Kalem Suresi

Mekke döneminde risaletin ilk zamanlarında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki الْقَلَم el-kalem kelimesinden alan Kalem sûresi, iniş olarak 7, resmî olarak ise 68. sıradadır.

Sûrenin kaçıncı sırada indirildiği tartışmalıdır. Sûrenin hem üslubu hem de içeriği bu noktada belirleyici olmalıdır. ‘Alak’tan sonra indirildiğini söyleyenler olduğu gibi, daha sonra indirildiğini iddia edenler de vardır. Bu son yaklaşımın haklı gerekçeleri vardır. Zira sûrenin ilk bölümünde ele alınan konular, belli oranda bir tebliğin gerçekleştirildiği ve müşriklerin de şiddetli bir şekilde buna karşı çıktıkları anlaşılmaktadır.

Başındaki mukatta‘a harfi, içerdiği infak konusu ve kıssa, ayrıca Hz. Yûnus hatırlatması ve kâfirlerin Hz. Peygamber’e nefret dolu gözlerle bakması gibi nedenler sûrenin indiriliş zamanı hakkında kısmen fikir vermektedir. Bu nedenle, biz bu sûrenin 7. sırada indirildiği fikrini benimsemekteyiz.

Kalem sûresi, resmi sıralamada kendisinden önceki Mülk sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrenin de ana konusu “risalet ve âhiret”le ilgilidir. Bu itibarla Kalem sûresi adeta öncesindeki Mülk sûresinin bir devamı gibidir. Özellikle Mülk 8-9. âyetlerdeki “risalet vurgusu”yla bu sûrenin içeriği büyük oranda örtüşmektedir.

Kalem sûresinde ilk olarak Hz. Peygamber’e moral verilmekte ve muhataplarına karşı nasıl davranması gerektiği kendisine öğretilmektedir. Bu çerçevede çeşitli özelliklere sahip insanlara itaat edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, muhataplara bir infak ahlâkı kazandırılsın diye “bahçe sahipleri” şeklinde bilinen bir kıssaya veya darb-ı mesele yer verildikten sonra, mahşerde yaşanacaklara dair çeşitli hatırlatmalar yapılmaktadır.

34. âyetten itibaren, müşriklerle Müslümanların asla ve asla bir tutulmayacağı, müşriklerin inançta delilsiz ve mesnetsiz oldukları beyan edilmekte, herhangi bir kitaba sahip olmadıkları belirtilmekte, ölüm anında ve sonrasında yaşayacakları felaketler hatırlatılmaktadır.

44. âyetten itibaren, vahyi yalanlayanların durumuyla ilgili olarak onlara Yüce Allah’ın ceza vereceği bildirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’e moral verici ifadeler zikredildikten sonra, Hz. Yûnus hatırlatmasıyla devam eden sûrede, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik nefret içerikli bakışları ve onu delilikle suçlamaları yer almaktadır.

Nihayet vahyin veya Hz. Peygamber’in âlemler için hatırlatma olduğu bilgisiyle sûre sona ermektedir.

Sûrenin 48-52. âyetlerinde Hz. Peygamber’e yönelik çok önemli bir hatırlatma yapılmakta ve Hz. Yûnus gibi davranmaması gerektiği kendisine bildirilmektedir. Onun tebliğinde uyguladığı bir tercih farkı ve buna karşılık yaşadığı akıbetle ilgili kısa bilgilendirmeden sonra, sûrenin sonunda söz yeniden kâfirlerin Hz. Peygamber’e karşı olan olumsuz ve düşmanca tavırlarına getirilmektedir. En sonunda da Hz. Peygamber’in ve vahyin misyonu vurgulanmaktadır.

a) Risalette Sabır ve Kararlılığın Önemi

Yüce Allah, sûrenin 48-50. âyetlerinde Hz. Peygamber’i peygamberlik görevi ile ilgili inşa ederken, karşılaşabileceği bazı sıkıntılar noktasında kendisini bilgilendirmekte, bu arada önceki peygamberlerden birisi olan Hz. Yûnus’u özellikle hatırlatarak, risaletin ilk yıllarında onun hayatından dersler çıkarmasını ve yanlışlık yapmamasını kendisinden istemekte, bu çerçevede şöyle buyurmaktadır: “Sen Rabbinin hükmüne sabret! Balık sahibi (Yûnus) gibi olma! Hani o, üzüntülü bir halde (veya kahır içerisindeyken Rabbine) seslenmişti.”

Ardından, Hz. Yûnus’un ilâhî yardımla kurtarılması ve tekrar vahiy ile buluşturulması şu şekilde dile getirilmektedir: “Şayet Rabbinden ona bir nimet yetişmemiş olsaydı, mutlaka kınanmış (ve perişan bir halde) ıssız bir sahile atılacaktı. (Sonuçta) Rabbi onu seçmişti (ona yeniden vahiy vermişti) ve kendisini sâlihlerden kılmıştı.”

ı. Hz. Yûnus’un Pişmanlığı

فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ اِذْ نَادٰى وَهُوَ مَكْظُومٌ “Sen Rabbinin hükmüne sabret! Balık sahibi (Yunus) gibi olma! Hani o, üzüntülü bir hâlde (Rabbine) seslenmişti.”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret, dayanıklı ol, direnç göster, ısrarcı ol”; لِحُكْمِ رَبِّكَِli hükmi rabbike tamlaması “senin Rabbinin hükmüne, emrine”; وَلَا تَكُنْ ve lâ lekün emri “sakın olma”; كَصَاحِبِ الْحُوتِ kesâhıbi’l-hûti tamlaması “balık sahibi gibi”; اِذْ نَادٰى iz nâdâ fiili “hani seslenmişti”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; مَكْظُومٌ mekzûmun sözcüğü ise “öfkeli, nefesi tıkanmış, kahırlı, üzüntülü (iken)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risalet döneminde çeşitli sıkıntıların beklediği noktasında bilgilendirmesi, hata yapmaması için uyarılması gündeme getirilmektedir.

1.فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ “Sen Rabbinin hükmüne sabret!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risalet duruşunu şekillendirmekte ve sabırlı olması gerektiği noktasında onu inşa etmektedir.

Müzzemmil 73/10’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, sabır “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

Zemahşerî’nin de ifade ettiği gibi, buradaki “Rabbinin hükmüne sabır” emrini “Yüce Allah’ın kâfirlere mühlet vermesi ve Hz. Peygamber’e yardımı geciktirmesi” şeklinde anlamak mümkündür.(1) Ancak ister anlık, isterse ömürlük olsun, Rabbimiz O’nun yolunda gidenleri asla yalnız ve yardımsız bırakmayacaktır.

Hz. Peygamber’e yönelik sabır emri, risalet konusunda karşılaşacağı muhtemel sıkıntıları kendisine haber vermekte, sadece yaşadıklarının değil, yaşayacaklarının da sabır gerektiren şeyler olacağını ona bildirmek istemektedir. Vahyin ilk sûrelerinde(2) sıklıkla bu emirlerin yer alma sebebi, görevin tabiatı gereğidir.

Esasında Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında da yer alan sabır, ilgili pasajda “namaz kılmak ve iyiliği emredip kötülükten nehyetmek” emirlerinden sonra gelmekte, dolayısıyla bu görevleri yapmanın peşinden, insanın başına sıkıntıların gelebileceği hissettirilmek istenmektedir.(3)

Risalet kurumu sıkıntılarla uğraşmayı ve pek çok inkârcının şiddetli tepkisini çekmeyi beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, Yüce Allah Hz. Peygamber’i bu noktada bilinçlendirmekte ve sabır denen direnci ve mukavemeti elden bırakmaması gerektiğini kendisine emretmektedir.

Vahyin bütün muhatapları bu noktada dikkatli ve duyarlı davranmakla yükümlüdür. Vahyin savunucularının başına sıkıntılar gelebilir, çeşitli hakaretlere maruz kalabilir veya çeşitli tehditlere muhatap olabilirler. Başlangıcı zor olsa da bu yolun sonu rahmet vaadleriyle doludur. Yüce Allah’ın engin rahmeti ve zafer müjdesi vahyini savunanlaradır. Sıkıntılar ise geçicidir, görecedir, kesinlikle de abartılmamalıdır.

Kalem sûresinin son grup âyetindeki bu uyarı bütün vahiy talebelerinin morallerini yüksek tutmaları gerektiğini kendilerine öğütlemektedir. Allah vardır ve mesele yoktur. Sıkıntılara veya hakaretlere bakıp “bunlar çok büyüktür” demek yerine, onlara bakıp “sizden büyük Rabbim var” demek Müslüman’ın tesbihi olmalıdır.

Çünkü Allah’a yardım edenlere Allah da mutlaka yardım edecektir(4) ve O’nun tarafında olanlar elbette galip geleceklerdir.(5) Kula düşen görev, Yüce Allah’ın tarafında olmayı tercih edip bu uğurda fedakârlık yapmasıdır. Böyle olunca Müslüman’ın kayıp riskinden söz edilemez.

2. وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ “Balık sahibi (Yunus) gibi olma!” Burada geçen الْحُوت el-hût kelimesi Sâffât 37/142’de Hz. Yûnus’la ilgili bir pasajda “balık” anlamında yer aldığı gibi, Hz. Mûsa’nın genç arkadaşıyla yaptığı yolculukta unuttukları “balık” anlamında Kehf 18/61 ve 63’te de iki kez kullanılmaktadır. Ayrıca A‘râf 7/163’te aynı kökten hîtân kelimesi geçmekte ve “balıklar” anlamına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki صَاحِب الْحُوت sâhıbu’l-hût ifadesi “balık sahibi” demektir ve Sâffât 37/142’deki kullanım nedeniyle bu tamlamadan maksat da Hz. Yûnus’tur.

Hem Enbiyâ 21/87’deki zu’n-nûn ifadesinde, hem de Sâffât 37/142 ile Kalem 68/48’deki الْحُوت el-hût kelimesinde eliflâm takısının kullanılmasının sebebi, “balık sahibi” konusunun herkes tarafından bilinmesidir. Bilinen bir olayın veya bir peygamberin hayatının kıssa edilmesi, inkârcı muhatapların muhtemel karşı çıkışlarını engellediği gibi, bütün zamanların müminlerine de moral kazandırmaktadır.

Yûsuf 12/3’te “kıssa kelimesinin lügat ve terim olarak anlamı, Kur’ân’daki kullanımı, Kur’ân kıssaları, kıssaların anlatılma gerekçeleri” gibi başlıklarda konuyu detaylı bir şekilde ele aldığımız için, aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Burada sadece Hz. Yûnus kıssası hakkında bilgi vermek istiyoruz.

Hz. Yûnus’la ilgili olarak Yûnus 10/98’de geniş bilgi vermiştik; sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Kitâb-ı Mukaddes (Yunus, Bap 1)’deki bilgilere göre, Hz. Yûnus, Asur Devleti’nin başkenti olan Nineve/Ninova’ya gönderilmiş bir peygamberdi.(6) Buradaki görevinde arzu edilen sonucu alamayınca, başka bir yere (Tarşiş’e) gitmek üzere bir gemiye binmiş ve -kısmen Kur’ân’la da örtüşen bilgilere göre- zorlu bir süreç yaşamıştı. Konuyu Kitâb-ı Mukaddes’ten değil, Kur’ân’dan aktarmakla yetineceğiz.

Kur’ân’da Yûnus kelimesi 4 kez geçmektedir. Bunlardan iki tanesi bazı peygamberlerin isminin sayıldığı Nisâ’ 4/163 ve En‘âm 6/86’da yer almakta, ancak kıssası hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Geri kalanların biri Yûnus 10/98’de, diğeri ise Sâffât 37/139’dadır. Ancak yûnus kelimesinin değil de yorumunu yapmakta olduğumuz Kalem 68/48’de geçen sâhıbü’l-hût ve Enbiyâ 21/87’de geçen zü’n-nûn ifadeleriyle dile getirilen peygamber de Hz. Yûnus’tur.

Hz. Yûnus risalet görevinin ilk aşamasında bir tercih hatası yapmış, ancak bu davranışı kendisine oldukça pahalıya mal olmuştu. O, iddia edildiği gibi peygamberlikten kaçmamıştı;(7) sadece Ninova’da sonuç alamayacağı düşüncesiyle başka bir yere doğru yola çıkmıştı. Görevden kaçmamış, bir anlamda yerini değiştirmek istemişti. Nitekim daha sonra yaptığı tebliğinde başarılı olmuş ve Yûnus 10/98’de de ifade edildiği gibi, iman etmeleri sayesinde kavmi dünya azabından kurtarılmış bir ümmet olarak Kur’ân’da övgüye mazhar kılınmıştır.

3. اِذْ نَادٰى وَهُوَ مَكْظُومٌ “Hani o, üzüntülü bir hâlde (Rabbine) seslenmişti.” Bu sûrede Hz. Yûnus kıssasının küçük bir bölümü ele alınmaktadır. Dikkat çekilen ilk husus ise onun pişmanlık ifadesi olarak Rabbine seslenmesidir. Enbiyâ 21/87’de de geçtiği üzere, Hz. Yûnus bu seslenişini balığın karnında gerçekleştirmiş ve “Senden başka ilâh yok! Sen her türlü eksiklikten münezzehsin; doğrusu ben gerçekten haksızlık edenlerden olmuşum” demişti.

Bu sesleniş bir inilti şeklinde de, kahır içerisinde de, yalvarma üslubunda da, haykırışla da, feryat üzere de gerçekleşmiş olabilir. Elbette onun bu durumu derin sıkıntı, üzüntü ve huzursuzluk halini ortaya koymakta, ancak kime sığınacağı bilincini de kaybetmediğini göstermektedir.

Kıssada bu cümleye yer verilmesinin nedeni Hz. Peygamber’e yönelik şu uyarıdır: “Sende de Yûnus’ta olduğu gibi bir gönül darlığı, sıkıntı ve öfke bulunmasın; yoksa sen de onun gibi imtihan edilirsin.” Anlaşılan o ki, Yüce Allah Hz. Peygamber’in de çeşitli sıkıntılarla karşılaşacağını ona önceden haber vermekte, görev ve sorumluluğunu yerine getirmede herhangi bir tereddüt yaşamaması gerektiğini kendisine hatırlatmakta, bir anlamda onu önceden bilinçlendirmektedir.

Bu arada mesajı güne getirirsek, din tebliğinde bulunan herkesin de aynı şekilde bu görevden kaçmaması gerektiği hatırlatılmakta, aksi takdirde daha ağır sonuçların ve sorumlulukların kaçınılmaz olacağı evrensel mesaj olarak bildirilmek istenmektedir.

ıı. İlâhî Rahmetin Yetişmesi

لَوْلَآ اَنْ تَدَارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّه۪ لَنُبِذَ بِالْعَرَآءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ “Rabbinden ona bir nimet yetişmemiş olsaydı mutlaka kınanmış (bir hâlde) ıssız bir sahile atılacaktı.”

Âyetteki لَوْلَآ اَنْ تَدَارَكَهُ levlâ en tedârakehû ifadesi “ona yetişmemiş olsaydı, ulaşmasaydı”; نِعْمَةٌ nı‘metün kelimesi “bir nimet”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “O’nun Rabbinden”;لَنُبِذَ le nübize edilgen fiili “elbette atılmış olurdu”; بِالْعَرَآءِ bi’l-‘arâi kelimesi “ıssız sahile”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; مَذْمُومٌ mezmûmun sözcüğü ise “aşağılanmış, çırılçıplak, perişan bir halde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Yûnus’a olan büyük ikramı ve yardımı gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti Sâffât 37/143-146. âyetleri ışığında anlamak gerekir. Her iki âyet grubunu iki farklı bakış açısıyla anlayabiliriz.

1. Sâffât 37/143-146’daki ifadelere göre, Hz. Yûnus eğer tesbih edenlerden, yani sürekli olarak Rabbini hatırında tutanlardan olmasaydı, mahşer gününe kadar balığın karnında kalacaktı. Tesbih ehli olduğu için mahşere kadar balığın karnında kalmadı; Yüce Allah onu bitkin bir halde ıssız ve çorak bir kıyıya çıkarttı ve yerden kendisine gölge yapacak bir fidan yetiştirdi.

Kalem 68/49’da ise şöyle buyurulmaktadır: “Şayet Rabbinden ona bir nimet yetişmemiş olsaydı, o, mutlaka kınanmış (ve perişan bir halde) ıssız bir sahile atılacaktı.” Buna göre âyetin başındaki لَوْلَا levlâ edatının cevabı نُبِذَ nübize edilgen fiiliyle başlayan cümledir ve نُبِذَ nübize fiilinin başındaki lâm harfi de, tıpkı Sâffât 37/144’teki lelebise ifadesinde olduğu gibi cevap cümlesinin vurgusunu arttırmak için getirilmiştir.

a) Bu anlam çerçevesinde iki ayet grubunda herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Rabbinden bir nimet ulaşmasaydı, Hz. Yûnus’un savunmasız, hor, hakir ve perişan bir şekilde ıssız bir yere savrulup atılmış olacağı ifade edilmektedir. Nimet ulaştığına göre demek ki bu şekilde bir atılış veya savruluş yaşanmamıştır. Burada kullanılan fiilin نُبِذَ nübize şeklinde meçhul, edilgen bir kalıpta getirilmesi bu işlemin kontrol dışı bir mahiyet arz edeceğinin göstergesidir.

b) Hz. Yûnus’un Yüce Allah tarafından ıssız bir kıyıya çıkartıldığı dile getirilen Sâffât 37/145’teki ifade ise, onun kendiliğinden, kontrolsüz veya doğal bir şekilde değil, özellikle Yüce Allah’ın kontrolünde ve özenli bir yolla kıyıya çıkartıldığını göstermektedir. Zaten ilgili âyetteki nebeznâ fiilinin çoğul getirilmesi, kıyıya çıkartılma işleminin muhtemelen meleklerin olaya katılımıyla ve özenli bir şekilde gerçekleştirildiğinin bir delilidir.

c) مَذْمُوم mezmûm kelimesi “horlanmış, hakir kılınmış, belki de Allah tarafından kınanmış” gibi olumsuz anlamlara gelmektedir. İşte, eğer Rabbinden bir nimet yetişmeseydi Hz. Yûnus bir anlamda cezalandırılmış olacak ve ortalığa savrulacaktı; ancak bu gerçekleşmemiştir. Oysa Sâffât 37/145’teki ifadede sekîm kelimesi kullanılmakta, bu ise “hasta, bitkin, manevî çöküntü ve iç huzursuzluğu içinde” gibi anlamlara gelmektedir. Şüphe yok ki, bu anlamların hiçbirinde مَذْمُوم mezmûm kelimesinde olduğu gibi olumsuz bir anlam söz konusu değildir.

d) Yüce Allah’ın Hz. Yûnus’a verdiği nimet Enbiyâ 21/87’de dile getirilen Hz. Yûnus’un tevbesi ve Sâffât 37/143’te sözü edilen tesbihinin sonucudur. Âyetlerin birbirini tamamlayan yönü düşünüldüğünde, konuyla ilgili bütün âyetleri birlikte düşünmenin gerektiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

2. Konuyla ilgili iki âyet grubu arasında herhangi bir anlam çelişkisinin olmadığını ispatlamak maksadıyla, her iki âyette de Hz. Yûnus’un kıyıya atıldığının belirtildiği kabulüne yer verenler de vardır. Onlara göre mezmûm kelimesi ile sekîm kelimeleri aynı anlama gelmektedir.

Bu kanaatte olanlar Kalem 68/49’u şöyle tercüme etmektedirler: “Eğer Rabbinin rahmet ve inayeti onun imdadına yetişmeseydi, (balığın karnı ona mezar olacaktı). Andolsun ki o perişan halde ıssız ve bitkisiz bir sahile atıldı.”(8) Bu yaklaşıma göre, âyetin başındaki لَوْلَا levlâ edatının cevabı gizlidir ve Sâffât 37/144’teki mesaja aittir. لَنُبِذَ lenübize ifadesindeki ل lâm/le ise yeni bir cümlenin te’kidli bir şekilde başlamasını sağlamaktadır.

Bu iki yaklaşımdan ilkini tercih ettiğimizi beyan ederek, ikinci yaklaşımın da çok önemli bir anlama hassasiyetinin sonucu olduğunu ifade etmek istiyoruz. Her iki şekilde de verilen mesaj Hz. Yûnus’un mağdur edilmediğidir.

ııı. Yüce Allah’ın İkramı

فَاجْتَبٰيهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Rabbi onu (peygamber olarak) seçmişti ve kendisini iyilerden kılmıştı.”

Âyettekiفَاجْتَبٰيهُ fectebâhu ifadesi “onu seçmişti, ona peygamberlik vermişti”; رَبُّهُ rabbuhû ifadesi “onun Rabbi”; فَجَعَلَهُ fe ce‘alehû ifadesi “ve onu (şöyle) kılmıştı, yapmıştı”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne kelimesi ise “iyilerden, hayırlılardan, faziletlilerden, erdemlilerden” demektir.

Burada Hz. Yûnus’a yönelik ilâhî yardım ve sonuçlarıyla ilgili bir bilgi gündeme getirilmektedir.

1.فَاجْتَبٰيهُ رَبُّهُ “(Sonuçta) Rabbi onu seçmişti.” Bu cümlede dile getirilen husus, Yüce Allah’ın Hz. Yûnus’u yeniden seçip kendisine vahiy gönderdiğini bildirmesidir. Âyetteki اجْتَبٰي ictebâ fiili hem ümmetin seçimi,(9) hem de peygamberlerin seçilip görevlendirilmesi(10) anlamında kullanılmaktadır.

Burada dikkat çeken bir başka husus ise, Yüce Allah’ın kendisi için rabb sıfatını kullanmasıdır. Bunun muhtemel nedeni, Yüce Allah’ın kullarını, özellikle de elçilerini sahiplendiğinin bildirilmesidir. “Esirgeyen, koruyup kollayan, sahiplenen, ilgilenen, yetiştiren” gibi anlamlara gelen bu sıfat, hatasına rağmen Hz. Yûnus’u Yüce Allah’ın sahiplenip risalet görevine devam ettirildiğini göstermektedir.

Hz. Yûnus, tevbesinin ardından tesbihe devam etti ve Yüce Allah’ın rahmeti sayesinde مَذْمُوم mezmûm, yani kınanmış olmaktan kurtarıldı. En sonunda ise, yeniden vahye muhatap kılınarak elçilik görevine devam etmesi sağlandı. İşte rablık gereği ilâhî rahmetin kuşatıcı yönü budur. Yüce Allah “samimi yöneliş” demek olan tevbeyi başaran insanları kendi hallerine terk etmemekte ve onları sahiplenmektedir. Bu ifade Hz. Peygamber için de bütün zamanların müminleri için de moral kaynağıdır ve manevî bir destektir.

2. فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Onu sâlihlerden kılmıştı.” Âyetin bu cümlesi Hz. Yûnus için en son değerlendirmeyi oluşturmakta ve onun da erdemli kulların arasına katıldığı müjdesini içermektedir. Âyette başka bir kelimenin değil de özellikle الصَّالِح۪ين es-sâlihîne kelimesinin tercih edilmesinin muhtemel nedeni, Hz. Yûnus’un risalet görevini yaparken toplumu dönüştürücü ve kötülükleri düzeltici, yani “ıslah edici” bir etkinlik sergilemesidir. Böyle olunca, Hz. Yûnus’un kavminin istikametli insanlar olduğunun beyan edildiği Yûnus 10/98 ile de uyumlu bir mesaj verilmiş olmaktadır.

Kavmi iman edince dünya hayatında aşağılık ve rezillik azabının kendilerinden kaldırıldığı ve belli bir süre daha nimetler içerisinde yaşatıldıkları beyan edilmektedir. İşte bu sonuç Hz. Yûnus’un ıslah edici faaliyetlerinin başarıya ulaştığının en belirgin ifadesidir. Esasında bu tercih, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Yûnus’un içlerine katıldığı müjdelenen insanlar için الصَّالِح۪ين es-sâlihîne kelimesinin kullanılmasının da muhtemel sebebini oluşturmaktadır.

Hz. Yûnus’un akıbetiyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/88’de şöyle buyrulmaktadır: “Bunun üzerine Biz de onun bu duasını kabul etmiştik ve içine düştüğü sıkıntıdan onu kurtarmıştık. Biz, müminleri işte böyle kurtarırız.” Demek ki peygamberlik ebed müddet bir görevdir; herhangi bir şekilde emekliliği olan veya görevden aldırmayı içeren bir kurum değildir; bunun en güzel örneği Hz. Yûnus’tur.

Hz. Yûnus Kıssasının Öğrettikleri

1. Bir kişi peygamber bile olsa ve tercih hatası şeklinde de gerçekleşse bazen hata yapabilir. Anlaşılan o ki, bir peygamber için “tercih hatası yapması” bile olmaması gereken bir davranıştır ve bunun bazı sonuçları vardır. İşte Hz. Yûnus’un yaşadığı bundan ibarettir.

2. Hz. Yûnus kıssası peygamberlerin hatasız olduğunu kabul edenlere iyi bir cevaptır. Peygamberler de insandır; onlar da hata yapabilirler; ancak onlar bir hatayı tekrar tekrar işlemezler; sürekli hata yapmazlar; hatalarından tevbe etmeden ölmezler; çünkü vahiy meleği kendilerini hemen uyarır ve ilgili yanlışın hatalı bir uygulama olarak ümmete aksetmesi engellenir.

Bu arada ifade edelim ki, peygamberlerin “ismet sıfatı” günah işlememekle değil, Mâide 5/67’de de beyan edildiği üzere tebliğde hata yapmamakla ilgilidir. Yani onlar Yüce Allah’tan aldıkları bilgileri ümmetlerine eksiksiz ve ilavesiz bir şekilde aktarmışlardır; masum oluşlarını bu noktada anlamak gerekir. Aksi takdirde, Hz. Yûnus’a ve bazı peygamberlere nispet edilen davranışların anlaşılması imkânsız olurdu.

3. Bu kıssada, risaletinin ilk dönemlerini yaşayan Hz. Peygamber uyarılarak inşa edilmekte ve açıkça “Onun yaptığı gibi yapma” buyruğuyla donanımlı hale gelmesi kendisinden istenmektedir. Bir peygamber bir başka peygamberi örnek alırken, onun uyarıldığı noktaları iyi görmeli, uyarılan davranışı kendisi yapmamalıdır; yani “peygamberin kendisi” değil, “hatalı davranışı” terk edilmelidir.

4. Vahyin ilk dönemlerinde bu kıssanın zikredilmesinin bir başka nedeni, Hz. Peygamber’i ve dolayısıyla müminleri de zorlu bir sürecin beklediğinin bildirilmesidir. Bu yol çileli bir yoldur, zorlukları vardır. Bu yüzden, zorluklara bakarak kaçmak değil, yardım kaynağının Yüce Allah olduğunu unutmamak hedeflenmelidir. Bu arada sakıncalı bir eylemin yapılmaması isteniyorsa muhatap önce uyarılmalıdır; uyarmadan ceza verilmemelidir.

5. Yüce Allah kullarını daima imtihan etmekte ve onların sabrını denemektedir. İlk etapta rahat görülen şartların sonu sıkıntılı, başlangıcı zor görülen işlerin sonu ise huzurlu ve mutlu olabilir. Öyleyse imtihan eden ilâhî iradeye teslim olup emredileni yapmaya çalışmak imtihanın gereğini yapmada esastır. Aksi takdirde, başka çıkış yollarının bulunmadığı gerçeğiyle herkes karşılaşacaktır.

6. Sürekli değil de nadiren hata yapan muttakî kulların özelliği, hata sonrasında hemen Yüce Allah’ı ve gerçeği hatırlamaları ve bağışlanma dileğinde bulunup hatada ısrar etmemeleridir.(11) İşte bu kıssanın kahramanı olan Hz. Yûnus da, içine düştüğü derin sıkıntı ve ıstırap halinde Rabbini hatırlayıp O’na dua etti ve Yüce Allah da onun bu yönelişini karşılıksız bırakmadı.

7. Kişi hata yaptığında kimden bağışlanma dileğinde bulunması gerektiğini unutmamalıdır. Yanlış arayışlar veya çıkmaz sokaklar sahibini mahcup edecektir. Bu nedenle, bir hata yaptıktan sonra onun telafisinde yardım makamının neresi olduğunu belirlemek için başka ve daha büyük bir hata yapılmamalıdır. İşte Hz. Yûnus kıssası bu noktada da çok önemli bir öğreti içermektedir.

8. Enbiyâ 21/87’deki “Karanlıklar içerisinde” ifadesi, kişinin içindeki manevî çöküntünün derin karanlıklarını sembolize edebilir. Her insanın içinde zaman zaman fırtınalar kopabilir, sıkıntılı dönemler yaşanabilir. Bu durumlarda Talâk 65/2-5’te de ifade edildiği üzere, sorumluluğunu bilen insanlar için çıkış kapısının bulunduğu öğretilmekte, Yüce Allah’ın hesaba katılmadığı hiçbir an ve alanın bulunmadığı zihinlere kazınmaktadır.

9. Günümüz din eğitimcilerinin bu kıssadan alacağı çok önemli dersler vardır. Dini anlatan kişiler muhatapların hemen düzelmesini beklememeli, kesin sonuç alıcı şekilde değil de görevini yapan bir bilinçle hareket etmelidirler. Müslüman din eğitimcisinin amacı bir anlamda nişan almaktır; 12’den vurup vurmaması sorumlu kişi için çok belirleyici ve önemli değildir. Atış hedefe ulaşmasa da, kişi görevini yaptığı için sevap kazanacak ve ecir sahibi olacaktır.

10. Hz. Yûnus gibi, samimi yönelişlerin sahibi olan insanlar eğer toplumda ıslah edici çalışmalar yaparlar, kendilerini adeta görevlerine adarlarsa, sonuçta onlar da Yüce Allah tarafından sâlih insanların arasına katılacaklardır. Hiç şüphe yoktur ki, rabb olan Yüce Allah samimi kullarını sahiplenmekte, onları yalnızlığa ve mahcubiyete terk etmemekte, görevlerinde kendilerine yardım etmekte ve sonuçta onları erdemli insanlar arasına katmaktadır. Bu kıssada verilmek istenen asıl evrensel mesaj bu olsa gerektir.

11. Bu kıssa sayesinde başta Hz. Peygamber olmak üzere, samimi yöneliş sahipleri olan bütün zamanların müminlerine moral kazandırılmak istenmekte, onların da rabb olan Yüce Allah’ın merhametiyle sahiplenileceği müjdesi muhataplara verilmektedir. Önemli olan husus, hiç hata yapmamak değil, hatada ısrar etmemektir. Zira hata yapan Âdem tevbe edince Hz. Âdem oldu; hatasını kabul etmeyip ısrar eden İblis ise şeytanlaştı ve huzurdan kovuldu.

Rabbimiz, bizi de hatasını görüp zamanında tevbe edenlerden ve tevbesini kabul edip sâlih kulları arasına kattıklarından eylesin.

b) Küfrün Sonuçları ve Vahyin Konumu

Yüce Allah, sûrenin son iki âyetinde ilk konulara geri dönerek kafirlerin Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tutumlarını ve suçlamalarını yeniden hatırlatmakta, son söz olarak da vahyin gönderiliş gayesini şu şekilde gündeme getirmektedir: “Kâfirler zikr’i (vahyi veya Kur’ân’ı) işittikleri zaman, neredeyse gözleriyle seni devirecekler. Üstelik ‘Kesinlikle o bir mecnûndur’ diyorlar. Oysa o (zikir, vahiy veya Kur’ân), âlemler için sadece gerçeği hatırla(t)maktır.”

ı. Kâfirlerin Öfkesi ve Hz. Peygamber’i Suçlamaları

وَاِنْ يَكَادُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِاَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْر وَيَقُولُونَ اِنَّهُ لَمَجْنُونٌ “Kâfir olanlar zikri (Kur’an’ı) duydukları zaman neredeyse seni gözleriyle devirecekler(di). ‘Şüphesiz ki o cinlenmiştir!’ diyorlar.”

Âyetteki وَاِنْ يَكَادُ ve in yekâdü fiili “neredeyse, az kalsın”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, nankörler, inkar etmiş olanlar”;لَيُزْلِقُونَكَ le yüzlikûneke fiili “elbette seni devireceklerdi, yıkacaklardı, öldüreceklerdi”; بِاَبْصَارِهِمْ biebsârihim ifadesi “onların gözleriyle, bakışlarıyla”;لَمَّا سَمِعُوا lemmâ semi‘û fiili “işittikleri zaman, duyduklarında”; الذِّكْرَ ez-zikra kelimesi “zikri, öğüdü, vahyi, Kur’ân’ı”; وَيَقُولُونَve yekûlûne fiili “(şöyle) diyorlardı, söylerlerdi, suçluyorlardı”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (Peygamber)”; لَمَجْنُونٌ lemecnûnun sözcüğü ise “elbette mecnun(dur), cinlenmiş, cinlerden etkilenmiş(tir)” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik düşmanlıkları ve kendisine yönelttikleri mecnûnluk isnadı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ يَكَادُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِاَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْر “Kâfir olanlar zikri (Kur’an’ı) duydukları zaman neredeyse seni gözleriyle devirecekler(di).” Âyetin başındaki اِنْ in edatı inne edatının muhaffef, yani şeddesiz halidir. Delili ise لَيُزْلِقُونَكَ leyüzlikûneke ifadesindeki lâm/le edatıdır. Bu durumda âyetin anlamı meâlde verdiğimiz şekilde olur. Ancak buradaki اِنْ in edatını şart anlamına alıp cümleyi de bir şart cümlesi gibi kabul edenler de vardır. Buna göre Yüce Allah, Hz. Peygamber’i tıpkı Kalem sûresinin 8, 10 ve 48. âyetlerinde olduğu gibi, kafirlerin sözlerine, davranışlarına ve suçlamalarına karşı sabırlı olması gerektiği noktasında bilinçlendirmektedir.

Söylenmek istenen şudur: “Onlar vahyi işittiklerinde seni gözleriyle düşürmek istediklerinde de, ‘Muhakkak ki o bir mecnûndur’ dediklerinde de sen sabırlı ol, onlara itaat etme, sözlerine aldırma!”(12) Bu genel hatırlatmayı yaptıktan sonra şimdi âyetteki cümlelere biraz daha yakından bakalım.

a)وَاِنْ يَكَادُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Kâfir olanlar, nerdeyse…” ifadesi, nankörlerin inkârcılıklarını ortaya koymakta, ancak bu inkârda mutlak reddediş değil, “bir şeylerin üzerini örtmek” anlamındaki küfr kelimesi tercih edilmektedir. Bakara 2/20’de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da kâde,(13) kâdet,(14) kâdû,(15) kidte,(16) ekâdü(17), tekâdü,(18) yekâdü,(19) yekâdûne(20) ve yeked(21) kalıplarında yer alan fiiller “nerdeyse”, “az kalsın” gibi anlamlar içermektedir.

Bakara 2/6’da da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da “inkâr” için zaman zaman cehade/yechadü,(22) ‘adele/ya‘dilü(23) veya enkera/yünkiru(24) fiilleri kullanılmış olsa da, pek çok âyette bu manayı verecek şekilde “yalanlamak” anlamında kezzebe/yükezzibu fiilleri kullanılmaktadır. Bu dört kelimenin dışında, insanların inanç açısından olumsuzluklarını içerecek şekilde büyük çoğunlukla k-f-r kökünden kelimeler tercih edilmektedir.

“Örtmek” manasında k-f-r kökünden gelen küfr kelimesi bu anlamıyla aslında insanların “fıtratlarını örtmelerini” ortaya koymaktadır. Kâfir de “gerçeğin üzerini örten kişi” demektir. Yüce Allah her insanı “Allah’ı tek ilâh olarak tanıyacak” şekilde “fıtrat üzere” yaratmış,(25) ona fücûr denilen “yoldan çıkma” özelliğini de, bundan korunup sorumluluğunu bilme ve duyarlı olma anlamındaki takvâ özelliğini de ilham etmiştir.(26) Hz. Peygamber de “her doğan çocuk fıtrat üzere doğar”(27) buyurarak, insanın fıtrat üzere yaratılmış olmasıyla ilgili çok önemli bir bilgi vermektedir. Anlaşılıyor ki küfür, insanın takvâsını örtmesinin de adıdır.

Yüce Allah, insana imanı sevdirip onu kalbinde süslemiş, küfrü, fısk denilen yoldan çıkmayı ve isyanı ise çirkin göstermiştir.(28) Demek ki küfür, fıtrata yerleştirilmiş olan imanı örtmektir. Hatta küfür, Yüce Allah’ın bazı şeyleri çirkin göstermesini örtmektir.

Yaratılışta inkâr ve iman potansiyel olarak birlikte var edilmiş, ancak iman bir adım önde ilham edilmiş, ilâhî program gereği insan fıtratına yerleştirilmiştir. İşte kâfir olanlar, kendi iradeleriyle ve kararlarıyla bu fıtratın üzerini örtenlerdir. İlâhî kitaplar ve onların tebliğciliğini yapan peygamberler insanın koyduğu bu örtüyü kaldırmak ve insanı fıtratıyla buluşturmak için görevlendirilmişlerdir.

İnsanlar kendileri istedikleri için kâfir olurlar; Yüce Allah da başka varlıklar da onları zorla kâfir yapmaz. Kur’ân’ın hiçbir yerinde zorla “kâfir yapılmak”tan söz edilmez. Konuyla ilgili bütün âyetlerde “kâfir olmak”tan söz edilir. Rabbimiz, kâfir olmak isteyenin isteğini yaratır, o kadar. Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, insanlar kâfir olurlarsa Yüce Allah’a zarar veremezler ve O da kullarının küfründen asla razı olmaz. Ancak eğer şükrederlerse Yüce Allah’ın rızasını kazanmış olurlar.

İmtihanın zorunlu sonucu olarak, irade sahibi kılınan insanoğlu kendi tercihinin sonucuna göre muamele görecektir. İmanı tercih etmişse mümin olarak yaşayacak ve mahşerde Allah’ın izniyle cennet ödülleriyle buluşturulacaktır. Fıtratının üzerini örtüp kâfir olmuşsa bu defa da tercihinin sonuçlarına katlanacaktır. İşte bu sûrede baştan beri ele alınan azgın insan tipine dair özellikler onların yanlış tercihlerini göstermekte ve Hz. Peygamber’in de bütün zamanların müminlerinin de bunlara itaat etmemeleri kendilerinden istenmektedir.

Onlara karşı tutumumuz, kendilerinin yanlış inanç ve davranışlarına karşı oluşumuz şeklinde olmalıdır. Onlara yönelik davetimiz de imana gelmeleriyle ilgili şekillenmelidir. Biz onlara “bize gelin” demeyiz; aksine “kendinize gelin, fıtratınıza gelin, üzerini örttüğünüz fıtratınızla buluşun, üzerini örttüğünüz külleri kaldırarak iman közleriyle yeniden buluşun” demek istiyoruz.

Dini ilkeler fıtratın ilkeleridir; dini prensipler fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağı şekilde düzenlenmiştir; çünkü ilâhî kitaplar gibi kâinat ve insan fıtratı da birer kitaptır ve her üç kitabın sahibi de Yüce Allah’tır. O, kitaplarının birbiriyle çelişeceği bir ortam yaratmamıştır. Vahiy ile fıtrat arasında sorun olduğunu sananlar ya akıllarını doğru çalıştırmıyorlar ya da vahyi doğru anlamayı becermiyorlardır, vesselâm.

Kur’ân’da hakikati örtenler için son derece çarpıcı beyanlar yer almakta, Kitâb’ın sunduğu gerçekleri gizleyenler çok ağır ifadelerle eleştirilmektedir. Bu noktada Bakara 2/140, 159-162, 174-175, Âl-i İmrân 3/178 ve Nisâ’ 4/137-139. âyetlerin mesajını her müslüman bilmeli, Fâtır 35/32-36’da dile getirildiği gibi, Rabbimizin bize miras bıraktığı Kitâb’ın prensiplerini yaşamalı, onları hiçbir şekilde gizlememeliyiz.

b) لَيُزْلِقُونَكَ بِاَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ “(Kâfirler) zikr’i (vahyi, Kur’ân’ı) işittikleri zaman, neredeyse gözleriyle seni devirecekler.” Bu cümlede kâfirlerin vahye karşı olumsuz tutumları dile getirilmektedir. Onlar vahyin etkileyici yapısını çok iyi bildikleri için onun dinlenmesini istemezlerdi.

Hâkka 69/38-52. âyetlerin iniş sebebinde de aktarıldığı üzere, Mekkeli müşrikler Kur’ân’ın dinlenilmesini arzu etmezlerdi. Kur’ân okunurken gürültü yapılmasını, böylece vahyin sesinin bastırılmasını özellikle isterlerdi.(29) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de onların Hz. Peygamber’i neredeyse devirecekleri öfke dolu bakışları dile getirilmektedir.

Bu arada âyetteki سَمِعُوا semi‘û fiiline “işitmek, duymak” gibi, “özellikle dinlemek” anlamı da verilebilir. Bu durumda Mekkeli müşriklerin başkalarına yasakladıkları vahyi dinleme işini kendilerinin gizlice gerçekleştirdikleri anlaşılmaktadır. Hâkka 69/38-52. âyetlerin iniş sebebini zikrederken aktaracağımız rivayetler de bunu desteklemektedir.

İster duyduklarında, isterse özellikle dinlediklerinde olsun, onların vahye ve onun aktarıcısına karşı öfke duydukları anlaşılmaktadır. Çünkü “nerdeyse seni gözleriyle yıkacaklar” ifadesi ile “O, bir mecnûndur” şeklindeki âyetin son cümlesi bunun delilidir. Vahyin etkileyici yapısı karşısındaki kıskançlıkları düşmanlığa ve öfkeye dönüşmüş, bunun sonucunda da çeşitli suçlamalarda bulunmuşlardı. Bakışlarındaki öfke onların niyetlerini ortaya koymakta, bir anlamda Türkçemizde kullanılan “öfke ve nefretle pis pis bakmak” ifadesi akla gelmektedir.

Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hacc 22/72’dir: “Âyetlerimiz kendilerine açık açık aktarıldığında, kâfirlerin yüzlerinde hoşnutsuzluk fark edersin. Onlar, kendilerine âyetlerimizi okuyanların neredeyse üzerlerine saldırırlar. De ki: Size bundan (bu öfke ve huzursuzluğunuzdan) daha kötüsünü bildireyim mi? Cehennem! Allah, onu kâfirlere (ceza olarak) bildirdi. O, ne kötü sondur!” Ayrıca bu vesileyle Âl-i İmrân 3/118-119’daki bilgiler de mutlak sûrette hatırlanmalıdır.

Bu arada bazı tefsirlerimizde bu bakışlar “nazar” ile ilişkilendirilmekte ve nazar meselesi hakkında detay bilgiler verilmektedir. “Nazar”ın mantığını düşündüğümüzde, bu âyette ulaşılamayan bir gıptadan değil de, öfkeden ve düşmanlıktan söz edilmesi, konunun nazarla ilişkilendirilmesini sorunlu kılmaktadır. Âyet nazarla ilgili olmadığı için “nazar var mıdır, yok mudur?” sorusunu burada ele almanın doğru olmadığı kanaatindeyiz.

Mekkeli müşrikler vahiy için “Keşke bizde olsa!”, “Niçin bize değil de ona verildi?” “Keşke ona değil de bize verilmiş olsa” gibi bir özlem söz konusu değildir. Aksine suçlama ve öfke dolu bir düşmanlık onları kaplamış ve bir sonraki cümlede de dile getirdikleri üzere Hz. Peygamber’i “mecnûnluk”la suçlamışlardı.

Zuhruf 43/31’de geçtiği üzere, onların iki şehirden hatırlı iki kişiden birine vahyin indirilmesi gerektiği şeklindeki çıkışları da bir gıpta değil, onu redetme gerekçesiydi. Deli dedikleri kişiye özenmeleri veya ona gıpta etmeleri söz konusu olamayacağı için, bu âyetteki ifadeyi “nazar”la ilişkilendirmek doğru olmasa gerektir. Bu nedenle konuyu sûre başından beri inkâr mantığı çerçevesinde ele almayı uygun bulduk.

2. وَيَقُولُونَ اِنَّهُ لَمَجْنُونٌ “(Üstelik) ‘Şüphesiz ki o cinlenmiştir!’ diyorlar.” Yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûrenin ikinci âyetinde de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’i çeşitli ifadelerle suçlamış ve ona hakaretler yağdırmışlardı. Ona yönelttikleri en temel suçlama “mecnûnluk”tu. Neden bu kelimeyi seçtikleri hakkında sûrenin ikinci âyetinde geniş açıklamalar yaptığımız için aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlede de aynı suçlamaya yer verilmekte, Mekkeli müşriklerin düşmanlıklarını devam ettirdikleri ve bunda kararlı oldukları anlaşılmaktadır. İfadenin isim cümlesi olarak getirilip مَجْنُون mecnûn kelimesinin başında “te’kid” edatlarından olan lâm/le harfine yer verilmesi bu kararlılığın bir ifadesidir.

ıı. Kur’ân’ın Evrensel Bir Öğüt Oluşu

وَمَا هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ “Hâlbuki o (Kur’an), ancak âlemler için (gerçeği) hatırla(t)madır.”

Âyetteki وَمَا هُوَ ve mâ huve ifadesi “o değildir”; اِلَّا ذِكْرٌ illâ zikrun istisnası “(gerçeği) hatırla(t)madan başka bir şey”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne kelimesi ise “alemler için, insanlar için” demektir.

Yüce Allah, bu âyette sûrenin başından beri Mekkeli müşriklerin ileri sürdüğü suçlamalara cevap vermek üzere, onların kullandığı türden vurgulu ifadelere de uygun olarak vahyin ne olduğunu ve gönderiliş amacını ortaya koymaktadır.

1. Âyette tercih edilen ifade tekniği, adına nefyü istisna denen “hasr-kasr” yöntemlerinden birisidir. Buna göre, aynı cümlede hem olumsuzluk edatlarından birisi, hem de illâ istisna edatı varsa, burada “sadece ve sadece”, “ancak ve ancak” gibi vurgulu bir anlam kastediliyor demektir.

2. Kur’ân bir öğüttür, hatırlatmadır. Bu kökten gelen kelimeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Tefsirimizin Giriş kısmında ve Müzzemmil 73/8 ve 19 gibi çeşitli âyetlerde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, zikr, tezkirah ve zikrâ kelimleri “hatırlamak, gerçeğin hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette(30) Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır.

Kur’ân’ın zikr, zikrâ veya tezkirah oluşu, onun daha önce insana bildirilmiş olmasını gerektirir. Nitekim insanlara bir şeyleri “hatırlatmak” demek, onların daha önceden “haberdar edilmiş olduğu” anlamına gelir.

Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Vahyin hatırlatıcılığı, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi demektir. Fıtrat, yaratılışta insanı Yüce Allah’ın şekillendirdiği ilâhî programın adıdır. Bütün değerler, fıtrata ilmek ilmek işlenmiştir. İnsandan istenen de buna uygun tercihler ve tavırlar ortaya koyması, bir anlamda fıtratıyla ters düşmemesidir.

Fıtrata işlenen “Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın yadırgamaması demektir. İnsan, daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz.

Bu itibarla, “zikir” ile “fıtrat” uyumu son derece önemlidir. Mutlak inkârcılar hariç olmak üzere, eğer sunulan ilâhî bildirimler karşı taraftan red cevabı alıyorsa, bilinmelidir ki ya yapılan sunumda bir yanlışlık vardır ya da ilâhî prensipleri doğru anlamada bir sorun yaşanmaktadır.

İlâhî prensiplerin yer aldığı Kur’ân’ı Yüce Allah’ın bir kitabı, insanı ve onun fıtratını da diğer bir kitabı olarak kabul ettiğimize göre, bütünüyle iki kitabın ve parça parça âyetlerinin birbiriyle çelişmesi kesinlikle mümkün değildir. Konuyla ilgili bir kısım bilgileri de “küfr”ün ne olduğunu izah ettiğimiz bir önceki âyet olan Kalem 68/51. âyetin tefsirinde dile getirmiştik.

Yorumunu yapmaya çalıştığımız Kalem sûresinde de işte bu nokta öne çıkarılmakta ve insan ile fıtratı arasına sokulan engellerin kaldırılması, örtülen gerçeklerin üzerinin açılması hedeflenmektedir.

3. Tekvîr 81/27’de de ifade edildiği üzere, “Kur’ân’ın âlemler için sadece ve sadece bir öğüt oluşu”, yararlanmak isteyenlere yöneliktir. Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler daha çok insanlar olduğu için âyetteki الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesini “insanlar, akıllılar” anlamında değerlendirmek gerekir.

Bu arada cinlerin de bu vahyin aydınlığından yararlandığına dair Kur’ân’da mesajlar bulunmaktadır ki Ahkâf 46/29-32 ve Cinn 72/1-2. âyetler bunun delilidir. Muhatapların çoğunluğu kimlerden oluşuyorsa hitap ona göre şekillendirilmektedir. Dolayısıyla mesajın içeriğinde cinlerin bulunmasında engel yoktur.

Vahyin evrensel mesajından yararlanıp onu Hz. Peygamber’in önderliğinde hayata taşıyabilen yiğitlere selam olsun.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 584.
• 2 - Örnek için bk. Müzzemmil 73/10; Müddessir 74/7. 3 - Lokmân 31/17.
  • Müzzemmil 73/10 Müddessir 74/7 Lokmân 31/17
• 4 - Hacc 22/40; Muhammed 47/7. 5 - Âl-i İmrân 3/139; Mâide 5/56; Muhammed 47/35; Mücâdele 58/21.
  • Hacc 22/40 Muhammed 47/7 Âl-i İmrân 3/139 Mâide 5/56 Muhammed 47/35 Mücâdele 58/21
• 6 - Hz. Yûnus’un MÖ. 860-784 yılları arasında yaşadığı ifade edilmektedir (bk. İslâmoğlu, age., s. 392’de 1. not.
• 7 - Esed, age., 661’de 83. not.
• 8 - Mustafa Öztürk, age., s. 794.
• 9 - Hacc 22/78. 10 - Âl-i İmrân 3/179; En‘âm 6/87; Yûsuf 12/6; Nahl 16/121; Meryem 19/58; Tâhâ 20/122; Şûrâ 42/13; Kalem 68/50.
  • Hacc 22/78 Âl-i İmrân 3/179 En‘âm 6/87 Yûsuf 12/6 Nahl 16/121 Meryem 19/58 Tâhâ 20/122 Şûrâ 42/13 Kalem 68/50
• 11 - Âl-i İmrân 3/135.
  • Âl-i İmrân 3/135
• 12 - Benzer bir meal için bk. Esed, age., 1178; İslâmoğlu, age., s. 1161.
• 13 - Tevbe 9/117; Furkân 25/42. 14 - Kasas 28/10. 15 - Bakara 2/71; A‘râf 7/150; İsrâ’ 17/73, 76; Cinn 72/19. 16 - İsrâ’ 17/74; Sâffât 37/56.. 17 - Tâhâ 20/15. 18 - Meryem 19/90; Şûrâ 42/5; Mülk 67/8. 19 - Bakara 2/20; İbrâhim 14/17; Nûr 24/35, 43; Zuhruf 43/52; Kalem 68/51. 20 - Nisâ’ 4/78; Kehf 18/93; Hacc 22/72. 21 - Nûr 24/40. 22 - Bu kullanımlar için bk. En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussılet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 23 - En‘âm 6/1, 150; Neml 27/60. 24 - Bu kullanımlar için bk. Ra‘d 13/36; Nahl 16/83; Mü’min 40/81.
  • Tevbe 9/117 Furkân 25/42 Kasas 28/10 Bakara 2/71 A‘râf 7/150 İsrâ 17/73 İsrâ 17/76 Cinn 72/19 İsrâ 17/74 Sâffât 37/56 Tâhâ 20/15 Meryem 19/90 Şûrâ 42/5 Mülk 67/8 Bakara 2/20 İbrâhîm 14/17 Nûr 24/35 Nûr 24/43 Zuhruf 43/52 Kalem 68/51 Nisâ 4/78 Kehf 18/93 Hacc 22/72 Nûr 24/40 En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26 En‘âm 6/1 En‘âm 6/150 Neml 27/60 Ra‘d 13/36 Nahl 16/83 Mü'min 40/81
• 25 - Rûm 30/30. 26 - Şems 91/8. 27 - Buhârî, Cenâiz, 80, 92; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24, 25; Ebû Dâvûd, Sünneh, 17; Tirmizî, Kader, 5; İmâm Mâlik, Cenâiz, 52; Ahmed b. Hanbel, II, 233, 275, 315, 346, 393, 410; III, 353. 28 - Hucürât 49/7.
  • Rûm 30/30 Şems 91/8 Hucurât 49/7
• 29 - Fussılet 41/26.
  • Fussilet 41/26
• 30 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11