Şûrâ Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 53 âyetten oluşan, adını 38. âyette yer alan ve “istişare, fikir danışma, ortak akıl” anlamındaki شُورٰى şûrâ kelimesinden alan Şûrâ sûresi, inişe göre 82, resmî sıralamada ise 42. sûredir.

Şûrâ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fussılet sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Fussılet 1; Şûrâ 1-2); “vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirilmesi” (Fussılet 3; Şûrâ 7); “Yüce Allah’ın kainatı yoktan var edici oluşu” (Fussılet 9-12; Şûrâ 11); “kainat kitabından çeşitli âyetler” (Fussılet 37, 39; Şûrâ 29-30); “sorumlulukların şahsiliği” (Fussılet 46; Şûrâ 40); “Son Saat’in bilgisinin sadece Yüce Allah’a ait oluşu” (Fussılet 47; Şûrâ 17) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Şûrâ sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’a ait olduğu, meleklerin yeryüzünde yaşayan insanların bağışlanması için istiğfarda bulundukları, vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirildiği, amacının Mekke ve civarının uyarılması olduğu, insanların ihtilafa düştükleri konularda vahyin hakemliği gibi konular ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak ve erişilmez kudreti, eşsiz ve benzersiz oluşu, rızık verenin kendisi olduğu, bütün peygamberlerin aynı değerleri tebliğ ettiği, kendilerine kitap verilenlerin derin bir şüphede oldukları, Hz. Peygamber’in şahsında ümmete yönelik çeşitli prensipler, Son Saat’in zamanını kimsenin bilemeyeceği, Yüce Allah’ın kullarına lütufkar oluşu, suçluların mahşerdeki çaresizlikleri konuları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, iman ve salih amel sahiplerinin cennete gidecekleri, Yüce Allah’a iftira edenlerin kalplerinin mühürleneceği, yağmurun yağdırılma gerekçesi, göklerin ve yerin yaratılmasının Yüce Allah’ın kudretine delil oluşu, insanların başına gelen sıkıntıların onların elleriyle kazandıklarının sebep olduğu, çoğundan da vazgeçildiği beyan edilmektedir. 31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ı hiç kimsenin aciz bırakamayacağı, hayatın devamı için gemilerin ve rüzgarların durumu, büyük günahlardan kaçınılması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, sabrın önemi ve olumsuz davranış sahiplerinin akıbetinin feci olacağı gibi konular ele alınmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in görevinin tebliğ olduğu, bazı insanların nankörlüğü, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece Yüce Allah’ın mülkünde ve kontrolünde olduğu, dilediğine erkek veya kız çocukları O’nun verdiği, dilediğini kısır kıldığı, her şeyi O’nun bilip en ince detayına varıncaya kadar ölçüp biçtiği beyan edilmektedir. 51. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın insanoğluyla iletişimin nasıl olduğu bildirilerek, Kur’ân’ın rûh ve nûr olarak isimlendirildiği, bununla insanların Yüce Allah’ın yoluna davet edildiği, dosdoğru yolun da bu şekilde edinilebileceği, nihayetinde bütün işlerin sadece Yüce Allah’a döndürüleceği ifade edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 30-43. âyetlerinde insanların başına gelen sıkıntıların sebebini, Allah’ın aciz bırakılamayacağını, gemilerin ve rüzgarların durumunu, dünya hayatının geçiciliğini, ödüle mazhar kılınacak has kulların çeşitli özelliklerini dile getirmektedir.

a) Kâinat Kitabından Çeşitli Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 30-35. âyetlerinde insanların başına gelen sıkıntıların sebebinin kendi kazanımları olduğunu, O’nu hiç kimsenin yeryüzünde aciz bırakamayacağını, O’nun peşi sıra dost ve yardımcının bulunmadığını beyan etmektedir.

Ardından, gemilerin denizlerde Yüce Allah’ın kanunları sayesinde yüzdükleri, dilemesi durumunda rüzgârları dindirerek onları hareketsiz bırakabileceği, insanların kazandıkları nedeniyle onları cezalandırabileceği, ancak çoğundan da vazgeçtiği, cezalandırmadığı, âyetler hakkında tartışanların kaçıp kurtulacak yerlerinin bulunmadığı haber verilmektedir.

ı. Allah’ın Aciz Bırakılamayacağı

وَمَآ اَصَابَكُمْ مِنْ مُص۪يبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ اَيْد۪يكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَث۪يرٍ وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle kazandıklarınız (yaptıklarınız) yüzündendir. (Allah) çoğunu da affeder. Yeryüzünde (O’nu) asla aciz bırakamazsınız. Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.”

Buradaki وَمَآ اَصَابَكُمْ ve mâ esâbeküm ifadesi “ve size isabet etmiş olan şey”; مِنْ مُص۪يبَةٍ min musîbetin kelimesi “herhangi bir sıkıntı”; فَبِمَا كَسَبَتْ fe bimâ kesebet fiili “kazandığı şey nedeniyledir”; اَيْد۪يكُمْ eydîküm tamlaması “sizin ellerinizin”; وَيَعْفُوا ve ya‘fû fiili “ve affetmektedir, vazgeçmektedir”; عَنْ كَث۪يرٍ ‘an kesîrin ifadesi “pekçoğundan”; وَمَآ اَنْتُمْ ve mâ entüm ifadesi “siz hiçbir şekilde değilsiniz”; بِمُعْجِز۪ينَ bi mu‘cizîne ifadesi “hiçbir şekilde âciz bırakıcılar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “sizin için olmayacaktır, yoktur”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin kelimesi “ne bir dost”; وَلَا نَص۪يرٍ ve lâ nasîrin sözcüğü ise “ne de herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada insanların başına gelen sıkıntıların sebebi ile Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmektedir.

1.وَمَآ اَصَابَكُمْ مِنْ مُص۪يبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ اَيْد۪يكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَث۪يرٍ “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle kazandıklarınız (yaptıklarınız) yüzündendir. (Allah) çoğunu da affeder.” Yüce Allah insanoğlunun başına gelen herhangi bir sıkıntının, belanın veya musibetin kendi ellerinin yaptıkları, kendi kazanımları nedeniyle olduğunu beyan etmekte, bu arada her yapılanı da dikkate almadığını, pekçoğunu bağışladığını belirtmektedir.

a)وَمَآ اَصَابَكُمْ مِنْ مُص۪يبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ اَيْد۪يكُمْ “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle kazandıklarınız (yaptıklarınız) yüzündendir.” İnsanların başına gelen şeylerin “ellerinin takdim ettiği yani üretip kazandığı şeyler” sebebiyle olduğu Nisâ’ 4/62 ve Kasas 28/47’de de dile getirilmektedir. Aynı şekilde Nisâ’ 4/79’da “insanın başına gelen sıkıntının kendi nefsinden kaynaklandığı” bildirilmektedir. Bu arada, insanların başına gelen şeylerin bir yasasının bulunduğu Hadîd 57/22’de dile getirilmekteyken, başa gelen her şeyin Yüce Allah’ın izniyle insanlara ulaştığı da Teğâbun 64/11’de beyan edilmektedir.

Meselenin fert bazından çok daha büyük boyutlarda sonuçları olan kısmıyla ilgili olarak da Yüce Allah Rûm 30/41’de şu bilgileri vermektedir: “İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu; böylece (Allah onların) yaptıklarının bir kısmını onlara tattırır; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen mesaj bu âyette de aynı şekilde verilmekte, konunun daha büyük ölçekteki boyutu dikkatlere sunulmaktadır. Eğer konunun başka bir boyutu yoksa başa gelenler insanların yapıp ettiklerinin sonucudur diyebiliriz.

Sözün burasında unutulmamalıdır ki insanların tâbi tutulduğu imtihanlar vesilesiyle zaman zaman hak etmedikleri, kendilerinin herhangi bir suçu olmamasına rağmen yaşadıkları sıkıntılar da olabilir. Bunların yaşanma sebebi insanların imtihan edilmesi, nimet ve sıkıntıda nasıl davranacaklarının ortaya konulmasıdır. Bu noktada hatırlatılması gereken âyetlerden bir tanesi Bakara 2/155’tir: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık, mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey Peygamber!) Sabredenleri müjdele!”

İşte bu âyette de belirtildiği gibi, insanların başına gelen şeylerin bir kısmı bir imtihan nedenine ve sabretmeleri gerekçesine bağlıdır. Buradan hareketle, hiçkimse başkalarının veya kendisinin başına gelen herhangi bir sıkıntıyı belli bir sebebe bağlamamalı, bunun yerine olayların birer imtihan olduğunu düşünerek verilmesi gereken ideal tepkiyi vermelidir.

Esasında daha dikkatli düşünülürse, meselâ peygamberlerin çektiği sıkıntılar ile henüz bülüğa ermemiş çocukların veya delilerin başına gelenler ancak bu şekilde anlaşılabilir. Çünkü başa gelen her şey insanların yapıp ettiklerinin sonucu olarak görülmemeli, sadece bir kısmının böyle olabileceği düşünülmelidir. Zira peygamberlerin bir kısmının hayatını kaybetmesine varan imtihanlarının da çocukların ve delilerin karşılaştıkları sıkıntıların da bir hak edişin sonucu olduğu söylenemez.

Bu durumlarla ilgili en çok söylenebilecek şey, bunların bir imtihan oluşu ve mahşerde derecelerinin arttırılmasıdır. Nitekim Hz. Peygamber bir hadisinde şu beyanda bulunmuştur: “Bela ve musibetler en çok peygamberlere, sonra velilere sonra da derece derece diğerlerine verilmiştir.”(1)

Yapıp ettikleri sebebiyle insanların başına musibetlerin nerede geleceğiyle ilgili olarak, genel kanaat “bunun dünya hayatında olduğu”dur.(2) Esasında bir sonraki âyette verilen mesaj da bunu desteklemektedir. Konu böyle anlaşılırsa zaten mesele anlatmaya çalıştığımız gibi olur.

Yok eğer mahşerde insanların başına gelecek olan azap gibi bir durumdan söz ediliyorsa, o zaman da mahşerde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği, herkesin dünyada yapıp ettiklerini mahşerde karşılarında hazır bulmuş olacakları, bir bölümünü ise Yüce Allah’ın bağışlayacağı anlatılmış demektir.

Mü’min 40/17 gibi pek çok âyette insanların dünyada yapıp ettiklerinin karşılığının mahşerde verileceği, Fâtiha 1/4 gereği mahşerde hesabın görüleceği ifade edilmektedir. Durum böyle olduğu için, dünyayı hem mükellefiyet hem de hesap görülme yeri gibi görmek sıkıntılı sonuçlar doğurabilir.(3)

b)وَيَعْفُوا عَنْ كَث۪يرٍ “(Allah) çoğunu da affeder.” Yüce Allah kullarının yapıp ettiği her şeyi dikkate almadığını, pekçoğundan geçip affettiğini beyan etmektedir. Yapılanların hemen cezalandırılmaması, hatta çoğundan vazgeçilip affedilmesi noktasında hatırlanması gereken âyetlerden birisi Fâtır 35/45’tir:

“Eğer Allah, insanları yaptıkları yüzünden (hemen) hesaba çekseydi yeryüzünde hiçbir insan (canlı) bırakmazdı. Ancak, onları (insanları) belirlenmiş bir süreye kadar erteliyor. Vakitleri gelince de muhakkak ki Allah, kullarını görmektedir.”

Benzer içerikte olmak üzere Nahl 16/61’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Eğer Allah, insanları zulümleri yüzünden (hemen) hesaba çekseydi, yeryüzünde hiçbir insan (canlı) bırakmazdı. Ancak, onları (insanları) belirlenmiş bir süreye kadar erteliyor.” Bu cümlelerde sözü edilen kesebû/kesb “kazanmak”tan kasıt, Nahl 16/61’deki ifade gereği “zulüm”dür, “haksızlık”tır. Demek ki Yüce Allah insanların kazandığı kötülükleri hemen bir sorgulama ve yargılayıp cezalandırma sebebi görmemektedir.

Bu konuda Hz. Ali’den nakledilen bir rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu aktarılmaktadır: “Yüce Allah bir kere affettiği bir şeyi âhirette yeniden söz konusu etmeyecek kadar yüce ve kerimdir. Yüce Allah dünyada iken cezalandırdığı bir suça karşı âhirette tekrar azap etmeyecek kadar kerimdir.”(4)

2. وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Yeryüzünde (O’nu) asla aciz bırakamazsınız. Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.” Bir benzeri ‘Ankebût 29/22’de de geçen bu âyette, Yüce Allah öncelikle müşriklere ve kafirlere hitap etmekte ve kendilerine gerek dünyada, gerekse mahşerde vermeyi dileyeceği herhangi bir azap veya helak noktasında hiçbir kudretin O’nu engelleyemeyeceğini, dilediğini uygulamada O’nu aciz bırakamayacağını beyan etmekte, sonrasında ise insanlar için Allah’ın peşi sıra başka dostlarının ve yardımcılarının bulunmadığını haber vermektedir.

a)وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ “Yeryüzünde (O’nu) asla aciz bırakamazsınız.” Yüce Allah hiçbir muhatabının, özellikle de azabı ve helaki hak eden inkarcıların yeryüzünde kendisini hiçbir şekilde aciz bırakamayacağını ilan etmektedir. Bu ifadede Yüce Allah’ın mutlak kudretine ve gücüne dikkat çekilmekte, O’nun belirlediği yasaları hiç kimsenin bozamayacağı gibi, O’nun uygulayacağını haber verdiği şeylere hiç kimsenin engel olamayacağını, onları öteleyemeyeceğini bildirmektedir.

Bu arada مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı da cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu şekilde düşünüldüğünde verilmek istenen mesaj açıktır. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(5) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kudrete ait olduğu zihinlerle kazınmak istenmektedir.

b) وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.” Bu cümlenin aynısı Bakara 2/107, Tevbe 9/116 ve ‘Ankebût 29/22’de de geçmektedir. Benzer bir ifadenin yer aldığı ve daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/8. âyette de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mahşerde insanların, özellikle de zalimlerin, müşriklerin, kafirlerin vs. başlarına gelecek azabı engelleme noktasında hiçbir dost ve yardımcılarının bulunamayacağı gerçeği pekiştirilmiş ifadelerle beyan edilmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve ikinci مِنْ min edatı cümleye mutlak manada pekiştirilmiş bir şekilde olumsuzluk manası katmakta ve “hiçbir şekilde” mesajını içermektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra, O’nun dışında ve O’na rağmen dost ve yardımcı arayışlarının boşuna olduğu ifade edilerek putperestliğin nasıl korkunç bir yanılgı olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

ıı. Gemilerin ve Rüzgârların Durumu

وَمِنْ اٰيَاتِهِ الْجَوَارِ فِي الْبَحْرِ كَالْاَعْلَامِ اِنْ يَشَاْ يُسْكِنِ الرّ۪يحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلٰى ظَهْرِه۪ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ اَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا وَيَعْفُ عَنْ كَث۪يرٍ “Denizde dağlar gibi akıp giden (gemi)ler de O’nun (varlığının) delillerindendir. (Allah) dilerse rüzgârı durdurur da (gemiler denizin) üzerinde (öylece) kalakalırlar. Şüphesiz ki bunda, çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır. Veya yaptıkları yüzünden (Allah) onları helak eder; pek çoğunu da affeder.”

Buradaki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ ve min âyâtihî ifadesi “O’nun kudretinin delillerindendir”; الْجَوَار el-cevâri kelimesi “gemiler”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri ifadesi “denizde”; كَالْاَعْلَامِ ke’l-a‘lâmi ifadesi “dağlar gibi”; اِنْ يَشَاْ in yeşe’ ifadesi “eğer dilerse”; يُسْكِنِ yüskin fiili “dindirir”; الرّ۪يح er-rîha kelimesi “rüzgarı”; فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ fe yazlelne revâkide ifadesi “hareketsiz kalırlar, hareketsiz kalmaya devam ederler”; عَلٰى ظَهْرِه۪ ‘alâ zahrihî ifadesi “onun (denizin) üstünde, sırtında”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “elbette nice âyetler, deliller, ibretler”; لِكُلِّ صَبَّارٍ li külli sabbârin tamlaması “çok sabreden herkes için”; شَكُور şekûrin sıfatı “çok şükreden (için)”; اَوْ يُوبِقْهُنَّ ev yûbıkhunne fiili “veya onları helak eder”; بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû ifadesi “kazandıkları nedeniyle, kazandıkları şeyler sebebiyle”; وَيَعْفُ ve ya‘fu fiili “ve vazgeçmektedir, ve affetmektedir”; عَنْ كَث۪يرٍ ‘an kesîrin ifadesi ise “çoğundan da” demektir.

Burada kâinat kitabından çeşitli başlıkları içerecek şekilde denizlerde yüzen gemiler ve rüzgârın etkinliği gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰيَاتِهِ الْجَوَارِ فِي الْبَحْرِ كَالْاَعْلَامِ “Denizde dağlar gibi akıp giden (gemi)ler de O’nun (varlığının) delillerindendir.” Rahmân 55/24’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah bu âyette denizlerin, yani suyun insanlar için bir başka nimet boyutunu ele almaktadır. Lokmân 31/31’de gemilerin insan hayatındaki önemi şu şekilde beyan edilemektedir: “Size varlığının delillerini göstermesi için, Allah’ın lütfuyla gemi(ler)in deniz(ler)de yüzdüğünü görmez misin(iz)? Muhakkak ki bunda, çok sabreden, çok şükreden herkes için nice ibretler vardır.”

a) Âyette geçen اٰيَات âyât kelimesinden maksat, Şûrâ 42/29. âyette de belirttiğimiz üzere Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer aldığı gibi “deliller, alametler, işaretler” manalarına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da kullanılan âyeh ve âyât kelimeleri “alâmet, delil, işaret”(6) anlamına gelmektedir.

Bu âyette geçen âyât kelimesi de dağlar gibi gemilerin denizlerde hareket etmekte olmasının bir başka delil olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum gemilerin yapıldığı nesnelere ve kaldırma kuvveti verilen suya Yüce Allah’ın ihsan ettiği özelliklerin hayat bulması anlamında birer âyettir.

b) Âyette “akıp giden şeyler, gemiler” manasına gelen الْجَوَار el-cevâri kelimesi, Hâkka 69/11’de de geçtiği gibi el-câriyeh kelimesinin çoğuludur ve cümlede “muahhar (yani haberden geri bırakılmış) mübtedâ” konumunda olduğu için merfu‘, yani “ötre” okunmak durumundadır. Onun “ötre”lik konumu, kelimenin sonunda gizli olarak var kabul edilen yâ harfi ile bilinir. Râ harfindeki “kesra” harekesiyle yetinildiği için, bazen bu tür yâ harfleri düşürülebilir; bu Arapçada bir kuraldır.

Râzî, الْجَوَار el-cevâr kelimesiyle ilgili çok enteresan bir tespitte bulunmuştur. Ona göre fülk kelimesi “hareket etmemekte, durmakta olan gemi” demektir. “Yüzmeye hazır hale geldiğinde gemiye” es-sefîneh denmektedir. Akıp giden gemi için de el-câriyeh kelimesi kullanılmaktadır.(7) Bu arada cümlede geçen الْبَحْر el-bahr sözcüğü “deniz, büyük sular” manasına gelmektedir.

c) Buradaki الْاَعْلَام el-a‘lâm kelimesi yerine el-cebel kelimesi de kullanılabilirdi; oysa “alamet gibi” ifadesi gemilerin büyüklüğünü gösterdiği için tercih edilmiş olmalıdır. Karada nasıl ki dağlar cüsseleriyle insanlar için erişilmez bir büyüklüğü ifade ediyorlarsa, gemiler de denizlerdeki canlılara göre çok büyük bir varlığı göstermektedir.

Bu âyette, denizdeki kocaman gemilerin hareket etmesinin bir nimet olduğu ve her konuda olduğu gibi bu konuda da Yüce Allah’ın bir sünnetinin devrede olduğu vurgulanmaktadır. Yüce Allah’ın suya koyduğu kaldırma gücü sayesinde gemiler suda yüzmekte, hareket etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Şûrâ 42/32’de bunun Yüce Allah’ın âyetlerinden, yani kudret işaretlerinden olduğu beyan edilmektedir. Her ne kadar insanlar kendi elleriyle bir şeyler üretmiş veya geliştirmiş olsalar da, aslında her şey Yüce Allah’a nispet edilmelidir. Çünkü her şeyi yaratan O’dur; insana üretebilme imkanı ve zekası veren de O’dur.

Denizde yüzen kocaman gemilerin dağlara benzetilmesinde bir başka mana da “dağların hareket etmekte oldukları”na işaret etmek olabilir. Aslında Son Saat’le ilişkili bir bağlamda geçiyor olsa da, Neml 27/88’de beyan edildiği gibi, durup çakılı sanılan dağlar tıpkı bulutlar gibi hareket etmektedirler. Kur’ân’ın bu şekilde Rabca anlam örgüsünde düşünüldüğünde, âyetlerden daha nice anlamlar çıkartılabileceğini beyan ve itiraf etmeliyiz.

2. اِنْ يَشَاْ يُسْكِنِ الرّ۪يحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلٰى ظَهْرِه۪ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “(Allah) dilerse rüzgârı durdurur da (gemiler denizin) üzerinde (öylece) kalakalırlar. Şüphesiz ki bunda, çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır.” Yüce Allah bu âyette suya verdiği özelliğe ilave olarak gemilerin denizlerde yüzmesini sağlayan rüzgarlara verdiği görevi ve onun sona ermesi durumunda neler olabileceğini ifade etmektedir.

a)اِنْ يَشَاْ يُسْكِنِ الرّ۪يحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلٰى ظَهْرِه۪ “(Allah) dilerse rüzgârı durdurur da (gemiler denizin) üstünde (öylece) kalakalırlar.” Yüce Allah denizlerde yüzen yelkenli gemiler için vazgeçilmez durumda olan rüzgarı kesmesi, yani durdurması halinde onların artık hareket edemez duruma geleceğini ve öylece suyun üzerinde kalakalacaklarını bildirmekte, böylece rüzgarın deniz taşımacılığındaki önemine dikkat çekmektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَظْلَلْنَ yazlelne fiili “devam etmek, bulunduğu hal üzere olmak”, Kur’ân’da sadece burada zikredilen رَوَاكِد ravâkid sözcüğü “durgun, hareketsiz şeyler”, عَلٰى ظَهْرِه۪ ‘alâ zahrihî ifadesi ise “denizin, duyun sırtı, üzeri” manasını içermektedir.(8)

Buna göre rüzgarın kesilmesi durumunda o dönem itibariyle kullanılmakta olan yelkenli gemiler nasıl ki denizin üzerinde öylece hareketsiz kalmışlarsa, aynı şekilde bugün itibariyle denizlerde kullanılan araçların tâbi kılındığı yasaları durdurması halinde onların da hareket edemeyecekleri sonucunu elde edebiliriz.

Gemilerin hareketinde rüzgarın belirleyiciliği ne kadar önemli olsa da ondan çok daha önemli olan husus, suyun kaldırma kuvvetidir. Eğer sudan bu özellik giderilirse hiçbir deniz vasıtası hareket edemez; böylece tarihsel sanılan bu âyetin mesajının aslında evrensel olduğu ortaya çıkmış olur.

b) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “Muhakkak ki bunda, çok sabreden, çok şükreden herkes için nice ibretler vardır.” Bu ifade Kur’ân’da dört kez(9) geçmektedir. Yüce Allah sunduğu bu muhteşem nimetiyle ilgili olarak bunda çokça sabreden ve çokça şükreden her kul için nice deliller ve dersler olduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen صَبَّارٍ شَكُور sabbâr ve şekûr sıfatları kulların bu türden deliller karşısındaki tutumlarıyla ilgilidir. Buna göre, Rabbimizin sunduğu sayısız delillere itibar etmeyip inananlara hayatı zindan etmeye çalışan inkârcıların zulümlerine karşı sabreden, her türlü baskı ve zulme rağmen Yüce Allah’a kulluğa devam eden, bunda sabır gösterip ısrarcılık ortaya koyanlar için deliller vardır.

Ayrıca, Yüce Allah’ın verdiği sayısız nimetlere şükreden kullar için bütün bu anlatılanlarda nice dersler ve ibretler olduğu bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır. Hz. Peygamber’in “imanın yarısı sabır, yarısı şükürdür”(10) buyurduğu hatırlanınca, âyette verilmek istenen mesaj çok daha net bir şekilde anlaşılmaktadır.

Müfessir Katâde’ye göre Yüce Allah’ın en sevgili kulları kendisine nimet verilince sükreden, imtihan edilince de sabredenlerdir. Göklerin ve yerin yani kâinatın yaratılışıyla ilgili olarak tefekkür edenler de sabbâr ve şekûr denen yiğit kullardır.(11) Bu iki sıfatın mübalağa yani abartı kalıbında getirilmesi sabrın ve şükrün yoğun olmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Sıkıntılar da nimetler de çok olabilir. Öyleyse sıkıntılara karşı ibadete ve itaate ısrarla sabretmek, aynı şekilde sayısız nimetlere de çokça şükretmek duyarlı mümin olmanın gereklerindendir. Daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/23. âyette de belirttiğimiz üzere شَكُور şekûr sıfatı “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında(12) “çok şükreden”, Allah için kullanıldığında(13) ise “şükrü karşılıksız bırakmayan” manasına gelmektedir.

3. اَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا وَيَعْفُ عَنْ كَث۪يرٍ “Yahut yaptıkları yüzünden onları helâk eder; pek çok kez de (onları helakten) vazgeçer.” Yüce Allah gemidekileri yapıp ettikleri nedeniyle batırabileceğini, ancak azap ve helaki hak etmelerine rağmen çoğu kez de onları kurtardığını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُوبِقْ yûbiku fiili “batırmak”, “helak etmek”, “yok etmek”, “telef etmek” gibi anlamlar içermektedir.(14) Buna göre, âyette yer alan بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû “kazandıkları nedeniyle” ifadesi gereği, Yüce Allah’ın gemilerin içindekilerin şirk koşmaları, putlara tapmaları, zulümleri, yapıp ettikleri diğer pek çok kötülükler nedeniyle bazen rüzgarın dinmesi değil de çok daha şiddetli olarak kasırga oluşturacak şekilde esmesi sonucunda gemileri de içindekileri de helak edebileceğine değinmektedir.(15)

Âyette yer alan يَعْفُ عَنْ كَث۪يرٍ ya‘fü ‘an kesîrin ifadesi “pek çok zaman cezalandırmaktan vazgeçmek”,(16) “birçoğunu affetmek”,(17) “Allah’ın çok bağışlayıcı oluşu”(18) gibi ifadelerle yorumlanmaktadır. Esasında bakıldığında bağlam gereği maksadın Yüce Allah’ın bu tip insanları yapıp ettikleri sebebiyle hemen cezalandırmadığı, kendilerine zaman tanıdığı, dolayısıyla pek çok defalar onları helak etmekten vazgeçtiği manası diğerlerine göre çok daha doğru gözükmektedir.

ııı. Yanlıştakilerin Çaresizliği

وَيَعْلَمَ الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا مَا لَهُمْ مِنْ مَح۪يصٍ “Ayetlerimiz hakkında tartışanlar (var ya, bilsinler ki) onlar için kaçacak yer yoktur.”

Âyettekiوَيَعْلَمَ ve ya‘leme fiili “ve bilsin(ler)”; الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ellezîne yücâdilûne ifadesi “tartışanlar”; ف۪يٓ اٰيَاتِنَا fî âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimiz hakkında”; مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ مَح۪يصٍ min mahîsın kelimesi ise “herhangi bir sığınak” demektir.

Burada ilahi prensiplerle mücadele edenlerin çaresizlikler içindeki hazin sonu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bütün bu ihtimalleri dile getirirken gücüne ve kudretine değinmekle birlikte, aynı zamanda muhataplarını bilgilendirmeyi de dilemekte, bu çerçevede âyetleri hakkında ileri geri konuşup yersiz tartışmalar yapanların kaçıp kurtulacakları hiçbir yer olmadığını bilmeleri gerektiğini kendilerine ifade etmek istemektedir. Demek ki Yüce Allah insanlar hak ettikleri için eğer cezlandırılacaklarsa hiçbir güç ve kuvvetin onları kurtaramayacağını bu şekilde rüzgâr, gemi ve deniz üzerinden bir kez daha ortaya koymuş olmaktadır.

Fussılet 41/48’de de beyan ettiğimiz üzere, âyetin sonunda geçen مَح۪يص mahîs kelimesi Kur’ân’da geçtiği beş ayetin(19) hepsinde de olumsuz bir içerikte yer almaktadır. Bu bağlamda çeşitli âyetlerde “cehennemden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını” göstermekte,(20) yorumunu yapmakta olduğumuz Şûrâ 42/35, ayrıca Kâf 50/36. ayette ise ölüm, azap veya Yüce Allah’tan kaçmanın imkânsız olduğunu ifade etmektedir. مِنْ min/cer harfinden sonra مَح۪يص mahîs şeklinde “nekra” bir kelimenin getirilmesi, ölümden, azaptan veya Allah’tan kaçışın “hiçbir şekilde” mümkün olmadığını ve O’ndan başka sığınağın da bulunmadığı manasını içermektedir.

Zâriyât 51/50’de dile getirildiği üzere, “Allah’a kaçmak” yerine Allah’tan kaçmaya çalışanlar kaçacak delik bulamayacaklardır. “Her can ölümü tadıcıdır”(21) ve “nerede bulunurlarsa bulunsunlar ölüm insanları yakalayacaktır.”(22) Mekke müşrikleri ve bütün zamanların inkârcıları şunu bilmelidirler: İnsanlar ya Yüce Allah’a kaçarlar ya da Allah’tan kaçarlar. Allah’a kaçanlar hayatı O’nun belirlediği esaslar çerçevesinde yaşamayı tercih edenlerdir. Allah’tan kaçanlar ise bu kaçış çabalarının ölümle biteceğini unutmamalıdırlar.

b) Hayatın Geçiciliği Ve Has Müminlerin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 36-39. âyetlerinde dünya hayatında verilenlerin dünyaya ait geçici şeyler olduğunu, Allah katındakilerin ise “müminler ve Allah’a güvenenler için” kalıcı ve mutlak hayırlı olduğunu bildirmektedir.

Ardından, iman ve tevekkül sahibi olanların büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçındıkları, kızdıkları zaman da kusurları bağışladıkları, Rablerinin davetine icabet ettikleri ve namazı kıldıkları, işlerinin aralarında danışma ile olduğu, kendilerine verilen rızıklardan da harcadıkları, bir haksızlığa uğradıkları zaman yardımlaştıkları haber verilmektedir.

ı. Allah Katındakilerin Kalıcılığı ve Hayırlı Oluşları

فَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ وَاَبْقٰى لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ “Size verilen şeyler, dünya hayatının geçimliğidir. Allah katında olanlar ise iman edip sadece Rablerine güvenenler için hayırlı ve kalıcı olandır.”

Âyetteki فَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ fe mâ ûtîtüm edilgen fiili “size verilen”; مِنْ شَيْءٍ min şey’ın ifadesi “herhangi bir şey”; فَمَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fe metâ‘u’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının geçimliği(dir)”; وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ ve mâ ‘ındellâhi tamlaması “Allah’ın katında olan (şeyler ise)”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”;وَاَبْقٰى ve ebkâ kelimesi “ve daha kalıcı(dır)”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler için”;وَعَلٰى رَبِّهِمْ ve ‘alâ rabbihim ifadesi “ve sadece onların Rabbine”; يَتَوَكَّلُونَ yetevekkelûne fiili ise “güvenmektedirler, güvenenler için” demektir.

Burada inkârcılar başta olmak üzere bütün insanlara dünya hayatının ne olduğu ve Yüce Allah katındakilerin mutlak hayırlı ve kalıcı olduklarıyla ilgili bir bilinç verilmesi gündeme getirilmektedir.

1. فَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا“Size verilen şeyler, dünya hayatının geçimliğidir.” Bu ifadenin bir benzeri Kasas 28/60’ta da geçmektedir. Yüce Allah risaleti ve vahyi inkâr edenlere seslenmekte ve “bu hayatta size verilen mal, mülk, servet, zenginlik, çoluk, çocuk vs. her ne varsa hepsi de şu üç günlük dünya hayatının geçici ve sınırlı birer geçimliğidir” buyurmaktadır. Dünya hayatı geçici olunca geçimlikleri de elbette öyledir. Bu yüzden, geçici ve sınırlı olan şeylere değil de kalıcı olanlara itibar etmek çok daha akıllıcadır ve hayırlıdır.

Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez geçmekte(23) ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu kelime dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

Yüce Allah Kehf 19/46’da benzer şekilde bir mukayese yapmakta ve şöyle buyurmaktadır: “Mal mülk ve çocuklar, dünya hayatının süsüdür. Salih amellerden oluşan kalıcı işlerin hem ödülü hem de (kendilerine) ümit beslenmesi Rabbinin katında daha hayırlıdır.” Bu âyetin tefsirinde hem “dünya hayatının geçiciliği” hem de “süs oluşu” hakkında detaylı bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

2. وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ وَاَبْقٰى لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ “Allah katında olanlar ise iman edip sadece Rablerine güvenenler için hayırlı ve kalıcı olandır.” Yüce Allah dünya hayatının geçiciliğini ve onlara itibar etmemek gerektiğini ifade ettikten sonra, asıl olan hayatın âhiret olduğunu, çünkü Allah katında olan nimet, değer, sevap ve cennetin iman edenler ve Rablerine güvenenler için çok daha hayırlı ve kalıcı olduğunu beyan etmektedir.(24)

Nahl 16/96’da da beyan edildiği gibi “insanların yanında olanlar fânidir; Allah’ın katında olanlar ise bâkîdir.” Bâkî olan fânî olandan elbette mukayese edilemeyecek derecede hayırlıdır. Bu yüzden, biz de tercümeyi “daha hayırlı ve daha kalıcı” şeklinde değil de “mutlak hayırlı ve kalıcıdır” şeklinde vermeyi tercih ettik. İşte bu muhteşem gerçekliğin farkına varabilenler Rablerine hakkıyla iman edip sadece ve sadece O’na tevekkül edenlerdir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre “Yüce Allah dünyayı yaratmış, içindeki insanları da üç sınıfa ayırmıştır: İlki ‘müminler’dir ki bunlar âhiret için azık hazırlarlar. İkincisi ‘münafıklar’dır ki bunlar dünya hayatının süsüyle ilgilenirler. Üçüncüleri ise ‘kâfirler’dir ki bunlar da dünya hayatının geçici şeyleriyle meşgul olurlar.”(25) Rabbimizden niyazımız bizi de âhiret için azık hazırlayan kullarından eylemesidir. Azığını âhireti için hazırlayan yiğitlere selâm olsun.

ıı. Müminlerin Duyarlılıkları

وَالَّذ۪ينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَاِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ “Onlar büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınırlar; kızdıkları zaman da bağışlarlar.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يَجْتَنِبُونَ vellezîne yectenibûne ifadesi “kaçınanlar”; كَبَآئِرَ الْاِثْمِ kebâira’l-ismi tamlaması “günahların büyüklerinden”; وَالْفَوَاحِشَ ve’l-fevâhışe kelimesi “ve çirkinliklerin (büyüklerinden)”; وَاِذَا مَا غَضِبُوا ve izâ mâ ğadibû ifadesi “ve kızdıkları zaman”; هُمْ hum zamiri “onlar”; يَغْفِرُونَ yağfirûne fiili ise “bağışlarlar” demektir.

Burada Rablerine iman edip güvenenlerin iki özelliği gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ “Onlar büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınırlar.” Âyetin bu cümlesinde iman ve güven ehlinin ilk özelliği olarak “büyük günahlardan ve edepsizliklerden kaçınmak” zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Necm 53/32’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar ufak tefek kusurları dışında, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınanlardır.”

a) Âyetteki يَجْتَنِبُونَ yectenibûne fiili çeşitli kalıplarda olmak üzere Kur’ân’da dokuz kez zikredilmekte ve “kaçınmak, sakınmak” manasına gelmektedir. Bu doğrultuda Kur’ân’da “yasaklanan günahların büyüklerinden”,(26) “şeytandan”,(27) “tâğût’a kulluk etmekten”,(28) “yalandan ve putlardan”,(29) “zandan”(30) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “büyük günahlardan, hayâsızlıklardan”(31) kaçınmaktan söz edilmektedir.

b) كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ “Büyük günahlar ve çirkinlikler.” Kur’ân’da üç kez(32) zikredilen كَبَآئِر kebâir kelimesi “büyükler” manasına gelmekte ve “yapılan yanlışın ve haramın büyüklüğü”nü belirtmektedir

ı. Âyetteki الْاِثْم el-ism kelimesi A‘râf 7/33’te sıralanan Yüce Allah’ın haram kıldığı davranışlardan birisidir ve günah, masiyet türü her tür “haram” şeylerdir.(33)

Bakara 2/219’da da ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da e-s-m kökünden kelimeler 48 yerde geçmekte;تَاْث۪يم te’sîm(34) kelimeleri mastar kalıbında “günaha sokmak”; اِثْم/ الْاِثْم ism/el-ism(35) kelimeleri isim olarak “günah”;اَث۪يم esîm(36) veاٰثِم âsim(37) kelimeleri “günahkâr”;الْاٰثِم۪ين el-âsimîn(38) sözcükleri “günahkârlar”; اَثَام esâm(39) kelimesi ise “ceza” manasına gelmektedir.(40) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kullanım gereği şu hususu ifade edebiliriz: İsm/el-ism kelimesi Yüce Allah’ın haram kıldığı eylemlerin genel ismidir.

ıı. A‘râf 7/33 ve Necm 53/32’de de ele aldığımız üzere, f-h-ş kökünden kelimeler Kur’ân’da 24 yerde geçmekte ve çeşitli kalıplarda “kötülük”;(41) “fuhuş” (kadın-erkek zina,(42) lezbiyenlik,(43) homoseksüellik(44)); “cimrilik”;(45) “zulüm”(46) gibi anlamlara gelmektedir.

الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi “çirkinlikler, açık-gizli, görünen-görünmeyen her türlü ayıp şeyler, günah, suç ve ayıp işler, yüz kızartıcı şeyler” anlamına gelmektedir. Bu durumda söz konusu ifade, hayatın içindeki bütün kötülükleri ve çirkinlikleri içermektedir.

Kur’ân’da el-fahşâ’ kelimesi yedi,(47) fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri on üç,(48) bunun çoğulu olan el-fevâhış sözcüğü ise dört(49) kez geçmektedir. el-Fahşâ’ kelimesi, bazen es-sû’ ve el-münker kelimeleriyle de kullanılmakta, kaynağında şeytanın bulunduğu ve Allah’ın yasakladığı eylemler olarak tanıtılmaktadır.

Kur’ân’da yer alan fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri mutlak anlamda çirkinlik, lezbiyenlik, zina ve homoseksüellik gibi ahlaksızlık anlamlarında kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi ise üç âyette mutlak haramlık ifade eden el-ism kelimesi ile gelmekte, iki âyette de açık ve gizli çirkinlikler diye geçmektedir.

Bazı âlimlerimiz “büyük günahlar ve çirkinlikler” ifadesinin “Allah’a şirk koşmak ve isyanlar”, diğer bir kısmı ise bunların aslında aynı şey olduğunu, çünkü her çirkin şeyin büyük, her büyük kötülüğün de çirkin olduğunu belirtmişlerdir. Bu arada Nebî (as)’dan bu konuda rivayet edilen üç hadisi hatırlatmakta yarar vardır. Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir:

- “Büyük günahlar dört tanedir: Allah’a ortak koşmak, Allah’ın rahmetinden ye’s (ümitsizlik) halinde bulunmak, O’nun merhametinden ümit kesmek ve Allah’ın azabından kendini emin görmek.”(50)

- Benzer şekilde yine dört büyük günah olarak Hz. Peygamber’in “şirk, yalan yere yemin, ana-babaya isyan ve cana kıymak” buyurduğu nakledilmektedir.(51)

- “Rivayet olunduğuna göre Hz. Peygamber ‘Neleri büyük günah sayıyorsu­nuz?’ dediğinde, ashâbı ‘Allah ve Rasûlullah daha iyi bilir’ dediler. Bunun üzerine Nebî (as) şöyle buyurmuştur: ‘Allah’a şirk koşmak, öldürülmesi haram elan insanı öldürmek, ana-babaya isyan etmek, ordudan kaçmak, büyü yapmak, yetim malı yemek, yalan söylemek, faiz yemek, iffetli ve namuslu kadınlara iftira atmaktır.”(52)

Bu arada İbn Mes‘ûd ve İbn Abbâs’tan konuyla ilgili olarak büyük günahların 7 veya 70 tane olduğuna dair bilgiler nakledilmektedir. Esasında Yüce Allah’ın yasakladığı her şey büyük günahtır. Hatta kulun ısrar ettiği günahların hepsi büyüktür. Zira istiğfarla büyük günah kalmaz; ısrarla da küçük günah.(53)

Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu ifade, hayatın içindeki bütün kötülükleri ve çirkinlikleri içermektedir.

Bu âyetlere bakıldığında, “Büyük günahlardan ve çirkinliklerden” kaçınmayanların kurtulamayacağı gibi bir sonuç akla gelebilir. Ancak bu konuda başka âyetlerin de bulunduğunu bilmek gerekir. Nisâ’ 4/48 ve 116’da “şirk koşma” günahı hariç, Yüce Allah’ın dilediğine diğer bütün günahları bağışlayabileceği beyan edilmektedir.

Elbette burada sözü edilen “şirk koşma günahı”, şirk üzere ölmektir; yoksa kişi hayatının bir döneminde şirk koşmuş olsa da, bir süre sonra bundan tevbe edebilir. Bu durum âyetteki bağışlanmamayla ilgili değildir. Çünkü ilk dönem Müslümanlarının önemli bir bölümü Müslüman olmadan önce şirk içerisindeydiler; ancak daha sonra Hz. Peygamber’in risalet öğretileriyle buluşmuş ve Müslüman olmuşlardı.

Âl-i İmrân 3/133-135’te muttakîlerin bazı özellikleri sıralanmakta, muttakî ve muhsinlerin çirkinlik yapabilmelerinden, kendilerine yazık etmelerinden, bunu yapınca Yüce Allah’ı hatırlamalarından, hemen istiğfar etmelerinden, bile bile hatada ısrarcı olmamalarından söz edilmekte, bunun sonucunda ise Yüce Allah’ın onları bağışlayıp cennetlere koyacağı müjdelenmektedir.

Bu arada Zümer 39/53’te Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’nun merhametinden ümit kesmemek gerektiği, çünkü bağışlayan ve merhamet edenin sadece O olduğu bildirilmektedir. İnkâr ve şirk üzere ölmemek başarılmış ise Yüce Allah’ın merhametini beklemek, O’nun bağışlamasından ümit kesmemek çok önemli bir rahatlama ve huzur vesilesidir.

2. وَاِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ “Kızdıkları zaman da bağışlarlar.” Yüce Allah iman edip sadece Rablerine güvenenlerin ikinci özelliğini “onların kızgınlıklarında muhataplarını bağışlamaları” şeklinde beyan etmektedir.

a) Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi muttaki ve muhsinlerin özelliklerinin sayıldığı Âl-i İmrân 3/134’tür: “O takvâ sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever.” Ayrıca A‘râf 7/199’da da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen af yolunu tut; iyiliği emret ve câhillerden yüz çevir.”

Bu noktada Âl-i İmrân 3/159’daki şu bilgiler de çok önemlidir: “Allah’tan bir merhamet sayesinde onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba ve katı yürekli olsaydın çevrenden dağılıp giderlerdi.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin bir açılımı bu âyettir.

Benzer bir açılım da Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et! Onlarla sadece güzel bir şekilde mücadele et” şeklinde yer almaktadır. “Af kapsamında” düşünülecek şekilde “kötülüğü iyilikle karşılamak gerektiği” noktasında Ra‘d 13/22, Mü’minûn 23/96 ve Fussılet 41/34’te verilen bilgiler de konuyu açıklamada son derece önemli mesajlar içermektedir.

b) “Bağışlayıcı olmak”, insan ilişkilerinde hoşgörülü ve kolaklık tarafını gözetmek;(54) insanların işlerinden önce kolay gelenleri almak ve kolayca yerine getirilebilecek olanları yapmak demektir. Kendilerine zor gelecek şeyleri istememek, şiddet ve zorluk tarafı olmamak demektir. Dahası, bu ifade affedici olmak, herkesin eksiğine veya kusuruna bakmamak, kusurları bağışlamak, özür dileyenleri affetmek manası da elbette asıl anlamıdır.

c) Konuyla ilgili olarak birkaç hadis zikretmekle yetinelim. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır:

ı. “İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”(55)

ıı. “Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”(56)

ııı. “Bu, Allah’ın kullarının kalplerine yerleştirdiği merhamettir ve Allah, ancak merhametli kullarına rahmet eder.”(57)

ıv. “Ben lanetçi olarak gönderilmedi; ben rahmet peygamberiyim (rahmet olarak, rahmetin tecellisi olarak gönderildim).”(58) Hz. Peygamber’in bu sözü meseleyi tam anlamıyla ortaya koymakta ve konuyu bitirmektedir.

ııı. Hayata Dair Çeşitli Özellikleri

وَالَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَۖ وَاَمْرُهُمْ شُورٰى بَيْنَهُمْۖ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ وَالَّذ۪ينَ اِذَآ اَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ “Onlar Rablerinin çağrısına cevap verirler ve namazı kılarlar. Onların işleri, aralarında danışma iledir. Kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler (verirler). Bir haksızlığa uğradıkları zaman haklarını savunur (yardımlaşır)lar.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا vellezîne’stecâbû ifadesi “icabet edenler”; لِرَبِّهِمْ li rabbihim ifadesi “onların Rabbine”; وَاَقَامُوا ve ekâmû fiili “ve ikame etmiş, yapmış, kılmış (olanlar)”; الصَّلٰوةَۖ es-salâte kelimesi “namazı”;وَاَمْرُهُمْ ve emruhum tamlaması “ve onların işleri”; شُورٰى şûrâ kelimesi “danışma(dır)”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”;وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ve mimmâ razaknâhum ifadesi “ve onlara rızık olarak verdiklerimizden bir kısmını”; يُنْفِقُونَ yunfikûne fiili “vermekte, infak etmektedirler”; وَالَّذ۪ينَ اِذَآ اَصَابَهُمُ vellezîne izâ esâbehum ifadesi “ve kendilerine isabet edenler”; الْبَغْي el-bağyu kelimesi “haksızlık”; هُمْ hum zamiri “işte onlar”; يَنْتَصِرُونَ yantesırûne fiili ise “yardımlaşırlar” demektir.

Burada Rablerine iman edip güvenenlerin beş özelliği daha gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَۖ وَاَمْرُهُمْ شُورٰى بَيْنَهُمْۖ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Onlar Rablerinin çağrısına cevap verirler ve namazı kılarlar. Onların işleri, aralarında danışma iledir. Kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler (verirler).” Yüce Allah bu âyette övdüğü kullarına ait öncelikle “dört hasleti” hatırlatmakta ve bunlar sayesinde kişilerin gerçek mümin ve Allah’a güvenen kişiler olacağını ortaya koymaktadır.

a) وَالَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ “Onlar Rablerinin çağrısına cevap verirler.” Yüce Allah övdüğü müminlerin davetine icabet ettiklerini, çağrısına olumlu cevap verdiklerini bildirmektedir. Bunlar aslında Yüce Allah’ın Bakara 2/186, Yûnus 10/25, Mü’min 40/60 gibi âyetlerde verilen mesajı doğru anlayan ve uygulayan insanlardır. Rabbe icabet, O’nun belirlediği bütün prensipleri yürekten benimsemek, emirlerini yaparken yasaklarından da kaçmaya özen göstermektir ki bu kişiler bunlara azami ölçüde dikkat edenlerdir.

Ra‘d 13/14. âyette “Gerçek duaya lâyık olan ancak O’dur” buyrulmakta ve buna uygun hareket edenlerin akıbeti ve mahşerde hak ettikleri ödül Ra‘d 13/18. âyette şu şekilde gündeme getirilmektedir: “Rablerinin davetine uyanlar için en güzel (mükâfat) vardır.” En‘âm 6/36, Şûrâ 42/26 ve 38’de bu davete icabet eden yiğit kulların bulunduğu bildirilmektedir. Yüce Allah’ın davetine icabet edenler aslında bu konudaki ilahi davet emrine riayet edenlerdir ki bu konuda Bakara 2/186, Enfâl 8/24 ve Şûrâ 42/47’de çeşitli beyanlar dile getirilmektedir.

b) وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَۖ “Namazı kılarlar.” İman ve güven sahibi yiğitler Yüce Allah’ın davetine icabet ederek O’nun emirlerini harfiyyen uygulama kararlılığı içerisinde “namazlarını kılarlar.” Bunu bir yük olarak değil de gönülden gelen bir teslimiyet ve bağlılık olarak yerine getirirler. Namaz konusunu Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

c) وَاَمْرُهُمْ شُورٰى بَيْنَهُمْۖ “Onların işleri, aralarında danışma iledir.” Yüce Allah sûreye de adını veren kelimeyi burada iman ve güven ehli müminlerin bir özelliği olarak zikretmektedir.

Kur’ân’da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve sûreye adını veren شُورٰى şûrâ kelimesi istişareye dayalı “ortak akıl” demektir. Âl-i İmrân 3/159’da oldukça geniş bir çerçevede yer alan istişare emri bu hususun önemini Hz. Peygamber üzerinden ümmete öğretmeyi amaçlamaktadır.

İlgili âyet mealen şöyledir. “O vakit Allah’tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın! Şâyet sen kaba, katı yürekli olsaydın, hiç şüphesiz, etrafından dağılıp giderlerdi. Şu halde onları affet; bağışlanmaları için dua et; iş hakkında onlara danış. Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.”

Müminler topluca hareket eden, aralarındaki meseleleri ortak akıl oluşturarak çözmeye çalışan, toplumsal işbirliğini önemseyen, istişareti hayat tarzına dönüştüren, fert olarak değil toplum olarak bir ümmet bilinci oluşturan yapının tamamlayıcıları olarak hayatı yaşamalıdırlar. Namazı nasıl ki birlikte kılmaları onlara bir huzur ve dayanışma gücü veriyorsa akılların toplanması da bir anlamda cemaatle namaz gibi bir görüntü verir.

Yüce Allah ortak akla cemaat sevabı verir ve sonuçta mevcuda göre kat kat bereket meydana gelir. Çünkü akıllı insan başkalarının aklından da yararlanan insandır.(59) Hz. Peygamber şura ve istişarenin önemine delil olabilecek şekilde şöyle buyrumuştur: “Siz dünya işlerinizi benden daha iyi bilirsiniz. Ben de din işlerini sizden daha iyi bilirim.”(60)

“Ortak akıl” demek olan şûrâ veya istişare, esasında “Yüce Allah’ın ipi” olan vahye topluca sarılmanın da bir gereğidir. Çünkü müminler akıllarını inşa ederken vahiyden istifade ederlerse vahyin aydınlığında ortak bir şuur sahibi de olurlar.

Önce Zuhruf 43/43’te Hz. Peygamber’e, sonra da Âl-i İmrân 3/103’te ümmete yönelik bu isteğin manası ve mantığı bu olsa gerektir. Dahası, topluca Yüce Allah’a tevbe etmenin emredildiği Nûr 24/31 ile Tahrîm 66/8’de verilen “nasûh tevbesi” emrinde de gözetilen hedef bu olsa gerektir.

İstişare etmek ümmetin dağınık ve perişan görüntüden kurtulmasını da sağlayabilecek çok önemli bir davranış modelidir. Aralarındaki farklılıkları ihtilafa ve tefrikaya dönüştürmeden bir araya gelip konuşmaları sayesinde ayrılıklar derin çatlaklara dönüşmeyecek, Hucürât 49/9-10’da beyan edildiği gibi aralarındaki sorunları kendileri çözüme kavuşturacak, böylece yabancılara muhtaç olmamayı da Yüce Allah’ın izniyle başaracaklardır. Saff 61/4’te sözü edilen “Allah yolunda kenetlenmiş binalar gibi saf bağlayanlar” da her halde bunu başarabilenlerdir.

d) وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Kendilerine verdiğimiz rızıktan da harcarlar.” Yüce Allah duyarlı müminlerin bir başka özelliğinin ise kendilerine verdiği rızıktan bir bölümünü infak etmeleri şeklinde beyan etmektedir. Âyette geçen مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı “bir kısmı” manasına geldiği için, sahip oldukları her şeyi değil de bir kısmını başkalarına verebilmeyi ifade eden bir konumdadır. “Her şeylerini” değil, “her şeylerinden bir kısmını” vermek, istişare’ye ve şûrâ’ya dayalı olarak kardeş olmayı başarmış bir toplumun en temel dinamiklerinden birisidir.

Paylaşılan mal ve servet eksilmez, aksine çok daha fazla bir şekilde artar. İşte bu nedenle, Yüce Allah toplumu ayakta tutmak ve fakirlerin mağduriyetini giderebilmek için zenginlere böyle ekonomik bir görev vererek kardeşliğin pekişmesini sağlamayı amaçlamıştır.

“İnfak kavramı” hakkında Bakara 2/215’te geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada detaya girmeyeceğiz.

2. وَالَّذ۪ينَ اِذَآ اَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ “Bir haksızlığa uğradıkları zaman haklarını savunur (yardımlaşır)lar.” A‘râf 7/33 ve Nahl 16/90’da da geçen الْبَغْي el-bağy kelimesi “saldırı”, “azgınlık”, “zorbalık”, “zulüm”, “taşkınlık” gibi anlamlar içermektedir. ,

Bir kez de Şu‘arâ’ 26/93’te geçen يَنْتَصِرُونَ yentesırûne fiili ise “kendilerini savunmak”, “yardımlaşarak saldırıya karşı durmak”, “yardımlaşmak”, “haklarını savunmak”, “intikam almak”(61) gibi anlamlar içermektedir. Bu fiilin öncesinde yer alan هُمْ hum zamiri tıpkı Şûrâ 42/37. âyette olduğu gibi hasr/kasr denen “vurgulu” mana vermekte ve bu insanların özellikle birbirlerine yönelik davranışlarının özel oluşunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah iman edip sadece Allah’a güvenen kişilerin bir başka özelliğini ise bu âyette dile getirmekte ve onların herhangi bir zulüm ve saldırıya uğramaları durumunda dayanışma içerisinde kendilerini savunduklarını beyan etmektedir.

İşte şûrâ ve istişare ile birbirine kenetlenmiş bir toplumun başına bir sıkıntı geldiğinde dayanışma içerisine girecekleri için problemlerini kolayca halledebileceklerdir; hatta onların dayanışma içerisinde olduğunu görenler ve bilenler onlara saldırmaktan da zulmetmekten de elbette geri duracaklardır. Demek ki şûrâ ve bunun sağladığı “kenetlenme” başkalarına karşı caydırıcı bir mahiyet de arz edecektir.

c) Sorumluluklar ve Karşılıkları

Yüce Allah, sûrenin 40-43. âyetlerinde bir kötülüğün cezasının ona denk bir kötülük olduğunu, bağışlayıp barışı sağlarlarsa bunun mükâfatının Allah’a ait olacağını, zalimleri sevmediğini, zulme uğradıktan sonra hakkını arayanlara olumsuz anlamda ve onların aleyhine olarak yapılacak bir şey olmadığını bildirmektedir.

Ardından, kimlerin kimlere karşı nasıl davranması gerektiğiyle ilgili olarak şu beyana yer verilmektedir: “Ancak insanlara zulmedenlere ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık edenlere ceza vardır. İşte onlar için elem verici bir azap vardır. Kim sabreder ve affederse şüphesiz ki (onun) bu (davranışı), yapılmaya değer işlerdendir.”

ı. Sorumlulukların Sonuçları

وَجَزٰٓؤُ۬ا سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَاَصْلَحَ فَاَجْرُهُ عَلَى اللّٰهِ اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِم۪ينَ “Bir kötülüğün cezası, (en çok) ona denk bir kötülüktür. Kim bağışlar ve barışı sağlarsa, onun ödülü Allah’a aittir. Şüphesiz ki O, zalimleri sevmez.”

Âyetteki وَجَزٰٓؤُ۬ا ve cezâu kelimesi “karşılık, karşılığı”; سَيِّئَة seyyietin kelimesi “herhangi bir kötülüğün”; سَيِّئَةٌ seyyietün sözcüğü “bir kötülük(tür)”; مِثْلُهَا mislühâ ifadesi “onun gibi, onun kadar”;فَمَنْ عَفَا fe men ‘afâ ifadesi “her kim bağışlarsa, bağışlayan kişi”; وَاَصْلَحَ ve asleha fiili “ve ıslah etmiş (olan), barış yapan”; فَاَجْرُهُ fe ecruhû tamlaması “onun ecri ise”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’adır, Allah’a aittir”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbü fiili “sevmemektedir, sevmez”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada kötülüklere karşı nasıl bir tavır sergilenebileceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَجَزٰٓؤُ۬ا سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا “Bir kötülüğün cezası, (en çok) ona denk bir kötülüktür.” Yüce Allah insanlık için son derece önemli bir ilkeye dikkat çekmekte ve herhangi bir kötülüğün karşılığının en çok o kötülük kadar olabileceğini bildirmektedir.

a) Burada zikredilen جَزَآء cezâ’ kelimesi mutlak manada “karşılık” anlamına gelmekte, burada da aynı içerikte kullanılmaktadır. Genelde “cezalandırmak” anlamında değerlendirilen c-z-y kökünden kelimeler Kur’ân’da 118 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

- Ödül vermek

“(Allah) onlara, sabretmelerine karşılık cenneti ve hürriyeti ödül olarak verecektir.”(62) Bu ve benzer âyetlerde geçen c-z-y kökünden kelimeler “ödül vermek”(63) anlamına gelmektedir.

- Azap etmek

“Yaptıklarının tam karşılığı bir azap olarak (onlara cehennem verilecektir).”(64) Bu ve benzer âyetlerde geçen c-z-y kökünden kelimeler “azap etmek”(65) anlamına gelmektedir.

- Karşılık vermek

“Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, o günde hiç kimse başkası için herhangi bir ödemede bulunamaz; hiç kimseden (Allah izin vermedikçe) şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz; onlara asla yardım da yapılmaz.”(66) Bu ve benzer âyetlerde geçen c-z-y kökünden kelimeler “karşılık vermek”(67) demektir.

İşte Kur’ân’daki kullanımını bu şekilde özetlediğimiz söz konusu kökten gelen cezâ’ kelimeleri veya yecziye fiilleri, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “karşılık vermek” anlamına gelmekte, dünya hayatında yapılanlara mahşerde karşılık verileceği mesajını içermektedir.

b) Dünyada yapılanlara mahşerde karşılık verilmesiyle ilgili olarak Yâsîn 36/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.” Mahşer ortamının genel özeti bu âyette verilmekte ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği beyan edilmektedir. Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

c) Bu ve benzer âyetlerde herkese dünyada kazandıklarının karşılığının verileceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(68) ve âhiret yurdunun haksızlık etme yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(69)

d) Mahşerde karşılıkların verilmesi konusunda öncelikle bilinmesi gereken hususlardan birisi Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisidir. Yüce Allah, dünya hayatında yapılan ve adına “hayır” veya “şer” denilen her ne türlü faaliyet varsa bunların sahiplerine gösterileceğini, onların da ilgili şeyleri göreceğini beyan etmektedir.(70) “Kim zerre miktarı hayır yaparsa onu görecektir. Kim de zerre miktarı şer işlerse onu görecektir.”(71) Bu âyetlerde, insanoğlunun yaptığı hiçbir şeyin gizli kalmayacağı ve her şeyin açıkça ortaya konulacağı ifade edilmektedir.

“Yeryüzünde ve gökte hiçbir şeyin Allah’a gizli kalmayacağı”(72) ve “gönüllerindeki düşünceleri ortaya koysalar da onları gizleseler de Yüce Allah’ın insanları hesaba çekeceği”(73) açıkça bildirilmektedir. Ayrıca “gözlerin hain bakışlarındaki gizliliği ve gönüllerde saklanan her şeyi Yüce Allah’ın bildiği” de özellikle ifade edilmektedir.(74)

“Sözünüzü ister gizleyin, ister açıkça söyleyin. O, gönüllerin derinliklerinde olanı bilir. Unutmayın ki Allah, yarattığı her şeyi bilir. O, her bilgiye vasıtasız bir şekilde ulaşan ve her bir şeyden haberdar olandır”(75) ifadeleri, Yüce Allah’ın bilgisindeki sınırsızlığı ortaya koymaktadır.

Ra‘d 13/8-10’da şu bilgiler yer almaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/15. âyette Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında yer alan şu hatırlatmalar da oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa, yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.”

En‘âm 6/59’daki ifadeler ise her şeyi özetlemektedir: “Gaybın anahtarları sadece Allah’ın yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. O, karada ve denizde ne varsa bilir; O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıklarındaki tek bir taneyi dahi bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”(76)

Bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj şudur: “İnsan fiilleri kaydedilmektedir ve bunlar sorgulamaya konu edileceklerdir.” En küçük bir iyilik veya kötülük bile sahibine gösterilecek, fiilleri işleyenler şahitlerin huzurunda, işledikleriyle yüzleştirilecek ve açık bir yargılamaya tâbi tutulacaklardır. İnsan fiillerinin kaydedildiği amel defterleri küçük-büyük ayırımı yapmadan mahşerde her şeyi gözler önüne serecek ve kötülük sahiplerini derin bir endişe kaplayacaktır.(77)

Ayrıca Yâsîn 36/12 ve İnfitâr 82/10-12 gibi âyetlerde de ele aldığımız gibi, küçük büyük bütün davranışların satır satır kaydedildiği ve yapılanların “ilâhî kayıt kütükleri” olan amel defterlerinde bulunduğu beyan edilmektedir.(78)

e) İnsan fiillerinin mahşerde sahiplerine “gösterilmesi” veya “görülmesi”, yaptıklarının verilip ödüle veya azaba dönüşmesi demek değildir. Çünkü Yüce Allah, “dilediğini/layık olanı bağışlayacak, dilediğine/layık olana ise azap edecektir.”(79) Dilediğini yapabilen(80) ve yaptığından hiçbir şekilde sorumlu tutulamayacak yegâne kudret Yüce Allah’tır.(81) Rahmeti her şeyi kuşatan,(82) şirk üzere ölüm hariç, bütün günahları dilediğine bağışlayacağını beyan eden(83) Yüce Allah’ın merhametini beklemek ve O’na sığınmak, elbette boş çevrilmeyeceği umulan bir niyazdır.

f) Mahşerde, davranışların karşılığının verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Yâsîn 36/54’te de beyan edildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum yorumunu yapmakta olduğumuz Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/178, 179, 190, 191, 194, Mâide 5/45, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Mü’min 40/40 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusudur.(84)

g) Davranışlara verilecek karşılıkla ilgili olarak çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz Kur’ânî bilgileri bu âyette de özellikle hatırlatmak istiyoruz. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bu konuda en temel bilgileri içermektedir.

En‘âm 6/160’ta şöyle buyrulmaktadır: “Kim de kötülükle gelirse o sadece getirdiğinin dengiyle cezalandırılır. Onlar haksızlığa uğratılmazlar.” Yüce Allah iyiliklerin karşılığıyla ilgili bilgi verdikten sonra, “mesânîlik” usülü gereği, sözü kötülüklererin karşılığına getirmektedir.

Buna göre kullarından her kim de bir kötülük yapar, kötülükle gelirse ona da yaptığının en çok misli kadar karşılık verileceğini, hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacağını beyan etmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(85) ve âhiret yurdunun haksızlık etme yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(86)

Konuyla ilgili olarak Neml 27/90’da şöyle buyrulmaktadır: “(Âhirete) kötülükle gelen (veya kötülük getiren) kimseler ise yüzüstü cehenneme atılacaklardır.” Cehennemlik olmayı hak edenlerin akıbeti ise ateşe kapaklanmak şeklinde gerçekleşecektir. Dünya hayatında hak ve hakikate karşı kalbini kilitleyen, hiçbir şey görmek istemeyen, hatta başkalarının hidayetine engel olmaya çalışan bu olumsuz insan tipinin mahşerdeki karşılığı yüzüstü bir şekilde ateşe atılmak olacaktır.

2. فَمَنْ عَفَا وَاَصْلَحَ فَاَجْرُهُ عَلَى اللّٰهِ “Kim bağışlar ve barışı sağlarsa, onun ödülü Allah’a aittir.” Yüce Allah herhangi bir kötülüğün cezasının en çok o kötülük kadar olabileceğini beyan ettikten sonra, her kim bir kötülüğe karşılık affı seçer ve sulhtan yani barıştan yana bir tavır sergilerse, onun ecrinin Yüce Allah’a ait olduğunu haber vermektedir. Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(87)

Affetmek en büyük intikamdır ve bu sayede düşmanlıkların önü alınabilmektedir. Zira kötülüklere iyilikle karşılık verilmesi durumunda taraflar arasında sıcak bir iletişimin başlayacağı ve düşmanların sımsıcak dostlar olabileceği Fussılet 41/34’te açıkça ifade edilmektedir.

Âyette عَفَا ‘afâ ve اَصْلَحَ asleha fiillerinin tekil kalıpta getilmiş olması, af ve sulhun ferdi suçlarda ve davalarda söz konusu olabileceğini, kamusal alanda kamuya yönelik işlenen suçlarda böyle bir af seçeneğinin kullanılamayacağına bir işaret söz konusudur.(88) Çünkü kişiler sadece kendilerine yönelik haksızlıkları affedebilirler; hiç kimse başkası adına başkasının hakkını ve hukukunu affetme yetkisine sahip değildir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/178’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı. Hüre hür, köleye köle, kadına kadın (öldürülür). Ancak her kimin cezası, kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir miktar bağışlanırsa artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren) ona (gereken diyeti) güzellikle ödemelidir. Bu söylenenler, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir. Her kim bundan sonra haddi aşarsa muhakkak onun için elem verici bir azap vardır.” İşte bu âyette de kısas hükmünün gerekliliği üzerinde durulmasının ardından maktülün yakınları tarafından gerçekleşecek affın övgüye değer olduğu üzerinde durulmaktadır.

Nahl 16/126’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Eğer ceza verecekseniz, size yapılan işkencenin misliyle ceza verin. Ama sabrederseniz, elbette o, sabredenler için daha hayırlıdır.” Burada da cezaya aynıyla karşılık vermeyip sabrın tercih edilmesi durumunda bunun sabredenler için çok daha hayırlı olduğu belirtilmektedir. Nitekim konunun devamında sabrın getirisiyle ilgili olarak Nahl 16/127’de şöyle buyrulmaktadır: “Sabret! Senin sabrın da ancak Allah’ın yardımı iledir. Onlardan dolayı kederlenme; kurmakta oldukları tuzaktan kaygı duyma!”

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve mealini zikrettiğimiz âyetlerde kötülüklere kötülükle karşılık vermek yerine, affı tercih etmenin çok daha hayırlı sonuçlar doğuracağını bildirmektedir. Çünkü daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/37. âyette de belirttiğimiz üzere “kötülüğü iyilikle karşılamak”la ilgili olarak Ra‘d 13/22, Mü’minûn 23/96 ve Fussılet 41/34’te verilen bilgiler konuyu açıklamada son derece önemli mesajlar içermekte, affetmenin önemini ortaya koymaktadır.

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kıyamet gününde bir seslenici şöyle seslenecektir: ‘Yüce Allah’tan kimin alacağı varsa ayağa kalksın.’ Bir grup ayağa kalkınca kendilerine “Sizin Allah’tan olan alacağınız nedir?’ diye sorunca onlar şu cevabı vereceklerdir: ‘Biz, bize zulmeden kimseleri bağışlayanlarız.’ Bunun üzerine kendilerine ‘Allah’ın izniyle cennete girin’ denilecektir.”(89)

3. اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِم۪ينَ “Şüphesiz ki O, zalimleri sevmez.” Yüce Allah kötülüklere en çok kötülük kadar ceza verilebileceğini, ancak affı tercih edip sulh ve ıslahtan yani barıştan yana tavır geliştirenlerin ödülünün kendisine ait olduğunu müjdeledikten sonra, artık her kim haksızlık ederse veya cezada aşırı gider, sınırı aşar, kontrolsüz intikam hırsıyla hareket eder ve yeni bir haksızlığın kapısını aralarsa bunun da bir çeşit zulüm olduğunu ve Yüce Allah’ın zalimleri sevmediğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz “kâfirleri”,(90) “zalimleri”,(91) “haddi aşanları”,(92) “bozgunculuk yapmayı, yapanları”,(93) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(94) “böbürlenenleri”,(95) “günahkâr hainleri”,(96) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(97) “israf edenleri”,(98) “ihanet edenleri”,(99) “kibirli davrananları”,(100) “hain nankörleri”(101) sevmediğini ilan etmektedir.

ıı. Haksızlık Karşısındaki Tutum

وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَب۪يلٍ “Kim haksızlığa uğradıktan sonra haklarını savunur (yardımlaşır)sa, onlara herhangi bir yol (ceza) yoktur.”

Âyetteki وَلَمَنِ انْتَصَرَ ve lemenintesara ifadesi “ve her kim hakkını almaya çalışırsa”; بَعْدَ ظُلْمِه۪ ba‘de zulmihî ifadesi “haksızlığa uğradıktan sonra”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “onlar (var ya)”; مَا عَلَيْهِمْ mâ ‘aleyhim ifadesi “onlar aleyhinde yoktur”; مِنْ سَب۪يلٍ min sebîlin ifadesi ise “herhangi bir yol, şey” demektir.

Burada haksızlığa uğratılanların muhataplara davranışları bağlamında kendilerini savunmalarında kendilerine herhangi bir kısıtlamanın olamayacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hukuka çok önemli bir ilke kazandırdığı önceki âyetten sonra bu âyette de konuya başka bir açıdan açıklık getirmekte ve açık bir şekilde haksızlığa uğrayanların bağışlama yolunu tercih etmeyip haklarını alma noktasında savunma haklarının bulunduğunu, kendilerini savunanlara ve hakkını almak isteyenlere hiç kimsenin bir şey diyemeyeceğini, aleylerine herhangi bir yol olmadığını beyan etmektedir.

Bu kalıpta bir kez de Muhammed 47/4’te geçen انْتَصَرَ intesara fiili ve diğer âyetlerde geçen benzer kalıpları(102) “cezalandırmak”, “yardım etmek”, “haklarından gelmek”, “öç, intikam almak”, “savunmak” gibi anlamlar içermektedir.(103) Dilemesi halinde deprem, volkanik patlama, sel, kasırga, fırtına, tufan, salgın hastalık vs. ile kendilerini cezalandırabileceğini bildirmek istemektedir. Âyetin sonunda yer alan سَب۪يل sebîl kelimesi “yol” manasına gelse de bağlam gereği ve kullanılan ifadeler nedeniyle buradaki anlamı “günah, aleyhine bir yol, sorumluluk” gibi anlamlar içermektedir.(104)

Affetmek elbette çok güzeldir ve çok daha hayırlıdır; ancak kişi kendisine yapılan haksızlığın cezasının uygulanmasını isteyebileceğini, bunun ona verilmiş bir hak olduğunu, hakkını kullanıyor diye hiç kimsenin onları kınayamayacağını hatırlatmaktadır. İdeal olan davranış affetmek ve barışı seçmektir; ancak haddi aşmamak ve yeni bir haksızlığa bulaşmamak kaydıyla insanlar karşı tarafa cezanın uygunlamasını da elbette isteyebilirler, âyette dile getirilen husus budur.

ııı. Azgınlar ve Onlara Karşı Azim Gerektiren Tutum

اِنَّمَا السَّب۪يلُ عَلَى الَّذ۪ينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقّ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ اِنَّ ذٰلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ “Ancak insanlara haksızlık edenlere ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık edenlere yol (ceza) vardır. İşte onlar için elem verici bir azap vardır. Kim sabreder ve bağışlarsa şüphesiz ki bu (davranışı) yapılmaya değer işlerdendir.”

Buradakiاِنَّمَا السَّب۪يلُ inneme’s-sebîlü kelimesi “yol, ceza arayışı sadece (şunlaradır)”;عَلَى الَّذ۪ينَ يَظْلِمُونَ ‘alellezîne yazlimûne ifadesi “zalimlik yapanlaradır, haksızlık edenleredir”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; وَيَبْغُونَ ve yebğûne fiili “ve taşkınlık yapanlara”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; بِغَيْرِ الْحَقّ bi ğayri’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar (var ya)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması “elem verici bir azap”; وَلَمَنْ صَبَرَ ve lemen sabera ifadesi “ve elbette sabreden kişi”;وَغَفَرَ ve ğafera fiili “ve bağışlayan (kişi)”; اِنَّ ذٰلِكَ inne zâlike ifadesi “muhakkak ki bu (durum)”; مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ min ‘azmi’l-umûri tamlaması ise “azim ve kararlılık gerektiren işlerden(dir)” demektir.

Burada kimlerin suçlanabileceği, cezalandırılabileceği ifade edilmekte ve sonuçta kendilerini nasıl bir akıbetin beklediği bildirmekte, her şeye rağmen sabrın ve affın değeri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا السَّب۪يلُ عَلَى الَّذ۪ينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقّ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Ancak insanlara haksızlık edenlere ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık edenlere yol (ceza) vardır. İşte onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah önceki âyetlerde suç ve ceza ilişkisi üzerinde durmak üzere haksızlığa uğratılanların affı tercih etmeyip haklarını alabileceğini, bu nedenle aleyhlerine herhangi bir yol olmadığını, kınanamayacaklarını beyan ettikten sonra, bu defa kimlerin kınanacağını haber vermektedir. Bu çerçevede suçlanabilecek ve cezalandırılabilecek kişilerin insanlara haksızlık edenler ve haksız yere yeryüzünde taşkınlık çıkaranlar olduğu belirtilmektedir.

Demek ki hakkını arayanlar ve alanlar değil, onlara haksızlık edenler esasında kınanmayı, ayıplanmayı, suçlanmayı ve cezalandırılmayı hak edenlerdir. İşte bunlar için elem verici bir azabın hak olduğu haber verilmekte, böylece zalimlere gözdağı verilmesi arzu edilmektedir.

2. وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ اِنَّ ذٰلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ “Kim sabreder ve bağışlarsa şüphesiz ki bu (davranışı) yapılmaya değer işlerdendir.” Bu konunun ve ifadenin bir benzeri Lokmân 31/17’de yer aldığı üzere, Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik nasihatlerinde başa gelen sıkıntılara karşı sabretmek gerektiği ve bunun işlerin azim ve kararlılık gerektirenlerinden olduğu bir içerikte zikredilmektedir. Ayrıca benzer içerikte bir beyan Âl-i İmrân 3/186’da da söz konusudur.

Yüce Allah bu âyette adeta konuyu bitirmekte, her şeye rağmen yani haksızlıklara uğramasına rağmen her kim işini Allah’a havale eder,(105) sabreder ve muhatabını bağışlarsa onun bu tavrının takdire şayan ve sahibini değerli kılan bir davranış olduğunu, bunun gönülden istendiğini, sahibine özenilecek bir değer kattığını, ancak bunun azim ve kararlılık gerektiren işlerden olduğunu bildirmektedir.

“İyiliğe iyilikle karşılık vermek her yiğidin kârıdır; ancak kötülüğe iyilikle karşılık vermek ise mert yiğidin kârıdır” ve müslüman da mert olmayı başaran insandır. İşte âyetin özellikle vurgulamak istediği nokta bu olsa gerektir.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Merdâ ve Tıbb, 3. 2 - Semerkandî, age., III, 244; Taberî, age., XXV, 32.
• 3 - Râzî, age., XXVII, 172.
• 4 - Tirmizî, İmân, 11.
• 5 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 6 - Bakara 2/73, 145, 248, 259; Âl-i İmrân 3/13, 41, 49, 50; Mâide 5/114; En‘âm 6/4, 25, 35, 158; A‘râf 7/26, 103, 106, 132; Yûnus 10/21; Hûd 11/96; Yûsuf 12/35, 105; İbrahîm 14/5; Hıcr 15/81; İsrâ’ 17/1, 12; Meryem 19/10; Tâhâ 20/23, 42, 47, 56; Enbiyâ’ 21/32, 37; Mü’minûn 23/45; Şu‘arâ’ 26/4, 15, 128, 197; Neml 27/13, 52; Kasas 28/35, 36; Rûm 30/20, 21, 22, 23, 24, 25, 46, 58; Lokmân 31/31; Yâsîn 36/33, 36, 37, 41, 46; Sâffât 37/14; Mü’min 40/13, 23, 81; Fussılet 41/37, 39; Şûrâ 42/29, 32; Zuhruf 43/46, 48; Dühân 44/33; Ahkâf 46/27; Necm 53/18.
  • Bakara 2/73 Bakara 2/145 Bakara 2/248 Bakara 2/259 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/41 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/50 Mâide 5/114 En‘âm 6/4 En‘âm 6/25 En‘âm 6/35 En‘âm 6/158 A‘râf 7/26 A‘râf 7/103 A‘râf 7/106 A‘râf 7/132 Yûnus 10/21 Hûd 11/96 Yûsuf 12/35 Yûsuf 12/105 İbrâhîm 14/5 Hicr 15/81 İsrâ 17/1 İsrâ 17/12 Meryem 19/10 Tâhâ 20/23 Tâhâ 20/42 Tâhâ 20/47 Tâhâ 20/56 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/37 Mü'minûn 23/45 Şu‘arâ 26/4 Şu‘arâ 26/15 Şu‘arâ 26/128 Şu‘arâ 26/197 Neml 27/13 Neml 27/52 Kasas 28/35 Kasas 28/36 Rûm 30/20 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/25 Rûm 30/46 Rûm 30/58 Lokmân 31/31 Yâsîn 36/33 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/37 Yâsîn 36/41 Yâsîn 36/46 Sâffât 37/14 Mü'min 40/13 Mü'min 40/23 Mü'min 40/81 Fussilet 41/37 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/32 Zuhruf 43/46 Zuhruf 43/48 Duhân 44/33 Ahkâf 46/27 Necm 53/18
• 7 - Râzî, age., XXIX, 103.
• 8 - Semerkandî, age., III, 245; Taberî, age., XXV, 34; Zemahşerî, age., IV, 220; Râzî, age., XXVII, 175.
• 9 - İbrâhim 14/5; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/19; Şûrâ 42/33. 10 - Taberî, age., XXI, 84; Râzî, age., XXV, 162.
  • İbrâhîm 14/5 Lokmân 31/31 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33
• 11 - Semerkandî, age., III, 30; Taberî, age., XXI, 84. 12 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 13 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 14 - Semerkandî, age., III, 245; Taberî, age., XXV, 34; Zemahşerî, age., IV, 221. 15 - Zemahşerî, age., IV, 221.
• 16 - Semerkandî, age., III, 245; Taberî, age.,, XXV, 35. 17 - Yazır, age., VII, 29. 18 - Esed, age., s. 991.
• 19 - Nisâ’ 4/121; İbrahîm 14/21; Fussılet 41/48; Şûrâ 42/35; Kâf 50/36. 20 - Nisâ’ 4/121; İbrahîm 14/21; Fussılet 41/48.
  • Nisâ 4/121 İbrâhîm 14/21 Fussilet 41/48 Şûrâ 42/35 Kâf 50/36 Nisâ 4/121 İbrâhîm 14/21 Fussilet 41/48
• 21 - Âl-i İmrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57; Zümer 39/30. 22 - Âl-i İmrân 3/144; Nisâ’ 4/78; Ahzâb 33/16; Cum‘a 62/8.
  • Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57 Zümer 39/30 Âl-i İmrân 3/144 Nisâ 4/78 Ahzâb 33/16 Cum‘a 62/8
• 23 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 24 - Semerkandî, age., II, 641.
• 25 - Zemahşerî, age., III, 411.
• 26 - Nisâ’ 4/31. 27 - Mâide 5/90. 28 - Nahl 16/36; Zümer 39/17. 29 - Hacc 22/30. 30 - Hucürât 49/12. 31 - Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Nisâ 4/31 Mâide 5/90 Nahl 16/36 Zümer 39/17 Hacc 22/30 Hucurât 49/12 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 32 - Nisâ’ 4/31; Şûrâ 42/37; Necm 53/32;. 33 - Taberî, age., VIII, 166; Zemahşerî, age., II, 97. 34 - Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25. 35 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9. 36 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mütaffifûn 83/12. 37 - Bakara 2/283; İnsân 76/24. 38 - Mâide 5/106. 39 - Furkân 25/68. 40 - Bu konuda bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-s-m kökü.
  • Nisâ 4/31 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9 Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12 Bakara 2/283 İnsân 76/24 Mâide 5/106 Furkân 25/68
• 41 - Âl-i İmrân 3/135; En‘âm 6/151; A‘râf 7/28, 33; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; ‘Ankebût 29/45; Ahzâb 33/30; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 42 - Bakara 2/169; Nisâ’ 4/19, 22, 25; Yûsuf 12/24; Nûr 24/21; Talâk 65/1. 43 - Nisâ’ 4/15. 44 - A‘râf 7/80; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28. 45 - Bakara 2/268. 46 - Nahl 16/90. 47 - Bakara 2/169, 267; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/45. 48 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 2928; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 49 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Âl-i İmrân 3/135 En‘âm 6/151 A‘râf 7/28 A‘râf 7/33 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 ‘Ankebût 29/45 Ahzâb 33/30 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Bakara 2/169 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 Yûsuf 12/24 Nûr 24/21 Talâk 65/1 Nisâ 4/15 A‘râf 7/80 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Bakara 2/268 Nahl 16/90 Bakara 2/169 Bakara 2/267 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 50 - Semerkandî, age., III, 363.
• 51 - Buhârî, Edeb, 6; Nesâî, Tahrîm, 3. 52 - Buhârî, Şehâdât, 10; Ahmed b. Hanbel, V, 413. 53 - Semerkandî, age., III, 363.
• 54 - Taberî, age., IX, 155. 55 - Buhârî, Tevhîd, 2. 56 - Müslim, Fedâil, 65. 57 - Buhârî, Merdâ, 9; Müslim, Cenâiz, 11.
• 58 - Müslim, Birr, 87.
• 59 - İslâmoğlu, age., s. 930’da 53. not. 60 - Müslim, Fedâil, 141.
• 61 - Semerkandî, age., III, 246; Taberî, age., XXV, 37; Zemahşerî, age., IV, 222.
• 62 - İnsân 76/12. 63 - “Ödül vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191; Âl-i İmrân 3/136, 144, 145; Mâide 5/85; En‘âm 6/84; Tevbe 9/121; Yûnus 10/4; Yûsuf 12/22, 88; Nahl 16/31, 96, 97; Kehf 18/88; Tâhâ 20/76; Mü’minûn 23/111; Nûr 24/38; Furkân 25/15, 75; Kasas 28/14, 25; ‘Ankebût 29/7; Rûm 30/45; Secde 32/17; Ahzâb 33/24; Sebe’ 34/4, 37; Sâffât 37/80, 105, 110, 121, 131; Zümer 39/34, 35; Ahkâf 46/14; Necm 53/31; Kamer 54/14, 35; Vâkı‘a 56/24; İnsân 76/9, 12, 22; Murselât 77/44; Nebe’ 78/36; Beyyine 98/8.
  • İnsân 76/12 Bakara 2/191 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/144 Âl-i İmrân 3/145 Mâide 5/85 En‘âm 6/84 Tevbe 9/121 Yûnus 10/4 Yûsuf 12/22 Yûsuf 12/88 Nahl 16/31 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kehf 18/88 Tâhâ 20/76 Mü'minûn 23/111 Nûr 24/38 Furkân 25/15 Furkân 25/75 Kasas 28/14 Kasas 28/25 ‘Ankebût 29/7 Rûm 30/45 Secde 32/17 Ahzâb 33/24 Sebe' 34/4 Sebe' 34/37 Sâffât 37/80 Sâffât 37/105 Sâffât 37/110 Sâffât 37/121 Sâffât 37/131 Zümer 39/34 Zümer 39/35 Ahkâf 46/14 Necm 53/31 Kamer 54/14 Kamer 54/35 Vâkı‘a 56/24 İnsân 76/9 İnsân 76/12 İnsân 76/22 Mürselât 77/44 Nebe' 78/36 Beyyine 98/8
• 64 - Nebe’ 78/26. 65 - “Azap etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/87; Nisâ’’ 4/93, 123; Mâide 5/29, 33, 38, 95; En‘âm 6/93, 120, 138, 139, 146, 157, 160; A‘râf 7/40-41, 147, 152, 180; Tevbe 9/26, 82, 95; Yûnus 10/13, 27, 52; Yûsuf 12/25, 74, 75; İsrâ’ 17/63, 98; Kehf 18/106; Tâhâ 20/127; Enbiyâ’ 21/29; Neml 27/90; Kasas 28/84; Sebe’ 34/17, 33; Fâtır 35/36; Sâffât 37/39; Mü’min 40/40; Fussılet 41/27, 28; Ahkâf 46/20, 25; Haşr 59/17; Tahrîm 66/7; Nebe’ 78/26. 66 - Bakara 2/48. 67 - “Karşılık vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/48, 85, 123; İbrâhim 14/51; Tâhâ 20/15; Lokmân 31/33; Yâsîn 36/54; Mü’min 40/17; Şûrâ 42/40; Câsiye 45/14, 22, 28; Tûr 52/16; Necm 53/41; Rahmân 55/60; Leyl 92/19.
  • Nebe' 78/26 Âl-i İmrân 3/87 Nisâ 4/93 Nisâ 4/123 Mâide 5/29 Mâide 5/33 Mâide 5/38 Mâide 5/95 En‘âm 6/93 En‘âm 6/120 En‘âm 6/138 En‘âm 6/139 En‘âm 6/146 En‘âm 6/157 En‘âm 6/160 A‘râf 7/41 A‘râf 7/147 A‘râf 7/152 A‘râf 7/180 Tevbe 9/26 Tevbe 9/82 Tevbe 9/95 Yûnus 10/13 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/74 Yûsuf 12/75 İsrâ 17/63 İsrâ 17/98 Kehf 18/106 Tâhâ 20/127 Enbiyâ 21/29 Neml 27/90 Kasas 28/84 Sebe' 34/17 Sebe' 34/33 Fâtır 35/36 Sâffât 37/39 Mü'min 40/40 Fussilet 41/27 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/20 Ahkâf 46/25 Haşr 59/17 Tahrîm 66/7 Nebe' 78/26 Bakara 2/48 Bakara 2/48 Bakara 2/85 Bakara 2/123 İbrâhîm 14/51 Tâhâ 20/15 Lokmân 31/33 Yâsîn 36/54 Mü'min 40/17 Şûrâ 42/40 Câsiye 45/14 Câsiye 45/22 Câsiye 45/28 Tûr 52/16 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Leyl 92/19
• 68 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/24, 69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 69 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/24 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 70 - Lokmân 31/16; Necm 53/39-41. 71 - Zilzâl 99/7-8. 72 - Âl-i İmrân 3/5. 73 - Bakara 2/284. 74 - Mü’min 40/19-20.
  • Lokmân 31/16 Necm 53/41 Zilzâl 99/8 Âl-i İmrân 3/5 Bakara 2/284 Mü'min 40/20
• 75 - Mülk 67/13-14.
  • Mülk 67/14
• 76 - En‘âm 6/59. 77 - Kehf 18/49.
  • En‘âm 6/59 Kehf 18/49
• 78 - Kamer 54/52-53. Benzer bir âyet için bk. Mücâdele 58/6. 79 - Bakara 2/284. 80 - Hûd 11/106; Burûc 85/16. 81 - Enbiyâ’ 21/23. 82 - A‘râf 7/156. 83 - Nisâ’ 4/48, 116; Zümer 39/53.
  • Kamer 54/52 Mücâdele 58/6 Bakara 2/284 Hûd 11/106 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23 A‘râf 7/156 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Zümer 39/53
• 84 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 85 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Sebe’ 31/33; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 86 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Lokmân 31/33 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 87 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 88 - Yazır, age., VII, 32.
• 89 - Zemahşerî, age., IV, 223.
• 90 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 91 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 92 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 93 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 94 - Bakara 2/276. 95 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 96 - Nisâ’ 4/107. 97 - Nisâ’ 4/148. 98 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 99 - Enfâl 8/58. 100 - Nahl 16/23. 101 - Hacc 22/38.
  • Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38
• 102 - Şu‘arâ’ 26/93, 227; Şûrâ 42/39, 41; Muhammed 47/4; Kamer 54/10; Rahmân 55/35. 103 - Semerkandî, age., II, 298; Taberî, age., XXVI, 43; Zemahşerî, age., IV, 310. 104 - Semerkandî, age., III, 247; Zemahşerî, age., IV, 223.
  • Şu‘arâ 26/93 Şu‘arâ 26/227 Şûrâ 42/39 Şûrâ 42/41 Muhammed 47/4 Kamer 54/10 Rahmân 55/35
• 105 - Zemahşerî, age., IV, 223.