Enbiyâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 112 âyetten oluşan, adını içerdiği konular nedeniyle “peygamberler” anlamındaki الْاَنْبِيَآء el-enbiyâ’ kelimesinden alan Enbiyâ’ sûresi, inişe göre 79, resmî sıralamada ise 21. sûredir.

Enbiyâ’ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Tâhâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” (Tâhâ 7, 110; Enbiyâ’ 28); “Son Saat’in gerçekiliği” (Tâhâ 15; Enbiyâ’ 40); “Hz. Mûsâ’nın kıssasına yer verilmesi” (Tâhâ 9-99; Enbiyâ’ 48-50); “önceki nesillerin helak edilmeleri” (Tâhâ 128; Enbiyâ’ 70, 77) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Enbiyâ’ sûresi, mahşerdeki yargılamanın yaklaştığı, ancak insanların gaflet içinde bu gerçekten yüz çevirdikleri mesajıyla başlamakta, inkarcıların vahiy ve Hz. Peygamberle alay edişleriyle devam etmekte, vahyin indiriliş gayesi, inkarcıların durumu, tevhid vurgusu, peygamberlerin gönderiliş amacı, meleklerin durumu gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer verilmekte, her canın ölümü tadıcı olduğu hatırlatılmakta, insanoğlunun aceleciliği, Son Saat’in aniden geleceği, alay edenlerin feci akıbeti, mahşerdeki yargılamada herkes için terazi kurulacağı konuları üzerinde durulmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssası ile oldukça geniş bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, ayrıca Hz. Lût, Hz. İshak, Hz. Ya‘kûb, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ peygamberlere ve ayrıca Hz. Meryem’e dair kısa da olsa bilgiler verilmektedir.

92. âyetten itibaren, insanların ihtilafları, kıyametin yaklaşması, putperestlerin ve putlarının cehenneme atılacakları, iyi insanların korku ve dehşetlerden korunacağı, verilen bu bilgilerin evrensel olarak diğer vahiylerde de bulunduğu beyan edilmekte, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin görüntüsü olarak Hz. Peygamber’in bütün alemlere gönderildiği ve Yüce Allah’ın tek ilah olduğu bilgisine yer verilmektedir.

109. âyetten itibaren, Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin Son Saat’in zamanını bilemeyeceği, bütün gizli ve aşikar bilgilerin Yüce Allah’ta olduğu beyan edilerek, O’nun inkarcıların ve müşriklerin bütün nitelendirmelerinden uzak olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde mahşerin yaklaştığını, insanların umursamazlığını, müşriklerin Hz. Peygamber’le ve vahiy ile alay ediciklerini, önceki kavimlere uyguladığı sünnetini, peygamberlerin bazı özelliklerini ve vahiyde müminlerin şeref ve haysiyetinin bulunuşunu beyan etmektedir.

a) Mahşer ve İnkarcıların Duyarsızlığı

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde insanların hesaba çekilmelerinin yaklaştığını, hal böyle iken onların gaflette olmaya devam ettiklerini, kendilerine, Rablerinden her yeni mesaj geldiğinde mutlak sûrette bunu oyun ve eğlence sayarak dinlediklerini, kalplerinin hep eğlencede (gaflette) olduğunu beyan etmekte, o zalimlerin şu gizli fısıltıyı yaptığını bildirmektedir: “Bu (Muhammed), sizin gibi bir beşer olmaktan başka nedir ki! Siz şimdi göz(ünüz) göre göre büyüye mi kapılıyorsunuz?”

ı. Hesabın Yaklaşması

اِقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ ف۪ي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ “İnsanların hesab(a çekilmeler)i yaklaştı. Onlar (ise) gaflet içinde yüz çevirmektedir.”

Âyetteki اِقْتَرَبَ ıkterabe fiili “yaklaştı”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; حِسَابُهُمْ hısâbuhum tamlaması “onların hesabı”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; ف۪ي غَفْلَةٍ fî ğafletin ifadesi “gaflette, gaflet içerisinde”; مُعْرِضُونَ mu‘ridûne kelimesi “yüz çevirenler(dir), yüz çevirici(dir)ler” demektir.

Burada Son Saat’in yani hesap gününün yaklaştığı ve insanların umursamaz tutumları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insanların hesaba çekilme zamanının yaklaştığını bildirmektedir. Bu gerçek, yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/97’de verilen bilgi ve Kamer 54/1’de geçen “Son Saat yaklaştı ve ay da yarılmış (olacak)tır” cümlesiyle benzer bir mesaj içermektedir.

Dahası Nebe’ 78/40’ta yer alan “Sizi yakın bir azapla uyarıyorum” ve Me‘âric 70/6-7’de verilen “Onlar onu uzak görüyorlar; biz ise yakın görüyoruz” şeklinde verilen bilgi de bu çerçevede aynı hakikate dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber, “Ben ve Son Saat şu iki parmağım gibidir”(1) buyurarak, bu yakınlığın derecesini ortaya koymuştur.

Asırlar geçmesine ve muhtemelen daha nice asırlar da geçecek olmasına rağmen, Yüce Allah’ın kıyametteki yargılama için “yaklaştı” demesinin muhtemel sebebi Hacc 22/47 ve Secde 32/’te beyan edildiği gibi, O’nun katında bir günün bizim saymakta olduğumuz 1000 yıl gibi oluşu nedeniyledir. Yüce Allah için zaman söz konusu olmaması nedeniyle her şey O’na yakındır; yakınlık ve uzaklık daha çok insanlar için söz konusu kavramlardır. Nitekim Me‘âric 70/6-7’de insanların hesap gününü uzak gördükleri, oysa Yüce Allah’ın bunu yakın gördüğünün beyan edilmesi de aynı nedene bağlıdır.

Yüce Allah mahşerdeki yargılamanın yakın olduğunu bildirmesine rağmen, insanların bu gerçekten habersiz bir şekilde hak ve hakikatten yüz çevirdğini haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak nankör insanların duyarsızlığı bağlamında Kamer 54/2-3’te şöyle buyurulmaktadır: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler. Kendi arzularına uyarak (gerçeği, Peygamber’i) yalanladılar. Oysa her iş amacına ulaşacaktır.” Kur’ân’da pek çok âyette(2) nankör insanların bu şekilde hakikatlerden yüz çevirdikleri, kınandıkları ve bunun sonucuna katlanacakları beyan edilmektedir.

ıı. Vahiy İle Alay Edişleri

مَا يَاْت۪يهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ اِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ يَلْعَبُونَ “Kendilerine, Rablerinden her yeni mesaj geldiğinde, elbette bununla hep alay ederek dinlemişlerdi.”

Âyettek مَا يَاْت۪يهِمْ mâ ye’tîhim fiili “onlara gelmez ki”; مِنْ ذِكْرٍ min zikrin kelimesi “herhangi bir hatırla(t)ma, öğüt”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; مُحْدَث muhdesin kelimesi “sonradan, yeni”; اِلَّا اسْتَمَعُوهُ ille’steme‘ûhu ifadesi “onu dinlemiş olmasınlar, (onu mutlaka dinlerler)”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; يَلْعَبُونَ yel‘bûne fiili ise “oyun edinirler, alay ederler, (onu alay ederek dinlerlerdi)” demektir.

Burada inkarcıların vahye diar olumsuz ve alaycı tavırları gündeme getirilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/5’te de yer aldığı üzere, bu âyette Yüce Allah müşriklerin durumunu deşifre etmekte, kendilerine gelen her yeni hatırlatmadan yüz çevirmekte olduklarını haber vermektedir. Bilindiği ve tefsirimizin ilk cildi Giriş kısmında detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden birisi de zikr (zikrâ, tezkirah) “hatırlama, hatırlatma” kelimesidir. Bu yüzden, âyette ذِكْرٍ zikr kelimesinin getirilme sebebi, vahyin sunduğu prensiplerin fıtrata uygun olduğunu, Yüce Allah’ın fıtrata yazdığı esasların hiçbirini saf insan aklının ve iradesinin yadırgamayacağını göstermektir.

Hatırlatılan şeyler önceden bildirilen şeyler olduğu için, âyette başka bir kelime değil de ذِكْرٍ zikr kelimesi tercih edilmiştir. Ayrıca hem bu âyetteki رَبِّهِمْ rabbihim “Onların Rabbi” tamlaması, hem de Şu‘arâ’ 26/5’teki الرَّحْمٰنِ er-rahmân kelimesi Yüce Allah’ın zikr gönderirken kullarına olan merhametini ve sahipleniciliğini ortaya koymaktadır.

Bu arada âyette geçen مُحْدَث muhdes kelimesi de vahiy akışının devam ettiğini, harf, kelime ve cümle halindeki Kur’ân kelimelerinin de mahlûk, yani yaratılmış olduğunun bir delilidir. İlâhî kelâm olan Kur’ân Yüce Allah’ın ezelî bir sıfatıdır; yani sonradan yaratılmış değildir. Ancak bu kelamın lafız dediğimiz sese veya şekle dönüşmüş hali yaratılmıştır; çünkü bütün diller gibi Arapça da sonradan meydana getirilmiştir. Bunun ilâhî kelamın ezeli oluşuna aykırı bir durumu da kesinlikle söz konusu değildir.

Kur’ân’ın mahlûk olup olmadığı meselesinde yaşanan derin tartışmaların çok da anlamlı olmadığı bu şekilde ortaya çıkmaktadır. Kelâmullâh olarak vahiy ezelidir, mahlûk değildir; ancak bunun lafza, sese ve kelimelere dönüşmüş hali ise mahlûktur. Çünkü مُحْدَث muhdes kelimesi “yeni, sonradan olan” manasına gelmektedir; gerçeği Yüce Allah bilir.

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/2, hem de Şu‘arâ’ 26/5. âyeti birlikte düşündüğümüzde, müşrik kafanın gerçeklere itibar etmediği ve alay ettikleri görülmektedir. Nitekim bir sonraki âyet olan Enbiyâ’ 21/3’te bunların kalplerinin eğlencede olduğu, Hz. Peygamberle ilgili olarak aralarında gizlice “Bu (Muhammed de) sizin gibi beşerden başka bir şey mi ki!” dedikleri haber verilmektedir. Müşrikler ilâhî öğretiler kendilerine tebliğ edilirken ya hiç dinlememişler ya da alay ederek dinlemişlerdi. İki durumda da sonuç değişmemiş, gerçeklerden yüz çevirmişlerdi.

Mekkeli inkârcı müşrikler her hakikati ellerinin tersiyle itmiş, hiçbir öğretiye itibar etmemişlerdi. Konuyla ilgili söz konusu iki âyetteki... اِلَّا مَا mâ … illâ ile yapılan hasr/kasr ifade tekniği bunu “vurgulu” bir şekilde göstermektedir. En‘âm 6/4-5 ve Yâsîn 36/30, 46. âyetlerde de geçen benzer ifadeler onların şirkteki kararlılıklarının, âyeti, mesajı ve hakikati yalanlayıp alay edişlerinin, gerçeklerden yüz çevirmelerinin birer delili olarak görülmelidir. Demek ki müşrikler her yeni mesaja karşı yeni bir karşı çıkış üretmiş ve hak yoldan sapmışlardı.

Âyetin sonunda yer alan وَهُمْ يَلْعَبُونَ ve hum yel‘abûne cümlesi onların vahye ve risalete karşı takındıkları alaycı tavırları göstermektedir. Buradaki يَلْعَبُونَ yel‘abûne fiili “alay etmek”, “eğlenmek”, “oyun eğlence edinmek”(3) gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla müşriklerin ve inkarcıların vahyin gerçeklerine karşı takındıkları olumsuz tavrı ortaya koymaktadır.

Bu noktada konuyla ilgili iki âyeti daha mutlak surette hatırlatmakta yarar vardır. Bu bağlamda Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da müşriklerin şirkte ve küfürde kararlı oldukları, kendilerini uyarıp uyarmamanın onlarda herhangi bir değişiklik meydana getirmediği, çünkü iman etmeyecekleri beyan edilmektedir. Küfürde ısrarcı olmalarının sonucunda kalpleri ve kulakları mühürlenmiştir; gözlerine de perdeler çekilmiştir. Mühür ve perde “sonuç”tur; “sebep” ise onların küfürdeki kararlılıklarıdır.

ııı. Hz. Peygamber’le Alayları

لَاهِيَةً قُلُوبُهُمْ وَاَسَرُّوا النَّجْوٰى اَلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا هَلْ هٰذَآ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ اَفَتَاْتُونَ السِّحْرَ وَاَنْتُمْ تُبْصِرُونَ “Kalpleri hep eğlencede (gaflette) olduğu halde (onu dinlerlerdi). O zalimler şu gizli fısıltıyı yapmışlardı: Bu (Muhammed) sizin gibi bir insandan başka nedir ki! Siz şimdi göz göre göre büyüye mi geliyorsunuz (büyüye mi kapılıyorsunuz)?”

Âyetteki لَاهِيَةً lâhiyeten kelimesi “eğlencede (iken)”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”;وَاَسَرُّوا ve eserrû fiili “ve gizlemişlerdi”; النَّجْوٰى en-necvâ kelimesi “(şu) gizli konuşmayı”; اَلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalimlik yapanlar, haksızlık edenler”; هَلْ هٰذَآhel hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا بَشَرٌ illâ istisnası sorusu “herhangi bir insandan, beşerden başka bir şey (değildir)”; مِثْلُكُمْ mislüküm tamlaması “sizin benzeriniz gibi”; اَفَتَاْتُونَ efete’tûne sorusu “geliyor musunuz, kapılıyor musnuz, uyuyor musunuz”; السِّحْر es-sıhra sözcüğü “büyüye”; وَاَنْتُمْ ve entum zamiri “ve siz (şöyle iken)”; تُبْصِرُونَ tubsırûne fiili ise “görmektesiniz, göz göre göre, bile bile” demektir.

Burada müşriklerin alaycılıkları ve birbirlerini aldatma girişminde bulundukları çeşitli sözleri gündeme getirilmektedir.

1. لَاهِيَةً قُلُوبُهُمْ “Kalpleri hep eğlencede (gaflette) olduğu halde (onu dinlerlerdi).” Âyetin bu ilk cümlesi önceki âyetle ilişkilidir ve oradaki mesajı açıklamak üzere bir mana içermektedir. Yüce Allah inkarcı müşriklerin vahyi oyun ve eğlence yerine koyup dinlerlerken aynı zamanda iç dünyaları hakkında da bilgi vermeye devam etmektedir. Buna göre, önceki âyetin sonunda yer alan وَهُمْ يَلْعَبُونَ ve hum yel‘abûne cümlesi bu şekilde açıklanmaktadır.

Bu çerçevede Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve “eğlence” manasındaki lehv kökünden gelen لَاهِيَة lâhiyeh kelimesine yer verilmektedir. Bu kelime kalplerinin “oyuna dalar bir halde olduğunu”, “lakaytlık içinde bulunduğunu”, “geçici hevesler peşinde koştuğunu”, “akıllarının oyunda ve oynaşta olduğunu”, “kalplerinin gaflette oluşunu”(4) beyan etmekte, her halleriyle gayrı ciddi bir umursamazlık içerisinde yüzdüklerini, meselenin ciddiyetine yakışır bir tavır sergilemediklerini apaçık bir şekilde ortaya koymaktadır.

2. وَاَسَرُّوا النَّجْوٰى اَلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا هَلْ هٰذَآ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ “O zalimler şu gizli fısıltıyı yapmışlardı: Bu (Muhammed) sizin gibi bir insandan başka nedir ki!” Yüce Allah baştan beri haklarında bilgi verdiği bu olumsuz insan tipinin ortaya koyduğu alaycı tavırlarının devamı olarak aralarında gizlice bir şeyler fısıldaşmakta olduklarını da haber vermektedir.

a)وَاَسَرُّوا النَّجْوٰى اَلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا “O zalimler şu gizli fısıltıyı yaptılar:” Benzer bir konunun ele alındığı İsrâ’ 17/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendi aralarında fısıldaşırlarken zalimler ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz!’ diyorlardı.” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’i dinlerlerken kendi aralarında fısıldaştıklarını haber vermekte ve bu zalimlerin çevrelerinde bulunanları ayıpladıklarını, kendilerince onları uyardıklarını bildirmektedir.

Başta Velîd b. Muğîra olmak üzere müşriklerin Dâru’n-Nedve denen yerde bir araya gelip kendi aralarında fısıldaştıkları beyan edilmektedir.(5) Anlaşılıyor ki, müşrikler Hz. Peygamber’i dinlediklerinde muhataplarını ayıplamak ve vahyi yalanlamak için özel bir çaba içerisine girmişlerdi. Burada geçen نَجْوٰى/ النَّجْوٰى necvâ/en-necvâ kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(6) geçmekte ve “gizli konuşma, fısıldaşma” manasına gelmektedir. Benzer bir gizli toplantı uygulamasının Firavun tarafından da uygulandığı Tâhâ 20/62’den anlaşılmaktadır.

b) هَلْ هٰذَآ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ “Bu (Muhammed), sizin gibi bir beşer olmaktan başka nedir ki!” Yüce Allah şirke batmış inkarcılara bu âyette zalimler demektedir. Çünkü şirk Lokmân 31/13’te belirtildiği gibi büyük bir zulümdur. İşte bu zalimler kendi aralarındaki fısıldaşmalarında Hz. Peygamber için “bu da sizin gibi bir beşerden başka bir şey değil ki!” diyerek, onun vahye muhatap oluşunu hafife almış, kendi akıllarınca onunla alay etmişlerdi. Oysa Kur’ân’da Hz. Peygamber’in zetan insan olduğu vurgulanmakta, sadece vahye muhatap olması bakımından diğer insanlardan farklı olduğu beyan edilmektedir.(7)

Onlar Hz. Peygamber’in beşer oluşunu gündeme getirerek bir beşere itaat edilmesinin hüsrana sebep olacağı kanaatlerini dile getirmiş oluyorlar. Nitekim Mü’minûn 23/34’te inkarcı muhataplarının “Hz. Hûd” için, Kamer 54/24’te ise Semûd kavminin “Hz. Sâlih” için söyledikleri de aynıydı.

Hûd 11/ 27’de de ifade ettiğimiz züere, Hz. Nûh’un kavmi içerisinde yer alan kâfir yöneticiler Hz. Nûh’u hafife almak ve onunla alay etmek için kendisine “sen de bizim gibi bir beşersin” demişlerdi. Benzer küçümseme ve alaycılık ifadeleri, İblis’in Hz. Âdem’e yönelik sözlerinde de yer almaktaydı.(8)

Buradan hareketle, insanlarla alay edenlerin aslında İblis’in yolunu izlediklerini ve nihayet onunla aynı akıbeti yaşayacaklarını söyleyebiliriz. İnkârcıların müminlerle alay edip onları küçümsemesi, Hz. Nûh,(9) Hz. Hûd,(10) Hz. Sâlih,(11) Hz. Şuayb(12) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere Hz. Muhammed(13) için olduğu gibi, bütün peygamberler için de yaşanmıştı.(14)

Bütün peygamberlerle olduğu üzere, Hz. Peygamberle de alay edilmiş, getirdiği esaslarla dalga geçilmiştir.(15) Hatta İsrâ’ 17/90-94’te çeşitli sıradışı ve olağanüstü isteklerde bulunan Mekkeli müşrikler sonunda bir beşerin peygamber olarak görevlendirilmesini kabul etmeyerek alaycı bir dille risaleti reddetmişlerdi. Kendilerini üstün gören bu kibirli yöneticiler, peygamberliğin esasında kendilerine verilmesini istiyor görüntüsüne girdikleri için, beğenmedikleri, hor ve hakir gördükleri bir kişinin peygamber olarak görevlendirilmesini içlerine sindirememiş ve onun risaletini reddetmişlerdir.

Esasında toplumun ileri gelenleri manasında ekâbir takımı genellikle suçlular olarak tanıtılmakta ve hakikati temsil etmedikleri En‘âm 6/123’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Böylece biz, her kasabada, oralarda bozgunculuk yapmaları için, günahkârlarını liderler yaptık. Onlar yalnız kendilerini aldatırlar, ama farkında olmazlar.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ifade edildiği üzere, Mekkeli müşrikler de onu küçük görmüş, onunla alay etmişlerdi. Peygamberlere bu türden sözler söyleyenler esasında kendi türlerinden ümitlerini kesenlerdir.

3. اَفَتَاْتُونَ السِّحْرَ وَاَنْتُمْ تُبْصِرُونَ “Siz şimdi göz göre göre büyüye mi geliyorsunuz (büyüye mi kapılıyorsunuz)?” Burada geçen “büyüye gelmek” ifadesi “büyüye kapılmak”, “büyüye aldanmak”, “büyülenmek” veya “kendilerince yalan olduğuna inandıkları şeyi tasdik etmek”(16) gibi anlamlarda yorumlanabilir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendi aralarındaki fısıldaşmalarında dile getirdikleri ifadelerden birisinin de işte bu olduğunu haber vermekte, bu şekilde birbirlerini uyardıklarını veya müminleri kendilerince ayartmaya çalıştıklarını bildirmektedir. Büyü olduğunu bile bile, bunun böyle olduğunu göre göre bir büyüye mi inanacaksınız?” diyerek, kendilerini ve çevrelerini ayartmanın peşine düşmüşler, vahyin insanları etkilemesinden onları vazgeçirme çabası içerisine girmişlerdi. Müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı burada dile getirdikleri suçlamaların devamı iki âyet sonra gelmektedir.

b) İlâhî Bilgi ve Hz. Peygamber’e Karşı Suçlamalar

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde Hz. Peygamber’in “Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir” dediğini, buna cevap olarak müşriklerin “Hayır, (bunlar) karmakırışık (saçma sapan) rüyalardır; bilakis onu kendisi uydurmuştur; aksine (dahası) o, bir şairdir. (Eğer öyle değilse) bize hemen, öncekilere gönderilenin benzeri bir âyet (delil) getirsin” sözlerini haber vermektedir.

Ardından, “Bunlardan önce helâk ettiğimiz hiçbir belde iman etmemişti; şimdi bunlar mı iman edecekler?” buyrularak, inkarcıların bu olumsuz tutumundan etkilenen Hz. Peygamber’e moral verilmesi amaçlanmaktadır.

ı. Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

قَالَ رَبّ۪ي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “(Peygamber) şöyle demişti: Rabbim, yerde ve gökte(ki her) sözü bilir. O, es-semî‘dir (her şeyi hakkıyla işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; الْقَوْل el-kavle kelimesi “sözü, söylenenleri”; فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi ifadesi “gökte”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde”; وَهُوَ ve huve zamiri “ve O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada müşriklerin suçlamalarına Hz. Peygamber’in verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ رَبّ۪ي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “(Peygamber) şöyle demişti: Rabbim, yerde ve gökte(ki her) sözü bilir.” Bu anlamda olmak üzere, Yüce Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini içeren çeşitli âyetler vardır.(17) Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı giriştikleri bu hadsiz saldırılara karşılık olarak, Nebî (as)’ın “bütün gerçekleri Yüce Allah’ın bildiğini” söylediğini aktarmaktadır. Hz. Peygamber müşriklerin gizlice kendi aralarında neleri fısıldadıklarını Yüce Allah’ın bildiğini hatırlatarak, bir anlamda içlerinden geçirdiklerini de açığa vurduklarını da Yüce Allah’ın bildiğini beyan etmekte, bu arada söz konusu durumdakilere bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Âyette geçen الْقَوْل el-kavl kelimesinden asıl maksadın Furkân 25/6’da da zikredildiği üzere, içlerinde sakladıkları “sır”(18) olduğu anlaşılmaktadır. Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi konusunu Bakara 2/33’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

2. وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “O, es-semî‘dir (her şeyi hakkıyla işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Hz. Peygamber’in müşriklere yönelik sözlerinde Yüce Allah’ın her şeyi işiten ve her şeyi bilen sıfatlarını zikretmesi bağlam gereği son derece uyumlu ifadelerdir. Bu sıfatlar müşrik muhataplara gözdağı niteliğinde bir anlam içermekte ve Rabbimizin her şeyden hakkıyla haberdar olduğu gerçeğini bütün insanlığa tebliğ etmek yani iletmek istemektedir.

ıı. Hz. Peygamber’e Müfteri ve Şair Demeleri

بَلْ قَالُوٓا اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ بَلِ افْتَرٰيهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَاْتِنَا بِاٰيَةٍ كَمَآ اُرْسِلَ الْاَوَّلُونَ “(Müşrikler:) ‘Hayır! (Bunlar) karmakarışık rüyalardır; aksine onu kendisi uydurmuştur; dahası o bir şairdir. (Öyle değilse) bize hemen, öncekilere gönderilenin benzeri bir ayet (mucize) getirsin!’ demişlerdi.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ adğâsü ahlâmin tamlaması “(bunlar) karmaşık rüyalar(dır), düşler(dir)”; افْتَرٰيهُ ifterâhu fiili “onu kendisi uydurmuştur”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُوَ huve zamiri “o”; شَاعِر şâ‘ırun kelimesi “bir şair(dir)”; فَلْيَاْتِنَا fe’lye’tinâ isteği “bize gitirsin”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “herhangi bir delil, ayet”; كَمَآ اُرْسِلَ kemâ ursile ifadesi “gönderildiği gibi”; الْاَوَّلُون el-evvelûne kelimesi ise “öncekilere” demektir.

Burada müşriklerin hem vahye hem de Hz. Peygamber’e karşı suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. بَلْ قَالُوٓا اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ “(Müşrikler:) ‘Hayır! (Bunlar) karmakarışık rüyalardır.” Hz. Peygamber’in kendilerine verdiği cevabın sonrasında müşrikler kendi saçma suçlamalarına devam etmişler ve risalet adına kendilerine aktarılan bilgilerin “karmakarışık rüyalar” olduğunu dile getirmişlerdi. Yûsuf 12/44’te beyan edildiği üzere, Kral’ın gördüğü rüyalar için rüya yorumcuları işte bu ifadeyi kullanmışlardı. Müşriklerin vahiy için dile getirdikleri اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ adğâsü ahlâmin tamlaması “karmakarışık, saçmasapan rüyalar, düşler” manasına gelmekte, onların vahyi “anlaşılmaz sözler”, “karmakarışık rüyalar” veya düşler” şeklinde nitelendirdikleri ortaya konulmaktadır.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz gibi, keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, ne zamanki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişmiş oldu. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları öncelikle ve özellikle Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin Kur’ân’ın “Hz. Peygamber’in uydurması”,(19) “öncekilerin masalları”,(20) “geçmişten gelen büyü”,(21) “açık bir büyü”,(22) “karmakarışık rüyalar”,(23) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(24) “eski bir yalan, iftira”(25) veya “bir beşer sözü”(26) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(27) Bu suçlamalara karşılık Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(28) “onu şeytanların indirmediği”ni,(29) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(30) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(31)

Onların bu türden suçlamalarından vazgeçip kendilerince başka kanaatler ileri sürdüklerine dair bir örnek de Müddessir 74/24-25’te şu şekilde dile getirilmektedir: “(O nankör kişi), ‘Bu (vahiy, Kur’ân), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir; bu, insan sözünden başka bir şey değildir’ dedi.” İşte bu örnekler onların ne kadar kararsızlık ve şaşkınlık içinde bulunduklarını açıkça göstermektedir. Esasında bu tür ifadeleri bazı sözlerinden vazgeçmeleri olarak değil de bazen bir şekilde, bazen başka şekillerde suçlamaları olarak da anlayabiliriz. Hatta bazılarının bir şekilde diğer kısmının başka şekillerde alay ettikleri veya suçladıkları da düşünülebilir.

2. بَلِ افْتَرٰيهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ “aksine onu kendisi uydurmuştur; dahası o bir şairdir.” Müşrikler vahye “karmakarışık rüyalar” dediklerinde bunun bir kısmının olsun anlaşılabileceği veya ehli tarafından yorumlanabileceği ihtimalini akıllarına getirdikleri için bu sözlerinden vazgeçmişler ve vahyi Hz. Peygamber’in uydurduğunu söylemişler, bundan da vazgeçerek onu şair olmakla suçlamışlardı.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, müşriklerin Hz. Peygamber’e, müminlere ve vahye karşı çeşitli iftiralar, hakaretler ve alaycılık sözleri ileri sürmüşlerdi. Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(32) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(33) “şâ‘ır (şâir)”,(34) “sâhır (büyücü)”,(35) “meshûr (büyülenmiş)”,(36) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(37) “müfterî (iftiracı)”,(38) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(39) “kezzâb (çok yalancı)”,(40) “dâllûn (sapkın(lar)”(41) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(42) diyorlardı.

İşte bu suçlamalardan ikisi olarak yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede Hz. Peygamber’i önce “müfteri”, sonra da “şair” olarak suçladıklarına dair bilgilere yer verilmektedir. İnkarcılar Hz. Peygamber’in hem müfteri hem de şair olduğunu ifade etmeye çalışmışlar, çevrelerinde bulunanları kendilerince uyarmaya gayret etmişlerdi.

3. فَلْيَاْتِنَا بِاٰيَةٍ كَمَآ اُرْسِلَ الْاَوَّلُونَ “(Öyle değilse) bize hemen, öncekilere gönderilenin benzeri bir ayet (mucize) getirsin!’ demişlerdi.” Müşriklerin bu türden delil veya mucize istekleri konusunda Kur’ân’da çeşitli âyetler yer almaktadır.

Müşriklerin mucize istekleriyle ilgili olarak En‘âm 6/124’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.”

Mekkeli müşrikler’in Hz. Peygamber’in risaletine dair beklentilerinden birisi de “meleklerin” indirilmesidir. Bu istek En‘âm 6/8’de şu şekilde yer almaktadır: “Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya! dediler. Eğer biz öyle bir melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olur, artık kendilerine göz bile açtırılmazdı.” Yüce Allah peygamberlik göreviyle ilgili esasları kendisi belirlemiş olduğu için, inkârcıların isteklerine göre hareket etmek gibi bir durumu söz konusu değildi.

Müşriklerin Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları beyan edilmektedir. Bu bağlamda Furkân 25/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi, Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri görme dilekleriydi.(43)

Müşriklerin mucize istekleri konusunda En‘âm 6/7-8, A‘râf 7/203, Ra‘d 13/7, İsrâ’ 17/59 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele almaya çalışmıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu konuyla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(44)

Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise “bir hazine indirilmesi” yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkansız istekleri dile getirilmektedir.

ııı. İman Etmeme Kararlılıkları

مَآ اٰمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْيَةٍ اَهْلَكْنَاهَا اَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ “Bunlardan önce helak ettiğimiz hiçbir şehir (halkı) iman etmemişti; şimdi bunlar mı iman edecekler!”

Âyetteki مَآ اٰمَنَتْ mâ âmenet fiili “iman etmemiştir”; قَبْلَهُمْ kablehum ifadesi “onlardan önce”; مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin ifadesi “herhangi bir belde”;اَهْلَكْنَاهَا ehleknâhâ fiili “biz onları helak etmiştik”; اَفَهُمْ efehum sorusu “onlar mı”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “iman edecekler(miş)” demektir.

Burada müşriklerden daha önce yaşamış ve iman etmedikleri için helak edilen kavimler bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcıların ve müşriklerin alaycı ve inkarcı tutumlarına cevap vermek üzere bu âyette bir anlamda Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermektedir. Önceki nesillerin de bunlar gibi pek çok konuda sıra dışı delil yani mucize istedikleri, ancak istekleri yerine getirilmesine rağmen, mucizelere inanmadıkları, bu yüzden de iman etmemenin sonucunda helak edildikleri hatırlatılmaktadır. Demek ki risalete dair mucize isteği doğru ve faydalı bir şey değildir. Çünkü onlara inanılmadığı gibi bunun sonucunda helak edildikleri de bilinmektedir.

Bu gerçeğe rağmen, dahası Hz. Peygamber’e Kur’ân dışında mucize verilmediği İsrâ’ 17/59 ve ‘Ankebût 29/50/51’de açıkça ifade edilmesine rağmen, kültürümüzde yarıştırılan mucizelerin Kur’ân’dan ne kadar yoksun ve vahye ne kadar uzak oldukları aşikar bir şekilde görülmektedir.

c) Risaletin Mahiyeti ve Vahyin İtibar Oluşu

Yüce Allah, sûrenin 7-10. âyetlerinde Hz. Peygamber’den önce de kendilerine vahyedilenlerden başkasını peygamber olarak göndermediğini, eğer bilmiyorlarsa bilenlerden sormaları gerektiğini, peygamberleri yemek yemez birer (cansız) ceset olarak yaratmadığını, onların da bu dünyada çok uzun kalıcı olmadıklarını bildirmektedir.

Ardından, peygamberlere verilen ilahi sözün yerine getirildiği, böylece hem onların, hem de başka müminlerin kurtuluşa erdirildiği, haddi aşanların da helâk edildiği ifade edilmektedir. Bu arada içinde inananların şeref ve haysiyetlerinin bulunduğu bir kitabın yani Kur’ân’ın indirildiği bildirilmekte, aklını kullanmayanlar ise kınanmaktadır.

ı. Peygamberlerin Evrensel Özellikleri

وَمَآ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ اِلَّا رِجَالًا نُوح۪يٓ اِلَيْهِمْ فَسْـَٔلُوٓا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَا يَاْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِد۪ينَ “Biz senden önce de kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını (peygamber) olarak göndermedik. Bilmiyorsanız zikr (Kur’an) ehline sorun! Biz onları (peygamberleri), yemek yemeyen birer ceset olarak yaratmadık. Onlar (bu dünyada) ebedi kalıcı da değillerdi.”

Buradaki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “ve biz (elçi, peygamber) göndermemiştik”; قَبْلِكَ kableke ifadesi “senden önce”; اِلَّا رِجَالًا illâ ricâlen ifadesi “adamlardan, erkeklerden başkasını”; نُوح۪ي nûhî fiili “vahyediyorduk”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; فَسْـَٔلُوا fes’elû emri “sorun”; اَهْلَ الذِّكْرِehle’z-zikri tamlaması “zikir ehline, vahyi bilenlere”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer siz (şöyle) iseniz”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne fiili “bilmiyorsanız”; وَمَا جَعَلْنَاهُمْ ve mâ ce‘alnâhum fiili “ve biz onları (şöyle) kılmamıştık, yapmamıştık”;جَسَدًا ceseden kelimesi “beden, ceset”; لَا يَاْكُلُونَ lâ ye‘külûne fiili “yememekte (olan)”; الطَّعَام et-ta‘âme sözcüğü “gıda, yemek”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû fiili “onlar (şöyle)dirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi ise “çok çok uzun yaşayanlar, çok uzun yaşamamışlardı” demektir.

Burada risalet kurumu ve bu gerçeği bilmeyenlerin bilenlere sorması gerektiği ile peygamberlerin ne olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ اِلَّا رِجَالًا نُوح۪يٓ اِلَيْهِمْ فَسْـَٔلُوٓا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Biz senden önce de kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını (peygamber) olarak göndermedik. Bilmiyorsanız zikr (Kur’an) ehline sorun!” Bu âyetin bir benzeri Nahl 16/43’te geçmektedir. Bu nedenle, âyette yer alan bazı konulara dair önemli bilgileri orada verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

a) وَمَآ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ اِلَّا رِجَالًا نُوح۪يٓ اِلَيْهِمْ “Senden önce de, kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden (kişilerden) başkasını (peygamber) olarak göndermedik.” Bu gibi âyetlerde Yüce Allah’ın insanlığı peygambersiz bırakmadığı beyan edilmektedir. “Senden önce de, şehirlerin halkından kendilerine vahyettiğimiz adamlardan başkasını peygamber olarak göndermedik” mealindeki Yûsuf 12/109’da da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da benzer içeriklerde yer alan ifadeler dört kez(45) zikredilmekte ve Yüce Allah Hz. Peygamber’den önce de çeşitli şehirlerin halklarından kendilerine vahyetmekte olduğu peygamberler gönderdiğini beyan etmektedir.

Vahye muhatap olanların رِجَال ricâl yani “adamlar, erkekler” olduğu ifade edilmektedir. Buradan hareketle, peygamberlerin sadece “erkeklerden” seçilmiş olduğu söylenebilir.(46) Zaten Kur’ân’da ismi geçen peygamberlerin hepsi erkektir. Çekilen sıkıntılar ve devlet yönetimi, savaşlar, imamet vs. ağır yükümlülükler erkeklerin dayanıklılığına göredir.

Ancak bu kelimeyi “melek peygamber” beklentisi içinde olan muhatapları düşünerek “insan, yiğit” manasına alarak yorumlamak da elbette mümkündür. Müfessirlerimizin bir bölümü bu kanaattedir.(47)

Esasında bir sonraki âyette peygamberlerin özellikleri bağlamında özellikle “erkeklerin” değil, “insanların” nitelikleri üzerinden mesajlar verilmesi de bu yaklaşımın delili olarak gösterilebilir. Dahası, Enbiyâ’ 21/25 ve Hacc 22/52’de gönderilenlerin “rasûl” olmalarına gönderme yapılması, maksadın cinsiyet belirlemek olmadığını, melek peygamber beklentisine bir cevap olarak insan peygamber gönderildiğini vurgulamak şeklinde de elbette anlaşılabilir.

Müşriklerin “melek peygamber” beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(48) Onların risalet algısı konusunu Furkân 25/7-8’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Hz. Muhammed son nebidir, son rasûldür. Artık hak ve hakikatin insanlığa tebliğ görevi, yaşadığı dönemde Hz. Peygamber’e, sonrasında ise ümmetine verilmiştir. Başka peygamber beklentileri boşunadır.

En‘âm 6/19’da beyan edildiği gibi, artık peygamber olarak uyarıcı gelmeyeceği için uyarıcının değil, ümmet olarak uyarının bütün muhataplara ulaştırılması esastır. Fert olarak risalet Hz. Peygamber’le bitmiştir; ancak ümmet olarak risalet görevi devam etmektedir diyebiliriz, vesselâm.

b) فَسْـَٔلُوٓا اَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Eğer bilmiyorsanız, zikr ehline (bilenlere) sorun!” Yüce Allah bu bölümde ilk muhataplar olan Mekkelilere hitap etmekte ve eğer hakikatin delillerini ve ilahi mesajlarla ortaya konulan gerçeği bilmiyorlarsa bilenlere sormaları gerektiğini beyan etmektedir.

Burada geçen اَهْلَ الذِّكْرِ ehle’z-zikri ifadesi “zikir ehli, bilenler” manasına gelmekte, “Zikr’den sonra Zebûr’da da yazmıştık” mealindeki Enbiyâ’ 21/105’in de delaletiyle, buradaki maksadın Tevrât olduğu, hatta Tevrât ve İncil’i, dahası önceki vahiyleri, kitapları ve önceki milletlerin haberlerini bilenler olduğu ifade edilmektedir.(49)

“Zikri (Kur’ân’ı) biz indirdik biz; onu koruyacak olan da elbette biziz” mealindeki Hıcr 15/9, ayrıca “Kendilerine gelen Zikr’i (Kur’ân’ı) yalanladılar” mealindeki Fussılet 41/41 ve benzer âyetlerden hareketle, maksadın “vahyi, yani Kur’ân’ı bilenler” olduğu da elbette ifade edilebilir.(50) Buna göre, inkârcılar eğer vahiy ve risaletle ilgili delilleri, detayları, apaçık hakikatleri ve gönderilen kitâbî prensipleri bilmiyorlarsa Kur’ân’ı bilenlere sormaya davet edilmektedir. Bu defa âyetin mesajı çok daha evrensel bir mahiyet arz etmiş olur. Hakikati bilmeyip öğrenmek durumunda olanlar mutlaka Kur’ân’ı bilenlere sormalıdırlar.

Âyette ele alınan konu, önceki âyetlerde de ele aldığımız ve açıkladığımız üzere, Mekkeli müşriklerin insan peygamber kabul etmemelerine cevaptır ve Yüce Allah’ın insan peygamber gönderme gerçeğini bilmiyorlarsa daha önce yaşayanlara bunu sormaları kendilerinden istenmektedir. Verilen mesaj şu olsa gerektir: “Önceki milletlere eğer melek peygamber gönderilmişse bunlar da Hz. Muhammed’in risaletini inkâr etsinler; ancak önceki rasüller de eğer insan ise -ki mutlak surette öyledir- artık onun risaletini reddetmesinler.”

Yûsuf 12/109’da da belirtildiği gibi, peygamberler şehir halklarından gönderilmişler, İbrâhim 14/4’te geçtiği üzere, kendi kavimlerinin dilini kullanmışlardır. Demek ki peygamberler melekler gibi gök ehlinden değil, diğer insanlar gibi yeryüzü sakinlerinden seçilmiştir. İsrâ’ 17/95’te de dikkat çekilen husus budur. Bu gerçekler nedeniyle risaleti inkâr etmemeleri gerektiği kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

2. وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَا يَاْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِد۪ينَ “Biz onları (peygamberleri), yemek yemeyen birer ceset olarak yaratmadık. Onlar (bu dünyada) ebedi kalıcı da değillerdi.” Yüce Allah insan peygamber istemeyen, bu nedenle de peygamberlerle alay edenlere cevap vermekte, “peygamberlerin de tıpkı diğer insanlar gibi insan olduğunu, yemek yemeyen cansız heykel gibi birer cansız ceset olmadıklarını, dahası çok uzun da yaşamadıklarını” ilan etmektedir.

a) Konuyla ilgili olarak Yüce Allah Ra‘d 13/38’de şöyle buyurmaktadır: “Andolsun senden önce de peygamberler gönderdik ve onlara da eşler ve çocuklar verdik. Allah’ın izni olmadan hiçbir peygamber için mucize getirme imkânı yoktur. Her müddetin (yazıldığı) bir kitap (yasa) vardır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den önce de peygamberler gönderdiğini ve onların hepsinin de eşlerinin ve çocuklarının bulunduğunu beyan ederek, birtakım yaklaşımların hatalı olduğunu ortaya koymak istemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/8’de “peygamberlerin yemek yemeyen birer ceset olmadığı ve çok çok uzun süre yaşamadıkları” belirtilmektedir. Zira bazı müşrikler En‘âm 6/8, Hıcr 15/7 ve Furkân 25/7-8’de geçtiği gibi, onun insanüstü bir varlık ve melek olmasını, yemek yememesi ve sokaklarda dolaşmaması gerektiğini, hazineleri ve özel bir bahçesinin bulunup oradan beslenmesini şart görüyorlardı. Bazı Yahudiler ve Hıristiyanlar ise onun çok eşliliğini veya evli oluşunu problem olarak görüyor, peygamberin eş ve çocuklarla meşguliyetini doğru bulmadıklarını ileri sürüyorlardı.(51)

İşte bütün bu yaklaşımların kesinlikle doğru olmadığı beyan edilmekte, Hz. Peygamber’den önce gönderilen peygamberlerin eşlerinin ve çocuklarının bulunduğu ortaya konularak, insanüstü peygamber algısının yanlış olduğu ifade edilmiş olmaktadır. İsrâ’ 17/95’te de belirtildiği gibi, “eğer yeryüzünün sakinleri melek olsaydı peygamberler de melek olarak görevlendirilirdi.” Ama durum böyle değildir.

Âyette bu tür algılar cevaplandırılarak peygamberlerin de diğer insanlar gibi bir beşer olduğu özellikle vurgulanmış, onların da diğer insanlar gibi aile hayatının bulunduğu beyan edilmiş olmaktadır. İşte bu ve benzer algılara cevap vermek üzere, Yüce Allah “göklerde uçan peygamberlerden” değil, “yeryüzünde yürüyenlerden” söz etmektedir. Yerde yürüyenler iz bırakacağı için onların izinden yürümek, onlara tabi olmak gerekmektedir.

b) Peygamberler için kullanılan وَمَا كَانُوا خَالِد۪ينَ “Onlar (bu dünyada) çok uzun kalıcı da değillerdi” ifadesi de son derece ufuk açıcı bir mahiyet arz etmektedir. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, peygamberler çok çok uzun yaşayan insanlar değil, Hz. Nûh örnekliğinde de olduğu gibi kendi dönemlerindeki insanların ortalama ömürleriyle hayat sürmüşlerdi. Onlar bedensel özellikleri noktasında diğer insanlardan farklı olmadıkları gibi, ömür noktasında da diğer insanlardan ayrıcalıklı değillerdi.

Hz. İsâ’nın ölmediğini ve gökte bulunduğunu sananlar işte bu tür âyetlerde peygamberlerle ilgili verilen bilgileri gözardı edip konuyu rivayetlerle sınırlı tutmaktadırlar. Eğer Hz. İsa göklerde ve sağ olsaydı yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlede ona dair bir istisnaya yer verilirdi.

Durum gayet açıktır ve Enbiyâ’ 21/34’te de belirtildiği gibi Hz. Peygamber’den önce hiçbir beşere, peygamberler dahil hiçbir insana çok çok uzun süre bir hayat imkanı verilmemiştir; bu genel kurala elbette Hz. İsa da dahildir. Bizler görüşlerimizi ve kabullerimizi Kur’ân’dan onaylatmak durumundayız; Kur’ân’a açıkça aykırı duran kanaatleri benimsememeliyiz. Beşer olmak ölümlü olmaktır ve çok çok uzun süre yaşayamamak demektir, vesselâm.

ıı. Kurtuluş ve Kayıp

ثُمَّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَاَنْجَيْنَاهُمْ وَمَنْ نَشَآءُ وَاَهْلَكْنَا الْمُسْرِف۪ينَ “Sonra onlara (verdiğimiz) sözü yerine getirmiştik; böylece hem onları hem de dilediğimiz (layık olan) kişileri kurtarmış, haddi aşanları da helak etmiştik.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;صَدَقْنَاهُمُ sadaknâhum fiili “onlara sadakat göstermiştik, yerine getirmiştik”; الْوَعْد el-va‘de kelimesi “vaadi, sözü”;فَاَنْجَيْنَاهُمْ fe enceynâhum fiili “ve onları kurtarmıştık”; وَمَنْ نَشَآءُ ve men neşâu ifadesi “ve dilediğimiz kişileri de”;وَاَهْلَكْنَا ve ehleknâ fiili “ve helak etmiştik”; الْمُسْرِف۪ين el-müsrifîne kelimesi ise “haddini aşanları” demektir.

Burada Yüce Allah’ın vaadindeki sadakati ve hak edenleri helak edişiyle ilgili prensibi gündeme getirlmektedir.

Yüce Allah peygamberlik kurumunu nasıl şekillendirdiğini ve peygamberlerin bazı özelliklerini beyan ettikten sonra, onlara verdiği bütün sözleri tuttuğunu, bu nedenle de peygamberleri ve onlarla birlikte iman edenleri dünyevi azap ve helakten kurtardığını, diğerlerini yani inkârcı zalimleri ise helak ettiğini haber vermektedir.

Bu âyette verilen bilgi genel bir mahiyet arz ettiği için herhangi bir peygamberin veya ümmetinin adı verilmemektedir. Sistem hakkında genel bilgiler verildiği için Yüce Allah’ın bütün peygamberlere verdiği sözleri tuttuğunu, peygamberler dahil onlara iman edenleri kurtardığını, buna karşılık israf edenleri yani zulüm işleyerek haddini aşanları da helak ettiğini yine genel bir uygulama olarak zikretmektedir.

Âyette geçen فَاَنْجَيْنَاهُمْ fe enceynâhum ifadesindeki اَنْجَيْنَا enceynâ fiili bir felaketin içinden kurtarılmayı değil de felakete uğramaktan kurtarılmayı ifade etse gerektir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberler ve onlara iman edenler dönemlerindeki inkarcıların yaşadığı felaket ve helaklerden uzak tutulmuş, böylece sıkıntılardan korunmuşlardır. Bu noktada Hz. Yûnus gibi istisnalar olsa da konunun genel kullanımında meselenin böyle anlaşılması gerektiğini özellikle ifade etmeliyiz.

Yeniden vurgulayalım ki “helakten kurtarılmak” demek “helakin içinden” değil de “helake uğramaktan kurtarılmak” şeklinde anlaşılmalıdır. Durum böyle anlaşılınca farklı yorumların sıkıntılı sonuçlarından da kurtulmak mümkün olmaktadır.

ııı. Kur’ân’ın Şeref Oluşu

لَقَدْ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكُمْ كِتَابًا ف۪يهِ ذِكْرُكُمْ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Şüphesiz ki size, içinde (gerçekleri) hatırlamanız (için bilgiler) bulunan bir kitap indirdik. Akıl etmiyor musunuz?”

Âyettekiلَقَدْ اَنْزَلْنَا lekad enzelnâ fiili “muhakkak ki indirmiştik”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”;كِتَابًا kitâben kelimesi “(şöyle) bir kitabı, Kur’ân’ı”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda vardır”; ذِكْرُكُمْ zikruküm tamlaması “size (gerçeği) hatırlatan şey, sizin şerefiniz, öğüdünüz, onurunuz”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne ifadesi ise “aklınızı çalıştırmıyor musunuz?” demektir.

Burada vahyin insanlar için onur ve şeref kaynağı oluşu ile aklı çalıştırmanın önemi gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدْ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكُمْ كِتَابًا ف۪يهِ ذِكْرُكُمْ “Şüphesiz ki size, içinde (gerçekleri) hatırlamanız (için bilgiler) bulunan bir kitap indirdik.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ve onlarla birlikte olan inkârcıların Hz. Peygamber’e ve vahye karşı düşmanca tutumlarını ele aldıktan, risalet kurumunun nasıl ve hangi özelliklerden meydana geldiğini beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın bütün insanlar için bir gerçeği hatırlatma, şeref, onur, haysiyet, tavsiyeler, öğütler olduğunu ifade etmektedir.(52)

Burada geçen ذِكْر zikr kelimesi Kur’ân’ın isimlerinden birisidir ve “gerçekleri hatırlatıcılığı” ile “fıtrata yerleştirilen hakikatleri hatırlatması” nedenine bağlı bir kelimedir.

Kur’ân’ın zikr olarak tanıtılması insanların muhtaç olduğu her şeyin onda bulunduğunu ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili olarak Sâd 38/1’de vahyin “zikir sahibi” oluşu vurgulanmaktayken, Zuhruf 43/44’te ise onun aynı şekilde “şeref, itibar ve onur” oluşuna dikkat çekilmektedir. Dahası, Mü’minûn 23/71’de de müşriklere şeref ve itibarlarının getirildiği, ancak onların bu şeref ve itibar kaynağı Kur’ân’dan yüz çevirdikleri beyan edilmektedir.

Zâriyât 51/55 ve pek çok âyette de belirtildiği üzere, din adına hatırlatmalarda bulunmak isteyen veya bu görevi yapmak durumunda olanlar zikr olan Kur’ân’ı tebliğ etmekle yükümlüdür. Zira vahiy, insan hayatına dair muhtaç olunan her temel şeyi içermektedir. Buna göre en güzel öğüt en güzelin öğüdüdür ki bu da Kur’ân’dır.

Enbiyâ’ 21/45’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, İslam’ı insanlığa tebliğ ederken müracaat edilmesi gereken kaynağın vahiy yani Kur’ân olduğunu bildiren En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45 gibi çeşitli âyetlerin bulunduğunu özellikle belirtmekte yarar görmekteyiz.

2. اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akıl etmiyor musunuz?” Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların(53) bulunduğunu belirtmekle yetinelim. اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam içermektedir.

Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle, vahyin çağrısı “akıllı” olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa “akılcı” olmak değildir.

Âyetin sonunda yer alan اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne cümlesi, bu tür inceliklere vurgu yapılmasına rağmen inkârcı insanların bu gerçeklere itibar etmemelerini kınamaktır. Bu bağlamda aklını çalıştırmamayı gerçekleri hatırlamamakla eşdeğer saymakta ve aklı kullanmamayı kınamaktadır. Râzî’nin dediği gibi, demek ki Kur’ân, üzerinde düşünülsün, tefekkür edilsin diye indirilmiş bir kitaptır. Bir şeye alabildiğine dalmak gafletin ayrılmaz parçasıdır; düşünüp tefekkür etmek ise o dalışı savuşturup bertaraf edebilmektir.

Bu gerçeğin apaçık bir ifadesi olması bakımından Sâd 38/29’da verilen bilgilere temas etmek istiyoruz. Âyette şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber, bu Kur’ân), âyetlerini inceden inceye düşünsünler ve aklı olanlar gerçeği hatırlasınlar diye sana indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Yüce Allah kitabının bir bereket kaynağı olduğunu bildirerek, onu indirmesinin iki sebebini zikretmektedir. Buna göre ilk sebep onu tedebbür yani “derinlemesine düşünmek”tir; diğeri ise tezekkür yani “gerçeği hatırlatabilmek”tir. Tedebbür kavramı hakkında Sâd 38/29’da çeşitli açıklamalarda bulunacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Sâd 38/29’da dikkat çekilen ikinci husus ise vahyin tezekkür edilmesidir. Zikr olan vahyin tezekkür edilmesi, gerçeklerin ondan öğrenilmesini ve hayatın onunla yaşanmasını öngörmektedir. Bereket kaynağı olarak indirilen Kur’ân’ın muhataplardan istediği bir başka görev tedebbür sayesinde gerçekleşecek olan tezekkürdür.

Tezekkür “gerçeğin hatırlanma çabası” demektir. Kişi Yüce Allah’ın kitabının âyetlerini inceden inceye okuyup anlayacak ve bunun sonrasında fıtratına yazılmış gerçekleri hatırlayacaktır. Bunu gerçekleştirecek olanlar ise ulu’l-elbâb olarak tanıtılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Rikâk, 39.
• 2 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 3 - Semerkandî, age., II, 437.
• 4 - Taberî, age., XVII, 2; Zemahşerî, age., III, 99.
• 5 - Taberî, age., XV, 95. 6 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Zuhruf 43/80; Mücâdele 58/7, 8, 10, 12, 13. 7 - İsrâ’ 17/93; Kehf 18/110; Fussılet 41/6
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Zuhruf 43/80 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13 İsrâ 17/93 Kehf 18/110 Fussilet 41/6
• 8 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; İsrâ’ 17/61; Sâd 38/76. 9 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24. 10 - Mü’minûn 23/33-34. 11 - Şu‘arâ 26/154; Kamer 54/24-25. 12 - Şu‘arâ 26/186. 13 - İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/3; Sâd 38/8; Teğâbun 64/6. 14 - İbrâhim 14/10-11; Yâsîn 36/15.
  • A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/34 Şu‘arâ 26/154 Kamer 54/25 Şu‘arâ 26/186 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Sâd 38/8 Teğâbun 64/6 İbrâhîm 14/11 Yâsîn 36/15
• 15 - Bakara 2/14; Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/6, 10; Tevbe 9/64-65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Şu‘arâ 26/6; Rûm 30/10; Yâsîn 36/30; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • Bakara 2/14 Nisâ 4/140 En‘âm 6/6 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Yâsîn 36/30 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 16 - Semerkandî, age., II, 437.
• 17 - Âl-i İmrân 3/29; Mâide 5/97; Enbiyâ’ 21/4; Hacc 22/70; Furkân 25/6; ‘Ankebût 29/52; Fâtır 35/38; Hucürât 49/16, 18; Mücâdile 58/7.
  • Âl-i İmrân 3/29 Mâide 5/97 Enbiyâ 21/4 Hacc 22/70 Furkân 25/6 ‘Ankebût 29/52 Fâtır 35/38 Hucurât 49/16 Hucurât 49/18 Mücâdele 58/7
• 18 - Semerkandî, age., II, 437.
• 19 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 20 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15. 21 - Müddessir 74/24. 22 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 23 - Enbiyâ’ 21/5. 24 - Sebe’ 34/43. 25 - Ahkâf 46/11. 26 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 27 - Furkân 25/4-6. 28 - Tekvîr 81/25. 29 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 30 - Hâkka 69/41-42. 31 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Enbiyâ 21/5 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 32 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 33 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 34 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 35 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 36 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 37 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 38 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 39 - Dühân 44/14. 40 - Sâd 38/4. 41 - Furkân 25/42; Mutaffifûn 83/32. 42 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Furkân 25/42 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 43 - Semerkandî, age., II, 262. 44 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 45 - Yûsuf 12/109; Nahl 16/43; Enbiyâ’ 21/7, 25.
  • Yûsuf 12/109 Nahl 16/43 Enbiyâ 21/7 Enbiyâ 21/25
• 46 - Taberî, age., XIII, 80; Zemahşerî, age., II, 489. 47 - Semerkandî, age., II, 222; II, 437; Taberî, age., XIII, 80; Zemahşerî, age., II, 489; Râzî, age., XVIII, 226.
• 48 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7; Fussılet 41/14.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 Fussilet 41/14
• 49 - Semerkandî, age., II, 288; II, 437; Taberî, age., XIV, 108-109; Zemahşerî, age., II, 584. 50 - Taberî, age., XIV, 109.
• 51 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., XIII, 165; Zemahşerî, age., II, 513.
• 52 - Semerkandî, age., II, 439; Taberî, age., XVII, 7; Zemahşerî, age., III, 102.
• 53 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138