Ğâşiye Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 26 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “kaplayıp bürüyen” anlamındaki الْغَاشِيَة el-ğâşiyeh kelimesinden alan Ğâşiye sûresi, iniş olarak 61, resmî sıralamada ise 88. sûredir.

Ğâşiye sûresi, resmî sıralamadaki A‘lâ sûresi ile “ödülü veya azabı hak edenlerin yaşayacakları son, Kur’ân’ın öğüt oluşu ve kâinat kitabına yapılan göndermeler” gibi meselelerde ortak konu ilişkisine sahiptir.

Ğâşiye sûresinde kıyâmetin dehşetinden ve kâbus gibi çökmesinden söz edilerek, insanların mahşerde genel olarak iki gruba ayrılacağı beyan edilmektedir. “O gün birtakım yüzler zelildir (düşüktür). (Durmadan) çalışırlar, (aşırı derecede) yorulurlar. (Sonunda) kızgın ateşe gireceklerdir. Onlara kaynar su pınarından içirilecektir. Beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru dikenden başka yiyecekleri de yoktur” beyanı gereği ilk gruptakilerin cehennemdeki felâket durumları ifade edilmekte, buna karşı insanlar uyarılmaktadır.

8. âyetten itibaren, “O gün birtakım yüzler de vardır ki mutludurlar. Çabalarından hoşnutturlar. Yüce bir cennettedirler ve orada boş bir söz işitmezler. Orada devamlı akan pınar(lar), yükseltilmiş tahtlar, (önlerine) konulmuş testiler, sıra sıra dizilmiş yastıklar ve serilmiş halılar vardır” ifadeleri gereği ikinci gruptakilerin ise ödüllerle buluşturulacakları ve bu ödüllerin detayları üzerinde durulmaktadır.

17. âyetten itibaren, kâinat kitabından özel konulara dikkat çekilerek devam eden bölümde, deveye, göğe, dağlara ve yeryüzüne ibret gözüyle bakmanın önemine vurgu yapılmakta, bunları inceleme anlamında insanlara ev ödevleri verilmektedir.

21. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in sadece öğüt verici ve gerçeği hatırlatıcı yönüne vurgu yapılarak, zorbalık yapmaması bildirilmekte, adeta gönül seferberliği demek olan tebliğin, zorbalıkla ve dayatmalarla bir ilgisinin olamayacağı ortaya konulmaktadır.

Sûrenin sonunda ise, gerçeklerden yüz çevirenleri çok büyük bir azabın beklediği hatırlatılarak, dönüş yerinin de, hesaba çekme işleminin de Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır.

Ğâşiye sûresinin ilk âyetinde kıyâmet-âhiret sürecinin haberinin gelişi üzerinde durulmakta ve Hz. Peygamber muhatap alınarak, bu haberin ve devamında söylenenlerin herkesi ilgilendirdiği mesajı verilmekte, kıyâmet sonrasında iki gruba ayrılacak insanların ilk grubu gündeme getirilmekte ve önce cehennemliklerin yaşayacakları sıkıntılı duruma değinilmektedir. Daha sonra “bir meseleyi zıddıyla anlatmak” anlamındaki mesânîlik gereği, söz ödülü hak edenlere getirilmekte ve çeşitli bilgilendirmelerde bulunulmaktadır.

a) Kıyâmet ve Cehennemliklerin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde kıyâmet anlamında el-Ğâşiyeh’in haberine dikkat çekmekte, ikinci âyetinden itibaren ilk âyetteki soruyu “O gün birtakım yüzler zelildirler. Durmadan çalışırlar, (aşırı derecede) yorulurlar. (Sonunda) kızgın ateşe girecekler” şeklinde cevaplandırmaktadır.

Ardından, cehennemliklere verilecek şeylerle ilgili olarak şu bilgiler zikredilmektedir: “Onlara kaynar su pınarından içirilecektir. Beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru dikenden başka yiyecekleri de yoktur.”

ı. “Ğâşiye’nin Haberi”

هَلْ اَتٰيكَ حَد۪يثُ الْغَاشِيَةِ “Her şeyi) kaplayacak olanın haberi sana geldi, (değil) mi?”

Âyetteki هَلْ اَتٰيكَ hel etâke ifadesi “sana geldi mi, sana geldi, değil mi”; حَد۪يثُ hadîsü kelimesi “sözü, haberi”; الْغَاشِيَةِ el-ğâşiyeti sözcüğü ise “o kaplayan, bürüyen şeyin” demektir.

Bu âyette müşriklerin inkâr ettiği “kıyâmet-âhiret süreci”nin geleceği beyan edilmektedir.

1. Burûc 85/17’de ele aldığımız üzere, هَلْ hel edatı, soru anlamında kabul edilebilir; ancak kastedilen husus, bir cevap beklemek değil, cevabı kendi içinde bulunan bir ifadeyi ortaya koymaktır: “Kıyâmetin haberi sana geldi, (değil) mi?” Bu sorunun karşılığı “evet, geldi” şeklindedir.

Bu edat, yine soru anlamına alınabilir; bu durumda, Hz. Peygamber’e kıyâmetle ilgili bilgilerin daha önce gelip gelmediği sorulmuş olur. “Sana daha önce kıyâmetin haberi gelmiş miydi?” yani “gelmemişti” denmek istenmektedir.

هَلْ hel edatına قد kad anlamı da verilebilir. Bu durumda anlam, “kıyâmetin haberi sana muhakkak ulaşmış bulunmaktadır” şeklini alır.(1) Bu üç anlam ihtimallerinde de verilmek istenen mesaj birbirlerine yakındır.

2. Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz gibi, حَد۪يث hadîs kelimesi kök olarak, “vâki olmak”, “yokken var olmak”, “yeni olmak”, “bir şeyi yeniden meydana getirmek”, “icat etmek” gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Bu kelime, özel olarak “haber”, “Hz. Peygamber’in sözleri, fiilleri ve takrîrleri” manasına da gelmektedir. Anlam çeşitliliğinde de görüleceği üzere, Ğâşiye 88/1’de geçen hadîs kelimesi, “haber” anlamına gelmektedir; maksat da kıyamet-âhiret sürecinin hatırda tutulmasını sağlamaktır.

3. Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde “kıyâmet” olayıyla ilgili olarak الْغَاشِيَةِ el-ğâşiyeh kelimesine yer vermektedir. Bu kelimenin seçilme nedeni, kıyâmetin bütün yaratılmışları kapsayacak olmasıdır. Kelimenin “ateş” anlamına gelmesi de mümkündür. Bu durumda maksat, “azabın veya cehennem ateşinin kâfirlerin yüzüne çarpması” olabilir.(2) Söz konusu ihtimale göre, kelimenin anlamı sadece kâfirlerle sınırlı kalmaktadır.

Bu ikinci görüş bir ihtimal olarak dikkate alınsa da, herkesi kuşatacak bir olgu olması nedeniyle maksadın “kıyâmet-âhiret süreci” olduğu görüşü kanaatimizce daha doğrudur. Çünkü kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacaklar için devam eden âyetlerde mahşerdeki “o günkü yüzler”den söz edilmektedir.

ıı. Cehennemliklerin Durumu

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ تَصْلٰى نَارًا حَامِيَةً “O gün bazı yüzler düşüktür. (Onlar) çalışandır, yorulandır. Kızgın ateşe girecek(ler)dir.”

Buradaki وُجُوهٌ vücûhün kelimesi “bazı yüzler vardır ki”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin sözcüğü “o gün”; خَاشِعَةٌ hâşi‘atün kelimesi “düşük(tür), zelil(dir)”; عَامِلَةٌ ‘âmiletün kelimesi “çalışandır, çalışır”; نَاصِبَةٌ nâsıbetün sözcüğü “yorucu bir şekilde”; تَصْلٰى taslâ fiili “girecektir, yaslanacaktır”;نَارًا nâran kelimesi “(şöyle bir) ateşe”; حَامِيَةً hâmiyeten sözcüğü ise “alevli, kızgın” demektir.

Yüce Allah, sûrenin ikinci âyetinden itibaren ilk âyette zikredilen soruyu cevaplandırmakta ve konuyla ilgili çeşitli detaylar vererek muhatapları bilgilendirmektedir.

1. Zelil Yüzler

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ “O gün bazı yüzler düşüktür.”

Âyette yer alan وُجُوه vücûh kelimesi, insanın yüzünü ifade etse de, “parçayı anıp bütünü kastetmek kuralı” gereği, maksat bütünüyle insandır ve insanın mahşerdeki durumu hakkında bilgi verilmektir.

Kalem 68/43 gibi çeşitli âyetlerde zikredilen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, “yere bakmak, düşkün olmak, zillet içinde kalmak ve eğik olmak” gibi anlamlara gelir. Bu kelime Kur’ân’da “derin saygı”yı da ifade etmekte ve inananlar için dünyada olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.(3)

Söz konusu kelime, Fussılet 41/39’da “yeryüzünün haşmetini kaybetmesi” anlamında, cansız varlıklar için de kullanılmaktadır. Haşr 59/21’de “Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi durumunda, onların adeta canlanıp Allah’a derin saygıları nedeniyle parça parça olabileceği” yine bu kelimeyle ifade edilmektedir. Tâhâ 20/108’de olduğu gibi, âhirette “bütün seslerin kısılması” anlamında bir çaresizliği ve boynu bükük olmayı da nitelendirmektedir.

Bu anlamlardan farklı olarak, ilgili kelime bazı âyetlerde, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmada da kullanılmaktadır.(4) İşte Ğâşiye 88/2’de geçen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, kıyâmetteki bu hali ortaya koymaktadır. O gün bazı yüzler, yani kâfirlerin yüzleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır.

2. Aşırı Derecede Yorucu İşler

عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ “(Onlar) çalışandır, yorulandır.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “(İşte o yüzlerin sahipleri durmadan) çalışır, (aşırı derecede) yorulurlar.”

Bu ifade kâfirlerin âhiretteki durumlarını ortaya koymakta, ezici ve sıkıntılı işlerde çalışıp yorgun ve bitap düşeceklerini anlatmaktadır. Hıcr 15/48’de cennettekilerin yorulmayacağı ifade edildiğine göre, bu âyette sözü edilen yorgunluğun cehennemliklere yönelik olduğu anlaşılmalıdır. Onların bu durumu, ateşin içerisindeki kurtulma çabalarını ortaya koymaktadır.

Dünyada kibirlendiği için hak yolda çalışmayanlar âhirette ayaklarına takılan 70 arşın boyundaki zincirlerden(5) ve azaptan kurtulmak için çaba sarf edecekler, ancak bunda hiçbir başarılı olamayacaklardır.

Âyette kastedilen anlam, dünya hayatında yapılan ve boşa giden çalışmalar da olabilir. Nitekim Kehf 18/103-106, Furkân 25/23 ve Muhammed 47/1’de belirtildiği üzere, bazı insanların yaptığı olumlu işler imanlı olarak yapılmadığı için silinip gidecek ve âhirette sahiplerine asla yarar sağlamayacaktır.

Bu ihtimallerin ikisi de doğrudur ve şu mesajı içermektedir: İnsanlar nelerin uğruna çalışacaklarını iyi bilmeli ve ona göre davranmalıdırlar. Sadece dünya için çalışanlar âhireti kaybedeceklerdir. O halde asıl hayat olan âhiret için çalışmak gerekir. Bilinmelidir ki, burada âhiret için çalışmayanlar, orada bedeli ağır yorgunluklar çekeceklerdir. İnançsız insanlar, ister bu dünyada sadece dünya hayatı için çalışsınlar, isterse âhirette çaba sarf etsinler, davranışlarıyla hak ettikleri azaptan kurtulmaları mümkün olmayacaktır.

3. Yakıcı Ateş Azabı

تَصْلٰى نَارًا حَامِيَةً “Kızgın ateşe girecek(ler)dir.”

Bu âyette, önceki iki âyette belirtilen çalışmanın ve yorgunluğun yaşanacağı yer ifade edilmektedir. Nankör ve inançsız insanlar, hak ettikleri üzere kızgın ateşe girecek, adeta oraya yaslanacaklardır. ‘Alak 96/10’de geniş bir şekilde açıkladığımız üzere, âyetteki تَصْلٰى taslâ fiili, s-l-y kökünden türemekte ve asıl olarak “bir şeye veya bir yere yaslanmak” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, düşkün ve perişan durumdaki yüzlerin sahipleri, cehennemi kendileri hak etmiş olacaklar ve oraya gideceklerdir.

Âyetteki تَصْلٰى taslâ fiili, bir sonraki âyetteki fiilin aksine, “ma‘lûm” sigada, yani “etken bir kalıp”ta getirilmiştir. Anlaşılıyor ki, Yüce Allah hiç kimseyi haksız yere ateşe atmaz; cehenneme gidecekler kendi hak edişlerinin karşılığında oraya gitmiş olacaklardır.

Yüce Allah, hem bu âyette, hem de Kâri‘a sûresinin son âyetinde حَامِيَةً hâmiyeh kelimesine yer vermektedir. Her iki âyetteki hâmiyeh kelimesi, “kızışmak, kızartmak ve kızgın” anlamlarına gelmektedir. Bu kelime, cehennem ateşini insan zihninde tanımlamakta, o dehşetin gönüllerde yer etmesini, dolayısıyla ateşten kurtulmak için çalışılması gerektiğini ifade etmektedir.

ııı. Cehennemin Menüsü

تُسْقٰى مِنْ عَيْنٍ اٰنِيَةٍ لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ اِلَّا مِنْ ضَر۪يعٍ لَا يُسْمِنُ وَلَا يُغْن۪ي مِنْ جُوعٍ “Kaynar bir (su) kaynağından (kendilerine) içirilecektir. Onlar için kuru dikenden başka yiyecek yoktur. Hem beslemez hem de açlığı gidermez.”

Buradaki تُسْقٰى tüskâ edilgen fiili “(cehennemliklere) içirilecektir”; مِنْ عَيْنٍ min ‘aynin kelimesi “(şöyle) bir gözeden, pınardan”; اٰنِيَةٍ âniyetin sözcüğü “kaynar, kaynayan”; لَيْسَ لَهُمْ leyse lehum ifadesi “onlar için yoktur, onlar için olmayacaktır”; طَعَامٌ ta‘âmun kelimesi “hiçbir gıda, yiyecek”; اِلَّا مِنْ ضَر۪يعٍ illâ min darî‘ın istisnası “dikenden başka”; لَا يُسْمِنُ lâ yüsminü fiili “o da beslemez”; وَلَا يُغْن۪ي ve lâ yüğnî fiili “ve gidermez”; مِنْ جُوعٍ min cû‘ın kelimesi ise “açlıktan” demektir.

Cehennemliklerin durumuyla ilgili birtakım bilgiler verildikten sonra, şimdi de azapta yaşanacak başka bazı sıkıntılara değinilmektedir.

1. Kaynar Su

تُسْقٰى مِنْ عَيْنٍ اٰنِيَةٍ “Kaynar bir (su) kaynağından (kendilerine) içirilecektir. ”

“Kaynar” anlamındaki اٰن ân kelimesinin yer aldığı Rahmân 55/44’te de açıkladığımız üzere, ateş azabının bir parçası olarak, bu defa onlara kaynayan bir su kaynağından su içirileceği beyan edilmektedir. Cehennemlikler oraya gitmeyi kendileri hak ederler; ancak onlara orada azap edilmesi artık kendi tercihleri değil, ilâhî kararın sonucudur. Bu nedenle, âyetin başındaki تُسْقٰى tüskâ fiili “meçhul”, yani edilgen kalıpta getirilmiştir. Anlaşılan o ki, ateş ve kaynar su ile de ilgili kişilere azap edilecektir.

Kur’ân’da verilen bilgilere göre, cehennemliklere irinli su içirilecek,(6) kendilerine kaynar su verilecek(7) ve bu su bağırsakları parça parça edecektir.(8) Ayrıca, cehennemliklerin başlarının üzerinden kaynar su dökülecek,(9) hatta kendileri bizzat kaynar suya sürükleneceklerdir.(10) Azap esnasında cennetliklerden su veya rızık isteğinde bulunduklarında da bu istekleri kesin bir dille reddedilecektir.(11)

Cehennemde yaşanacağı haber verilen şiddet ve dehşetin “içmek” boyutundan sonra, söz şimdi de “yemek” kısmına getirilmekte ve şöyle buyurulmaktadır:

2. Beslemeyen Dikenli Gıdalar

لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ اِلَّا مِنْ ضَر۪يعٍ لَا يُسْمِنُ وَلَا يُغْن۪ي مِنْ جُوعٍ “Onlar için kuru dikenden başka yiyecek yoktur. Hem beslemez hem de açlığı gidermez.”

Bu iki cümlede cehennemde verilecek yiyeceklerin iki özelliği gündeme getirilmektedir:

a)لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ اِلَّا مِنْ ضَر۪يعٍ “Onlar için kuru dikenden başka yiyecek de yoktur.” Cehennemin yemek menüsü olarak Kur’ân’da bu âyetten başka âyetlerde de çeşitli bilgiler verilmekte, irin(12) ve zakkum ağacı(13) bu menünün vazgeçilmezleri arasında sayılmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ضَر۪يع darî‘ kelimesi, “kuru diken” anlamına gelmekte, bunun Mekke ve Yemen yolu arasında bulunan ve yendiğinde boğazdan geçmeyen bir diken olduğu belirtilmektedir.(14)

Bu kelimenin anlamı, aslında bir sonraki âyette verilmekte ve bunun bedene hiçbir yararının bulunmadığı ifade edilmektedir. Âyette, söz konusu yiyeceğin insanı beslemediği ve açlığı da gidermediği belirtilerek, maddesi her nereden olursa olsun, insana eziyetten başka bir katkısının olmadığı anlaşılmaktadır.

“Hiç şüphesiz (onlar için hazırlanmış) prangalar,(15) yakıcı ateş, boğazdan geçmeyen yiyecek(16) ve elem verici bir de azap sadece bizim katımızdadır” mealindeki Müzzemmil 73/12-13’te belirtildiği gibi, bu âyette de boğazdan geçmeyecek özellikte olan her türlü maddenin kastedildiğini söylemek yanlış olmasa gerektir.

İbrâhim 14/16-17’de de şöyle buyrulmaktadır: “Ardından da (o inatçı zorbaya) cehennem vardır; kendisine irinli su içirilecektir! Onu yudumlamaya çalışacak, fakat neredeyse boğazından geçiremeyecektir.”

b) لَا يُسْمِنُ وَلَا يُغْن۪ي مِنْ جُوعٍ “Hem beslemez hem de açlığı gidermez.” Dünya hayatında helal haram demeden beslenenler âhirette olumlu anlamda beslenemeyeceklerini bilmeli, asıl orada beslenmek için dünyada çalışmak gerektiğini hatırlarından çıkarmamalıdırlar. Beslenmek ebedî hayat için olursa, bunun bir anlamı olur; fani, yani geçici bir hayatın beslenmesi de geçici olmaktan kurtulamaz.

Kanaatimizce Ğâşiye sûresinin bu ilk grup âyetinde, insanlara ebedî hayat olan âhiret için yatırım yapmaları öğütlenmekte, azaba dönüşecek işlerden uzak durup, âhiret hayatı için çalışmanın gereği ve önemi hatırlatılmaktadır.

b) Cennetliklerin ve Cennetin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 8-16. âyetlerinde “mesânîlik” özelliği gereği bu defa sözü iyilik sahibi cennetliklere getirmekte ve şöyle buyurmaktadır: “O gün birtakım yüzler de vardır ki mutludurlar. Çabalarından hoşnutturlar. Yüce bir cennettedirler ve orada boş bir söz işitmezler.”

Ardından, cehennemin zıddında cennetin huzuru veren özellikleri bağlamında çok önemli ayrıntı denebilecek bilgilere şu şekilde yer verilmektedir: “Orada devamlı akan pınar(lar), yükseltilmiş tahtlar, (önlerine) konulmuş testiler, sıra sıra dizilmiş yastıklar ve serilmiş halılar vardır.”

ı. Cennetliklerin Durumu

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ ف۪ي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ لَا تَسْمَعُ ف۪يهَا لَاغِيَةً “O gün bazı yüzler de nimet içindedir (mutludur). Çalışmalarından (yaptıklarından) memnundur. Yüksek (harikulâde) bir cennettedir. Orada boş söz duymaz.”

Buradaki وُجُوهٌ vücûhün kelimesi “birtakım yüzler de vardır ki”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; نَاعِمَةٌ nâ‘ımetün sözcüğü “nimetlenecek(lerdir), mutlu olacak(lardır)”;لِسَعْيِهَا lisa‘yihâ kelimesi “çalışmasından”; رَاضِيَةٌ râdiyetün sözcüğü “memnun(dur), razı(dır), mutlu(dur)”;ف۪ي جَنَّةٍ fî cennetin kelimesi “(şöyle) bir cennette, bahçede (olacaklardır)”; عَالِيَةٍ ‘âliyetin sözcüğü “yüksek”; لَا تَسْمَعُ lâ tesme‘u fiili “işitmez”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَاغِيَةً lâğıyeten kelimesi ise “boş söz, lakırdı” demektir.

Burada cennetliklerin orada yaşayacağı muhteşem güzelliklerden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’nın mesânîlik üslubu gereği sûrenin bu bölümünde söz, âhiretteki insanların ikinci grubuna, yani ödüllendirilecek olanlara getirilmekte ve onların durumları ile ilgili dört özellik hakkında bilgi verilmektedir.

1. Mutlu Yüzler

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ “O gün bazı yüzler de nimet içindedir (mutludur).”

Burada sözü edilenler, mahşerde nimetlerle ödüllendirileceği haber verilen yüzlerdir. Söz konusu yüzlerin nimetlendirilmesi, onların mutluluk içinde olması ve sahiplerinin cennette ödüllendirilmesi anlamında iki türlü ödülü yani nimeti eder. Ödüllerden biri “kişinin mutluluğu”dur; diğeri ise “cennetteki nimetler”dir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen نَاعِمَة nâ‘ımetün kelimesiyle kastedilenin, bu iki ödül olduğunun delili ise devam eden âyetlerdir.

2. Hoşnut Meşguliyetler

لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ “Çalışmalarından (yaptıklarından) memnundur.”

Bu âyetin ifade ettiği husus hakkında farklı görüşler vardır:

a) Âlimlerimiz, bu ifadeyi genellikle “dünyada yapılan işler” olarak anlamışlardır. Buna göre, dünyada yapılan güzel ameller “sebep”, bunun karşılığı olarak âhirette nimetler içerisinde bulunmak ise “sonuç”tur.

b) Bu izah tarzı yanlış değildir. Ancak âyet grubunu önceki âyet grubuyla karşılaştırıp yorumlarsak, maksadın dünyadaki çalışmalarla değil, âhiretle ilgili olduğu anlaşılır. Bu görüşü şöyle delillendirmek mümkündür:

ı. Ğâşiye sûresinin 2 ve 3. âyetlerinde, perişan yüzlerin sahiplerinin âhiretteki yorgunluğu ve bitkinliği dile getirilmişti. Burada ise çalışmanın huzur vericiliği üzerinde durulmakta, sahip olunan meşguliyetin bıktırıcı ve yorucu değil, huzur verici olduğu beyan edilmektedir.

ıı. لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ “Çabalarından hoşnutturlar” cümlesini devam eden âyetle, yani ف۪ي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ “Yüce bir cennette” tamlamasıyla birlikte düşünürsek, bu durumda zaten memnun olunan çalışmanın yüksek ve yüce cennette gerçekleşeceği açıkça ortaya çıkmış olacaktır.

ııı. Yâsîn 36/55’te de zikredildiği üzere, cennette çeşitli meşguliyetler olacaktır; ancak bunlar sahiplerini yormayacaktır. Hıcr 15/48 ve Fâtır 35/35’te “cennettekilerin orada hiçbir şekilde yorulmayacağı” beyan edilmektedir.

Yorgunluktan söz edilmemesi, hiçbir işin olmayışından değil, meşguliyetlerin huzur verici oluşundandır. Kişi huzur bulduğu ve zevk aldığı işlerden yorulmaz. Üstelik bu işler bir ödül olarak verilmişse, yorgunluğun sözü bile edilmez. Yâsîn 36/55’te belirtildiğine göre, o gün cennetliklerin meşguliyetleri nimetler içinde yaşamak şeklinde olacaktır.

ıv. Âyette sözü edilen çalışmanın âhirette ve cennette gerçekleşeceğinin en önemli delillerinden biri de Hâkka 69/21’dedir. Orada konu, Hâkka sûresinin 13. âyetinden itibaren Son Saat ve mahşerle ilişkilendirilmekte, yaşanacak çeşitli aşamalar sıralanmakta, en sonunda ise ödülü hak edenlerin huzur dolu hayatı dile getirilmektedir.

Hem Ğâşiye 88/9’daki, hem de Hâkka 69/21’deki رَاضِيَة râdıyeh “memnuniyet” ifadesi, aynı gerçeği ortaya koymakta ve razı oluşun yerini ve zamanını âhiret ve mahşer olarak belirlemiş olmaktadır.

c) Cennetin insanlara yaklaştırılması(17) veya meyvelerin hemen uzanılabilecek bir şekilde hazırlanmış oluşu(18) da sonucu değiştirmez. Bu tür ifadelerden anlaşılması gereken, nimetlerle buluşmada ve onları yemede sahiplerinin yorulmayacağıdır.

Bütün bu söylediklerimizden hareketle, cennette de meşguliyetin olacağı, ancak bunun sıkıntı verici bir nitelik arz etmeyeceği ve sahibini memnun edeceği, hatta memnuniyetini arttıracağı şeklindeki yaklaşımımızın doğru olduğu ortaya çıkmaktadır. Zira cennet, anlamdan ve amaçtan yoksun bir mekân değildir.(19)

3. Yüksek Bahçeler

ف۪ي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ “Yüksek (harikulâde) bir cennettedir.”

Bu ifade, tıpkı Hâkka 69/22’de olduğu gibi ödül yerinin yüksekliğini ve yüceliğini ortaya koymaktadır. Cennetin yüksekliği, önceki âyet grubunda yer alan cehennemin çukurluğunun ve alçaklığının zıddı olarak görülmelidir. Âhirette gerçekleşecek bu tür bir memnuniyet içerisinde olmak, yüce bir makamı da beraberinde getirecektir. İşte cennetin yüksekliği ve yüceliği de ayrı bir ödül olarak hak edenlere sunulmuş olacaktır.

4. Boş Söz İşitmemek

لَا تَسْمَعُ ف۪يهَا لَاغِيَةً “Orada boş söz duymaz(lar).”

Ödül yeri olan cennetin diğer bir özelliği ise orada lüzumsuzlukların ve anlamsızlıkların, lakırdı türünden konuşmaların olmayışıdır.

Cennette boş söz, gereksiz iş ve yalan gibi olumsuz şeyler yoktur.(20) İçtikleri meşrubat, saçma şeyler konuşmaya neden olmayacağı gibi, onları günaha da sokmayacaktır.(21) Ayrıca cennetliklerin sözleri birbirilerine esenlik dileme ve Yüce Allah’a hamdden oluşacaktır.(22) Cehennemliklerin duyduğu uğultuları,(23) oradan uzaklaştırılmış oldukları için cennetlikler işitmeyecekler, aksine canlarının çektiği nimetler içerisinde ebedî olarak kalacaklardır.(24)

Konuyu cehennemliklerin duyduklarıyla ilişkilendirme nedenimiz, ödül yeri olan cennetin yüksekliği ve yüceliğidir. Cennettekiler yüksekte olacakları için aşağıdaki cehennemliklerin azap seslerini duymayacaklardır.

Gereksiz şeyleri duymaktan uzak tutulmak, aynı zamanda cennetliklerin orada boş şeyleri yapmaktan ne kadar uzak olacaklarını da ortaya koymaktadır. Dünyada lağv denen gereksiz ve boş şeylerden uzak duranlar, âhirette onları yapmak bir tarafa, seslerini dahi duymayacak ve nimeti doya doya yaşayacaklardır.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen لَاغِيَة lâğıyeh kelimesi müennes, yani “dişil” olduğu için لَا تَسْمَعُ lâ tesme‘u fiili, edilgen kalıpta lâ tüsme‘u şeklinde de okunabilir. Bu durumda anlam “cennette boş şeyler duyulmaz” şeklini alır. Aynı şekilde تَسْمَعُ لَا lâ tesme‘u fiili, muhatap kalıbında kabul edilince de bu defa mesaj Hz. Peygamber’le ilişkili olur ve “cennette boş şeyler duymazsın” anlamı devreye girer.(25) Bu durumda maksat önce Hz. Muhammed, sonra da bütün cennetlikler şeklini almış olur.

Mealde tercih ettiğimizle birlikte bu üç anlam da bakış açılarına göre doğrudur ve her birinin gerekçesi isabetlidir. Anlam çeşitliliği konusu Kur’ân’ın en önemli özelliklerinden birisidir. Bu sayede Kur’ân’ın anlamı, derinlik, zenginlik ve evrensellik içererek, insanların ilgisini mahşere kadar çekmeye devam edecektir.

ıı. Cennetin Bazı Özellikleri

ف۪يهَا عَيْنٌ جَارِيَةٌۢ ف۪يهَا سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ وَاَكْوَابٌ مَوْضُوعَةٌ وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ “Orada akan (su) kaynağı vardır. Orada yükseltilmiş tahtlar vardır. Konulmuş kadehler, (sıra sıra) dizilmiş yastıklar, serilmiş (değerli) halılar (vardır).”

Buradaki ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada vardır”; عَيْنٌ ‘aynun kelimesi “(şöyle bir) göze, pınar”; جَارِيَةٌ câriyetün sözcüğü “devamlı akan”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada vardır”; سُرُرٌ sürurun kelimesi “(şöyle) tahtlar”; مَرْفُوعَةٌ merfû‘atün sözcüğü “yükseltilmiş”; وَاَكْوَابٌ ve ekvâbun kelimesi “ve (şöyle) testiler, kadehler”; مَوْضُوعَةٌ mevdu‘atün sözcüğü “(ortaya) konulmuş”; وَنَمَارِقُ ve nemârıku kelimesi “ve (şöyle) yastıklar, minderler”; مَصْفُوفَةٌ masfûfetün sözcüğü “dizilmiş”; وَزَرَابِيُّ ve zerâbiyyü kelimesi “ve (şöyle) halılar”; مَبْثُوثَةٌ mebsûsetün sözcüğü ise “serilmiş” demektir.

Cennetliklerin oradaki bazı özellikleri önceki âyetlerde sıralandıktan sonra, şimdi de sıra bizzat cennetin birtakım özelliklerine getirilmekte ve bu bilgiler beş başlıkta sıralanmaktadır.

1. Berrak Su Pınarları

ف۪يهَا عَيْنٌ جَارِيَةٌۢ “Orada akan (su) kaynağı vardır.”

Rahmân 55/50’de detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, ödül yeri olan cennetin bir özelliği, içerisinde devamlı akan su kaynaklarının bulunmasıdır. Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen عَيْن ‘ayn kelimesi, tekil olarak Bakara 2/60, A‘râf 7/160, Kehf 18/86, Sebe’ 34/12, İnsân 76/6, 18, Mütaffifûn 83/28 ve Ğâşiye 88/5 “göze, su gözesi”, tesniye kalıpta ‘aynâni şekilinde “iki göze” manasına gelirken, جَارِيَة câriyeh sçözcüğü ise “akan” demektir. Hâkka 69/11’de geçen el-câriyeh kelimesi ise “gemi” manasına gelmektedir ki burada da bir akış manası söz konusudur.

Kur’ân’da cennet ırmaklarından söz eden pek çok âyet(26) vardır. Özellikle Rahmân 55/50 ve 66’ta, her cennette özel olarak akan pınarlardan söz edilmekte, cennetin ırmaksız ve susuz olmayacağı hatırlatılmış olmaktadır. Irmaklar hem görüntü, hem huzur veren şarıltı, hem susuzluğun çaresi, hem de yeşilliğin devamı olarak cennetin olmazsa olmazı durumundadır. Bilindiği gibi, su hayatın ve canlılığın vazgeçilmez unsurudur.

Ra‘d 13/35’in de delaletiyle, bu bağlamda cennetteki su pınarları, oradaki hayatın devamlılığının bir tezahürü olarak da düşünülebilir. Bu nedenle, Muhammed 47/15’te sözü edilen dört çeşit ırmak, ödülü hak edenlere Yüce Allah’ın sunacağı nimet çeşitliliklerinin özel bir ifadesidir. Âyetteki عَيْن ‘ayn kelimesinin tekil oluşu, gözenin, pınarın veya ırmağın tekliğini değil, türlü türlü oluşunu ifade eder. Zaten cennetle ilgili âyetlerde el-enhâr “nehirler” kelimesinin kullanılmasının sebebi de bu türden su kaynaklarıdır.

2. Yüksek Tahtlar

ف۪يهَا سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ “Orada yükseltilmiş tahtlar vardır.”

Ödül cennetlerindeki ayrıcalıklardan biri de, maddeten veya değer olarak yükseltilmiş tahtlara veya sedirlere sahip oluşudur. Âyetteki سُرُر sürur kelimesi serîr kelimesinin çoğuludur ve “sedirler, tahtlar, koltuklar” anlamlarına gelmekte, beş âyette(27) cennetlikler için kullanılmakta, sadece Zuhruf 43/34’te dünyadaki sedirler manasında zikredilmektedir. Bu âyetteki “yüksek tahtlar” ifadesi ile Vâkı‘a 56/34’teki “yüksek, kabartılmış döşekler” ifadesi birbirini tamamlar mahiyettedir.(28)

Tahtların veya sedirlerin yükseltilmesi, tıpkı yün döşeklerin yeniden kabartılması gibi bir anlam verir. Yani yükseltilmiş olmak, tahtların yüksekte olması anlamına gelebildiği gibi, içindeki malzemenin yeniden kabartılması anlamına da gelebilir. Nitekim Araplarda, gelen misafire yönelik bu tür ikramlar, onun değerini göstermeyi amaçlardı. Cennetteki bu ödüller hakkında Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.

3. Hazır Testiler

وَاَكْوَابٌ مَوْضُوعَةٌ “(Orada önlerine) konulmuş testiler (vardır).”

Cennettekilere sunulacak ödüllerden bir diğeri “dolu kadehler”dir. Pınar başlarında, yüksek sedirlerde, hemen yanlarında içmek istediklerinde dolu olarak bulabilecekleri kadehler, kupalar, sürahiler, küpler, kaplar veya testiler olacaktır.(29)

Kur’ân’da dört kez(30) yer alan اَكْوَابٍ akvâb kelimesi “testiler, kupalar” demektir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مَوْضُوعَة mevdû‘ah kelimesine, İnsân 76/16’nın da işaretiyle “sınırı iyi belirlenmiş, çok büyük olmayan, ölçülü” anlamları da verilmektedir.(31) Şüphesiz bu yaklaşım en az diğeri kadar doğru kabul edilmelidir.

Cennetliklere sunulacak bu tür imkânlar hakkında Tûr 52/23, Vâkı‘a 56/17-18 ve İnsân 76/5’te de benzer bilgiler verilmektedir. Testileri özel görevlilerin sunacağı, cennetliklerin çevresinde adeta pervane gibi dönüp dolaşacakları, böylece hizmeti daha kusursuz hale getirecekleri söz konusu âyetlerde dile getirilmektedir. Bu detayın verilme nedeni, sunulacak nimetlerin eksiksiz verildiğini beyan anlamı taşımaktadır, diyebiliriz.

4. Dizi Dizi Yastıklar

وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ “Sıra sıra dizilmiş yastıklar (vardır).”

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen نَمَارِق nemârıku kelimesi “yastıklar”, bir kez de Tûr 52/20’se geçen مَصْفُوفَة masfûfetün sözcüğü ise “saf saf dizilmiş” manasına gelmektedir. Cennetlikler, değeri yüce ve yüksek bir bahçede kabartılmış sedirler veya tahtlarda sıra sıra dizili yastıklara yaslanabileceklerdir.

5. Serili Halılar

وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ “(Orada) serilmiş (değerli) halılar (vardır).”

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen زَرَابِيّ zerâbiyy kelimesi “halılar”, el-mebsûs kalbında bir kez de Kâi‘a 101/4’te zikredilen مَبْثُوثَة mebsûseh sözcüğü ise “yayılmış, serilmiş” manasını vermektedir. Nimetler içinde bulunacağı bildirilen cennetliklere sunulacak ödüllerden biri de, bu âyette dile getirildiği üzere “yere serilmiş halılar”dır.

Bütün bu sayılarlardan hareketle, cennet nimetlerinin veya cennetin özelliklerinin beş çeşitle sınırlı olduğu sanılmamalıdır. Bu noktada bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

Yüce Allah, ödülü hak edenlere yönelik olarak, konfor anlamında akla gelebilecek hemen her şeyi Kur’ân’da haber vermektedir.

a) Cennetle ilgili olarak su gözesi, sedir, testi, yastık ve halıya varıncaya kadar detay denebilecek bilgiler sunulmakta, insanlara cennette bu ödüllerle buluşmak için dünyada ilâhî irade doğrultusunda yaşamaları öğütlenmektedir. Söz konusu öğeler, daha çok Arap geleneğinde önem ve değer atfedilen şeylerdir. Ancak, bu sûrede verilen bilgiler, cennet nimetleriyle ilgili söylenenlerin tamamını içermemektedir. Burada beş özellik sıralanmış olsa da, Kur’ân’da konuyla ilgili olarak oldukça fazla bilgi bulunduğu unutulmamalıdır.

b) Yüce Allah, Zuhruf 43/71’de, cennette canların çektiği ve gözlerin bakmaktan hoşlanacağı her şeyin olduğunu beyan ederek, bir anlamda dünyada akla gelebilecek veya gelemeyecek her şeyin cennette bulunacağını bildirmektedir. Kaldı ki Kur’ân’da Nahl 16/31, Yâsîn 36/57, Zümer 39/34, Fussılet 41/32, Şûrâ 42/22, Zuhruf 43/71, Duhân 44/55 ve Muhammed 47/15 gibi âyetlerde bu noktada çeşitli bilgiler verilmektedir.

c) Yüce Allah, Secde 32/17’de, dünyada yaptığı güzel davranışların karşılığı olarak kendisine nasıl göz aydınlığı veya mutluluk vesileleri gizlendiğini hiç kimsenin bilemeyeceğini açıkça belirtmekte ve pek çok sürprizin yaşanabileceğini haber vermektedir. Anlaşılan o ki, cennette yaşanacak güzellikleri insanların hayal bile etmesi mümkün değildir. Sadece bu âyet dahi, ilgili konuda cennet ödüllerinin bütünüyle dünya hayatında kavranamayacağını ortaya koymak için yeterli görülmelidir.

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette cennet nimetleri hakkında مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ beyanı gereği, orada hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlanmış olacağını ifade etmektedir.(32) Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimetten mahrum bırakmasın.

Cennette bu güzelliklerle buluşmanın yolu, dünyada Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamaya çalışmaktan geçer. Bu anlamda yapılması gerkenlerden biri de, takip eden âyetlerde olduğu gibi, varlıkları tanımak ve onları incelemektir.

Dipnotlar

• 1 - Bu anlam için bk. Semerkandî, age., III, 559, 573.
• 2 - Âyetler için bk. A‘râf 7/41; Yûsuf 12/107; İbrâhîm 14/50; ‘Ankebût 69/55.
  • A‘râf 7/41 Yûsuf 12/107 İbrâhîm 14/50 Hâkka 69/55
• 3 - Bakara 2/45, Âl-i İmrân 3/199, İsrâ’ 17/107, Enbiyâ’ 21/90, Mü’minûn 23/2, Ahzâb 33/35, Hadîd 57/16, Haşr 59/21. 4 - Şûrâ 42/45, Kamer 54/7, Kalem 68/43, Me‘âric 70/44, Nâzi‘ât 79/9.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21 Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 5 - Hâkka 69/32.
  • Hâkka 69/32
• 6 - İbrâhim 14/16-17. 7 - Sâffât 37/67, Sâd 38/57, Vâkı‘a 56/42, 54, 93, Nebe’ 78/25. 8 - Muhammed 47/15. 9 - Hacc 22/19; Dühân 44/48. 10 - Mü’min 40/72. 11 - A‘râf 7/50.
  • İbrâhîm 14/17 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Vâkı‘a 56/42 Nebe' 78/25 Muhammed 47/15 Hacc 22/19 Duhân 44/48 Mü'min 40/72 A‘râf 7/50
• 12 - Sâd 38/57; Hâkka 69/36; Nebe’ 78/25. 13 - Sâffât 37/66; Dühân 44/44-45; Vâkı‘a 56/52-53. 14 - Bu anlamlar için bk. Semerkandî, age., III, 574; Râzî, age., XXXI, 152-159.
  • Sâd 38/57 Hâkka 69/36 Nebe' 78/25 Sâffât 37/66 Duhân 44/45 Vâkı‘a 56/53
• 15 - Benzer mesajlar için bkz. Ra‘d 13:5; Hacc 22:21; Sebe’ 34:33; Mü’min 40:71; Hâkka 69:32; İnsân 76:4. 16 - Benzer mesajlar için bkz. İbrâhîm 14:16-17; Ğâşiye 88:6.
• 17 - Şu‘arâ’ 26/90; Kâf 50/31. 18 - Hâkka 69/23; İnsân 76/14.
  • Şu‘arâ 26/90 Kâf 50/31 Hâkka 69/23 İnsân 76/14
• 19 - İslâmoğlu, age., s. 1252’de 5. not.
• 20 - Nebe’ 78/35. 21 - Tûr 51/22. 22 - Yûnus 10/10; Vâkı‘a 56/26. 23 - Furkân 25/12; Mülk 67/7. 24 - Enbiyâ’ 21/101-102.
  • Nebe' 78/35 Zâriyât 51/22 Yûnus 10/10 Vâkı‘a 56/26 Furkân 25/12 Mülk 67/7 Enbiyâ 21/102
• 25 - Benzer değerlendirmeler için bk. Semerkandî, age., III, 574.
• 26 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 27 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/15; Ğâşiye 88/13 28 - Döşeklerin ve tahtların kabartılması ya da yükseltilmesi onların yeniden inşa edilişinin bir sonucudur. Vâkı‘a 56/35-37’deki inşa, üzerlerine hiç oturulmamış olma ve sahibiyle uyumlu oluş, kanaatimizce sedirleri, döşekleri veya tahtları ilgilendirmektedir. Çünkü Vâkı‘a sûresinde üç grup insandan söz edilmektedir. İlki, dünyada hayır ve fedakârlıkta öncü olanlardır; onlar âhirette ödülde de önde olacaklardır. Bunlara es-sâbıkûn denilmektedir ve bunların ödülleri arasında saklı inciler gibi huriler de bulunmaktadır. İkinci grup, amel defterleri kendilerine sağ tarafından verilenlerdir; yani ashâbü’l-yemîndir. Bunların ödülleri arasında çeşitli meyveler, ağaçlar, sular ve kabartılmış döşekler yer almaktadır. İnşâ edilmek, üzerlerine başkalarının oturmamış oluşu ve sahibini yadırgamaması, yani uyumlu bir hal arz etmesi de, işte bu döşeklerin özelliğidir. Bunlar, iddia edildiği gibi ilk grubun ödülleri arasında sayılan hurilerin özelliği olmasa gerektir. Çünkü iki grup arasında muazzam bir mesafe vardır, konu da değişmiştir. Kaldı ki, birden çok isme ait olabilecek zamirleri en yakınına götürmek de kural gereğidir. Âyet gruplarında yer alan üçüncü grup ise, ashâbü’ş-şimâl, yani amel defteri kendilerine sol taraftan verilenlerdir; karşılaşacakları akıbet ise felâkettir.
  • Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/15 Ğâşiye 88/13 Vâkı‘a 56/37
• 29 - Bu yorumlar için bk. Taberî, age., XXX, 164; Râzî, age., XXXI, 155; Yazır, age., X, 173. 30 - Zuhruf 43/71; Vâkı‘a 56/18; İnsân 76/15; Ğâşiye 88/14. 31 - Zemahşerî, age., IV, 731.
  • Zuhruf 43/71 Vâkı‘a 56/18 İnsân 76/15 Ğâşiye 88/14
• 32 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39.