‘Alak Suresi

‘Alak sûresi, Kur’ân’ın ilk indirilen âyetlerinin de içinde bulunduğu kabul edilen bir sûredir. Adını ikinci âyetindeki “embriyo” veya “ilgi, sevgi” anlamındaki عَلَق ‘alak kelimesinden almıştır. 19 âyetten oluşmuştur. İnişte 2, resmî sıralamada ise 96. sûredir.

‘Alak sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Tîn sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Buna göre, Tîn sûresinde “insanın en güzel şekilde yaratılışı” ile ‘Alak suresinde insanın ‘alaktan yaratılışı ele alınmaktadır. Ayrıca Tîn sûresinde esfele sâfilîn denen “aşağıların en aşağısı”na indirilen insan ve sâlih amel sahibi müminlerin zikredilmesi ile ‘Alak sûresinde sözü edilen “ibadet eden kul ve ona engel olan tip” arasında bir anlam ilişkisi vardır. Bu arada, Tîn sûresinin sonunda yer alan “mahşer” vurgusu ile “Allah’ın en güçlü ve sağlam hüküm vericiliği” mesajı ‘Alak sûresindeki tehdidi içeren âyetler birbirine yakın konuları oluşturmaktadır.

“Okumak”la ilgili ilk âyetleri gereği, sûrede kâinatın okunması, insanın yaratılışı, Yüce Allah’ın cömertliği ve insanı bilgilendirdiği konuları işlenmekte, bazı insanların kendilerini yeterli görerek azgınlaştığı, ibadet edenlere engel oluşları ve onları yalanlayıp gerçeklerden yüz çevirmeleri, bu tür olumsuz durumlardan vazgeçmemeleri halinde böylesi insanların cezalandırılacağı ifade edilmektedir.

Sûrenin son âyetinde, insanları saptırmaya çalışan bu gibilere itaat edilmemesi, secde ederek Yüce Allah’a veya cennete yaklaşılması emredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin ilk âyetlerinde çok önemli değerlere dikkat çekmekte, cömertliğinin gereği olarak, yaratıcı ve gerçek öğreticinin kendisi olduğunu beyan etmekte, insana bilmediklerini öğrettiğini haber vermektedir.

a) İslâm’ın İlk Emri: Kıraat Et (Anlayarak Oku)

Yüce Allah sûrenin 1-2. âyetlerinde “Yaratan Rabbinin adını oku! O, insanı ‘alaktan (asılı/yapışkan bir varlıktan, embriyodan, alakadan) yarattı” buyruğuna yer vermekte, böylece hem insanoğlunun gerçeklerin farkına varacak şekilde okumasını emretmekte, hem de onun ‘alak denen embriyodan yaratıldığına dair çok önemli bir bilgi vermektedir.

Âyetlerin tefsirine geçmeden önce, genel olarak nüzûl sebebi konusu hakkında kısa da olsa bazı açıklamalar yapmanın faydalı olacağı kanaatindeyiz.

- “Vahyin Büyük Nüzûl Sebebi”

Kur’ân’da bazı âyetlerin veya bazı kısa sûrelerin birtakım olaylarla ilgili olarak indirildiği bilinmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer alan yes’elûneke “sana soruyorlar”, yesteftûneke “senden fetva istiyorlar” gibi ifadeler, söz konusu âyetlerin bir sebebe bağlı olarak indirildiğinin delilidir. İşte bir âyetin veya bir grup âyetin ya da bir sûrenin indirilmesine neden olan olay veya olaylara sebeb-i nüzûl veya esbâb-ı nüzûl denir; bu konu “Kur’ân İlimleri” adı verilen ‘Ulûmu’l-Kur’ân’ın bir dalıdır.

Hem bu sûrenin ilk âyet grubunun, hem de bütünüyle vahyin “büyük veya asıl nüzûl sebebi”, İbrâhim 14/1 gibi çeşitli âyetlerde bildirildiği üzere, “insanlığın karanlıklardan kurtarılıp aydınlıkla buluşturulması”dır; bir anlamda Bakara 2/2, 185, Âl-i İmrân 3/4 ve İsrâ’ 17/9 gibi pek çok âyette beyan edildiği gibi “isanlara hidayet rehberli oluşu, yol göstermesi”dir.

Çeşitli âyetlerin nüzûl sebeplerinin olduğu herkes tarafından bilinmektedir. Bu itibarla ilgili âyetlerin anlaşılmasında nüzûl sebebini bilmenin çok önemli bir yeri olduğu inkâr edilemez. Esasında hem hükümlerin tarihi seyri, hem de hikmetleri anlaşılır; daha da önemlisi yanlışlıklara düşmenin önüne geçilmiş olur.

Bu arada, hükümlerin genel mi, yoksa özel mi olduğu bilinerek, hatalı sonuçlar çıkartılması engellenir. Bu ilim sayesinde vahyin hem ezberlenmesi hem de korunması noktasında büyük katkılar da sağlanmış olur.

Nüzûl sebebinin bilinmesi, âyetleri tarihe götürüp bırakmaya, böylece vahyi tarihselleştirmeye neden olmamalıdır. Aksine, bu sayede vahyin indirildiği ortam tanınarak, âyetlerin hikmeti anlaşılacak, sonuçta âyetler ve hükümleri tarihten alınıp güne aktarılacak, vahiy hayata okunup taşınacaktır.

Ancak bilinmelidir ki, her âyetin özel olarak nüzûl sebebinin bulunması gerekmediği gibi, nüzûl sebebi olan âyetlerin oranı da sanıldığı kadar yüksek değildir. Bu ifademizden de anlaşılacağı gibi, az sayıda âyetin nüzûl sebebi vardır; fakat bu konuda ciltler dolusu kitapların yazıldığı da bir gerçektir. Bu nedenle, nüzûl sebebi rivayetlerinin istismar edilebildiği, birtakım uydurmaların veya israiliyyat denen unsurların işin içine karıştırıldığı gözden kaçırılmamalıdır.

Bir nüzûl sebebi rivayetinin doğruluğu elbette güvenilir insanlardan aktarılması şartına bağlıdır. Ancak en az bunun kadar önemli olan bir diğer husus, rivayetin içeriğinin hem âyetle, hem de onun siyak-sibakı dediğimiz bağlamıyla uyumlu olmasıdır. Şahıslar, fiiller, zamirler, ifadeler, zaman, mekan gibi unsurlarda mutlaka uyum aranmalı, güvenilirlik noktasında bu hususlar gözden kaçırılmamalıdır.

Tekrar vurgulamak gerekirse, pek çok âyetin indirilmesi başlı başına nüzûl sebebidir ve onları da bütün âyetleri de “büyük nüzûl sebebi” ile ilişkilendirerek anlamamız gerekmektedir.

- ‘Alak Sûresinin İlk Âyetlerinin Nüzûl Sebebi

Milâdî 600’lü yılların başında Mekke, insanlık tarihinin belki de en korkunç zulüm, ahlâksızlık ve hukuksuzluk örneklerinden birine sahne oluyordu. İnsanların fütursuzca öldürüldüğü, güçlünün hakim olup zayıfı ezdiği, yetim ve yoksulların itilip kakıldığı, kadın haklarının hiçbir şekilde görülmediği, hatta kız çocuklarının diri diri gömülüp kadınların bir mal gibi kabul edildiği, insanların köleleştirildiği, ekonomik anlamda tefeciliğin kol gezdiği dibe vurmuş bir hayat yaşanıyordu. Öyle ki, Mekke’de din adına şirkin yaygınlaştığı, putperest olmayanların sayısının son derece az olduğu, ahlâksızlığın toplumu sarıp sarmaladığı bir ortam vardı.

Bir şehir ki, içerisinde yaşanan kötülükler saymakla bitmeyecek kadar fazla; buna karşın sağlam inancı korumuş fertlerin sayısı da son derece az. İşte Mekke’de “muvahhidler” denen ve Hz. İbrahim’den kalan “haniflik” inancına mensup kişilerden birisi de Hz. Peygamber’di.

İnşirâh suresinde de belirttiğimiz gibi sahip olduğu tevhid inancı gereği, putperest toplumunun gidişatından derin rahatsızlık duyan Hz. Peygamber, henüz ilâhî vahiy ile buluşturulmadığı için, toplumda yaşanan sorunların çözümünü bilmiyor, onlara çare bulamıyordu.

Bu nedenle, problemlerin ortasında kalmayı ve onlardan etkilenip bozulmayı değil, cevap bulacağı bir arayışı Hirâ’da gerçekleştirmeyi tercih ediyordu. Onun yaptığı ve adına tehannüs denen bu Hira yolculukları için çevredekiler alay ederek, onunla ilgili olarak عشق محمد ربه “Muhammed Rabbine aşık oldu” diyorlardı.

Nebî (as), Mekke’nin ahlâksız yapısından bunaldığı için, zaman zaman Hira Mağarası’na çıkıp Rabbini düşünüyor, tefekküre dalıyordu. Kavmi tarafından alaya alınan Hz. Peygamber, toplumun problemlerine çözüm bulamadığı için, bu durum kendisini âdeta kahrediyordu.

‘Ankebût 29/48 ve Şûrâ 42/52. âyetlerde geçtiği üzere, Nebî (as) el-kitâb’ı, yani ilâhî kitap olan Tevrât’ı bilmiyordu. Kaldı ki Kasas 28/86. âyette de ifade edildiği üzere, kendisine “kitap” verilmesini de ummuyordu. İşte ‘Alak sûresinin ilk bölümü, bu arayışın cevabını oluşturmaya başlayan seslenişin âyetleşmiş cümleleridir.

Bir anlamda “arayış” demek olan Hirâ, Hz. Peygamber’in gerçekleri aradığı ve onları öğrenmek istediği bir okuldu. Bu fonksiyonu nedeniyle Hirâ, “vahiy okulu” diye isimlendirilse yeridir. Onun Hirâ’ya çıkışı bir “kaçış” değil, bir “arayış çabası” olarak görülmelidir.

İşte, yüreğinde fırtınalar kopartan sorularına, milâdî 610 yılında Ramazan Ayı’nın (muhtemelen Temmuz veya Ağustos aylarının) son on gününde, Kadir Gecesi’nde cevap bulmaya başlamıştı; çünkü artık peygamber olmuştu. İşte genel kabule göre ona yönelik vahyin ilk inşa cümleleri ‘Alak sûresinin ilk âyetlerini oluşturmaktadır.

ı. Okumanın Amacı

اِقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذ۪ي خَلَقَ “Yaratan Rabbinin adı ile oku!”

Âyetteki اِقْرَاْ ıkra’ emri “kıraat et, oku, düşün”; بِاسْمِ رَبِّكَ bismi rabbike tamlaması “senin Rabbinin adını, O’nun adına, O’nun yüceliğini”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi ise “yaratmış olan, yaratan” demektir.

Burada risaletin ilk emri olan “kıraat etmek” ifadesi “Yaratan Rabbin adı” kaydıyla ilişkilendirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette yaratılanlara bakarak Yaratanı bulmak gerektiği şeklinde anlamaya ve düşünmeye dayalı entelektüel bir okuma emretmektedir.

1. ‘Alak sûresininin ilk âyetinde اِقْرَاْ ıkra’ yani “kıraat et, oku” emrinin yer alması oldukça dikkat çekicidir. Bir anlamı da “duyurmak, tebliğ etmek” olan bu emrin “oku” diye belirlenmiş olması, bu dinin ilk şartının “okumak” olduğunu açıkça göstermektedir.

- Kıraat Kavramı

İlk emir “oku” olduğuna göre, belki de mahşerdeki ilk soru da “okudun mu?” olacaktır. Bu nedenle, söz konusu emri ciddiyetle takip etmek ve gereğini yapmak bir zorunluluktur.

Kur’ân vahyi, aslında eğitici bir okulun ders programıdır ve programının ilk konusu “okumak” olarak belirlenmiştir. Dikkat edilirse, ıkra’ “kıraat et: oku” emrinin neyi içerdiği âyette zikredilmemektedir. Bu emir, öncelikle Kur’ân’da vahyedilen esasların düşünülmesinin yanında, okunabilir olan her şeyin okunmasını muhataplardan istemektedir.

Âyetteki “oku” emrinin, ütlü/tilâvet değil de, ıkra’/kıraat olarak belirlenmiş olması son derece önemli bir mesaj içermektedir. Âyetteki emir, yazılı bir metni okumak veya belli kelimeleri tekrarlamak değildir. Çünkü vahiy, yazılı olarak gelmemişti; kaldı ki ilk vahyin geliş zamanı da gündüz değil, geceydi. Öyle anlaşılıyor ki, âyette kastedilen okumak, “düşünmek, duyurmak, tebliğ etmek veya ibret nazarıyla gözlem yapmak” şeklinde, kendine özel bir çeşit “okumak”tır.

Tefsirimizin İlk Cildinin Giriş kısmında “Kur’ân Nasıl Okunmalıdır?” başlığında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da “okumak” diye tercüme ettiğimiz üç kavram yer almaktadır. Bunlardan birisi olan kıraat, aslında aklın veya zihnin okumasıdır. Çok genel olarak şunu ifade edelim: Tilâvet dilin, kıraat aklın, tertîl ise kalbin, gönlün okumasıdır. Üç kavram birlikte vahyin hayata okunmasını ve hayata taşınmasını içermektedir.

İlk indirilen âyetlerden bir bölümünü içermesine rağmen, ‘Alak sûresinin Kur’ân’ın son bölümüne yerleştirilmesinin de bazı gerekçeleri olmalıdır. Buna göre, âyet sayısının az oluşu ve kısa sûrelerden sayılması bir sebeptir. Ancak asıl gerekçe, kanaatimizce resmî sıralamada sonlara gelindiğini ve vahyin yeniden, tekrar tekrar, dikkatlice ve samimiyetle okunmasının gerekliliğini ortaya koymak olabilir.

2. İlk âyette yer alan بِاسْمِ رَبِّكَ bismi rabbike tamlamasının başındaki bâ harfinden kaynaklanan çeşitli anlam ihtimalleri vardır.

a) Bâ harfi, eğer bir “bağ (ilsâk)” anlamına alınırsa, âyetin manası “Yaratan Rabbinin adıyla oku” şeklini alır; genelde tercih edilen anlam budur. Buna göre, okunacak şeylerin Allah’ın adıyla okunup bu eylemin ibadete dönüştürülmesi sağlanmış olur. Böylece “okumak-okunacak şeyler” ve “Allah’ın adı” birbirine bağlanarak bir tevhid oluşturulmaktadır.

b) Bâ harfi, eğer “yemin” anlamında ise, tercüme “Yaratan Rabbinin adına yemin ediyorum, oku” şeklinde olur. Bu ihtimal, Cebrâîl (as)’ın iki kez “oku” emrini tekrarlamasıyla da örtüşmektedir. İlk defa melekle karşılaşan Hz. Peygamber’in tereddüt göstermesi, etkilenmesi veya karşısındaki varlığı ilk etapta yadırgamış olması muhtemeldir. Bu nedenle, söz konusu ifadenin yeminle şekillendirilmesi bir zorunluluk halini almış olabilir.

c) Bâ harfi, eğer “sebebiyet” manasına alınırsa, bu defa anlam “Yaratan Rabbinin adı aşkına, oku” şeklini alır. “Yaratan Rabbinin adı sebebiyle, O’nun hatırına, O’nun aşkına oku; okumayı Rabbin için yap” anlamı, Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ı bildiği ve O’na yöneldiği gerçeğiyle örtüşmektedir. Hanîf oluşu ve çirkinliklere bulaşmamış bir hayatı yaşaması da bunu göstermektedir.

d) Zayıf görse de Râzî’nin dediği gibi bismi rabbike ifadesindeki bâ harfi eğer “zâid” olursa, mesaj yaratıklarda Yüce Allah’ı bulmak, O’nu düşünmek halini alır. Dolayısıyla ilk âyetin tercümesi, meâlde verdiğimiz gibi “Yaratan Rabbinin adını, yüceliğini oku, düşün” şeklinde olur. Bu anlam ihtimali kâinat kitabını okumanın gereğini gündeme getirir.

3. Âyetteki اسْمِ ism kelimesi kök olarak sümüvv’den geldiği için “yücelik” anlamına da gelmektedir. Her şeyin yaratıcısı olan Yüce Allah’ın adının okunması, yarattığı varlıklardaki etkisini, gücünü, azametini ve kudretini düşünmek, O’nun mührünü, bir anlamda imzasını görmek, o yücelik hakkında tefekküre dalmak demektir.

Pek çok âyette yer aldığı gibi, Kur’ân “düşünen insan” yetiştirmeyi hedeflemektedir. Bu nedenle, ilk emrinin bu şekilde belirlenmiş olması, amacının ilk âyetten itibaren bu esas modele uygun insanlar yetiştirmek olduğunu göstermekte ve buna ne kadar önem verdiğini açıkça ortaya koymaktadır.

4. Âyetteki رَبِّ rabb kelimesi, Fâtiha’nın üçüncü âyetinde de ayrıca sıklıkla ilk indirilen sûrelerde ve elbette bütünüyle Kur’ân’da kullanılmaktadır. Bu sıfatın bu sıklıkla kullanılmasının çeşitli sebepleri olabilir:

a) Yüce Allah, bu sıfatını kullanarak öncelikle Hz. Peygamber’in sahipsiz olmadığını ona hatırlatarak, onun ve müminlerin moralini yüksek tutmayı amaçlamakta, sahipsiz olmadıklarını kendilerine ve bütün zamanların müminlerine bir moral kaynağı olarak bildirmektedir. Bu kelimenin رَبِّكَ rabbike şeklinde beraberinde kullanıldığı kâf harfi de “senin Rabbin” vurgusuyla bu anlamı güçlendirmektedir.

Rabb kelimesinin Kur’ân’da değişik kalıplarda değişik anlamları vardır. Bunlardan “sahip, efendi, idareci” şeklindeki anlamlar bu sûrenin ilk âyetlerinde söz konusudur. Yüce Allah, Hz. Peygamber’in sahibi ve efendisi olduğunu beyan etmekte ve onu koruyup kollama işleminin kendisine ait olacağını Mâide 5/67’nin işaretiyle de garantiye almaktadır.

b) Bu arada rabb sıfatıyla başta Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemdeki İslâm karşıtı müşrikler ve kâfirler olmak üzere, mahşere kadar gelecek olan hak ve hakikat düşmanlarına gözdağı verilmek istendiğini de rahatlıkla söyleyebiliriz. Böylece mesajın evrensele taşınması sağlanmış olur.

c) Rabb sıfatının diğer bir kullanım amacı ise, Hz. Peygamber’in bir “kul” olduğunu, konumunun risâlet ötesi -hâşâ ilâhlık gibi- bir duruma gelmemesi gerektiğini kendisine ve dolayısıyla ümmetine hatırlatmak olabilir. Tefrît denen “indirgemeci” mantığın tutarsızlığı gibi, ifrât denen “aşırı yüceltmeci” anlayışın da tehlikeli olduğu, özellikle rabb sıfatıyla ortaya konulmaktadır. “Kul elçi” kulluktan âzâde değildir; çünkü onun din adına davranışları ümmet için, bütün insanlık için örneklik teşkil edecektir.

5. Vahyin, yani özellikle bu sûrenin ilk âyetinde الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka “Yaratan Rabb” ifadesine yer verilmesi, kâinatın yaratıcısının ve sahibinin Yüce Allah olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Esasında âyetin başındaki “kıraat” emri, yaratılmışlar üzerinde kafa yormakla ilgili olarak anlaşılınca, bu amaç kendilinden ortaya çıkmaktadır.

Bu gerekçeye ilave olarak bir başka sebep de şu olabilir: Bilindiği üzere Mekke müşrikleri, yani o günkü putperest toplum Yaratıcı Allah inancına sahiplerdi.(1) Kur’ân’da bunu ifade eden pek çok âyet vardır. Bir örnekle yetinelim: “Onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, ‘Allah’ cevabını vereceklerdir.”(2)

Bu örnekten de anlaşılacağı üzere, Mekkeli müşriklerin Allah inancı vardı; onlar kâinatı O’nun yarattığını ve idare ettiğini kabul ediyorlardı. Sorunları Hz. Peygamber’in risâletini kabulde, birçoğunun âhiret inancına sahip olmamasında ve Allah’a çocuk isnat edip, ibadetlerinde melekleri aracı koymalarında, yani Allah’a ortak koşmaları noktasında odaklanmıştı.

İlk etapta bu ilk muhatapların tepkisini çekmemek için onların da kabul ettiği bir sıfat ile başlanması muhteşem bir eğitim ilkesi olarak kabul edilmelidir. Çünkü onlar, yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul ediyorlardı. Mekkeli müşriklere öncelikle itiraz edemeyecekleri ortak bir kabulle hitap edilmekte, böylece daha işin başında aşırı bir tepki alınmaması sağlanmak istenmektedir. Sahip olunan inançtan yararlanılarak, onlara başka sorular da sorulmakta ve ortak noktalardan hareket ederek sonuca ulaşma yolu tercih edilmektedir.

Eğer âyete veya vahye “Ortağı olmayan Rabbinin adı ile oku” diye başlansaydı, daha ilk cümleden itibaren derin bir muhalefet kaçınılmaz olurdu. Buradan hareketle, eğitimciler bu hitaptan şunu anlamalıdırlar: İnsanlara hitap ederken, onlara önce karşı çıkmayacakları veya çıkamayacakları ortak kabul edilen şeyler söylenmeli, daha sonra diğer noktalara geçilmelidir.

- “Kâinat Kitabı”nı Okumanın Önemi

Kur’ân’da özellikle “âhiret hayatına iman” hatırlatılırken, ibret amaçlı çeşitli eğitim metotları kullanılmaktadır. Bunlar arasında “uzaktan yakına, yakından uzağa”; “somuttan soyuta, soyuttan somuta”, “tümevarım”, “tümdengelim” gibi metotları sayabiliriz. Kur’ân’ın bu ve benzer eğitim ilkeleri bilinirse, onu anlamada daha doğru bir metot tespit edilmiş ve daha erken yol alınmış olur.

1. Yüce Allah’ın temelde üç kitabı vardır: İlki, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, indirilen, vahyedilen veya öğretilen kitap” da denilir. İkincisi, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “tabiata yazılı kanunlar, kâinata yazılmış prensipler veya mahlukatta gözlemlenen kitap, yazılı kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

Üçüncü kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, fıtrat, vicdan, irade, akıl gibi değerlerden oluşan ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssalar vs. sayılabilir. Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir. Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

a) Fussılet 41/53’te belirtildiğine göre, Yüce Allah insanlara ufuklardaki ve kendilerindeki âyetleri gösterecektir; böylece inkârcılar için de Kur’ân’ın hak kitap olduğu ortaya çıkmış olacaktır. Üç kitabın sahibi Yüce Allah olduğu için hepsini birlikte okumak, gerçeğe ulaşmada önemli avantajlar sağlayacaktır. Çünkü sahibi, yaratıcısı, programlayıcısı ve idare edicisi aynı olan üç kitabın birbiriyle çelişmesi kesinlikle mümkün değildir.

Kur’ân, hakka ulaşmanın en kestirme yolunu kâinat ve insan kitaplarını tanımak şeklinde belirlemekte, böylece insanlığa somut âlemden soyut olana ulaşmanın yolunu göstermektedir. Yüce Allah bu amaç doğrultusunda bütün ayetlerini insanlara gösterecek ve isteyenler gerçeği fark edebileceklerdir. Neml 27/92’de söylenen de budur.

b) Kâf 50/6’da, göğün ustalıklı yapısının ve süslü halinin incelenmesi istenmekte, 7. âyette “uzatılmış, yayılmış haldeki yeryüzü”ne dikkat çekilmekte, yerkürenin içindeki veya kutuplardaki ağırlıkların fark edilip, bitkilerdeki çeşitlilik ve güzellikler insanların ilgisine sunulmaktadır.

Bütün bunların sayılma nedeni, 8. âyette “gözlem veya deney yaparak ibret, ders veya öğüt almak” şeklinde belirlenmektedir. En önemlisi, bu gerçeğe yürüyen her kul için bunun mümkün olduğu dile getirilmektedir. Bir anlamda, kâinatı inceleyip ders almada bir inanç ayırımı yapılmamakta, böylece Kur’ân’ın ev ödevlerinin herkesi ilgilendirdiği ortaya konulmak istenmektedir.

c) Zâriyât 51/20-22’de, yeryüzünde, insanlarda ve gökyüzünde, gerçeğe gönülden inananlar için âyetler, ibretler ve deliller olduğu beyan edilmektedir. Zâriyât 51/23. âyette ise göğün ve yerin Rabbi olan Yüce Allah’a yemin edilerek, Kur’ân’ın gerçek bir kitap olduğu ve tıpkı insanların konuşması gibi hakikati konuştuğu ifade edilmektedir.

d) Mülk 67/3-5’te, en az üç kere dile getirilen “göklerin gözlemlenmesi” emrinin amacı, Yüce Allah’ın eşsiz gücünü kavramaya çalışmak ve kendi acizliğimizin farkına vararak Yüce Allah’ın iradesine boyun eğmektir. Bir anlamda maksat, kâinat kitabının konularından dersler çıkartarak Kur’ân’ın gerçek oluşunu ortaya koymaktır.

e) Târık 86/5-7’de Yüce Allah, insanın üreme sistemine dair orijinal bilgiler vermekte, bu arada âhiretteki diriltilmeye dikkat çekmektedir. Ardından, Târık 86/11-12’de, göğün ve yerin ilginç yapısına temas ettikten sonra, Kur’ân’ın, gerçeği ortaya koyan bir kitap olduğu ve asla bir alay veya lakırdı olmadığı beyan edilmektedir. Böylece insan ve tabiat kitabından örnekler vermenin asıl amacının, Kur’ân’ın gerçekliğini vurgulamak olduğu belirtilmektedir.

2. Kâinat kitabı ile insan kitabının incelenmesinin öneminden söz eden âyetlerde n-z-r kökünden kelimelerin kullanılmış olması anlamlıdır. Meselâ Ğâşiye 88/17’de bu konu يَنْظُرُونَ yenzurûne fiiliyle dile getirilmektedir.فَلْيَنْظُر felyenzur kalıbında ‘Abese 80/24’te “insanların, yedikleri yemeğe bakıp onu inceleme konusu yapmaları”; Târık 86/5’te ise “hangi şeyden yaratıldıklarını incelemeleri” kendilerinden istenmektedir.

Ayrıca Kâf 50/6 ve A‘râf 7/185’te “göklerin ve yerin melekûtunun, yani idaresinin ve yarattığı her şeyin incelenmesi” görevi için de aynı kökten kelimeler kullanılmaktadır. Bu araştırma yükümlülükleri Rabbimizin insanoğluna verdiği “ev ödevleri”dir. Bu konularda tercih edilen n-z-r kökünden kelimeler, bakmayı, görmeyi, gözlemlemeyi, incelemeyi ve ibret almayı içeren bir anlam derinliğine sahiptir.

3. Bütün bu vurguladığımız hedefleri gerçekleştirmek üzere, günümüzde araştırma merkezleri kurmak, projeler üretmek, araştırma grupları oluşturup geliştirmek, kurumları bu yöne kanalize etmek Müslümanların asıl/aslî görevlerindendir. Bu uğurda fonlar kurup araştırmacıların hizmetine sunmak elbette çok büyük bir görevdir. Zekât müessesesinin bir bölümünü tabiat kitabını incelemeye ayırmak Müslümanların vazgeçilmezi olmalıdır.

Kâinat kitabını incelemek, öncelikle Müslümanların görevidir; çünkü onlara bu görevi bizzat Yüce Allah vermektedir. Bu erdemli görevi yapmayıp başkalarına ihale veya havale etmek, görevden kaçmak demektir. Şimdilerde İslâm dünyasının acınacak halde olması, Müslümanların bu aslî görevlerini ihmalden kaynaklanmaktadır. İbadet sadece namaz, oruç, hac, zekât, kurban gibi belli görevleri yapmakla sınırlı değildir. Kâinat kitabıyla ilgilenmek, Yüce Allah’ın o kitapta eşsiz kudretini görmek ve bunu insanlara sunmak da büyük bir ibadettir.

Hayatı ve sorumluluğu, içine kapalı kalmaktan ibaret sanmak, ilâhî mesajı anlamamak demektir. Kabuğu kırıp hayatla tanışmak, kendini ve kâinatı tanımak sonuçta Yüce Allah’ı, kudretini ve O’nun eşsiz ilkelerini tanımayı beraberinde getirecektir. Fâtır 35/28’de dile getirilen “Allah’a sadece ve sadece âlim kullar layıkıyla derin saygı duyarlar” ifadesi bu gerçeğin Kur’âncasıdır.

Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak görülmelidir. Bu bağlamda şu âyetleri hatırlatabiliriz:

Bakara 2/164, Âl-i İmrân 3/190-191, En‘âm 6/95-99, A‘râf 7/54, 185, Yûnus 10/5-6, Yûsuf 12/105, Ra‘d 13/2-4, Hıcr 15/16-22, Nahl 16/4-16, 48, Enbiyâ 21/30-32, Hacc 22/5, 63-65, Mü’minûn 23/12-22, Nûr 24/41-45, Furkân 25/45-54, 59-62, Kasas 28/71-73, Rûm 30/8, 20-27, Lokmân 31/10-11, 27-32, Fâtır 35/9-13, 27-29, 41, Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83, Sâd 38/27-29, Mü’min 40/67, Fussılet 41/9-12, 53, Şûrâ 42/32-33, Zuhruf 43/10-13, Câsiye 45/3-5, 12-13, Ahkâf 46/3-4, Kâf 50/6-10, Zâriyât 51/20-22, 47-49, Rahmân 55/5-8, Vâkı‘a 56/57-74, Hadîd 57/4-6, 20, Mülk 67/3-5, 15, 21-24, Nûh 71/15-17, Nebe’ 78/12-16, Nâzi‘ât 79/27-33, ‘Abese 80/24-32, Târık 86/5-7, 11-12, Ğâşiye 88/17-20.

Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan kâinat ve insan kitaplarıyla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, üç kitabı doğru anlayamamaktan ve onları hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır.

Sözün özü şudur: Yüce Allah’ın üç kitabından birisi olan kâinatı incelemek bir lüks değil, görevdir. Oradan da Hakk’a ulaşmanın mümkün olduğu bilinmeli, bu sayede bu son ilâhî hitabın hak olduğu kolaylıkla kavranmalıdır. İlim-bilim ayırımı veya dinî ilimler, beşerî bilimler ayırımı Müslümanlar için kesinlikle doğru değildir. Kur’ân’a göre insanların incelemesi gereken bütün ilimler Yüce Allah’ın bir sanatıdır ve her Müslümanı ilgilendirmektedir. Bu büyük görev özellikle Müslümanları beklemektedir.

4. Bu genel bilgileri verdikten sonra, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajına daha yakından bakalım. ‘Alak sûresinin ilk âyetinin sonunda yer alan الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka “yaratan, yaratıcı” ifadesi, okunacak şeyin “bütün yaratılmışlar”, yani “kâinatın âyetleri” olduğunu göstermektedir.

Âyetteki haleka fiilinin nesnesinin söylenmemiş olması, maksadın başta Kur’ân vahyi olmak üzere, kâinat kitabını içeren bütün yaratıklar olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim daha önce de belirttiğimiz gibi, بِاسْمِ bismi ifadesindeki bâ harfinin “zaid” oluşu, bir anlamda bu tercihi zorunlu kılmaktadır.

“İlk âyetteki okumanın konusu kâinat âyetleridir” derken, bizi bu kanaate götüren diğer bir sebep de ikinci âyetteki mesajdır. Orada insanın ‘alaktan yaratıldığı belirtilmektedir. Demek ki okumaya kâinat kitabının ilk konusu olan insandan başlanacak; insan kitabının yaratılış süreci ele alınacak; böylece insan kitabı tanınarak diğer kitaplara geçilecektir.

İnsanın yaratılışı hakkında bilgi veren ‘Alak sûresinin 2. âyetinde bu mesele ele alınmaktadır. İnsanın nereden veya hangi şeyden yaratıldığı konusu dile getirilerek kâinatın okunmaya başlaması amaçlanmaktadır.

Kur’ân-ı Kerîm’de bu içeriğe sahip oldukça fazla âyet yer almaktadır. 610’lu yıllarda bu işlem bir çeşit ibret içerikli tefekkür ve tezekkür şeklinde yapılmışken, daha sonraları bunun farklı boyutları gündeme getirilmekte ve insanın ana rahmindeki yolculuğu çeşitli âyetlerde inceleme konusu edilmektedir.

ıı. İnsanın ‘Alak’tan Yaratılması

خَلَقَ الْاِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ “O, insanı ‘alaktan (embriyodan) yarattı.”

Âyetteki خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; الْاِنْسَانَ el-insâne kelimesi “insanı, insanoğlunu”; مِنْ عَلَقٍ min ‘alakın sözcüğü ise “asılı duran, yapışkan şeyden, embriyodan, sevgiden, ilgiden, alakadan” demektir.

Bu âyette insanın yaratılış sürecinden bir kesit gündeme getirilmektedir.

- İnsanın Yaratılış Süreci

1. Genel Anlamda Yaratılış Süreci

Yüce Allah’ın yaratma sisteminin bir süreç halinde gerçekleştiğini bizlere öğreten birtakım ifadeler vardır. Bunları üç başlıkta ele alabiliriz:

a) “(Allah) bir şey (yapmak) istediği zaman O’nun işi sadece, ‘Ol’ demekten ibarettir. (O şey de) hemen olur (oluşmaya başlar).”(3) Kur’ân’da sekiz âyette(4) geçtiği üzere فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnu şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.

İlgili ayetlerde geçen فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun “hemen” başladığının delilidir. Yoksa işin hemen olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnu fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı bu ifadenin فَكَانَ كُنْ kün fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi.

b) Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(5) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(6) Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen bedee, yebdeü fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki yu‘îdü fiili hem bu dünyada hem de mahşerde yaratılışın iade edildiği anlamını vermektedir.

c) Yüce Allah, kâinatı ve elbette her şeyi yaratırken bir süreç sistemi kurmuştur ve bunu işletmektedir. Kâf 50/38’de de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da geçen sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı gün”de yaratıldığına dair bilgiler vardır.(7)

Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in kanaatine göre bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(8) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen يَوْم yevm “gün” يَوْمَيْنِ yevmeyni “iki gün” ve اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir.

Çünkü ilgili âyetlerde geçen eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önceki şartlar için kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussılet 41/9-12’deki bilgiler yaratılışın bir süreç halinde gerçekleştiğini açıkça göstermektedir. İlgili âyetler mealen şu şekildedir: “De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz? O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne ağırlıklar yerleştirdi. Orada bereketler yarattı ve orada tam dört günde isteyenler için fark gözetmeden gıdalar takdir etti. Sonra duman halinde olan göğe yöneldi. Ona ve yerküreye, ‘İster istemez gelin!’ dedi. İkisi de, ‘İsteyerek geldik’ dediler. Böylece o (gök)leri iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti. Biz, yakın semâyı kandillerle donattık, bozulmaktan da koruduk. İşte bu, azîz, alîm Allah’ın takdiridir.”

Yüce Allah, bu âyetlerde yeryüzünü iki günde yarattığını, bu arada orada ağırlıklar ve çeşitli bereketler var etmesinin toplam dört gün oluşturduğunu beyan etmektedir. Ardından duman halindeki göğe yöneldiğini ve onu da yedi gök halinde iki günde yarattığını bildirmektedir. Nahl 16/8’de insanların bilemedikleri nice şeyleri yaratmakta olduğunun beyanı da bu sürecin devam etmekte olduğunun bir delilidir.

Bütün bu söylediklerimizden anlaşılmasını istediğimiz husus şudur: Yüce Allah’ın kâinatı yaratırken uyguladığı sistem bir oluşum sürecidir. Her istediğini yapabilen yegâne kudret olan Yüce Allah,(9) elbette bir anda da yaratmaya kadirdir.

Nitekim Yâsîn 36/51, Zümer 39/68 ve Kâf 50/44 gibi âyetlerde de ifade edildiği üzere, mahşerdeki yaratılışın bir süreç halinde değil de, aniden, bir anda, hızlıca gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Esasında yaptığından sorgulanamayacağı için,(10) “bunu niçin böyle yaptı” gibi bir soruyu sormak gereksizdir. Akla şu ihtimal gelmektedir:

Yaratılışın süreç halinde gerçekleşmesi esnasında Yüce Allah’ın kudretinin bir kısmının gözlemlenme imkânı vardır. Yoksa O’nun her şeyi bir anda yaratmaya da elbette gücü yetmektedir. Aşamalı yaratmada her aşamada Yüce Allah’ın kudreti etkin olduğu için bu durum bir anda yaratmaya göre daha etkilidir. Bilmemiz ve inanmamız gereken şey, Yüce Allah’ın iradesinin bu şekilde tecelli ettiğidir, vesselâm.

2. İnsanın Yaratılış Süreci

a) Kâinattaki genel yaratılış kuralına elbette insanın yaratılışı da tâbidir. Bu noktada bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

ı. İnsân 76/1’de insanın henüz hatırlanabilir bir şey değilken üzerinden çok uzun zamanlar geçtiği belirtilmektedir.

ıı. İnsanın yaratılış aşamalarına işaret etmesi bakımından Secde 32/7. âyet çok ilginçtir: “Yarattığı her şeyi güzel yapan ve insanı da yaratmaya çamurdan başlayan O’dur.”

ııı. Aynı konuda Nûh 71/14’te şu bilgiler verilmektedir: “O, sizi aşama aşama yarattı.” Bu âyetler insanın yaratılış sürecinde çeşitli aşamaların yaşandığını açıkça göstermektedir.

ıv. Zümer 39/6’da insanın ana rahminde üç karanlık içinde yaratılıştan yaratılışa geçilerek meydana getirildiği beyan edilmektedir. İnsanın tabiattaki elementer yaratılış sürecinden söz eden âyetler ile onun ana rahminde geçirdiği evrelerden söz eden âyetler bu hakikatin değişik ifadeleridir.

b) İlk insan türünün yaratılışında bir süreçten söz edildiği kesindir.(11) Ancak bunun türler arası bir “evrim”le hiçbir ilgisi yoktur; sadece kendi türü için bir süreç söz konusudur. Süreçte geriye doğru gidilirken başka herhangi bir canlı türünden hiçbir şekilde söz edilmemekte, bu noktada en küçük bir işaret dahi bulunmamaktadır.

Çünkü ilk insan türünün yaratılışından söz eden âyetlerde el-insân(12) ve beşer(13) kelimeleri kullanılmaktadır. Buna göre el-insân kelimesi “insan türü”nü, beşer kelimesi de “insanın beden yapısı”nı ifade etmektedir. Dolayısıyla daha ilk aşamanın dile getirildiği âyetlerde de beşer kelimesinin kullanılması, başka ara varlıkların söz konusu edilemeyeceğinin en önemli delilidir.

c) Kur’ân-ı Kerîm’de ilk insan neslinin yaratılışı hakkında başlıca iki konu gündeme getirilmektedir: Bunlardan ilki insanın canlı olmadan önceki “elementer” halidir; diğeri ise canlılık kazandırıldığı “biyolojik” yapısıdır.

İnsân 76/1’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanın üzerinden henüz anılan bir şey olmadan, çok uzun bir süre muhakkak geçmiştir.” Buradan anlaşılıyor ki, ilk insan henüz yaratılmamışken zaman kavramı oluşturulmuş ve insanın yaşayabileceği ortam meydana getirilmişti. Bir anlamda önce beşik hazırlanmış, sonra da çocuk yaratılmıştır.

ı. İnsanın “Elementer” Yaratılış Süreci

İnsanın canlı hale gelmeden önce tabiattaki cansız durumu, yani “elementer” yapısı hakkında Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda ilk insanın geçmişiyle, yani tabiattaki cansız ve potansiyel haliyle ilgili ifadeler dikkat çekmektedir.

1. الْمَآء el-Mâ’ “su”. Canlılığın kaynağı sudur. İlgili âyetler mealen şöyledir:

Enbiyâ’ 21/30: “Her canlı şeyi sudan yarattık.”

Nûr 24/45: “Allah, her canlıyı sudan yaratmıştır.”

Özellikle beşer de denen insanın yaratılış kaynağının el-mâ’, yani “su” olduğu beyan edilmektedir: “(Özel) bir sudan bir insan yaratan O’dur.”(14)

2. تُرَاب Türâb “toprak”. “Su” aşamasıyla birlikte anılan ikinci kaynak türâb, yani “toprak”tır. Bu konuda zikretmekte olduğumuz bütün âyetler Âl-i İmrân 3/59. âyetin bir anlamda açılımıdır: “Allah, onu (Âdem’i) topraktan yaratmıştır.”

Kur’ân’da 17 kez(15) geçen تُرَاب türâb kelimesi “toprak” manasına gelmekte, insanın yaratılışıyla ilgili bağlamda da çeşitli âyetlerde(16) zikredilmektedir. İnsanın yaratıldığı kaynak olan toprağı çağrıştıran diğer kullanımlar da “arz, yeryüzü” anlamında Hûd 11/61, Necm 53/32 ve Nûh 71/17. âyette yer almaktadır. Bu âyetlerde insanların yerden ot bitirir şekilde bitirildiği, yani yaratıldığı ifade edilmektedir.

3. ط۪ين Tîn “çamur”. Su ve toprağın karışımıyla oluşan aşama tîn, yani “çamur”dur. En‘âm 6/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizi bir çamurdan yaratan O’dur.” Bu noktada da pek çok âyetin(17) Kur’ân’da yer aldığını belirtmek gerekmektedir.

4. سُلَالَة مِنْ ط۪ين Sülâleh min Tîn “çamurdan bir öz”. Bu konuda Mü’minûn 23/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, biz insanı çamurdan (süzülüp çıkarılmış) bir özden yarattık.” Burada sözü edilen sülâletin min tîn ifadesi “çamurdan bir öz” manasına gelmektedir. İnsanın su, toprak ve çamurdan yaratılışın bir başka aşaması budur. Yaratılışın herhangi bir çamur yığınından değil, özelliği olan bir özden şekillendirildiği beyan edilmektedir.

5. ط۪ين لَازِب Tîn-i Lâzib “yapışkan/konsantre çamur”. Bu aşama çamurun bir başka yönünü ortaya koymaktadır. Sâffât 37/11’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Şüphesiz ki, biz onları yapışkan bir çamurdan yarattık.” Bu âyette sözü edien tîn-i lâzib tamlaması “yapışkan çamur (konsantre çamur, balçık), özlü, esnek ve kopmayan çamur” manasına gelmektedir. Dil âlimlerinin çoğunluğu, لَازِب lâzib kelimesinin sonundaki bâ harfinin mîm’den döndürüldüğü, Arapça’da da bu kelimenin lâzib ve lâzım şeklinde geldiği kanaatindedirler.(18) İşte bu ifade de insanın böbürlenmesinin hiçbir anlamı olmadığını, Yâsîn 36/77-78’de de belirtildiği gibi kendisinin bir zigottan yaratıldığını unutarak mahşerdeki diriltilmeyi inkârının hiçbir anlamının bulunmadığı vurgulanmış olmaktadır.

6. صَلْصَال مِنْ حَمَا مَسْنُونٍ Salsâl min Hame-i Mesnûn “kupkuru kara balçık”. Bu aşama çamurun değişik bir yönünü ortaya koyup tanıtmaktadır. Rahmân 55/14 ve Hicr 15/26, 28, 33’te geçen صَلْصَال salsâl kelimesi “kupkuru (nemi alınmış), kendisine vurulduğu zaman ses çıkaran çamur, kuru balçık, pişmiş çamur”(19) manalarına gelmektedir. İnsanın yaratılışındaki bu özellik onun hem yaratılışındaki kaynağa işaret etmekte, hem konuşabilen, dil üretebilen yapısına, hem de çok kolay kırılabilen, yani kırılgan özelliğine işaret olsa gerektir.

Ayrıca Kur’ân’da sadece Hıcr 15/26, 28, 33’te üç kez geçen حَمَاٍ مَسْنُونٍ hame-i mesnûn tamlaması da insanın salsâl aşamasının kaynağını vermektedir. Buna göre حَمَاٍ hame’ kelimesi “özlü kara balçık, kokuşmuş kara çamur, kara balçık”, مَسْنُون mesnûn sözcüğü ise “biçimlendirilmiş, değiştirilmiş, dönüştürülmüş” anlamını içermektedir. Bu durumda âyette geçen حَمَاٍ مَسْنُونٍ hame-i mesnûn tamlaması, “biçim verilmiş, değiştirilip dönüştürülmüş özlü kara balçık, kokuşmuş kara çamur, kara balçık” manasına gelmektedir.

7. صَلْصَال كَالْفَخَّار Salsâl ke’l-Fahhâr “pişmiş çamur”. Rahmân 55/14’te “(Allah) insanı, pişmiş çamur gibi ses çıkaran bir balçıktan yarattı” şeklinde geçen salsâl ke’l-fahhâri ifadesi de “pişmiş (fırınlanmış) çamur gibi ses çıkaran balçık” demektir.

Tabiatla ilgili bütün bu aşamalar Hûd 11/61, Necm 53/32 ve Nûh 71/17’de “insanoğlunun arzdan yaratılması”yla ifade edilmekte, bir anlamda söz konusu aşamalar bu âyetlerin açılımını oluşturmaktadır. Burada sözü edilen maddelerin veya aşamaların sıralaması hakkında farklı kanaatler ileri sürülebilir; ancak insanın tabiattaki halini ifade eden âyetlerde bu kavramların geçmekte olduğunu özellikle belirtmekte yarar vardır.

ıı. İnsanın “Biyolojik ve Embriyolojik” Yaratılış Süreci

Kur’ân’da insanın tabiattaki bu aşamaları geçtikten sonra “biyolojik aşama”sı hakkında da bilgi verilmektedir. Şimdi genel hatlarıyla bunlar hakkında bilgi vermek istiyoruz:

1. نَفْس وَاحِدَة Nefs-i Vâhıdeh “ilk can, ilk canlı, ilk cevher, ilk öz”. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(20) zikredilmektedir. İnsanın cansız halden canlı hale geçtiği ilk aşama nefs-i vâhıdeh diye isimlendirilmektedir. Nisâ’ 4/1’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan Rabbinize karşı duyarlı olun.”

İlk insan türü işte bu ilk cevherden veya ilk candan, ilk özden yaratılmıştır. “İnsan” anlamına gelen nefs kelimesinin, bu ilk cevherin yine insanın potansiyel olarak bütün özelliklerini içerdiğini söyleyebiliriz. Zira Genetik bilimi ve genlerle ilgili haritalar, insanda bir genetik kodlamanın olduğunu göstermektedir.

Konuyla ilgili Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6. âyetlerde geçen bu ifadelerde insanın biyolojik ilk hali olan nefs-i vâhıdeh denen ilk candan eşinin de yaratıldığı beyan edilmektedir ki dolayısıyla burada bir hücre bölünmesinin veya hücre çoğaltılmasının yaşandığı söylenebilir. Elbette burada nelerin yaşandığını sadece Rabbimiz bilir; bilim insanları da Kur’ân’ın verdiği bu bilgi doğrultusunda araştırmalar yapmalıdırlar.

2. نُطْفَة Nutfeh “zigot, cenin”. Bu kelime bu konu içeriğinde çeşitli âyetlerde(21) kullanılmaktadır. Biyolojik aşamanın ikinci basamağı nutfeh kelimesiyle karşılanmaktadır. İnsân 76/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek şu ki, biz insanı katışık bir nutfeden (döllenmiş yumurtadan, zigottan) yarattık.”

Bugünkü bilimsel ifadesiyle söyleyecek olursak, insanın biyolojik olarak “zigot”tan yaratıldığı, bunun nutfe-i emşâc, yani “döllenmiş yumurta” aşaması olduğu açıktır. 23 kromozom erkekten, 23 kromozom da kadından birleştiğinde 46 kromozomlu minik insan anlamında “zigot” meydana gelir.

Taberî, Fâtır 35/11’deki nutfeh kelimesini yorumlarken “erkek ve kadının nutfesi” ifadesini kullanarak, erkekten gelen sperm ile kadının yumurtasının birleşmesinden meydana gelen döllenmiş yumurta anlamında zigotu tarif etmektedir.(22)

3. عَلَقَة ‘Alakah “embriyo”. Bu kelime Kur’ân’da beş kez(23) zikredilmektedir. Biyolojik aşamada üçüncü merhale zigotun rahimdeki halidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Alak 96/2’de “Allah, insanı asılı/yapışkan bir varlıktan (embriyodan) yarattı” beyanına yer verilmektedir. İşte bu ve benzer âyetlerde geçen ‘alak/‘alakah kelimeleri “embriyo” manasına gelmektedir ve insanın “embriyolojik süreci”nin bir aşamasını ifade etmektedir.

4. مُضْغَة Mudğah “bir çiğnem et”. İnsanın yaratılışındaki bir diğer aşama mudğah yani “oluşmuş, ancak henüz tam şekillenmemiş bir çiğnem et, cenin” halidir. Mü’minûn 23/14’te şu bilgiler zikredilmektedir: “Peşinden, ‘alakayı bir parçacık et haline soktuk.” Burada ve Hacc 22/5’te geçen mudğah kelimesi “bir çiğnem et” demektir.

Hacc 22/5’te mudğah aşaması hakkında muhallakah ve ğayr-i muhallakah ifadeleri kullanılmaktadır ki bu ifadeler mudğah denen bir çiğnem et parçasının “(temel unsurları ve istidatları biçimlenip) tamamlanmış”, ancak “(bütün öğeleriyle, ayrıntılarıyla) henüz tamamlanmamış” durumunu ifade etmektedir. Bu iki ifade ana rahmindeki gelişim henüz tamamlanmadığı için peşpeşe getirilmiş, sürecin devam ettirildiği manası verilmek istenmiştir.

5. عِظَام ‘Izâm “kemik”. Biyolojik aşamanın beşincisi insanın bir çiğnem et parçasından sonraki kemik durumudur. Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/14’te “Bu bir parçacık eti kemiklere (iskelete) çevirdik” beyanına yer verilmektedir. Bu âyette geçen ‘ızâm kelimesi et parçasının “kemiğe dönüştürülmüş hali”dir.

6. لَحْم Lahm “et, kas”. İnsanın ana rahmindeki altıncı aşaması onun et ve kaslarla buluşturulması, yani kemiklerin kaslarla kaplanmasıdır. Mü’minûn 23/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Bu kemikleri etle kaplayıp giydirdik.” Bu âyette geçen lahm kelimesi, kemiklerin veya iskeletin et veya kas ile giydirilmesi manasına gelmektedir.

7. خَلْقًا اٰخَر Halk-ı Âhar “bambaşka bir yaratılış”. İnsanın biyolojk yaratılış aşamaları arasında veya sonunda Yüce Allah’ın insanı bambaşka bir yaratılışın sahibi kıldığı da Mü’minûn 23/14’te ifade edilmektedir.

Bu arada belirtelim ki insanın hem “elementer” hem de “biyolojik/embriyolojik” yaratılış süreçleriyle ilgili olarak zikredilen 14 aşamanın ilki olan “su” hariç geri kalan 13 aşamasında kullanılan kelimeler sadece insanın yaratılışıyla ilgili kullanıldığı için bu noktada da insanın ayrıcalığına gönderme yapıldığını söyleyebiliriz.

Necm 53/32’de bu biyolojik aşama “annelerin karınlarındaki ceninler hali” olarak ifade edilmekte, sözünü ettiğimiz âyetler adeta bu âyetin açılımını oluşturmaktadır. Bu arada Zümer 39/6’da insanın “ana rahminde üç karanlık” içerisinde bulunduğu belirtilmekte ve “burada yaratılıştan yaratılışa geçildiği” beyan edilmektedir. Bugünkü bilimsel ifadeyle burada sözü edilen üç karanlıktan maksadın “amniyon, koriyon ve decidua zarları” olduğu dile getirilmektedir.

İşte Kur’ân’da ilk insan türünün ve sonrasında insanın ana rahminde geçirdiği aşamalar bunlardan ibarettir. Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6’da sözü edilen ve insanın biyolojik varlık aşamasının ilkini oluşturan nefs-i vâhıdeh hali, hem ilk hücreye, hem de eşine kaynaklık yapmaktadır. İlk insanın yaratıldığı kaynak olan nefs-i vâhıdeh, eşinin de yaratılış kaynağıdır. Belki de orada bir “mitoz bölünme” yaşanmış olmalıdır. Daha sonra yine Nisâ’ 4/1’de beyan edildiği gibi, bu iki hücreden pek çok erkek ve kadın yaratılıp yayılmıştır.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/11’de “topraktan ve nutfeh aşamasından sonra insanların “çiftler” haline getirildiği ifade edilmektedir ki, her iki âyette verilen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Bu âyetteki söz konusu kelimenin zevceyni şeklinde erkek ve dişi halinde “iki çift” değil de, ezvâc şeklinde çoğul getirilmesi ilk türün “pek çok insan çifti” şeklinde yaratıldığının bir delilidir.

Bu konuda bir başka ifade de Nebe’ 78/8’de aynı şekilde “Sizi çiftler halinde yaratmıştık” manasında ve ezvâc kelimesi zikredilerek verilmektedir.

Aynı meseleyle ilişkilendirilebilecek Rûm 30/20’de de şu bilgilere yer verilmektedir “Sizi topraktan yaratması, O’nun (kudretinin) delillerindendir. Sonra siz, (her tarafa) yayılan insanlar oluverdiniz.”

A‘râf 7/11’de insanların yaratılmasından ve onların suretlere sahip kılınmasından söz edilirken küm, yani “siz/sizi” kalıbında çoğul zamirler kullanılmakta, sonrasında meleklere hitaben “Âdem için secde edin” emri verilmektedir. Bu durum, o esnada pek çok insanın bulunduğunu göstermektedir. Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/33’te Hz. Âdem’in, Hz. Nûh’un, Hz. İbrâhim’in ve İmrân ailelerinin seçiminden söz edilmesi de benzer bir hakikati ortaya koymaktadır. Zira seçim varsa alternatifler var demektir. Âdem (as)’ın seçilmesi bu noktada başka insanların bulunduğunun delilidir.

Hucürât 49/13’te insanların bir erkek ve bir dişi (hücre)den yaratıldığı ve ondan sonra kalabalık hale getirilerek kavimlere ve kabilelere dönüştürüldüğü beyan edilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, ilk “insan”dan değil, ilk “insan türü”nden söz etmek gerekir. Bu âyetteki zeker ve ünsâ kelimelerinin nekra yani başında belirteç edatı olan eliflâm takısı kullanılmaması, maksadın bir kişi değil, bir tür olduğunun delili olarak görülebilir. Allah en iyi bilendir

Bu arada yine insanın yaratılış aşamalarından söz edilen Zümer 39/6’daki “sekiz çift en‘âm” ifadesi de bilim insanlarının ilgisini beklemektedir. Oradaki el-en‘âm kelimesine “hayvanlar” manası verilirse, maksat “deve, inek, koyun, keçiden oluşan erkekli dişili sekiz çift hayvan” olur.

Eğer el-en‘âm kelimesine “hayat sahipleri” manası verilirse “dört çiftten oluşan sekiz grup insan veya dört/sekiz ırk” gibi manalar devreye girebilir. Eğer bu ikinci yaklaşım/mana doğru ise, o zaman hem ilk insanların evlenmesi, hem kıtalara insanların nasıl yayıldığı, hem de ırkların nasıl oluşturulduğu soruları cevaplandırılmış olacaktır.

İlk insan neslinin çiftler halinde yaratılmasıyla birlikte iddia edilen türden “kardeş evlilikleri”nden oluşan ensest evililik kabulleri de devre dışı kalır. Çünkü insanlar bu durumda en yakın ihtimal kuzenleriyle evlenmiş olurlar ki bunun dinden yasak olmadığı da aşikardır.

Aksi takdirde süt kardeşliğinin bile evliliğe engel olarak belirlendiği ilahi öğretide farklı doğrumlarda meydana gelmiş olsalar da nihayetinde aynı ana ve babanın çocuklarının evlenmesi durumu söz konusu olabilmektedir. Biz bu yaklaşımların sıkıntılı, tehlikeli ve izah edilemez olduğunu düşündüğümüz için ilk insanların eşler, çiftler halinde yaratıldığı görüşünü Nisâ’ 4/1, Fâtır 35/11, Rûm 30/20 ve Nebe’ 78/8 gibi âyetlerden delil getirerek savunmaktayız. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilmektedir.

Sözün sonunda şu hususu tekrar vurgulamak istiyoruz: Kur’ân’da insanın yaratılış süreci hakkında pek çok âyet vardır; ancak bunların hiçbirinde bugünkü iddialardan birisi olan yaratıcıyı reddeden “evrim” ve ara tür olarak “maymun”dan asla söz edilmemekte, dahası böyle bir ara varlığa dair hiçbir işaret bulunmamaktadır. Çünkü ilk aşamadan itibaren bu türün adı beşerdir, yani insândır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Alak 96/2’de yer alan خَلَق haleka fiili ile, yaratılışın bedensel boyutu gündeme getirilmekte ve insanın bedensel olarak “bir şeyden” yaratıldığı gösterilmektedir. Haleka/halk, “bir şeyden başka bir şeyi yaratmak”, bir anlamda “dönüştürmek” anlamına gelmektedir.

İnsanın bu aşamada nutfeden, bugünkü bilimsel ifadesiyle “zigot”tan yaratıldığı, bunun nutfe-i emşâc, yani “döllenmiş yumurta” aşaması olduğu çeşitli âyetlerde belirtilmiştir. Daha sonra buradan ‘alak/‘alaka,(24) yani “embriyo” aşamasına geçildiği, ‘Alak 96/2’de ifade edilmektedir. Embriyo hali, zigottan sonraki aşamadır. Zigot sonrası aşamada insan, ana rahmine asılıdır, oraya yapışıktır ve karnından beslenmektedir.

3. ‘Alak Kelimesinin Anlamı

‘Alak suresinin ikinci âyetindeki عَلَق ‘alak kelimesinin ‘alakah sözcüğünün çoğulu olduğu ifade edilmektedir. Oysa söz konusu kelimenin ‘alakah şeklinde değil de ‘alak şeklinde sonunda tâ’sız olarak getirilme sebebi, önceki âyetin sonuyla uyumun sağlanması içindir (halek, ‘alak).

Elmalılı ve Ateş’in de belirttiği üzere, bu kelime, “yapışıp ilişmek, asılı şey, kuyu makarası, kuyu ipi, kan pıhtısı, kırmızı kan, sülük” gibi manalara gelmektedir. Genelde bu kelimenin anlamı “kan pıhtısı” şeklinde kabul ve tercih edilmiştir. Oysa kelimenin asıl anlamı bu değildir. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, bu kelime insanın embriyolojik yaratılış sürecinin üçüncü aşamasının adıdır.

Kur’ân’ın insanlığa sunduğu bu muhteşem bilgi ve ufuk doğrultusunda, bilim insanları daha ileri düzeyde araştırmalar yaparak Kur’ân-ı Kerîm’i çağın idrakine sunabilmelidirler. Çünkü Kur’ân, Yüce Allah tarafından her çağa mesajlar sunabilen bir yapıda şekillendirilmiştir.

Âyette zikredilen عَلَق ‘alak kelimesinin maddî diyebileceğimiz bu anlamlarının yanında, bir de “alaka, ilgi, sevgi, şefkat, aşk” gibi manevî bir anlam boyutu vardır. Buna göre, âyette Yüce Allah’ın insanı sevgi ve şefkat hamuruyla yoğurup yaratmasından, aynı zamanda bu yaratmanın o sevginin sonucu gerçekleşmesinden söz edilmektedir. İnsanın yaratılış gayelerinden biri Yüce Allah’ın merhametidir.(25) Diğeri ise, Yüce Allah’ı bilmek ve O’na kulluk etmektir.(26) Bu iki âyetin desteğiyle عَلَق ‘alak kelimesine “sevgi, şefkat” anlamların verilmesinin de doğru bir yorum olduğunda şüphemiz yoktur.

Ayrıca, bilimsel gerçeklerin henüz keşfedilmediği dönemlerde bu anlamın son derece isabetli bir tefsir olduğu bir gerçektir. Ancak Yüce Allah’ın her çağın kitabı olan Kur’ân’da bu tür çok anlamlı kelimeler kullanmış olması, Kur’ân üzerinde her zaman düşünülmesinin yolunu açık tutmaktadır.

b) Yüce Allah’ın Cömertliği ve Öğreticiliği

Yüce Allah sûrenin 3-5. âyetlerinde “Oku! Kalemle yazmayı öğreten ve insana bilmediğini bildiren Rabbin, en büyük kerem sahibidir” buyruğuna yer vermekte, bir taraftan kıraat emrini yinelemekte, diğer taraftan da hem cömertliğine hem de insanoğluna bilmediklerini öğrettiğine dikkat çekmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Cömert Oluşu

اِقْرَاْ وَرَبُّكَ الْاَكْرَمُ “Oku! Rabbin en cömert olandır!”

Âyetteki اِقْرَاْ ıkra’ emri “kıraat et, oku, düşün”;وَرَبُّكَ ve rabbüke tamlaması “ve senin Rabbin (şöyledir)”; الْاَكْرَمُ el-ekramu kelimesi ise “en cömert olandır” demektir.

Burada okumanın önemi ile Yüce Allah’ın cömertliği üzerinde durulmaktadır.

Vahyin ilk cümleleri arasında iki defa yer alanاِقْرَاْ ıkra’ emirleri ve عَلَّمَ ‘alleme fiilleri, okumanın ve bir şeyler öğrenebilmenin “tekrar”la mümkün olduğunu ve mutlak öğreticinin Yüce Allah olduğunu göstermektedir. Ayrıca, vahyedilen esasların insanlara tekrar tekrar tebliğ edilmesi gereğini de ıkra’ emirlerinden anlamaktayız.

Bu arada aynı cümlede yer alan rabb sıfatı, tıpkı ilk âyette olduğu gibi, Yüce Allah’ın sahiplenici, yetiştirici ve eğitici olduğunu muhataplara tekrar hatırlatmaktadır. خَلَقَ haleka fiillerinin tekrar edilme sebebi, mutlak yaratıcının sadece Yüce Allah olduğunu vurgulamak, الْاِنْسَان el-insân kelimesinin tekrarı ise Rabbimizin insanoğluna verdiği değeri göstermeyi amaçlamak olabilir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْاَكْرَم el-ekram kelimesi, Yüce Allah’ın kullarına son derece cömert ve lütufkâr olduğu anlamına gelirken, Hz. Peygamber’in de bu lütuftan nasibini fazlasıyla aldığında ve alacağında şüphe yoktur. Kalemle bir şeyler öğrenebilme yeteneğini insana bahşetmiş olması, Yüce Allah’ın insanlığa yönelik en önemli lütuflarındandır. Bu arada Hz. Peygamber’in de risâlet sonrası dönemde bu lütuftan yararlanmasının süreklilik arz edeceği kendisine hissettirilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Öğreticiliği

اَلَّذ۪ي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْاِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ “Kalemle (yazmayı) öğreten O’dur. İnsana bilmediğini (O) öğretti.”

Buradaki اَلَّذ۪ي عَلَّمَ ellezî ‘alleme ifadesi “öğretendir, bildirendir”; بِالْقَلَمِ bi’l-kalemi kelimesi “kalemle”; عَلَّمَ ‘alleme fiili “öğretmiştir”; الْاِنْسَانَ el-insâne sözcüğü “insana, insanoğluna”; مَا لَمْ يَعْلَمْ mâ lem ya‘lem ifadesi ise “bilmediği şeyi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna bilmediklerini kalemle öğrettiği ifadesi gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ “(O Allah) kalemle yazmayı öğretendir.” Kur’ân’da الْقَلَم el-kalem kelimesi bir kez de Kalem 68/1’de zikredilmektedir. O âyette de ele aldığımız üzere, buradaki “kalem” semboliktir; maksat, bilgiye ulaşabileceğimiz bütün öğrenim araçlarının kullanımının öğrenilmesi ve bunun uygulanmasıdır. Vahyin yazdırılması, tıpkı Kalem 68/1’de yer aldığı gibi, bu önemin bir tezahürüdür.

Bilgi, bildirmek ve yazıdan söz edilmesi, vahyin yazdırılmasının gereğini dolaylı olarak hatırlatmış olmaktadır. “Söz uçar, yazı kalır”; çünkü “kısmen silik yazı bile en güçlü hafızalardan daha güvenilir sonuçlar verir.” Burada öğretilmek ve dikkat çekilmek istenen en önemli nokta, bilginin kaynağında Yüce Allah’ın bulunduğudur ve gerçek mu‘allimin de sadece ve sadece Yüce Allah olduğunun ifade edilmesidir.

2. عَلَّمَ الْاِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ “İnsana bilmediğini bildirendir.” Yüce Allah, Bakara 2/31’de imtihan amaçlı olarak eşyanın bütün isimlerini Hz. Âdem’e öğrettiğini beyan etmektedir. Aynı şekilde Bakara 2/30-35’te meleklere hitaben göklerin ve yerin gaybını sadece Yüce Allah’ın bildiği ve muhatapların bilmediklerini kendilerini O’nun öğrettiği özellikle ifade edilmektedir.

Ayrıca Rahmân 55/1-4. âyetlerde ilâhî mesajın Yüce Allah tarafından insanlara öğretildiği ve böylece kendini ifade edebilme yeteneğinin ona verildiği bildirilmektedir. İkramın öğretimle ilişkilendirilmesi, okumanın insan hayatındaki önemini göstermek içindir. İşte bütün bunlar, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramının bir bölümüdür.

Yûsuf 12/76’da, “Her bilenin üstünde çok daha iyi bilen bir varlığın, yani Yüce Allah’ın bulunduğu” özellikle hatırlatılmakta, öğrenmek için bir öğreticinin bulunmasının gerekliliği dolaylı olarak ifade edilmektedir. Elbette her şeyi en iyi bilen zat, onları Yaratan’dır; yani en iyi öğretmen bizzat Yüce Allah’tır. O halde en iyi bilen öğretince en iyi ve en doğru olan öğrenilmiş olacaktır.

Hz. Peygamber’in de bu çok önemli kaynaktan bilgilendirileceği haber verilerek, adeta başka şeyleri bilmemesinin çok önemli olmadığı kendisine hatırlatılmakta, böylece bilgide Yüce Allah’ın desteğinin önemine vurgu yapılmaktadır. İnsanın bilgilendirilmesi konusunda, ilk insan neslinden itibaren Yüce Allah’ın bu işlemi başlattığı, insanları sahipsiz ve bilgisiz bırakmadığı anlaşılmaktadır. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, insanlığın ilk dönemlerinde hayvanı çağrıştıracak şekilde çeşitli bilgisizlik aşamalarının veya devirlerin yaşanmadığı da bu şekilde ortaya konulmaktadır.

“Yüce Allah adına okumak”, Allah rızası için çalışmanın, her hayırlı işte O’nun rızasını kazanmanın, O’nu unutmamış olmanın, her an O’nun gözetiminde bulunduğunu fark etmenin, dahası, hayatına Yüce Allah’ı şahit tutmanın en kestirme ve en net yoludur. Okuyanlar Allah adına ve O’nun rızasına bağlı olarak bu işlemi gerçekleştirirlerse başarısız olmak gibi bir endişeden daima uzak olurlar. Çünkü hayatla ilgili her alanda ilim öğrenmek, faydalı bir meşguliyettir ve bu tür işlerde Yüce Allah insanın yardımcısıdır.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61-63; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87. 2 - Lokmân 31/25.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/63 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87 Lokmân 31/25
• 3 - Yâsîn 36/82. 4 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Yâsîn 36/82 Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 5 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 6 - Yûnus 10/4. 7 - A‘râf 7/54; Yunus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 8 - Taberî, age., XXVI, 179.
• 9 - Hûd 11/107; Burûc 85/16. 10 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 11 - Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/12-14; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; İnfitâr 82/7.
  • Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 İnfitâr 82/7
• 12 - Hıcr 15/26; Rahmân 55/3, 14; İnsân 76/1; ‘Alak 96/2. 13 - Hıcr 15/28; Sâd 38/71.
  • Hicr 15/26 Rahmân 55/3 Rahmân 55/14 İnsân 76/1 ‘Alak 96/2 Hicr 15/28 Sâd 38/71
• 14 - Furkân 25/54.
  • Furkân 25/54
• 15 - Bakara 2/264; Âl-i İmrân 3/59; Ra‘d 13/5; Nahl 16/59; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Rûm 30/20; Fâtır 35/11; Sâffât 37/16, 53; Mü’min 40/67; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nebe’ 78/40. 16 - Âl-i İmrân 3/59; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Rûm 30/20; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67. 17 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/61; Mü’minûn 23/12; Secde 32/7; Sâffât 37/11; Sâd 38/71, 76.
  • Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/59 Ra‘d 13/5 Nahl 16/59 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Rûm 30/20 Fâtır 35/11 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Mü'min 40/67 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nebe' 78/40 Âl-i İmrân 3/59 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Rûm 30/20 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 A‘râf 7/12 İsrâ 17/61 Mü'minûn 23/12 Secde 32/7 Sâffât 37/11 Sâd 38/71 Sâd 38/76
• 18 - Râzî, age., XXVI, 125.
• 19 - Semerkandî, age., III, 380; Taberî, age., XXVII, 124-125; Zemahşerî, age., IV, 434.
• 20 - Nisâ’ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6
• 21 - Nahl 16/4; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/37-38; ‘Abese 80/19. Eğer nutfeye “sperm” anlamı verilirse bu takdirde ilgili kelime ile insanın yarısı anlamında erkek hücresi kastediliyor demektir. 22 - Ebû Ca‘fer Muhammed ibn Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1988, XXII, 122.
  • Nahl 16/4 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Abese 80/19
• 23 - Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/37-38; ‘Alak 96/2.
  • Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Alak 96/2
• 24 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67.
  • Hacc 22/5 Mü'min 40/67
• 25 - Hûd 11/119. 26 - Zâriyât 51/56.
  • Hûd 11/119 Zâriyât 51/56