetin manasını da açıkta bırakmaktadır, yani âyetleri mesaj kılmaktadır.

h) Firavun ve ailesinin sabah akşam ateşe sunulmasından söz eden Mü’min 40/46. âyetteki bu sunulma işlemi, bizce dünya hayatındaki sıkıntılardan ibarettir. Bir âyeti doğru anlayabilmek için onun bağlamını iyi kavramak gerekir. Bu âyetin öncesindeki pasajda mümin bir bilgin kişinin, halkı çeşitli konularda uyarmasıyla ilgili şöyle denmektedir:

فَسَتَذْكُرُونَ مَآ اَقُولُ لَكُمْ وَاُفَوِّضُ اَمْر۪يٓ اِلَى اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ بَص۪يرٌ بِالْعِبَادِ فَوَقٰيهُ اللّٰهُ سَيِّـَٔاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِاٰلِ فِرْعَوْنَ سُوٓءُ الْعَذَابِ “Size söylediklerimi yakında hatırlayacaksınız. Ben işimi Allah’a havale ediyorum. Şüphesiz Allah, kullarını çok iyi görendir. Nihâyet Allah, onların kurdukları tuzakların kötülüklerinden bu kişiyi korudu; Firavun’un kavmini ise kötü azap kuşatıverdi.”

Mümin kişinin uyarısında yer alan, فَسَتَذْكُرُونَ مَآ اَقُولُ لَكُمْ “Size söylediklerimi yakında hatırlayacaksınız” ifadesi, 46. âyetteki ateşe sunulmanın dünyada gerçekleşeceğini açıkça göstermektedir. Firavun ailesini yakan kötü azap da ateşe arz edilme de yakında gerçekleşeceğine göre, bunun gerçekleşme yeri öncelikle dünya hayatı olmalıdır. Zira ilgili fiilin başındaki س sîn harfi, genellikle yakın geleceği ifade etmek için kullanılan bir edattır.

Mü’min 40/46’daki, غُدُوًّا وَعَشِيًّا “Sabah ve akşam” ifadeleri, maksadın bu dünya ile ilgili bir zaman içerdiğini göstermekte ve daha önce de ifade ettiğimiz gibi konunun dünya hayatıyla ilgili olarak ele alınmasını zorunlu kılmaktadır.

Her ne kadar bazıları Mü’min 45’teki سُوٓءُ الْعَذَابِ “Kötü azap” ifadesini dünya hayatındaki sıkıntılar, 46’daki غُدُوًّا وَعَشِيًّا “Sabah ve akşam” ifadesini “berzah”la ilişkilendiriyorsa(33) da bizce bu yorum gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü bize göre 46’daki “sabah akşam” ifadeleri dünya ile ilgili kavramlar olduğu için bu zaman kavramları bir önceki âyette geçen kötü azabı açıklamaktadır.

Kötü azap ile sabah akşam ateşe sunulma, aslında Firavun ailesinin dünyadaki sıkıntılarını topluca içeren ve azabın zamanını ifade eden “bedel” yani önceki ifadeyi açıklayan bir kullanımdır.

i) اٰلِ فِرْعَوْنَ “Firavun ailesi/taraftarları” ifadesinin ilk ferdi Firavun olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla söz konusu azabı ilk önce Firavun hak etmiş olmaktadır. Oysa Firavun’a yönelik cezalandırmadan söz eden bir âyette Firavun’un cezalandırılma yeri ve zamanı “âhiret ve dünya” olarak belirlenmiştir. Âyet şöyledir:

فَاَخَذَهُ اللّٰهُ نَكَالَ الْاٰخِرَةِ وَالْاُو۫لٰى “Allah onu, (herkese ibret olarak) dünya ve âhiret azabıyla cezalandırdı.”(34) Aynı şekilde Kur’ân’da Firavun ve taraftarlarının azaba/lanete uğratılma yeri de bu âyette olduğu gibi “dünya ve âhiret” olarak ifade edilmiş demektir. Konuyla ilgili âyette şöyle buyrulmaktadır:

وَاُتْبِعُوا ف۪ي هٰذِه۪ لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ “Onlar (Firavun ve adamları) burada da (dünyada da) kıyâmet gününde de lânete uğratıldılar. (Onlara) verilen bu armağan ne kötü armağandır!”(35) Hz. Mûsâ’nın Firavun’la mücadelesi bağlamında geçen bu âyette Firavun ve adamlarının lanete uğratılma yeri açıkça ve başka türlü yorumlanamayacak şekilde “dünya ve âhiret” olarak belirlenmekte, arada başka bir yere ve zamana gönderme yapılmamaktadır.

Âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareketle, Mü’min 40/46. âyetin de şöyle bir anlamı vardır: Firavun ve ailesinin dünyada manevî ve psikolojik sıkıntılar çekmesi, ölüm hallerinde meleklerin onların canlarını alırken yüzlerine ve arkalarına vurması, denizde boğulurken zorluklar yaşamaları, ayrıca ölürken kendilerine âhirette gidecekleri yerin manevî olarak gösterilmesi veya muhaliflerinin iktidarı ele geçirmesi nedeniyle hayatın her sabah ve akşamı onlar için ateşe dönüşmesi ilk etapta akla gelen sıkıntılar olmaktadır. Firavun için söz konusu olan bu tür sıkıntılar elbette onun yolundan gidenler için de söz konusudur. Nâzi‘ât 79/25 ve Hûd 11/99. âyetler Mü’min 40/46. âyet ile birlikte düşünüldüğünde, bu üç âyetten söz konusu cezaların dünyada ve âhirette gerçekleşeceği anlaşılmış olmaktadır.

j) Firavun ailesinin dünyadaki azaplarının en çarpıcı örneği Yüce Allah’ın, Firavun’un köle olarak kullandığı İsrailoğullarını ülke topraklarına vâris kılması ve onları iktidara getirmesidir:

قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِهِ اسْتَع۪ينُوا بِاللّٰهِ وَاصْبِرُوا اِنَّ الْاَرْضَ لِلّٰهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّق۪ينَ قَالُوٓا اُو۫ذ۪ينَا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَاْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ “Mûsâ, kavmine dedi ki: ‘Allah’tan yardım isteyiniz ve sabrediniz. Şüphe yok ki yeryüzü Allah’ındır. Kullarından dilediğini ona vâris kılar. Sonuç, Allah’a karşı duyarlı olanlarındır’. Onlar da, ‘Sen bize peygamber olarak gelmeden önce de, geldikten sonra da bize işkence edildi (bundan sen sorumlu değilsin, üzülme)’ dediler. Mûsâ, ‘Umulur ki Rabbiniz düşmanınızı helâk eder ve sizi onların yerine yeryüzüne hâkim kılar da nasıl hareket edeceğinize bakar’ dedi.”(36) İşte bu âyetlerde yer alan وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْاَرْضِ “Sizi onların yerine yeryüzüne hâkim kılar” ifadesi tam da konuyla alakalıdır ve özellikle gözden kaçırılmamalıdır.

Ayrıca yine burada geçenعَسٰى ‘asâ edatıyla dile getirilen ümidin gerçekleşeceği, yani bunun ihtimal değil, kesinleşecek bir gerçek olduğu ise şu âyette ortaya konulmaktadır:

وَنُر۪يدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْاَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ اَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِث۪ينَ “Biz ise, o yerde güçsüz düşürülenlere lütufta bulunmak, onları önderler yapmak ve onları o topraklara vâris kılmak istiyorduk.”(37)

Râzî’nin de dediği gibi عَسٰى ‘asâ edatı Allah için ihtimal değil, kesinlik ifade eder. A‘râf 7/129’daki bu edat, Kasas 28/5’te açık bir iradeye dönüşmüştür. Belli ki Yüce Allah’a ait bir fiille ilişkilendirilen عَسٰى ‘asâ edatı bir anlamda kesinleşecek irade demektir; zaten bu işlem de bir süre sonra gerçekleştirilmiştir:

وَاَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذ۪ينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْاَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنٰى عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ “Hor görülüp ezilen topluluğu da içini bereketlerle doldurduğumuz ülkenin doğu ve batısına mirasçı kıldık. Rabbinin İsrailoğullarına verdiği güzel söz, sabretmeleri sebebiyle yerine geldi. Firavun ve kavminin yapmakta olduklarını, yapıp yükselttiklerini yerle bir ettik.”(38) Zikrettiğimiz bu âyetler Firavun ve toplumunun iktidarlarının yıkılıp, yerine ezilenlerin gelmesi ve iktidarı ele geçirmeleri onlar için tıpkı bir ateş gibi hayatlarının kalan kısmını sabah akşam kuşatan dünyevî bir azap olmuştur.

k) Mü’min 40/46. âyetteki kullanıma uygun olarak, yani اٰلَ فِرْعَوْنَ “Firavun ailesi/taraftarları” tamlaması da kullanılarak, onlara yönelik gerçekleştirilen dünyevî azaplardan bir diğeri de şu âyette söz konusu edilmektedir:

وَلَقَدْ اَخَذْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّن۪ينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ “Andolsun ki, biz de Firavun’un taraftarlarını ders alsınlar diye yıllarca kuraklık ve mahsül kıtlığı ile cezalandırdık.”(39) Bu âyetlerde sözü edilen ve yıllarca süren kuraklık ve kıtlığın dünyada yaşandığına dair hiçbir şüphe yoktur.

l) Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un çağrılarına itibar etmeyip çeşitli ikramlara rağmen yine de karşı tarafta yer alanlara yönelik zikredilen şu hitapta da ilk cezanın yeri tayin edilmektedir:

وَمَا نُر۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ اِلَّا هِيَ اَكْبَرُ مِنْ اُخْتِهَا وَاَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Onlara gösterdiğimiz her mucize diğerinden daha büyüktü. Dönsünler diye onları azaba uğrattık.”(40) İsrâiloğulları gerçeğe geri dönsünler diye dünya hayatlarında çeşitli şekillerde azaba uğratılmışlar, ama onlar yine de hakka dönmemişlerdir. Bu âyetten de anlaşılıyor ki Mü’min 40/46. âyetin ilk bölümünde sözü edilen “sabah akşam ateşe sunulma azabı” kabirde veya âhirette değil, bu dünyada gerçekleşmiştir.

m) Firavun’un ve taraftarlarının denizde boğulması da dünyevî bir azaptır; bunun delilleri de şu âyetlerdir:

ı. وَاِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَاَنْجَيْنَاكُمْ وَاَغْرَقْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ وَاَنْتُمْ تَنْظُرُونَ “Bir zamanlar sizin için denizi yardık, sizi kurtardık. Firavun’un taraftarlarını da, siz bakıp dururken denizde boğduk.”(41)

ıı. فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَاَغْرَقْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ بِاَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِل۪ينَ “Biz de âyetlerimizi yalanlamaları ve onlardan gafil kalmaları sebebiyle kendilerinden intikam aldık ve onları denizde boğduk.”(42) Bu âyetlerde genel ifadelerle değinilen boğulma olayı diğer âyetlerde daha da açıklanarak şu şekilde verilmiştir:

ııı.وَجَاوَزْنَا بِبَن۪يٓ إِسْرَآء۪يلَ الْبَحْرَ فَاَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتّٰىٓ اِذَآ اَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ اٰمَنْتُ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا الَّذ۪يٓ اٰمَنَتْ بِه۪ بَنُوٓا اِسْرَآء۪يلَ وَاَنَا۬ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ آٰلْـٰٔنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِد۪ينَ “Biz, İsrailoğullarını denizden geçirdik. Ama Firavun ve askerleri zulmetmek ve saldırmak üzere onları takip etti. Nihâyet denizde boğulma haline gelince Firavun, ‘Gerçekten, İsrailoğullarının inandığı ilâhtan başka İlâh olmadığına ben de iman ettim; ben de Müslümanlardanım!’ dedi. (Bunun üzerine ona şöyle denmiştir:) Şimdi mi iman ettin? Hâlbuki daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun.”(43) İşte buradaki konuşmalar iddia edildiği gibi kabirde değil, Firavun ölürken gerçekleşmiştir; çünkü iman itirafının yeri dünyadır.

ıv. فَاَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِه۪ فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ مَا غَشِيَهُمْ وَاَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدٰى يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ قَدْ اَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَوٰعَدْنَاكُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْاَيْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا ف۪يهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَب۪ي وَمَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَب۪ي فَقَدْ هَوٰى “Bunun üzerine Firavun, askerleri ile birlikte onların peşine düştü. Deniz onları kuşatıp boğdu (denizde boğuldular). (Çünkü) Firavun, kavmini saptırmıştı, onları gerçek yola sevk etmemişti. Ey İsrailoğulları! Sizi düşmanınızdan kurtarmıştık; Tûr’un sağ tarafına (gelmeniz için) sizinle sözleşmiş ve size kudret helvası ile bıldırcın eti indirip ikram etmiştik. Rızık olarak verdiklerimizin temiz olanlarından yiyiniz! Bu hususta azgınlık etmeyiniz; sonra sizi gazabım çarpar. Her kimi gazabım çarparsa, gerçekten de o, yıkılıp gitmiştir.”(44)

Bu âyetlerin sonundaki “Sonra sizi gazabım çarpar. Her kimi gazabım çarparsa, gerçekten de o yıkılıp gitmiştir” ifadeleri, Firavun ve taraftarlarına yönelik bu azabın dünyada gerçekleştiğini, diğer insanların bunu gördüklerini ve eğer Allah’ın gazabını gerektirecek bir iş yaparlarsa aynı sonucun onları da beklediğini kendilerine hatırlatmaktadır.

n) Erkek çocuklarını katlederek zulmettikleri, zâlim yönetimleriyle de köleleştirdikleri insanların gözleri önünde böyle bir duruma düşmeleri de Firavun ve taraftarları için ayrıca dünya azabı olmuştur; kahır gerektiren bir itibar düşüşü yaşanmıştır.

Bütün bu anlattıklarımızın sonucunda şurası unutulmamalıdır ki, Mısır’da veya başka ülkelerde Firavun’un ve adamlarının mumyalanmış cesetleri herhangi bir ateş azabına uğratılmanın izlerini taşımadan müzede bulunmaktadır. Eğer ısrarla kabirde onlara yönelik gerçekleştirilen bedensel bir ateş azabının varlığına inanılıyorsa, bu mumyalanmış bedenler ateşten hiçbir iz taşımadığına göre, herhalde kabirdeki azabın bedenlere herhangi bir etkisinin bulunmadığını itiraftan başka çare kalmamaktadır.

o) Yûnus 10/91’de yer alan şu beyan ile de bu durum açıkça ortaya konulmaktadır: “(Ey Firavun!) Senden sonra geleceklere ibret olması için, bugün senin bedenini (cansız olarak) kurtaracağız. Muhakkak ki insanlardan birçoğu âyetlerimizden gafildirler.” Demek ki Firavun’un cesedine herhangi bir ateş azabı filan uygulanmamaktadır. Aksi takdirde bu âyette verilen bilgi geçerliliğini kaybedecek ve âyetler arasında anlam zıtlığı kaçınılmaz olacaktır. Oysa Nisâ’ 4/82 gereği Kur’ân’da hiçbir şekilde zıtlık sözkonusu değildir.

p) Tevbe 9/101 hariç, kabir azabıyla ilişkilendirilen âyetlerin, özellikle de yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’min 40/46. âyetin Mekke döneminde indirildiği bilinmekte ve bu husus bütün müfessirler tarafından da kabul edilmektedir. Buna göre daha önce aktardığımız rivayetlerde konu ve olaylar sürekli olarak Medine üzerinden verilmekteydi. Durum böyle olunca demek ki söz konusu âyetlerin ve elbette Mü’min 40/46. âyetin uzun süre kabir azabıyla ilişkili olduğu anlaşılmamış, mesaj itibariyle bu âyetler uzun bir süre hakkıyla kavranamaz, mesajları anlaşılamaz olmuştur. Böyle bir durum vahyin ilk muhataplarına yapılmış büyük bir haksızlıktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin kabirde azapla hiçbir ilgisinin bulunmadığı bu şekilde de ortaya konulmuş olmaktadır.

Bu konuda anlayabildiklerimiz bu kadardır. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 2 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 3 - Semerkandî, age., III, 180, Zemahşerî, age., IV, 113.
• 4 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 5 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 528. 6 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 471.
• 7 - Sâd 38/66; Zümer 39/5; Mü’min 40/42.
  • Sâd 38/66 Zümer 39/5 Mü'min 40/42
• 8 - Hûd 11/22; Nahl 16/23, 62, 109; Mü’min 40/43. 9 - Semerkandî, age., III, 207; Taberî, age., XXIV, 68; Zemahşerî, age., IV, 165. 10 - Semerkandî, age., III, 207; Taberî, age., XXIV, 69; Zemahşerî, age., IV, 165.
  • Hûd 11/22 Nahl 16/23 Nahl 16/62 Nahl 16/109 Mü'min 40/43
• 11 - Ra‘d 13/11; Meryem 19/76; Rûm 30/43; Mü’min 40/43; Şûrâ 42/44, 47. 12 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşmada Âhiret, Düşün yayınları, İstanbul, 2015.
  • Ra‘d 13/11 Meryem 19/76 Rûm 30/43 Mü'min 40/43 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/47
• 13 - Semerkandî, age., III, 207; Taberî, age., XXIV, 69; Zemahşerî, age., IV, 165.
• 14 - Esed, age., s. 962.
• 15 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 16 - Semerkandî, age., III, 207.
• 17 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Kabir Azabı, Düşün yayınları, İstanbul, 2015.
• 18 - İbn Kayyim, er-Rûh, s. 75; İbn Receb, age., s. 39-40; Toprak, age., s. 316. 19 - Taberî, age., XXIV, 71-72.
• 20 - Muhammed Ali es-Sâbûnî, S. Ahmed Rıza, Taberî Tefsiri, Tercüme: Mehmet Keskin, İstanbul, baskı tarihi yok, V, 2070. 21 - Zemahşerî, age., IV, 166.
• 22 - Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII, 73.
• 23 - Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII, 73.
• 24 - Meryem 19/62. 25 - Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII, 73.
  • Meryem 19/62
• 26 - Ra‘d 13/35.
  • Ra‘d 13/35
• 27 - Bayraklı, age., XVI, 534-535.
• 28 - Esed, age., s. 962 ve ilgili 31. not.
• 29 - Neml 27/8.
  • Neml 27/8
• 30 - Yûnus 10/88. 31 - Âyetler için bk. Nahl 16/45-47. 32 - Tirmizî, Cenâiz, 71.
  • Yûnus 10/88 Nahl 16/47
• 33 - Örnek için bk. Heyet, Kur’ân Yolu, IV, 574.
• 34 - Nâzi‘ât 79/25. Bu âyette el-âhirah kelimesinin önce kullanılmasının nedenleri âyet sonlarının uyumu ile âhiret azabının büyüklüğü olarak ifade edilebilir. 35 - Hûd 11/99.
  • Nâzi‘ât 79/25 Hûd 11/99
• 36 - A‘râf 7/128-129.
  • A‘râf 7/129
• 37 - Kasas 28/5.
  • Kasas 28/5
• 38 - A‘râf 7/137.
  • A‘râf 7/137
• 39 - A‘râf 7/130.
  • A‘râf 7/130
• 40 - Zuhruf 43/48. 41 - Bakara 2/50.
  • Zuhruf 43/48 Bakara 2/50
• 42 - A‘râf 7/136. 43 - Yûnus 10/90-91.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/91
• 44 - Tâhâ 20/78-81.
  • Tâhâ 20/81