Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 21-27. âyetlerinde daha önceki pasajda yer alan münafıkların tutumunu eleştirmek üzere bu defa Hz. Peygamber’in ümmet için örnekliğini ve toplumdaki bazı art niyetilere karşı nasıl davranılması gerektiği ile sonrasında yaşanan Kurayza oğullarının sürgün edilmesi, müminlerin onların yerlerine mirasçı kılınması gibi konuları ele almaktadır.

a) Hz. Peygamber’in Örnekliği ve Ümmetin Yiğitleri

Yüce Allah, sûrenin 21-24. âyetlerinde ümmetin Rasûlüllah ile ilişkisi bağlamında şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Rasûlüllah sizin için, (yani) Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”

Ardından, Hendek Gazvesi’nde müminlerin düşman birliklerini gördüklerinde “İşte bu, Allah ve Rasûlü’nün bize vaadettiğidir! Allah ve Rasûlü doğru söylemiştir” dedikleri, bu orduların gelişinin onların ancak imanlarını ve güvenlerini, dahası Yüce Allah’a bağlılıklarını arttırdığı beyan edilmektedir.

Daha sonrasında, Müslüman toplumdaki yiğitlere yönelik şu müjdeli ifadeler gündeme getirilmektedir: “Müminler içinde Allah’a verdikleri sözde duran nice erler vardır. Onlardan kimi, adağını (sözünü) yerine getirmiştir (şehit olmuştur); kimi de (şehitliği) beklemektedir. Onlar (sözlerini) hiçbir şekilde değiştirmemişlerdir. (Çünkü) sonuçta Allah sadâkat gösterenlere sadakatları sebebiyle karşılık (ödül) verecektir; münafıklara -dilerse- azap edecek yahut da (tevbe ederlerse) tevbelerini kabul edecektir. Muhakkak ki Allah ğafûr’dır (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

ı. Üsve-i Hasene: Hz. Muhammed

لَقَدْ كَانَ لَكُمْ ف۪ي رَسُولِ اللّٰهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللّٰهَ وَالْيَوْمَ الْاٰخِرَ وَذَكَرَ اللّٰهَ كَث۪يرًا “Şüphesiz ki Allah’ın Elçisinde sizin için, (yani) Allah’a ve ahiret gününe (kavuşmayı) umanlar ve Allah’ı çok hatırlayanlar için güzel bir örnek vardır.”

Âyetteki لَقَدْ كَانَ لَكُمْ lekad kâne leküm ifadesi “muhakkak ki sizin için vardır”; ف۪ي رَسُولِ اللّٰهِ fî rasûlillâhi tamlaması “Allah’ın Rasûlü’nde, Elçisi’nde”; اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ üsvetün hasenetün tamlaması “güzel bir örnek”; لِمَنْ كَانَ limen kâne ifadesi “(şöyle) olan(lar) için”; يَرْجُوا yarcû fiili “umarlar, umanlar, inananlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; وَالْيَوْمَ الْاٰخِرَ ve’l-yevme’l-âhıra ifadesi “ve âhiret gününü (de uman, ona inananlar için)”; وَذَكَرَ ve zekera fiili “ve zikretmiş (olanlar için)”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi ise “çokça” demektir.

Burada Rasûlüllah (as)’ın ümmet için vazgeçilmez bir örnek olduğu, kurtuluşun onu örnek almakla şekillendirileceği mesajı gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدْ كَانَ لَكُمْ ف۪ي رَسُولِ اللّٰهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ “Şüphesiz ki Allah’ın Elçisinde sizin için güzel bir örnek vardır.” Yüce Allah münafıkların savaşa katkı konusundaki olumsuz tutumlarını beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın “mesânîlik” metodu gereği bu defa ümmetin Rasûlüllah (as) ile ilişkisinin nasıl olması gerektiğini ele almakta ve hatırlatmaktadır.

Bağlam Hendek Savaşı’yla ilgili olduğu için Rasûlüllah (as)’ın davranışının örnek alınması gerektiği ifade edilmek istenmekte, hatta bazı müfessirlerimiz bu âyette savaştan kaçan veya kaçmak isteyen ya da katıldıkları savaşa yeterli katkı vermeyen münafıkların azarlanmasının ve ayıplanmasının söz konusu edildiğini ileri sürmektedir.(1)

Demek ki âyetin özel mesajı, savaşa katılım ve katkı konusunda ümmetin Rasûlüllah(as)’ı örnek almasıyla ilgilidir;(2) genelde ise Rasûlüllah (as)’ın örnek alınmasıyla ilişkilidir.

Âyette yer alan لَقَدْ كَانَ لَكُمْ ف۪ي رَسُولِ اللّٰهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ifadesi “Andolsun ki Rasulullah sizin için güzel bir örnektir” şeklinde de tercüme edilebilir ki maksat her ikisinde de aynıdır. Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da üç kez(3) geçen اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ üsve-i haseneh tamlaması Hz. İbrâhim ve berabeindeki müminleri içerecek şekilde “güzelce uyulacak örnek” demektir.(4) Ümmetin örnek alması gereken önderi elbette ve elbette Hz. İbrâhim’in izinden giden Hz. Muhammed (as)’dır.

2. لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللّٰهَ وَالْيَوْمَ الْاٰخِرَ وَذَكَرَ اللّٰهَ كَث۪يرًا “(Yani) Allah’a ve ahiret gününe (kavuşmayı) umanlar ve Allah’ı çok hatırlayanlar için (Rasûlüllah güzel bir örnektir).” Âyetin bu kısmında Rasûlüllah’ın örnekliğinin kimler için söz konusu olduğuyla ilgili olarak iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a)لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللّٰهَ وَالْيَوْمَ الْاٰخِرَ “Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar için.” “Yüce Allah’ı ve âhiret gününü ummak”la, yani “Allah’a ve âhiret gününe kavuşmak”la ilgili olarak Mümtehıne 60/6’da, “Allah’a kavuşmak”la ilgili olarak da ‘Ankebût 29/5’te bilgiler yer almaktadır. Konunun olumlu ve olumsuz ifadeleriyle ilişkili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler zikredilmektedir.

Bu bağlamda Kehf 18/110’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim (insanım). Bana, ‘ilâhınızın tek bir ilâh olduğu’ vahyolunuyor. Artık her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiç kimseyi (hiçbir şeyi) ortak koşmasın.”

“Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(5) yanında “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(6) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(7) ve “hesabı kabul etmemek”(8) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(9) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar.

b) وَذَكَرَ اللّٰهَ كَث۪يرًا “Allah’ı çokça zikredenler için.” Yüce Allah Rasûlüllah’ın örnekliğinin kimler için söz konusu olduğunu beyan bağlamında ikinci olarak “Allah’ı çokça zikretme”yi dile getirmektedir. Yüce Allah’ı çokça zikretmek Ahzâb 33/41’de belirtildiği gibi ilahi bir emirdir ve müminler tarafından mutlaka uygulanmalıdır. Zaten Ahzâb 33/35’te bu hassasiyeti gösteren erkekler ve kadınlar övülmektedir.

Öte yandan Âl-i İmrân 3/41 ve Cum‘a 62/10’da “çokça zikir” yani “Yüce Allah’ı çokça anmak” kurtuluşun vazgeçilmesi olarak ele alınmaktadır. Demek ki Yüce Allah’ı çokça zikretmek, anmak, hatırlamak ilahi bir buyruktur ve herhangi bir zamanla kayıtlı da değildir. Yüce Allah’ı çokça zikretmek bütünüyle hayatı Allah’ın şahitliğinde ve Allah bilinciyle yaşamak demektir; bu yüzden de son derece önemlidir; çeşitli grupların dile getirdiği üzere belli sayılara sıkıştırılmamalıdır.

3. Hz. Peygamber’in üsve-i hasene olması “güzel örneklik” manasına gelmektedir. Nitekim Mümtehıne 60/4 ve 6’da Hz. İbrahim ve beraberindekilerin örnekliğinden söz edilirken de aynı mantık görülmektedir. Geçmiş peygamberlerin kıssalarının anlatılma gerekçesi de esasında bu noktada belirleyicidir. O dönemlerde olumlu bir tercih ve uygulama ortaya koyanlar örnek alınacak, olumsuz tavır sergileyenlerden ve akıbetlerinden ders çıkartılarak benzer hatalar işlemekten uzak durulmaya çalışılacak.

Haşr 59/7’de fey’ denen “savaşsız elde edilen kazanımlar”ın dağıtımı konusunun ele alındığı bir âyette şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın, (fethedilen) ülkeler halkından (sorumluluğunu) Rasûlüne verdiği şeyler (kazanımlar), o (mallar), içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir devlet olmasın diye Allah, Peygamber, yakınları, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir. Rasûl size ne verdiyse onu alın; size neyi yasakladıysa on(u istemek)ten de kaçının. Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun. Muhakkak ki Allah azabı şiddetli olandır.”

İşte bu âyette de olduğu gibi, Hz. Peygamber’in rasûl kimliğiyle dediği ve yaptığı her şey ümmet için bağlayıcıdır. Bu nedenle fey’ denen malların dağıtımında kime ne verdiyse alınması, kimden neyi yasakladıysa da ondan kaçınılması dini bir zorunluluk olarak beyan edilmektedir. Buradan hareketle, Haşr 59/7’de özel bir konudan söz edilirken kullanılan ifade genele taşınarak bazı hataların kapısı aralanmaktadr.

Hz. Peygamber’in risalet görevi gereği Yüce Allah’tan aldığı her şey ümmete aktarılarak din diye uygulanmıştır ki bu esasların tamamı Kur’ân’da yer almaktadır. Bunun dışında yani peygamberliğinin ötesinde bir baba, eş, şehirli, komutan, devlet başkanı vs olarak söylediği şeyler din değildir; zira bu konularda zaman zaman hata yaptığı da bilinmektedir. Buradan hareketle, rasûl olan Hz. Muhammed’in Yüce Allah’tan alıp ümmete tebliğ ettiği her şey kabül edilerek uygulanmak zorundadır.

Bu konudaki en küçük bir tereddüt Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151 gereği dini kaybetmektir. Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/157-158 ve Zuhruf 43/61’de Hz. Peygamber’e tâbi olmak emredildiği gibi, Ahzâb 33/21’de de Allah’a ve âhiret gününe iman edip Allah’ı çokça zikredenler için Allah’ın Rasûlü’nde çok güzel bir örneklik bulunduğu beyan edilmektedir.

Rivayetlere yaklaşımımızda takip etmemiz gereken nokta, rivayetin Kur’ân’a uygunluğu veya aykırlığıdır. Kur’ân’a uygun olanlar senet de sahih ise doğrudur, Hz. Peygamber’e aittir. Eğer Kur’ân’a aykırı iseler senetleri nasıl olursa olsun, hangi kitapta nakledilmiş olurlarsa olsunlar bunlar Hz. Peygamber’e ait olamazlar. Çünkü Hz. Peygamber din adına asla ve asla Kur’ân’a aykırı konuşmaz; onun Kur’ân’dan beslenerek söylediği ve hikmet dediğimiz sözlerin ve uygulamaların Kur’ân’a aykırı olması düşünülemez. Rivayetler Kur’ân’a aykırı iseler onları kabul etmek doğru değildir.

İçerisinde vahye aykırı olanlar bulunduğu için Kur’ân’a arz dediğimiz vahyin hakemliğine başvurma şeklindeki ölçüyü uygulayarak onları ayıklamak yerine, toptancı bir mantık ortaya koyarak süpürüp atmak da kesinlikle doğru değildir. Kur’ân’ın hakemliğine, onun onayına başvurmadan “süpürüp almak” nasıl yanlış ise aynı şekilde “süpürüp atmak” da çok büyük bir hatadır. Çünkü dinin teorisi Kur’ân’dır; pratik uygulamaların nasıl olacağı şeklindeki örnek de Hz. Peygamber’dir. Peygambersiz bir din anlayışı geliştirmek ise dinsizlikten başka bir şey değildir.

Anlaşılıyor ki önümüzde Kur’ân dışında bulunan kitaplarda Hz. Peygamber’e nispet edilen şeylerin kabulü noktasında belirleyici unsur sadece Kur’ân’dır. Rivayetler kim tarafından aktarılmış ve hangi kitapta yer almış olursa olsun, Kur’ân’a aykırı iseler onları Hz. Peygamber’in söylemiş olması ihtimal dışıdır. Buradan hareketle, Kur’ân dışı her bir söylemin Kur’ân’ın onayına muhtaç olduğunu özellikle dile getirmek gerekmektedir. Aksi davranışlar zaten perişan olan ümmetin daha da dağılmasına neden olacaktır.

ıı. Müminlerin İmanı ve Teslimiyeti

وَلَمَّا رَاَ الْمُؤْمِنُونَ الْاَحْزَابَ قَالُوا هٰذَا مَا وَعَدَنَا اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ اِلَّآ ا۪يمَانًا وَتَسْل۪يمًا “Müminler ise (düşman) birliklerini gördüklerinde ‘İşte bu, Allah ve Elçisinin bize vadettiğidir! Allah ve Elçisi doğru söylemiştir.’ demişlerdi. Bu (orduların gelişi), onların ancak imanlarını ve (Allah’a) teslimiyetlerini artırmıştı.”

Âyetteki وَلَمَّا رَاَ ve lemmâ raâ ifadesi “gördükleri zaman”; الْمُؤْمِنُونَ el-mü’minûne kelimesi “müminler, iman edenler”; الْاَحْزَاب el-ahzâbe kelimesi “o grupları”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; مَا وَعَدَنَا mâ ve‘adenâ ifadesi “bize vaad ettiği şeydir (kişilerdir, olaydır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Elçisi’nin”; وَصَدَقَ ve sadeka fiili “ve doğruyu söylemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah da”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Elçisi de, Rasûlü de”; وَمَا زَادَهُمْ ve mâ zâdehum ifadesi “ve onları arttırmadı”; اِلَّآ ا۪يمَانًا illâ imânen istisnası “iman bakımından”; وَتَسْل۪يمًا ve teslîmen ifadesi ise “ve teslimiyet yönünden başka, (bu, onların ancak imanlarını, güvenlerini ve Allah’a bağlılıklarını arttırmıştı)” demektir.

Burada gerçek müminlerin ilahi bilgilere nasıl güvendikleri ve nasıl bir teslimiyet içerisinde bulunduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا رَاَ الْمُؤْمِنُونَ الْاَحْزَابَ قَالُوا هٰذَا مَا وَعَدَنَا اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ “Müminler ise (düşman) birliklerini gördüklerinde ‘İşte bu, Allah ve Elçisinin bize vadettiğidir! Allah ve Elçisi doğru söylemiştir.’ demişlerdi.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygaber’le ve müminlerle olan olumsuz iletişimlerini beyan edip, Rasûlüllah’ın gerçek müminler için güzel bir örnek olduğunu ifade ettikten sonra, bu defa Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği sözü müminlere getirmektedir.

Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/12’de münafıkların ve kalplerinde hastalık bulunanların şöyle dedikleri ifade edilmektedir: “Hani, münafıklar ile kalplerinde hastalık (iman zayıflığı) bulunanlar ‘Meğer Allah ve Rasûlü bize sadece ve sadece aldatma vaadinde bulunmuşlar!’ diyorlardı.” İşte onların bu sözlerine karşılık Yüce Allah gerçek müminlerin samimiyet ve sadakatlerini bu âyette dile getirmektedir.

Yüce Allah Hendek Gazvesi’nin yaşandığı günlerde müminlerin bir sözünü aktarmakta ve kendilerine Allah’ın ve Elçisi’nin vaadettiği şeyin artık karşılarında bulunduğunu ifade ettiklerini hatırlatmaktadır. Yüce Allah’ın ve dolayısıyla Elçisi’nin vaadettiği şeyle ilgili olarak daha önce indirilmiş olan Bakara 2/214’te şöyle buyrulmaktadır:

“(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzeri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız!? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve (öylesine) sarsılmışlardı ki nihâyet (her) peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeler Bakara 2/155 ve ‘Ankebût 29/2 gibi âyetlerde dile getirilen “genel imtihan uygulaması” kapsamında da düşünülebilir.

Konuyla ilgili olarak İbn Abbâs’tan rivayet edildiğine göre Rasûlüllah (as)’ın şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Düşman gruplar dokuz veya on gün içinde buraya gelecekler.”(10) Nebî (as)’ın bu sözü savaş stratejilerini gayet iyi bilmesi, hayat tecrübesi gereği yakın bir gelecekte yaşanacaklarla ilgili bir öngörüde bulunmasıdır; yoksa herhangi bir şekilde gayb bilgisi değildir. Zira böyle bir bilgilendirme olsaydı bunun Kur’ân’da yer alması gerekirdi.

Müminlerin dile getirdiği “İşte bu, Allah ve Rasûlü’nün bize vaadettiğidir! Allah ve Rasûlü doğru söylemiştir” şeklindeki bu söz bir müjdeye işaret olup bu da onların şunu söylemek istediklerini göstermektedir: “İşte bu, Allah’ın ve Rasûlü’nün bize vaadettiği şeylerdir. Bu vaad aynen meydana gelmiştir. Zira Allah her vaadinde doğrudur. O halde, Mekke’nin, Rum’un (Anadolu’nun) ve Fars’ın (İran’ın) fethine dair bütün vaadler de elbette gerçekleşecektir. Bu durum, bu işin meydana geleceğine olan imanlarını arttırmıştı; meydana gelince de teslimiyetlerini pekiştirmişti.”(11)

2. وَمَا زَادَهُمْ اِلَّآ ا۪يمَانًا وَتَسْل۪يمًا “Bu (orduların gelişi), onların imanlarını ve teslimiyetlerinden başka bir şeylerini arttırmamıştı.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Allah’a bağlılıklarını artırmıştı. “Bu (orduların gelişi), onların ancak imanlarını (güvenlerini) ve Allah’a bağlılıklarını arttırmıştı.”

Müminler Hendek Gazvesi günlerinde karşılarında düşman ordularını görünce bunun Yüce Allah’ın ve Elçisi’nin vaadi olduğunu beyan etmişlerdi ki, bu durum onların sadece ve sadece imanlarını ve teslimiyetlerini arttırmıştı. Burada sözü edilen “imân artışı” ifadesi aslında kelimenin kök anlamı nedeniyle “güvenlerinin artması” manasına gelmektedir.

a) Benzer şekilde yine savaşla ilgili bir bağlamda geçen Âl-i İmrân 3/173’te şöyle buyrulmaktadır: “Bir kısım insanlar, müminlere ‘Düşmanlarınız olan insanlar, size karşı asker topladılar; aman sakının onlardan!’ dediklerinde bu (durum), onların (müminlerin) imanlarını arttırmış ve ‘Allah bize yeter. O ne güzel vekîldir!’ demişlerdi.”

Yüce Allah düşmanların “insanlar sizinle ilgili güç topladılar; onlardan korkup çekinin” şeklinde dile getirdiği caydırma ve korkutma faaliyetlerinin karşısında caydırmak bir tarafa, aksine bunun onların imanını arttırdığını beyan etmektedir.

“İmanın artması” konusunu Enfâl 8/2’de ele aldığımız için burada detaya girmeyecek, sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

ı. Çeşitli âyetlerde de dile getirildiği gibi “imanın artması” mümkündür. Önemine binaen bazı hususları burada ifade etmede yarar görmekteyiz. İmanın artması, inanılacak şeylerin artmasıyla elde edilen bir durum olabilir. Nitekim Tevbe 9/124’te de belirtildiğine göre, her bir sûre indirildiğinde bazı kâfirler, “Bu sûre hanginizin imanını artırdı?” diye sorarlardı. Yüce Allah buna cevap olarak, “İman edenlerin imanlarının artacağını” ifade etmektedir.

Âl-i İmrân 3/173, Enfâl 8/2, Tevbe 9/124, Kehf 18/13, Meryem 19/76, Ahzâb 33/22, Muhammed 47/17, Feth 48/4 ve Müddessir 74/31’de “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin artırılacağı”ndan söz edilmektedir. Hidayetin artması ifadesi, onun güçlenmesi, pekiştirilmesi ve sarsılmaz şekilde mukavemetli kılınması anlamlarına da gelmektedir.

Hidayet artacağına göre, bir çeşit hidayet demek olan iman da elbette artabilir. Bakara 2/2’de “Kur’ân’ın muttakîler için hidayet kaynağı olması” bir manada hidayetin arttığını gösterir. Zaten müttakî olan bir insanın Kur’ân’ın hidayetinden istifade etmesi demek, takva üzere kalması ve takva ilkelerinin artışını hayatında uygulaması demektir.

ıı. İbn Abbâs, Ebû Hureyre, Mücâhid ve Ebu’d-Derdâ gibi bazı sahâbîlerden ve âlimlerimizden nakledilen rivayetlere göre, iman ve islâm artabilir de eksilebilir de.(12) Bu bağlamda İmam Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh adlı eserinin Kitâbü’l-İmân “İmân Kitâbı” başlığı altında çeşitli âyetlerden deliller getirerek, çok önemli ve bir o kadar da isabetli bir tespitte bulunup, imanın artabileceğini ve eksilebileceğini beyan etmiştir.(13)

Ebû Hureyre’den gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İman yetmiş küsür kısımdır. Bunların en yücesi Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet etmektir. En düşüğü ise eziyyet veren şeyleri yoldan gidermektir.”(14)

b) Konunun teslimiyet boyutuna gelince, gerçek müminler Yüce Allah’ın ve Elçisi’nin vaad ettiği şeyleri gördüklerinde ilahi kaynaklı olarak dile getirilen her bir şeyin doğru olduğunu anladıkları ve bu tür bilgilere karşılık tam bir teslimiyet içerisine girmiş oldukları ifade edilmektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı Âl-i İmrân 3/173’teki şu son cümleler de bunun bir göstergesidir: “(Onlar) ‘Allah bize yeter. O ne güzel vekîldir!’ demişlerdi.” Gerçek müminler, sıkıntılar veya korkutma çabaları karşısında imanı artan ve bunun verdiği güvenle de “Allah bana yeter; O ne güzel vekîldir” diyebilen yiğitlerdir. Bütün bu ifadeler müminlere moral veren bir huzur ve güven cümlesi olurken, putperestleri ve inkarcıları da çıldırtmaya yetecek kadar gözdağı içermektedir.

“Allah bana yeter” diyebilen bir insanın hiç kimseden korkması mümkün değildir; dünyevi tehditlere aldırış etmesi de akılkârı değildir. Hasbünellâhu demek güvenin ve hürriyetin zirvesidir.

Takvalı yiğitler kendilerine yardımcı ve güven kaynağı olarak Yüce Allah’ın yeteceğini beyan etmelerinin beraberinde Yüce Allah’ın güzel bir vekil de olduğunu belirttiklerini beyan etmekte, bir Müslüman duruşunun nasıl olması gerektiğini ifade etmiş olmaktadır. Yüce Allah başkalarının el-vekîl edinilmesini reddetmekte, tek vekilin kendisi olduğunu,(15) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(16) çünkü vekil olarak yeteceğini,(17) Hz. Peygamber dâhil(18) başka insanların(19) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekâletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

Mesele Yüce Allah’a imandan ibaret değil, O’na güven ve teslimiyet de vazgeçilmez değerde önemlidir. Zaten yiğit müminlerden söz edilen bu âyette, sıkıntılı ortamlarda gerçek müminlerin iman ve teslimiyetlerinin arttığı beyan edilrek bu mesaja dikkat çekilmiş olmaktadır.

ııı. Yiğit Müminlerin Örnek Tavrı

مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضٰى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْد۪يلًا “Müminlerden, Allah’a verdikleri sözde duran nice adamlar (yiğitler) vardır. Onlardan kimi, adağını (Allah’a sözünü) yerine getirmiştir; kimi de (yerine getirmeyi) beklemektedir. Onlar (sözlerini) asla değiştirmemişlerdir.”

Âyetteki مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi “müminlerden (şöyleleri) vardır”; رِجَالٌ ricâlun kelimesi “yiğitler (vardır)”; صَدَقُوا sadekû fiili “doğru oldular, sadakat gösterdiler”; مَا عَاهَدُوا mâ ‘âhedû ifadesi “verdikleri sözde”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “hakkında”; فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “onlardan, içlerinden bir kısmı (şöyledir)”; مَنْ قَضٰى men kadâ ifadesi “yerine getirenler kişi(ler)”; نَحْبَهُ nahbehû tamlaması “onun kendi adağını”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan, içlerinden bir kısmı da (şöyledir)”; مَنْ يَنْتَظِرُ men yentezıru ifadesi “bekleyen kişi(ler de var)”; وَمَا بَدَّلُوا تَبْد۪يلًا ve mâ beddelû tebdîlen cümlesi ise “onlar (sözlerini) hiçbir şekilde değiştirmemişlerdi” demektir.

Burada müminlerin yiğitlikleri, bir kısmının Yüce Allah’a verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmeleri, bir kısmının ise bu uğurda beklemeleri, hiçbir sözünü değiştirmemeleri gündeme getirilmektedir.

1. مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضٰى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ “Müminlerden, Allah’a verdikleri sözde duran nice adamlar (yiğitler) vardır. Onlardan kimi, adağını (Allah’a sözünü) yerine getirmiştir; kimi de (yerine getirmeyi) beklemektedir.” Yüce Allah müminlerin iman ve güven ehli, ilahi buyruklara karşı teslimiyetçi insanlar olduklarını beyan ettikten sonra, birtakım yiğit müminlerin Allah’a verdikleri sözlerde sadık olduklarını, içlerinden bir kısmının adaklarını yerine getirdiğini, diğer kısmının ise sözlerini yerine getirmek için beklemekte olduklarını, sözlerinde hiçbir şekilde herhangi bir değişiklik yapmadıklarını ifade etmektedir.

Bu âyet, daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/15. âyetin cevabı konumundadır ki orada münafıkların savaşta arkalarını dönüp kaçmayacaklarına dair Yüce Allah’a verdikleri sözde durmadıkları ifade edilmektedir. Onlar sözlerinde durmamış olsalar da müminlerin böyle davranmadıkları ve verdikleri sözleri hakkıyla tuttukları ifade edilmektedir. Bu cümle önceki âyette de olduğu gibi Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliğinin bir örneğidir.

a)مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِ “Müminlerden Allah’a verdikleri sözde duran nice erler vardır.” Yüce Allah âyetin bu ilk ksımında müminlerden bazı yiğitlerin verdikleri sözü tuttuğunu, yani sadakat gösterdiklerini beyan etmekte, diğer yiğitlerle ilgili bilgiyi bir sonraki cümleye bırakmaktadır.

Âyette geçen رِجَال ricâl kelimesi Tevbe 9/108 ve Nûr 24/37’de de olduğu gibi “erkekler” manasına gelse de maksat “yiğitler”, “erler” şeklinde “cinsiyet” merkezli değil de fedakarlık içerikli “şahsiyet” odaklı anlaşılmalıdır.

Tefsirlerimizde bu noktada Yüce Allah’a verdikleri sözde sadık olanlarla ilgili olarak Hz. Osman, Talha b. Ubeydillâh, Sa‘îd b. Zeyd, Hz. Hamza, Mus‘ab b. Umeyr gibi çeşitli sahâbîlerin isimleri zikredilmektedir.(20) Ancak mesajı sadece vahyin indirildiği dönemle değil de evrensel manada anlamak gerektiği için burada isimler üzerinden değil de fedakârlıklar üzerinden mesaj almak durumundayız.

Yüce Allah’a verdikleri her bir sözü tutan yiğitler burada sözü edilen ricâl denilen kadın veya erkek “yiğitler”, “erler” arasında yer almaktadır. Esasında bu tür âyetlerde verilmek istenen mesaj, En‘âm 6/162’de de belirtildiği gibi her bir şeyini Allah’a adamak şeklinde anlaşılmalıdır.

b) فَمِنْهُمْ مَنْ قَضٰى نَحْبَهُ “Onlardan kimi, adağını (sözünü) yerine getirmiştir.” Yüce Allah’a verdikleri sözü tutan bu yiğitlerin bir kısmı Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ve نَحْب nahb denilen “adağı”nı Bedir, Uhud gibi savaşlarda veya başka vesilelerle yerine getirmişlerdir. Onlar adaklarını yani ecellerini, verdikleri sözlerini bu şekilde yaşayarak yerine getirmişlerdir.(21) Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(22) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek”, “kesin olarak emretmek”, “buyurmak,” “tamamlamak”, “bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(23)

Yüce Allah kendisine verdikleri sözü tutanlarla ilgili olarak bir kısmının sözünün gereğini yerine getirdiğini bildirmektedir. Esasında hem Bedir’de şehit düşen bütün müminleri, hem de Uhud’daki Hz. Hamza, Mus‘ab b. Umeyr ve Enes b. Nadr gibi yiğit şehitleri bu bağlamda mesajın kapsamında görmek gerektiği gibi başka savaşlarda hayatını kaybedenlerin de aynı övgüye layık olduklarında şüphe olmamalıdır. Rabbimiz bu ve benzer yiğitlere rahmetiyle muamele buyursun inşallah.

c) وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ “İçlerinden kimi de (şehitliği) beklemektedir.” Yüce Allah âyette sözünü ettiği sadakat ehli yiğitlerin bir kısmının ise bu görevi yerine getirmeyi beklediklerini ifade etmektedir ki maksat öncelikle Allah yolunda savaş sözü veren herkestir; ardından da Allah davası için her zaman, her türlü fedakarlığı yapmak isteyen yiğitlerdir.

2.وَمَا بَدَّلُوا تَبْد۪يلًا “Onlar (sözlerini) asla değiştirmemişlerdir.” Yüce Allah sözünü ettiği bu yiğitlerin münafıklar gibi davranmadıklarını, dolayısıyla Allah’a verdikleri hiçbir sözlerini asla ve asla değiştirmediklerini haber vermektedir.(24) Zaten âyetin başında bu yiğitlerle ilgili olarak zikredilen مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّٰهَ عَلَيْهِ “Müminlerden Allah’a verdikleri sözde duran nice erler vardır” ifade de onların sadaka ehli oluşlarının apaçık bir ispatıdır.

ıv. Yüce Allah’ın Hak Edenlere Ödülü ve Azap Ediciliği

لِيَجْزِيَ اللّٰهُ الصَّادِق۪ينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِق۪ينَ اِنْ شَآءَ اَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Sonunda Allah doğru olanlara, doğruluklarına karşılık (ödül) verecektir; münafıklara dilerse azap edecek veya (tevbe ederlerse bu) tevbelerini kabul edecektir. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki لِيَجْزِيَ li yecziye ifadesi “(çünkü), sonunda karşılık verecek(tir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الصَّادِق۪ين es-sâdikîne kelimesi “doğru olanlara”; بِصِدْقِهِمْ bi sıdkıhim ifadesi “onların doğrulukları sebebiyle”; وَيُعَذِّبَ ve yu‘azzibe fiili “ve azap edecektir”; الْمُنَافِق۪ين el-münâfikîne kelimesi “münafıklara”; اِنْ شَآءَ in şâe ifadesi “eğer dilerse”; اَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ ev yetûbe ‘aleyhim ifadesi “veya tevbelerini kabul edecektir”; اِنَّ اللّٰهَ innellâkhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen cümlesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada müminlerin yiğitliklerinin sonucunda, Yüce Allah’a verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmelerinin karşılığını görecekleri, münafıklara ise dilerse azap edeceği, dilerse tevbelerini kabul edeceğiyle ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

1. لِيَجْزِيَ اللّٰهُ الصَّادِق۪ينَ بِصِدْقِهِمْ “Sonunda Allah doğru olanlara, doğruluklarına karşılık (ödül) verecektir.” Yüce Allah kendisine verdikleri sözü tutan yiğitlerin bu sadakatlerinin karşılığını onlara vereceğini müjdelemektedir.

Bu cümlenin başında yer alan لِيَجْزِيَ liyecziye ifadesindeki lâm/li harfi, Nahl 16/25, Nûr 24/38, Rûm 30/41, 45 ve Ahzâb 33/73 gibi âyetlerde de olduğu gibi lâmu’l-‘âkıbeh diye bilinmekte ve “böylece”, “bunun üzerine”, “bu şekilde”, “sonuçta” şeklinde bir anlam vermekte, yiğit kişilerin sonuçta nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarına dair bilgi verilmek istenmektedir.

Burada zikredilenلِيَجْزِيَ liyecziye “karşılık vermek” ifadesi “dünyevi” olarak anlaşılabilir. Bir sonraki âyette de zikredildiği gibi, Yüce Allah’ın bu pasajda sözü edilen “Hendek Savaşı’na gelen ve çişitli gruplardan oluşan kafirleri maddî-manevî hiçbir şey elde edemeden öfkeleriyle gerisin geri çevirmesi” bu noktada düşünülerek, “müslümanların savaş yapmadan galip gelmeleri” de dünyevî karşılık kapsamında değerlendirilebilir. Bunlara ilave olarak Ahzâb 33/26. âyette verilen bilgileri de bu bağlamda yorumlayabiliriz.

Eğer âyette dikkat çekilen “karşılık vermek” fiili dünyada değil de “mahşerde” söz konusu olacaksa o zaman bunun “cennet ödülü” olduğunda herhangi bir şüphe yoktur. Zaten benzer içerikteki pek çok âyette mesaj cennet ödülü üzerinden verilmekte, Allah için yapılan fedakarlıkların O’nun tarafından hiçbir şekilde karşılıksız bırakılmayacağı bildirilmek istenmektedir.

2. وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِق۪ينَ اِنْ شَآءَ اَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ “Münafıklara dilerse azap edecek veya (tevbe ederlerse bu) tevbelerini kabul edecektir.” Yüce Allah kullarından aldığı kulluk sözünün gereğini yerine getirenlere ödüller vereceğini beyan ettikten sonra, sözü münafıklara getirmekte ve dilemesi halinde yani tevbe etmedikleri takdirde münafıklara azap edebileceğini, eğer tevbe ederlerse bu defa da tevbelerini yani hakka yönelişlerini kabul edeceğini ifade etmektedir.(25)

Nitekim bu âyetten sonra indirilen dönemlerde, sözü edilen münafıkların içerisinden bazılarının tevbe etmiş olma ihtimali elbette vardır. Zaten âyetin devamında Yüce Allah’ın ğafûr ve rahîm sıfatlarının zikredilmesinin de muhtemel sebebi bu olsa gerektir.

3. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Âyetin sonunda Yüce Allah’ın bu iki sıfatının zikredilme sebebi, öncelikle hemen öncesinde bulunan münafıkların tevbe etme ihtimalidir; hem de sözlerinde duran müminlerin muhtemelen işlemiş oldukları çeşitli hataları bağışlayabileceğini müjdelemesidir.

b) Kurayza Oğullarının Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 25-27. âyetlerinde inkâr edenleri hiçbir hayra ulaşamadan, hiçbir fayda elde edemeden öfkeleri ile geri çevirdiğini, Allah’ın yardımının savaş konusunda müminlere yettiğini, çünkü çok güçlü ve galip olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, kitap ehlinden olup onlara yani müşrik ordularına yardım edenlerin kendi kalelerinden indirildiği, kalplerine korku düşürüldüğü, sonuçta müslümanların da onların bir kısmını öldürdüğü, bir kısmını ise esir edindikleri hatırlatılmakta, sonrasında müminlerin dikkatine sunulmak üzere şu beyana yer verilmektedir: “(Allah), onların yerlerine, yurtlarına, mallarına ve ayak basmadığınız topraklara sizi mirasçı yaptı. Allah her şeye gücü yetendir.”

ı. İnkarcıların Öfkeleriyle Geri Döndürülüşü

وَرَدَّ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللّٰهُ الْمُؤْمِن۪ينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللّٰهُ قَوِيًّا عَز۪يزًا “Allah o kâfirleri hiçbir menfaate ulaşamadan öfkeleri ile geri çevirmişti. Savaş (konusun)da Allah(ın yardımı), müminlere yeter. Allah kaviyy’dir (çok güçlüdür); ‘azîz’dir (mutlak galiptir).”

Âyetteki وَرَدَّ ve radde fiili “ve reddetmiştir, geri çevirmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanları, kafir olanları”; بِغَيْظِهِمْ biğayzıhim ifadesi “onların öfkeleriyle”; لَمْ يَنَالُوا lem yenâlû fiili “ulaşmadılar, ulaşamadan”; خَيْرًا hayran kelimesi “hiçbir hayra”;وَكَفَى ve kefâ fiili “yeterli olmuştur, yeter(lidir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi “müminlere, iman edenlere”; الْقِتَالَ el-kıtâle kelimesi “savaş (konusun)da”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قَوِيًّا kaviyyen kelimesi “çok güçlü(dür)”; عَز۪يزًا ‘azîzen cümlesi ise “üstün(dür), galip(tir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kafirleri hiçbir amaçlarına erişemeden geri çevirdiği gündeme getirilmektedir.

1.وَرَدَّ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا “Allah o kâfirleri hiçbir menfaate ulaşamadan öfkeleri ile geri çevirmişti.” Yüce Allah önceki âyette de belirtildiği gibi, iman ve fedakarlıkta sadakat gösterenlere karşılık vereceğini beyan ettikten sonra, dünyevi anlamda bu karşılık kapsamında hiçbir hayra yani ganimete ve zafere ulaşamadan inkarcıları yani Mekkeli müşrikleri öfkeleriyle geri çevirdiğini ifade etmektedir. Muhatapların “kitap ehli” kısmına ise bir sonraki âyette değinilecektir.

Fiil olarak bu kalıpta sadece bu âyette geçen رَدَّ radde fiili “geri çevirmek” demektir. Kur’ân’da 6 kez(26) geçen الْغَيْظ/غَيْظ ğayz/el-ğayz kelimeleri “öfke”, “kızgınlık” manasına gelmektedir. Burada ve benzer âyetlerde(27) geçen خَيْر/الْخَيْر hayr/el-hayr kelimeleri “mal, mülk”, “servet”, “menfaat” anlamlarına gelmektedir.

Buradan hareketle, Yüce Allah’ın inkarcıların Hendek Savaşı’nda amaçlarına ulaşamadan öfkeleriyle geri döndürdüğünü, hiçbir amaçlarına ulaşamadıklarını, mal, servet, ganimet veya zafer elde edemeden geri döndüklerini,(28) Yüce Allah’ın onları öfkeleriyle başbaşa bir şekilde geri çevirdiğini beyan etmektedir. Bu konuda tefsirlerimizde çeşitli olaylar nakledilmekte, ancak âyetin metniyle ilgili olarak anlatılanların doğruluğu sorun teşkil etmektedir.(29) Bu yüzden söz konusu beyanları burada aktarmaya gerek görmemekteyiz.

2. وَكَفَى اللّٰهُ الْمُؤْمِن۪ينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللّٰهُ قَوِيًّا عَز۪يزًا “Savaş (konusun)da Allah(ın yardımı), müminlere yeter. Allah kaviyy’dir (çok güçlüdür); ‘azîz’dir (mutlak galiptir).” Yüce Allah Hendek Savaşı’nda müminlere yönelik dünyevi ödüllerini ifadeye devam etmekte, hiç savaşa girmeden kendilerine yettiğini, onların kalplerine korku salarak, dahası dokuzuncu âyette de belirttiği gibi görünmeyen ordularla yardım edip düşmanlarını kasırga ile perişan bir hale getirdiğini beyan etmektedir.

Yüce Allah müminlere yönelik bu yardımının kaynağını beyan bağlamında قَوِيّ kaviyy yani “son derece güçlü” ve عَز۪يز ‘azîz yani “mutlak üstün ve galip” oluşunu ifade etmekte, böylece müminlere devamlı olarak bir moral, mukavemet, iman, güven, teslimiyet ruhu kazandırmak istemekte, inkarcı, münafık ve kitap ehlinden olan düşmanlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamış olmaktadır.

ıı. Kurayza Oğullarının Sürülmesi

وَاَنْزَلَ الَّذ۪ينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاص۪يهِمْ وَقَذَفَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَر۪يقًا تَقْتُلُونَ وَتَاْسِرُونَ فَر۪يقًا “Allah kitap ehlinden (olup) onlara (müşrik ordularına) yardım edenleri kalelerinden indirmiş ve kalplerine korku düşürmüştü. (Siz direnenlerin) bir kısmını öldürüyor, bir kısmını da esir alıyordunuz.”

Âyettekiوَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirmişti”; الَّذ۪ينَ ظَاهَرُوهُمْ ellezîne zâherûhum ifadesi “onlara yardım edenleri”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden olan”; مِنْ صَيَاص۪يهِمْ min sayâsîhim ifadesi “onların kalelerinden”; وَقَذَفَ ve kazefe fiili “ve atmıştı, bırakmıştı”; ف۪ي قُلُوبِهِمُ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerine”; الرُّعْب er-ru‘be kelimesi “korku”; فَر۪يقًا ferîkan kelimesi “bir grubunu, bir kısmını”; تَقْتُلُونَ taktülûne fiili “öldürüyorsunuz, öldürüyordunuz”; وَتَاْسِرُونَ ve te’sirûne fiili “ve esir alıyorsunuz, tutukluyorsunuz”; فَر۪يقًا ferîkan kelimesi ise “bir kısmını” demektir.

Burada Kurayza oğullarının Müslümanların düşmanlarıyla işbirliği yapmasının sonunda yaşadıkları akıbetle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْزَلَ الَّذ۪ينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاص۪يهِمْ وَقَذَفَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ “Allah kitap ehlinden (olup) onlara (müşrik ordularına) yardım edenleri kalelerinden indirmiş ve kalplerine korku düşürmüştü.” Yüce Allah Ahzâb 33/24. âyette dile getirdiği “müminlere yönelik ödül vericiliği” kapsamında öncelikle Mekkeli inkarcı müşrikleri öfkeleriyle geri çevirdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette bir başka düşman grubuna dair uygulamasını dile getirmektedir.

Bu çerçevede Medine’li olup müslümanlara sadırmak üzere gelen Mekkeli müşriklere yardım eden kitap ehlinden bir gruba yani Kurayza oğullarına nasıl davrandığını veya onları nasıl perişan ettiğini haber vermektedir. Bu kişiler müslümanları arkalarından vurmaya çalışan ve başlangıçta müslümanlarla yaptıkları antlaşmaları Nadîr oğullarının kışkırtmasıyla tek taraflı bozan kişilerdi. İşte bunlar Mekke’den gelen düşman ordularına yardım etmiş, müslümanları içten ve arkadan vurmaya gayret etmişlerdi.

Âyette geçen الَّذ۪ينَ ظَاهَرُوهُمْ ellezîne zâherûhum ifadesi “onlara yardım edenler” demektir ki maksat Medineli Kurayza oğullarıdır. Bu ifadede yer alan ظَاهَرُوا zâherû fiili Bakara 2/85, Tevbe 9/4, Kasas 28/48, Mümtehıne 60/9 ve Tahrîm 66/4’te de geçtiği üzere “yardım etmek”, “arka çıkmak”, “destek olmak” gibi anlamlar içermektedir.(30)

Bu arada söz konusu kişilerin sığındığı yer anlamında âyette yer alan ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen صَيَاص۪ي sayâsî kelimesi es-sîsah kelimesinin çoğuludur ve “sağlam kaleler”, “yüksek kaleler”, “surlar”, “kuleler” manalarına gelmektedir.(31) Bir kez de Haşr 59/2’de geçen قَذَفَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ ifadesi “kalplerine korku attı, saldı” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da beş kez(32) geçen الرُّعْب/رُعْب er-ru‘b/ru‘b kelimeleri ise “korku, şiddetli korku” manasına gelmektedir;

İşte Yüce Allah Mekkeli müşriklere arka çıkan Kurayza oğullarını da sığındıkları sağlam kalelerinden indirmiş, bu sırada yüreklerine korku salmıştı. Kurayza oğulları müslümanların düşmanlarına yardım ve yataklık edince bunun hesabının ağır olacağını anlayarak Medine çevresindeki sağlam kalelerine çekilmişlerdi. Müslümanlar onları 25 gün süren bir şekilde kuşatmıştı, kendilerine Rasûlüllah’ın teklifi sunulmuştu; ancak onlar bu teklifi de kabul etmemişlerdi; sonuçta bu kişiler hak ettikleri akıbeti yaşamışlardı.

Bu çerçevede yaşananların sonrasında önce kalelerinden indirilmişlerdi; sonrasında ise herhangi bir şekilde karşı harekete geçememeleri için de kalplerine korku salınmıştı. Âyette yer alan قَذَفَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ “kalplerine korku attı, saldı” ifadesi “hâl cümlesi” kabul edilirse, anlam “(Allah) kalplerine korku salmış olduğu halde onları kalelerinden indirmişti” şeklini alır. Böylece korktukları için herhangi bir direniş gösterememişler ve kalelerini terk etmek zorunda kalmışlardı.

2. فَر۪يقًا تَقْتُلُونَ وَتَاْسِرُونَ فَر۪يقًا “(Siz direnenlerin) bir kısmını öldürüyor, bir kısmını da esir alıyordunuz.” Düşmanla işbirliği yapıp müslüman toplumu canevinden vurmaya, onları arkalarından hançerlemeye çalışan Kurayza oğulları kalelelerinden sökülüp çıkarıldıktan sonra, artık fiilen müslümanlara karşı bir savaşın içerisinde bulundukları için bir kısmı fiilî savaşanlar olmaları nedeniyle bir anlamda savaş ortamı sayılan bir durumda öldürülmüş, bir kısmı ise tutsak edilerek etkisiz bir hale getirilmişlerdi. Adı geçen topluluğun bütün fertleri öldürülmemiş, muhtemelen fiilen savaş pozisyonunda bulunanlar öldürülmüş, diğerleri ise tutsak edilmişlerdi.

Tefsirlerimizde bu konu ve olayla ilgili izaha muhtaç pek çok nokta bulunduğu, çok farklı sayılar telaffuz edildiği için söz konusu aktarımları(33) burada zikretmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim:

Fiilen ihanet içerisinde bulunan ve müslümanları en zor zamanlarında arkalarından hançerleyen bu kişilerin fiilen yataklık yapanları öldürülmüş, diğerleri ise esir edilmiştir. Burada sözü edilen esirlik de elbette Enfâl 8/67 ve Muhammed 47/4’te verilen bilgiler çerçevesinde ele alınmalı, esirlik kurumu oluşturulmadan, sadece savaş güçlerinin kırılması manasında bir işlemden söz edildiğini kabul etmek durumundayız; aksi takdirde âyetler arasında çelişki ihtimali kaçınılmaz olur.

Kur’ân’da olayla ilgili bu kadar bilgi verilmektedir. Tarihi kaynaklarda ise genel hatlarıyla Kur’ân’la uyuşan malumatın verildiği görülmektedir. Bu nedenle konuyla ilgili bir ansiklopedi maddesini(34) buarada aktarmakta yarar görmekteyiz:

KURAYZA OĞULLARI KİMDİR?

“İslâm’ın doğuşunda Medine’de yaşayan üç yahudi kabilesinden biridir. Diğer ikisi gibi (Benî Kaynukā‘, Benî Nadîr) Benî Kurayza da İbrânîce yazıyor, Arapça konuşuyor ve çocuklarına kendi isimlerinin yanında Arap isimleri de veriyordu. Şehrin güneydoğusundaki ovalık bölgede oturan kabile mensupları “utum” denilen çok katlı müstahkem evlerde yaşıyor ve geçimlerini tarım ve ticaretle sağlıyorlardı.”

“Hz. Peygamber’in hicretten sonra Medine’deki Arap ve yahudi kabileleriyle yaptığı Medine Sözleşmesi denilen antlaşmaya Benî Kurayza yahudileri Evs kabilesinin müttefiki olarak katılmışlardı. Bu antlaşmada yahudilerin can, mal ve din hürriyetleri garanti altına alınmakta, öte yandan Medine’ye herhangi bir saldırı söz konusu olduğunda onların şehrin savunmasına katılmaları, Kureyş ile ve müslümanların diğer düşmanlarıyla ittifaka girmemeleri öngörülmekteydi. Antlaşmalarına sadık kalmadıkları ve Resûl-i Ekrem’e ihanet ettikleri için Zilkade 2’de (Mayıs 624) Benî Kaynukā‘, Rebîülevvel 4’te de (Ağustos 625) Benî Nadîr’in sürgün edilmesinin ardından Medine’de yalnız Benî Kurayza kalmıştı.”

“Sürgünden sonra Hayber’e yerleşen Benî Nadîr, Hz. Peygamber’den intikam almak amacıyla Hendek Gazvesi öncesinde Kureyş ve yandaşlarıyla ittifak yaparken Benî Kurayza’yı da yanına çekmek istedi. Başlangıçta bu ittifaka yanaşmayan Benî Kurayza nihayet onlara katıldı. Bu gelişmeyle en tehlikeli zamanda ihanete uğrayan Hz. Peygamber, Benî Kurayza’ya karşı bir askerî birliği görevlendirmek zorunda kaldı. Bu kritik günlerde Gatafân kabilesi ileri gelenlerinden Nuaym b. Mes‘ûd’un müslüman olup Resûl-i Ekrem’in isteği doğrultusunda Benî Kurayza ile müttefiklerinin arasını açması ve Hendek Gazvesi’nin sona ermesiyle bu büyük tehlike atlatılmış oldu.”

“Resûlullah, Hendek Gazvesi’nden evine döndüğü gün öğle vakti Bilâl-i Habeşî’yi çağırarak ikindi namazının Benî Kurayza topraklarında kılınmasını emretti; ardından zırhını giyip silâhlarını kuşanarak atına bindi (23 Zilkade 5/15 Nisan 627). Kendisi ana birliklerin, sancağı verdiği Hz. Ali de öncü birliklerin başında bulunuyordu (gazveye katılan süvarilerin isimleri için bk. Vâkıdî, II, 498). Ahzâb sûresinin 26-27. âyetleriyle Benî Kurayza Gazvesi’ne işaret olunduğu kabul edilmektedir. Resûl-i Ekrem kalenin önüne vardığında yahudi ileri gelenlerine teker teker seslenerek onları İslâm’a davet etti. Olumsuz cevap vermeleri üzerine kalelerinden inmelerini ve teslim olmalarını istedi; bu teklifin de reddedilmesiyle çatışma başladı.”

“Benî Kurayza, karşılıklı ok ve taş atışlarıyla on beş veya yirmi beş gün boyunca kuşatma altında tutuldu. Müslümanlar 3000 piyade ve otuz altı süvariden oluşurken Benî Kurayza savaşçıları 600-700 civarında idi (sayılarının 400, 800 veya 900 olduğu da rivayet edilmektedir). Bu arada münafıklar Benî Kurayza’ya giderek onları müslümanlara teslim olmamaya çağırıyor, direnmeye devam etmeleri halinde kendilerine yardımda bulunacaklarını söylüyorlardı.”

“Kuşatma dolayısıyla çaresiz kalan ve münafıklardan vaad edilen yardımın gelmediğini gören yahudiler Benî Nadîr’in şartlarıyla, yani mal ve silâhlarını bırakıp birer deve yükü eşya ile Medine’den ayrılmayı önerdilerse de Hz. Peygamber bunu kabul etmedi ve sadece kayıtsız şartsız teslim olabileceklerini söyledi. Bir süre daha devam eden kuşatmanın sonunda Benî Kurayza teslim oldu...”

“Hz. Peygamber’in emri üzerine, ölüm cezasına çarptırılan bütün savaşçılara infazdan önce yiyecek ve içecek verilmiş, Tevrat okumalarına müsaade edilmiştir. Kuşatma sırasında İslâm’ı seçen dört savaşçı ise idamdan kurtulmuştur. Sayılarının 1000 civarında olduğu sanılan kadın ve çocuklardan bir kısmı serbest bırakılmış, sahâbîlere dağıtılanların dışında kalan humus satılarak cihad için at ve silâh temin edilmiştir...”(35)

ııı. Onların Yerlerine ve Mallarına Miras Kılınma

وَاَوْرَثَكُمْ اَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَاَمْوَالَهُمْ وَاَرْضًا لَمْ تَطَؤُ۫هَا وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرًا “(Allah) onların yer(ler)ine, yurtlarına, mallarına ve ayak basmadığınız topraklar(ın)a sizi mirasçı yaptı. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَاَوْرَثَكُمْ ve evraseküm ifadesi “ve sizi mirasçı kıldı”; اَرْضَهُمْ ardahum ifadesi “onların topraklarına”; وَدِيَارَهُمْ ve diyârahum ifadesi “ve onların evlerine”; وَاَمْوَالَهُمْ ve emvâlehum ifadesi “ve onların mallarına”; وَاَرْضًا ve ardan kelimesi “ve (şöyle) bir toprağa, toprak(lar)a ki”; لَمْ تَطَؤُ۫هَا lem tetaûhâ fiili “oraya ayak basmadığınız”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şey”; قَد۪يرًا kadîran kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere sunduğu Kurayza oğullarının bıraktığı şeylerle daha evrensel manada yaşanacak fetihlerin müjdesi gündeme getirilmektedir.

1.وَاَوْرَثَكُمْ اَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَاَمْوَالَهُمْ وَاَرْضًا لَمْ تَطَؤُ۫هَا “(Allah) onların yer(ler)ine, yurtlarına, mallarına ve ayak basmadığınız topraklar(ın)a sizi mirasçı yaptı.” Yüce Allah Kurayza oğullarını kalelerinden indirdiğini beyan ettikten sonra, onların geride bıraktığı topraklarına, yani arazilerine, evlerine ve mallarına müslümanları vâris kıldığını, dahası müslümanların hiç ayak basmadığı nice yerleri de müslümanlara miras kıldığına dair çok önemli ve tarihi bilgiler vermektedir.

Âyette geçenوَاَرْضًا لَمْ تَطَؤُ۫هَا “ayak basmadığınız yer” ifadesi bazı âlimlerimiz tarafından Kurayza oğullarının kaleleri, Rumların ve İranlıların toprakları, Hayber, Yemen vs. şeklinde yorumlanmıştır.

Esasında maksadı daha kapsamlı düşünerek, âyetteki mesajı ve müjdeyi “müslümanların ayak basmadığı nice toprak parçaları” manasında “daha sonra kıyamete kadar fethedilecek yerler” şeklinde anlamak daha doğru olsa gerektir.(36) Zira âyetin sonundaki ifade de bunu destekler mahiyettedir. Benzer kalıplarda Tevbe 9/120 ve Feth 4/25’te de geçen لَمْ تَطَؤُ۫هَا lem tetaûhâ ifadesi “ezmediğiniz”, “üzerine basmadığııız” manasına gelmektedir.

2. وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرًا “Allah, her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah gerek savaşsız zafer sunmakta, gerek melekler ve tabiat güçleriyle düşmanları perişan etmekte, gerek şeklen yani ordu, techizat ve sayı bakımından çok güçlü gibi görünen orduları bozguna uğratmakta, gerekse Kurayza oğulları gibi son derece müstahkem kalelere sığınmış, mevzilenmiş olanları oradan indirmek noktasında her şeye kadirdir. İşte bunlar gibi yeni fetihler, özellikle de Mekke’nin fethi gibi fetihler nasip etmesinde de elbette her şeye gücü yetmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXI, 143. 2 - Semerkandî, age., III, 53.
• 3 - Ahzâb 33/21; Mümtehıne 60/4, 6. 4 - Semerkandî, age., III, 53; Taberî, age., XXI, 143; Zemahşerî, age., IV, 515.
  • Ahzâb 33/21 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/6
• 5 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 6 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 7 - Furkân 25/40. 8 - Nebe’ 78/27. 9 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 10 - Zemahşerî, age., IV, 516. 11 - Râzî, age., XXV, 203.
• 12 - İbn Mâce, Mukaddime, 9. 13 - Buhârî, İmân, 1.
• 14 - Buhârî, İman, 3; Müslim, İman, 57, 58.
• 15 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 16 - Müzzemmil 73/9. 17 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 18 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 19 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 20 - Semerkandî, age., III, 54; Taberî, age., XXI, 145-147; Zemahşerî, age., IV, 516.
• 21 - Semerkandî, age., III, 54; Taberî, age., XXI, 145; Zemahşerî, age., IV, 516. 22 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 23 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12
• 24 - Semerkandî, age., III, 54; Taberî, age., XXI, 148; Zemahşerî, age., IV, 516.
• 25 - Semerkandî, age., III, 517.
• 26 - Âl-i İmrân 3/119, 134; Tevbe 9/15; Ahzâb 33/25; Mülk 67/8. 27 - Bakara 2/180, 215, 272, 273; Hûd 11/84; Kasas 28/24; Ahzâb 33/19; Sâd 38/32; Fussılet 41/49; Me‘âric 70/21; ‘Âdiyât 100/8.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/134 Tevbe 9/15 Ahzâb 33/25 Mülk 67/8 Bakara 2/180 Bakara 2/215 Bakara 2/272 Bakara 2/273 Hûd 11/84 Kasas 28/24 Ahzâb 33/19 Sâd 38/32 Fussilet 41/49 Me‘âric 70/21 ‘Âdiyât 100/8
• 28 - Semerkandî, age., III, 54; Taberî, age., XXI, 148; Zemahşerî, age., IV, 517. 29 - Semerkandî, age., III, 54-57.
• 30 - Semerkandî, age., III, 57; Taberî, age., XXI, 148; Zemahşerî, age., IV, 517. 31 - Semerkandî, age., III, 57; Taberî, age., XXI, 148; Zemahşerî, age., IV, 517. 32 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Kehf 18/18; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Kehf 18/18 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 33 - Semerkandî, age., III, 57; Taberî, age., XXI, 150-155; Zemahşerî, age., IV, 518.
• 34 - Geniş bilgi için bkz. Casim Avcı, “Kurayza (Benî Kurayza)” mad., DİA, XXVI, 431-432.
• 35 - Geniş bilgi için bkz. Casim Avcı, “Kurayza (Benî Kurayza)” mad., DİA, XXVI, 431-432.
• 36 - Semerkandî, age., III, 57; Taberî, age., XXI, 155; Zemahşerî, age., IV, 517-518.