Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-20. âyetlerinde müşriklerin Allah’a çocuk isnadını, bu konudaki çarpıklık anlayışlarını, meleklerlerin yaratılışı hakkındaki yanlış algılarını, meleklere tapmalarının gerekçesini Allah’a bağlamalarının nasıl bir iftira olduğunu dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’a Çocuk İsnadı

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin nankörlük ederek Allah’a çocuk isnat ettiklerini, kendilerince Allah’ın yarattıklarından kızları kendisine aldığını, oğulları insanlara ayırdığını düşündüklerini aktarmakta, bu arada onlardan birine Rahmân’a isnat ettiği kız çocuğu müjdelenince hiddetlenerek yüzünün simsiyah kesildiğini bildirmektedir.

ı. İnkarcı İnsanların Nankörlüğü

وَجَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبَادِه۪ جُزْءًا اِنَّ الْاِنْسَانَ لَكَفُورٌ مُب۪ينٌ “Onlar (müşrikler), kullarından bir kısmını O’nun (Allah’ın) bir parçası saydılar. Şüphesiz ki (müşrik) insan, apaçık bir nankördür.”

Âyetteki وَجَعَلُوا ve ce‘alû fiili “ve nispet etmişlerdi”; لَهُ lehû ifadesi “O’na, O’nun için”; مِنْ عِبَادِه min ‘ıbâdîhî ifadesi “O’nun kullarından”; جُزْءًا cüz’en kelimesi “parça”; اِنَّ الْاِنْسَانَ inne’l-insâne ifadesi “muhakkak ki (inkarcı) insan”; لَكَفُورٌ مُب۪ينٌ lekefûrun mübînun tamlaması ise “elbette apaçık nankör(dür)” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnatları ve nankörlük içerisinde bulundukları gündeme getirilmektedir.

1.وَجَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبَادِه۪ جُزْءًا “Onlar (müşrikler), kullarından bir kısmını O’nun (Allah’ın) bir parçası saydılar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin “Göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı kimdir?” sorusuna “Allah” cevabını verdiklerini ve kendilerine sayısız nimetler ikram ve ihsan ettiğini ifade ettikten, üstelik onlardan teşekkür beklediğini beyan ettikten sonra, inkarcıların bütün bunların kadir ve kıymetini bilmek yerine nankörlüğü tercih ettiklerini bildirmektedir.

Yüce Allah’ın herhangi bir şekilde “prçası” olduğuu iddia etmenin cevaplarından birisi İhlâs sûresinde O’nun ehad oluşu sıfatıyla dile getirilmektedir. Ki bu sıfat bölünüp parçalanmayı, eksikken tamamlanmayı, herhangi bir şekilde artmayı vs. unsurları dışlamaktadır.

Bu çerçevede kullarından bir kısmını Allah’ın parçası sayarak korkunç bir hata işledikleri ifade edilmektedir. Onların bu doğrultuda yaptıkları şey, devam eden âyetlerden de anlaşılabileceği gibi Yüce Allah’a kız çocukları isnat etmeleri ve meleklerin Yüce Allah’ın kızları olduğunu kabul etmeleridir. “Her şeyin yaratıcısının Yüce Allah olduğunu kabul eden bir zihniyetin kalkıp Allah’a herhangi bir parça veya çocuk isnat etmesi hiçbir şekilde anlaşılabilir bir durum değildir.

Necm 53/21. âyetinde genişçe ele alacağımız üzere, Mekkeli müşrikler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(1) yer almaktadır. Dahası, cinlerle Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Yüce Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır.

Bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(2) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(3) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(4) Bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(5) Kur’ân bütün bu iddiaları kökten reddetmekte ve böyle inananları da kâfir olarak isimlendirmektedir.

Yüce Allah’ın çocukları yoktur. Bu konuda pek çok âyette(6) açık ifadeler yer almaktadır. Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(7) Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(8)

Bir âyette Hz. Peygamber’e şöyle demesi emredilmiştir: “Eğer -hâşâ- Rahmân’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olan ben olurdum.”(9) İşte bu iki âyet, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini, yani hiç kimsenin babası olmadığını ilan etmektedir.

2. اِنَّ الْاِنْسَانَ لَكَفُورٌ مُب۪ينٌ “Şüphesiz ki (müşrik) insan, apaçık bir nankördür.” Yüce Allah kendisinin parçaları olduğunu sanan inkarcı insanların apaçık bir nankörlük içerisinde olduğunu ilan etmektedir. Yüce Allah’a çocuk isnadı küfürdür ve küfür de nankörlüğün zirvesidir.

Bu nedenle âyette كَفُور kefûr sıfatı kullanılarak bunun ne kadar ileri bir nankörlük olduğu mübalağa kalıbıyla zikredilmiş olmaktadır. Kur’ân’da 12 kez(10) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir.

ıı. Yüce Allah’a Açık İftiraları

اَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَنَاتٍ وَاَصْفٰيكُمْ بِالْبَن۪ينَ “Yoksa (Allah) yarattıklarından kızları kendisine aldı da oğulları size mi seçti (ayırdı)!”

Âyetteki اَمِ اتَّخَذَ emittehaze sorusu “yoksa edinmiş mi”; مِمَّا يَخْلُقُ mimmâ yahlüku ifadesi “yarattıkları şeylerden”; بَنَات benâtin kelimesi “kızlar”; وَاَصْفٰيكُمْ ve asfâküm fiili “ve size mi seçip ayırdı”; بِالْبَن۪ينَ bi’l-benîne sözcüğü ise “erkek çocukları” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kızları çocuk edinmediği, erkekleri de müşriklere seçmediği soru ifadesiyle gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Nahl 16/57, İsrâ’ 17/40, Sâffât 37/153 ve Necm 53/21 gibi âyetlerde yer almaktadır. Biz bu âyetlerde konuya dair geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada detaya girmeyecek, kısa bir hatırlatma ile yetineceğiz.

Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmediğini çeşitli âyetlerde dile getirdiği gibi ayrıca Mekkeli müşriklerin iddia ettiği türden kız çocukları kendisine tercih edip erkekleri diğerlerine layık filan da görmemiştir.

Burada geçen اَم em soru edatından maksat, cevabı beklenen bir soru sormak değil, sadece mesajın tersinin doğru olduğunu “inkârî bir soru” tekniğiyle dile getirmektir. Bu nedenle, âyetteki mesaj Yüce Allah’ın yarattığı varlıklardan birisi olan kızları kendisine çocuk edinmemiş, erkekleri de muhatapları olan müşrikler için seçmemiştir.

ııı. Kız Çocuğu Müjdesine Verdikleri Tepki

وَاِذَا بُشِّرَ اَحَدُهُمْ بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمٰنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظ۪يمٌ “Onlardan biri, Rahmân’a yakıştırdığı (kız çocuğu)yla müjdelenince öfkelenerek yüzü simsiyah kesilirdi.”

Âyetteki وَاِذَا بُشِّرَ ve izâ büşşira edilgen fiili “ve müjdelendiği zaman”; اَحَدُهُمْ ehadühum tamlaması “onların biri(ne)”; بِمَا ضَرَبَ bimâ darabe ifadesi “örnek verdiği şeyle”; لِلرَّحْمٰنِ li’r-rahmâni ifadesi “Rahman’a, Rahman için”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak (kız çocukla ilgili), Rahman için misal verdiği şeyle”; ظَلَّ وَجْهُهُ zalle vechuhû ifadesi “onun yüzü (şöyle) olmaya devam eder”; مُسْوَدًّا müsvedden kelimesi “kapkara (kesilirdi)”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o, (söz konusu kişi şöyle iken)”; كَظ۪يم kezîmun sıfatı ise “öfkelenmiş bir halde” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili nasıl bir algıya sahip oldukları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Nahl 16/58’de şu şekilde zikredilmektedir: “Onlardan birine kız çocuğu müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir.” Yüce Allah kendisine kız çocuklar isnat eden Mekkeli müşriklerin herhangi birine kız çocuğu müjdelendiğinde ne kadar korkunç bir öfke içerisine girdiklerini ifade etmektedir.

Âyette yer alan بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمٰنِ مَثَلًا ifadesi “Rahmân’a layık gördüğü (kız çocuğu)”,(11) “Rahmân’a kolayca isnat ettiği (çocuk)”,(12) “Rahmân’a benzer olarak anlattığı (kız çocuğu)”,(13) “Rahman için misal verdiği kişi” gibi ifadelerle tercüme edilmekte, yorumlanmaktadır. Esasında bu ifade “Rahmân için örnek verdiği” manasına gelmekte ve Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a nispet ettikleri kız çocukları anlamını içermekte, bu arada müşriklerin nasıl bir çarpık anlayışa sahip oldukları ortaya konulmak istenmektedir.

Buradakiظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا zalle vechuhû müsvedden ifadesi yaşadığı hüzün nedeniyle “yüzü kapkara, mosmor kesilmek” demektir.(14) Âyette geçen ظَلَّ zalle fiili bâte, asbeha ve emsâ fiilleri gibi sayrûret yani “dönüşüm” ifade eden fiillerden birisidir.

Âyetin sonunda gelen وَهُوَ كَظ۪يمٌ ve huve kezîmun cümlesi ise söz konusu kişinin müjde anındaki “öfkeli, kızgınlık hali”ni ortaya koymaktadır. Bu kişilerin kalplerinde taşıdıkları öfke onların yüzüne hüzün ve morarma şeklinde yansımış olmaktadır. Bu haliyle bu ifade hâl cümlesidir.

Yüce Allah kız çocuklarını Allah’a nispet edip erkekleri kendilerine layık gören Mekkeli müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili durumunu işte bu âyette deşifre etmekte ve nasıl bir çelişki içerisinde debelendiklerini haber vermektedir. Konuyla ilgili olan her iki âyette ortaklaşa dile getirilen husus, müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili hissettikleri korkunç düşmanlık ve hazmedilemeyen öfkedir.

b) Meleklerle İlgili Asılsız Kabüller

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde müşriklerin “Süs içinde yetiştirilip mücadelede açık olmadıkları için beğenmedikleri kızları Allah’a nispetlerini” eleştirmekte, Rahmân’ın kulları olan melekleri dişi saydıklarını, oysa meleklerin yaratılışına şahit olmadıklarını, varsa şahitliklerinin yazılacağını ve bundan sorgulanacaklarını haber vermektedir.

Ardından, sorumluluğu Yüce Allah’a atarak “Rahmân dileseydi biz onlara tapmazdık” dedikleri, onların bu hususta hiçbir bilgisinin olmadığı, sadece yalan söyledikleri ifade edilmektedir.

ı. Kızları Küçümsemeleri

اَوَمَنْ يُنَشَّؤُ۬ا فِي الْحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُب۪ينٍ “(Şöyle derdi): Süs içinde yetiştirilip mücadelede açık olmayan (savaşta/kavgada mücadele edemeyecek olan bir kız) mı (bana müjdeleniyor)?”

Âyetteki اَوَمَنْ يُنَشَّؤُ۬ا evemen yüneşşeu edilgen fiili “yetiştirilmiş olan mı, büyütülmüş olan mı”;فِي الْحِلْيَةِ fi’l-hılyeti kelimesi “süste, süslerin içinde”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (kız çocuğu)”; فِي الْخِصَامِ fi’l-hısâmi ifadesi “sözlü tartışmada, kendini savunmada”; غَيْرُ مُب۪ينٍ ğayru mübînin ifadesi ise “açık olmayan(dır), ortada olmayan(dır)” demektir.

Burada kız çocuklarının toplum içerisindeki pozisyonu gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili tutumunu beyan bağlamında onların sözünü aktarmakta, süsler içerisinde yetiştirilen birinin tartışma, kavga veya savaş gibi ortamlarda kendisini savunamamasını gerekçe göstererek, doğumu kendilerine müjdelenen babaların düşüncesini ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُنَشَّؤُ۬ا yüneşşeu edilgen fiili “yetiştirilmek”, “büyütülmek”, “bakılmak”,(15) çeşitli âyetlerde(16) zikredilen الْحِلْيَة el-hılyeh kelimesi ise “süs, zinet” manasına gelmektedir. Devam eden وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُب۪ينٍ cümlesinde ise genelikle tercih edilen mana “sözlü tartışmada açık olmamak”(17) şeklinde dile getirilmektedir.

2. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin birkaç çeşit anlaşılabilme ihtimali vardır:

a) Âyette önceki mesajla uyumlu olacak şekilde müşriklerin kendi kendilerine söylendikleri ifade edilerek “(Ne yani,) süs içinde yetiştirilip mücadelede açık olmayan mı? (bana müjdeleniyor?)” dedikleri bildirilmektedir.

b) Bu ifade Yüce Allah’ın onların kızları kendisine layık görmelerinin karşılığında bunun adaletsiz bir paylaşım olduğunu ortaya koymak üzere beyan edilmiş olması da mümkündür. Buna göre anlam “Süs içinde yetiştirilip mücadelede açık olmayanı mı? (Onları mı Allah’ın parçası sayıyorlar?)” şeklini alır.

c) Dahası, burada başka bir anlam ihtimali daha vardır ki buna göre müşriklerin kendi içlerinde yaşadıkları bir çatışmaya gönderme yapılması da muhtemeldir. “Süs içinde yetiştirilen biri mi?” deyip bunun üzerine kendini belli belirsiz bir iç çatışmanın içinde bulmalarından söz edilmesi de aktarılan görüşler arasında yer almaktadır.(18)

Bağlam dikkate alındığında ve devam eden âyetteki mesaja da bakıldığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ifadenin Mekkeli müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili bakış açılarını yansıttığını, kız çocuklarının müjdelenmesinden üzüntü duyduklarını söylemek diğer görüşlere göre daha öncelikli bir hal alabilir; yine de diğer görüşlerin de doğru olduğunu bu vesileyle beyan etmek durumundayız.

ıı. Meleklerin Yaratılışına Şahit Olamamaları

وَجَعَلُوا الْمَلٰٓئِكَةَ الَّذ۪ينَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمٰنِ اِنَاثًا اَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَيُسْـَٔلُونَ “Rahmân’ın kulları olan melekleri dişi saydılar. Onların (meleklerin) yaratılışına şahit mi olmuşlar! Şahitlik (iddia)ları yazılacak ve sorguya çekileceklerdir.”

Âyetteki وَجَعَلُوا ve ce‘alû fiili “ve yapışlardı, kılmışlardı, kabul etmişlerdi”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâikete kelimesi “melekleri”; الَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “ki onlar şöyledir”; عِبَادُ الرَّحْمٰنِ ‘ıbâdü’r-rahmâni tamlaması “Rahman’ın kulları (olan)”; اِنَاثًا inâsen kelimesi “dişi, kız”;اَشَهِدُوا eşehidû sorusu “şahit mi oldular”; خَلْقَهُمْ halkahum tamlaması “onların (meleklerin) yaratılışına”; سَتُكْتَبُ setüktebü edilgen fiili “yakında yazılacak(tır)”; شَهَادَتُهُمْ şehâdetühüm tamlaması “onların şehadetleri, şahitliği”; وَيُسْـَٔلُونَ ve yüs’elûne edilgen fiili ise “ve sorgulanacaklar, sorumlu tutulacaklar” demektir.

Burada müşriklerin meleklerin yaratılışıyla ilgili yanlış algıları reddedilmekte ve bu tür kabulleri nedeniyle sorgulanacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَجَعَلُوا الْمَلٰٓئِكَةَ الَّذ۪ينَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمٰنِ اِنَاثًا “Rahmân’ın kulları olan melekleri dişi saydılar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili olumsuz tutumunu eleştirmekte, bu çerçevede Rahmân’ın merhametinin tecellilerinden olan meleklerin dişi varlıklar olduğunu iddia ettiklerini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/150’de de şu bilgiler verilmektedir: “Yoksa onların gözü önünde melekleri kız olarak mı yaratmışız!” Ayrıca Enbiyâ’ 21/26-27’de de şu bilgiler verilmektedir: “(Müşrikler) ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) evlât edindi’ dediler. (Hâşâ!) O, bundan münezzehtir. Bilakis (melekler), ikram edilmiş kullardır. O’ndan (emir almadan) önce konuşmazlar; onlar, sadece O’nun emri ile hareket ederler.”

Müşriklerin iddiasında melekler üzerinden bir kabul söz konusu olduğu için, Yüce Allah iddia edilenin aksine Enbiyâ’ 21/26. âyette “meleklerin ikram edilmiş kullar olduğunu” bildirmektedir. Enbiyâ’ 21/19-20 ve Fussılet 41/38. âyetlerde de açıkladığımız, ayrıca Nisâ’ 4/172’de zikredildiği üzere, melekler de Yüce Allah’ın kullarıdır ve onlar sürekli olarak tesbihe ve ibadete devam etmektedirler.

Konuyla ilgili açıklamalarımızı ilgili âyetlerde yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Melekeler de Yüce Allah’ın kendilerine ikram edilmiş kullarıdır ve onlar da ibadete ve tesbihe devam etmektedirler. Bu yönüyle de meleklerin insanlardan üstün olduğu ifade edilmektedir.(19)

Bütün bu gerçeklere rağmen, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnat ederek meleklerin cinsiyeti noktasında onların kız olduğunu söylemeleri kesinlikle kabul edilebilir bir iddia olmadığı gibi Yüce Allah da bunu kabul edenlerin müşrik olduğunu ilan etmektedir. Zaten âyetin devam eden cümlesinde bu noktada son derece açık ifadeler ve söz konusu kabulü reddediş yer almaktadır.

2. اَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَيُسْـَٔلُونَ “Onların (meleklerin) yaratılışına şahit mi olmuşlar! Şahitlik (iddia)ları yazılacak ve sorguya çekileceklerdir.” Âyetin bu kısmında iki hususa dair bilgi verilmektedir.

a)اَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ “Onlar (meleklerin) yaratılışına şahit mi olmuşlar!” Yüce Allah melekleri Allah’ın kızları sananlara cevap mahiyetinde ve susturucu bir şekilde soru sormakta ve meleklerin yaratılışına hiçbir şekilde şahit olmadıkları mesajını vermek istemektedir. Nitekim Kehf 18/51’de genel manada yaratılışa hiç kimsenin şahit kılınmadığı şu şekilde beyan edilmektedir: “Ben onları göklerin ve yerin yaratılışına da kendilerinin yaratılışına da şahit tutmadım. Ben yoldan çıkaranları yardımcı edinecek değilim.”

Meleklerin yaratılışına müşriklerin şahit kılınmadıklarıyla ilgili olarak Sâffât 37/150’de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa onların gözü önünde melekleri kız olarak mı yaratmışız!” Yüce Allah meleklerin yaratılışını gündeme getirerek müşriklerin inancını reddetmekte ve meleklerin yaratılışına hiç kimesinin şahit kılınmadığını beyan etmektedir.

Mekkeli müşrikler melekleri dişi varlıklar kabul ettikleri için Yüce Allah’a kız çocuk isnadında bulunmuşlardı. İşte bu iddia reddedilmekte ve meleklerin yaratılışına şahit kılınmadıkları inkârî bir soru ifadesiyle beyan edilmektedir.

İstifhâm-ı inkârî denilen bu tür “soru cümleleri”nde maksat, muhataplardan cevap beklemek değil, soruya konu meselenin tersinin doğru olduğunu kendilerine kavratmaktır. “Şahit mi oldular” demek “kesinlikle şahit olmadılar” demektir. Söylenmek istenen şudur: “Biz hiçbir şekilde hiç kimseyi meleklerin yaratılışına şahit kılmadık. Öyleyse onlara ‘dişi/kız’ muamelesi yapmak yaratana da yaratılışa da meleklere de iftiradır. Esasında melekler cinsiyetten uzak ve münezzeh varlıklardır.

b) سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَيُسْـَٔلُونَ “Onların şahitlikleri (şahitlik iddiaları) yazılacak ve (bundan) sorguya çekileceklerdir.” Yüce Allah müşriklerin bu anlamsız ve saçma tutumunu susturucu ifadelerle reddedip, Allah’ın kızları sandıkları meleklerin yaratılışına şahid kılınmadıkları için iftira ettiklerini beyan etmekte ve bundan dolayı sorgulanacaklarını bildirmektedir.

Kendi zanlarınca meleklerin dişi varlıklar olduğunu sananların bu yalan iddiaları kendi hesaplarına yazılacak ve mahşerde bunun hesabı mutlak suretten kendilerine sorulacaktır; âyette verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

ııı. Sorumluluğu Allah’a Atma Çabaları

وَقَالُوا لَوْ شَآءَ الرَّحْمٰنُ مَا عَبَدْنَاهُمْ مَا لَهُمْ بِذٰلِكَ مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا يَخْرُصُونَ “(Onlara) ‘Rahmân dileseydi, biz onlara tapmazdık.’ dediler. Onların bu konuda hiçbir bilgisi yoktur. Onlar yalandan başka bir şey söylemeyenlerdir.”

Âyettekiوَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; لَوْ شَآءَ lev şâe ifadesi “eğer dileseydi”; الرَّحْمٰن er-rahmânu kelimesi “Rahmân, Allah”; مَا عَبَدْنَاهُمْ mâ ‘abednâhum fiili “biz onlara ibadet etmezdik”; مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için asla ve asla yoktur, onlar sahip değillerdir”; بِذٰلِكَ bizâlike ifadesi “bu konuda”; مِنْ عِلْمٍ min ‘ılmin ifadesi “hiçbir bilgiye”; اِنْ هُمْ in hum ifadesi “onlar (şundan başka bir şey) değillerdir”; اِلَّا يَخْرُصُونَ illâ yahrusûne istisnası ise “saçmalıyor olanlar olmanın dışında, onlar sadece ve sadece yalan konuşmaktadırlar, onlar saçmalayanlardan başkası değildir” demektir.

Burada müşriklerin sorumluluklarından kurtulma girişimleri ve Yüce Allah’ın kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا لَوْ شَآءَ الرَّحْمٰنُ مَا عَبَدْنَاهُمْ “(Onlar) ‘Rahmân dileseydi, biz onlara tapmazdık.” dediler.” Yüce Allah müşriklerin kendi sorumluluklarını Allah’a atma girişiminde bulunduklarını haber vermekte, Allah’ın kızları sanıp kendilerini aracı edindikleri meleklere tapınmalarını onlardan Allah’ın istediği yalanını dile getirmişlerdi.

Onların bu türden yalanlarına bir başka örnek ise A‘râf 7/28’de dile getirilmektedir: “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Şu‘arâ’ 26/74’te ele aldığımız üzere, Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. İlgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(20)

Sâd 38/6-7’de de beyan edildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Mü’minûn 23/24’te benzer bir ifadenin muhatapları tarafından Hz. Nûh’a yönlendirildiği haber verilmektedir. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

Benzer şekilde bu defa Nahl 16/35’te de şöyle bilgiler yer almaktadır: “Ortak koşanlar şöyle demişlerdi: Allah dileseydi ne biz ne de babalarımız ondan başkasına tapardık. Onun emri olmadan hiçbir şeyi de haram kılmazdık. Onlardan öncekiler de böyle yapmışlardı. Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” Bu noktada müşriklerin suçu Yüce Allah’a atma ve kaderci bir anlayışa sığınmalarıyla ilgili olarak En‘âm 6/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Putperestler (şöyle) diyecekler: Allah dileseydi ne biz ortak koşardık ne de atalarımız. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.”

İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, tıpkı İblis’in yaptığı gibi müşrikler de kendi sorumluluklarını kabul etmeyip meseleyi Yüce Allah’ın dilemesiyle ilişkilendirmiş, A‘râf 7/16-17 ve Hıcr 15/39 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi İblis’in iftira dolu sözlerinin hiçbir şekilde doğru olmadığı ortaya konulmak istenmiştir.

Bakara 2/34, A‘râf 7/11, Hıcr 15/31, İsrâ’ 17/61, Sâd 38/74 gibi âyetlerde beyan edildiği üzere, İblis bizzat kendisi kibir göstermiş, secde emrini reddetmiş ve küfrü kendisi tercih etmiştir. İblis’in izinden gidenler suçu veya sorumluluğu üstlenme yiğitliğini göstermeyip bunu Allah’a havale ederek kurtulacaklarını sanmışlardı. Ancak verilen bunca malumattan da anlaşıyor ki bu türden mazeret girişimleri hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir.

Esasında pek çok âyette verilen bilgiler insanların kendilerinin saptıklarını göstermekte, Yüce Allah’ın hak etmeyen hiç kimseyi saptırmadığı ifade edilmektedir. Bir tek âyet meali vererek bu konudaki izahımızı bitirmek istiyoruz. Yüce Allah Zümer 39/59’da şöyle buyurmaktadır: “(Allah bu kişilere mahşerde şöyle diyecektir): Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamış, büyüklük taslamış ve inkârcılardan olmuştun.”

2. مَا لَهُمْ بِذٰلِكَ مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا يَخْرُصُونَ “Onların bu konuda hiçbir bilgisi yoktur. Onlar yalandan başka bir şey söylemeyenlerdir.” Yüce Allah sorumluluklarını kabul etmeyip kendilerince suçu Allah’a atma girişiminde bulunan bu müşrik algıyı reddetmekte ve bu konuda dile getirdikleri sözlerin hiçbir bilgiye dayalı olmadığını, sadece ve sadece Yüce Allah hakkında yalan konuştuklarını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/116, 148 ve Yûnus 10/66’da inkârcı müşriklerin zandan başka bir şeyin ardına düşmedikleri ve sadece yalan söyledikleri beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/20’de, ayrıca Yûnus 10/66’da geçen يَخْرُصُونَ yahrusûne ve En‘âm 6/148’de geçen tahrusûne fiili “yalan söylemek”, “saçmalamak”, “tahminde bulunmak”, “fasit vehimler üretmek”, “bilgisizlikle bâtıl sözler uydurmak”(21) gibi anlamlar vermekte ve müşriklerin tapınmalarındaki temelsizliği, ayrıca Allah’ın kendilerini puta tapmaktan engellemediği şeklindeki yaklaşımlarının yanlışlığını ortaya koymaktadır. Hakka ve hakikate uymayanların “atalar dini” bağlamında taklit ederek peşlerinden gittikleri şeyler sadece zandır, yalandır, hezeyandır, uydurmadır, bâtıldır,(22) vesselâm.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin sadece ve sadece esasında hakikatten hiçbir şey ifade etmeyen zanna uymakta olduklarını,(23) çünkü hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını ve yalan söylediklerini beyan etmektedir.

Âyette yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı, cümleyi “hiçbir bilgilerinin olmadığı” şeklinde olumsuz anlamda pekiştirmekte, sonrasında gelen اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları onların sadece ve sadece yalan konuştuklarını, başka bir söylemlerinin, arayışlarının ve uygulamalarının bulunmadığını ortaya koyan bir hasr/kasr yani “vurgulu” ifade örneği oluşturmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 2 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 3 - Tevbe 9/30. 4 - Mâide 5/18. 5 - Yazır, age., III, 480-481.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 6 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Zümer 39/4; Zuhruf 43/81; Cinn 72/3. 7 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 8 - Zümer 39/4. 9 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 10 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 11 - Semerkandî, age., III, 254; Taberî, age., XXV, 56. 12 - Esed, age., s. 998. 13 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 489.
• 14 - Semerkandî, age., II, 291.
• 15 - Semerkandî, age., III, 254; Zemahşerî, age., IV, 237. 16 - Ra‘d 13/17; Nahl 16/14; Fâtır 35/12; Zuhruf 43/18. 17 - Semerkandî, age., III, 254; Râzî, age., XXVII, 202.
  • Ra‘d 13/17 Nahl 16/14 Fâtır 35/12 Zuhruf 43/18
• 18 - Esed, age., s. 998.
• 19 - Râzî, age., XXVII, 203.
• 20 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/20, 22-23.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/20 Zuhruf 43/23
• 21 - Semerkandî, age., I, 477; II, 127; Taberî, age., VIII, 10; XI, 139; Zemahşerî, age., II, 58. 22 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 23 - Yûnus 10/36; Necm 53/28.
  • Yûnus 10/36 Necm 53/28