Meryem Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 98 âyetten oluşan, adını 16. âyetindeki مَرْيَم meryem kelimesinden alan Meryem sûresi, inişe göre 43, resmî sıralamada ise 19. sûredir. Meryem sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Kehf sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de geçmiş ümmetlerle ilgili bilgiler verilmekte, insanların ibret alması istenmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kitabının tilâvet edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, iman edenlerle kâfir olanların mukayesesi yapılmakta ve yaşayacakları akıbetle ilgili bilgiler verilmektedir. Cennet ve cehennemle ilgili oldukça detaylı açıklamalar her iki sûrede de yer almaktadır. Bu arada her iki sûrede de şirk konusuna değinilmekte, putperestliğin nasıl büyük bir yanılgı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Meryem sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, sırasıyla Hz. Zekeriyyâ, oğlu Hz. Yahyâ, ayrıca Hz. Meryem, Hz. İsa, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsa, Hz. İsmail ve Hz. İdris’in kıssalarına yer verilmektedir. Daha sonraki nesillerin peygamberlerin izinden gitmediği, ibadetleri zayi ettikleri, arzularının esiri oldukları ve sonuçta cehennemi hak ettikleri, buna karşılık iman edip salih amel işleyenlerin ise cennete girecekleri, haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

66. âyetten itibaren, konu yeniden diriltilmeye inanmayan ve mahşerle alay eden inkârcı tipe getirilmekte, ancak yemin ifadeleriyle kendilerine cevap verilmektedir. Buna göre, inkârcıların şeytanlarla birlikte cehennemin yanı başına getirileceği ve hak edenlerin oranın en korkunç yerine atılacağı bildirilmekte, muttaki olanların ise azaptan uzak tutulmuş olacakları müjdelenmektedir.

74. âyetten itibaren, kendilerini müminlerle mukayese edip daha iyi olduklarını iddia eden kâfirlerin bu mukayesesinin doğru olmadığı, hidayet üzere olanların hidayetini Yüce Allah’ın arttıracağı, salih amellerin çok daha değerli olduğu vurgulanmaktadır. Şeytanların kâfirlere gönderileceği, Allah’ın peşi sıra ilah edinenlerin mahşerde bunları karşılarında yardımcı olarak bulamayacakları, dolayısıyla onlara yönelik dünyevî azap için Hz. Peygamber’in aceleci davranmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

87. âyetten itibaren, putların veya aracıların Yüce Allah’ın huzurunda şefaate sahip olamayacakları, Allah’a çocuk isnadının kâinatın düzenini sarsacak derecede korkunç bir iftira olduğu, bunu yapanların ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceği bildirilmektedir.

Son üç âyette ise, iman edip salih amel işleyenlerin birbirilerini sevecekleri vesileleri Yüce Allah’ın yaratacağı, muttakilere müjde, inanmamakta ısrarcı olanlara ise uyarıcı olsun diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı beyan edilmekte, helak edilen önceki nesillerden herhangi bir ses duyulamayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 30-40. âyetlerinde Hz. İsa’nın tebliğinin dokuz başlığı ve Hz. İsa hakkında gerçek bilgilerin neler olduğunu beyan etmekte, ardından Allah’ın yaratma sistemindeki kudretini, O’nun hiçbir şekilde çocuğunun olmadığı gerçeğini dile getirmektedir. Daha sonra ise Hz. İsa hakkında ihtilafa düşenlerin mahşerdeki akıbeti hakkında açıklamalar yer almaktadır.

a) Hz. İsa’nın Tebliğ İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde Hz. İsa’nın risalet öğretilerinin dokuz tanesini gündeme getirmekte, kul olduğunu, kendisine kitap verildiğini ve nübüvvetle buluşturulduğunu, her bulunduğu konumda bereketli kılındığını, ibadetin ve arınmasının kendisine emredildiğini, annesine iyilik yapmakla yükümlü tutulduğunu, azgın ve zorba biri olmadığını, dahası doğduğu, öleceği ve diriltileceği gün kendisine esenlik ihsan edileceğini beyan etmektedir.

ı. Kul Oluşu, Kendisine Kitap ve Nübüvvet Verilişi

قَالَ اِنّ۪ي عَبْدُ اللّٰهِ۠ اٰتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَن۪ي نَبِيًّا “(İsa) şöyle demişti: Ben Allah’ın kuluyum. O, bana Kitabı verdi ve beni peygamber yaptı.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(İsa) demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; عَبْدُ اللّٰه ‘abdüllâhi tamlaması “Allah’ın kulu(yum)”;اٰتَانِيَ âtâniye fiili “bana verdi”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitap, vahiy, mesaj”; وَجَعَلَن۪ي ve ce‘alenî fiili “ve beni kıldı, yaptı, görevlendirdi”; نَبِيًّا nebiyyen kelimesi ise “nebi, peygamber olarak” demektir.

Burada Hz. İsa’nın kul ve elçi olarak “üç” sıfatı gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اِنّ۪ي عَبْدُ اللّٰهِ۠ “(İsa, şöyle) demişti: Ben, Allah’ın kuluyum.” Bu ifade eğer babasız olarak doğmasının sorgulandığı içerikte gerçekleşseydi onunla ilgili bilgi verirdi. Çünkü kavminin sorduğu soru annesine yönelikti ve böyle babasız bir çocuğu nerden peydahladığı sorgulanmaktaydı. Hz. Meryem o konuda susmakla yükümlü tutulduğu halde, cevabı çocuğun vereceğine dair herhangi bir emir ve işaret de söz konusu değildir. Zaten dikkat edilirse, verilen cevapların hiçbirisi bu sorunun cevaplandırılmasına yönelik değildir. Bu ve benzer gerekçeler nedeniyle sıralanacak hususların risalet öğretilerinin ilanı olduğu kanaatindeyiz.

“Allah’ın kuluyum” ifadesi Hz. İsa’nın ilk cümlesidir ve kendisine daha sonra “ilâh” veya “Allah’ın oğlu” diyecek kişilere en baştan cevap vermeyi amaçlamaktadır. Hz. İsa Yüce Allah’ın oğlu değil, aksine O’nun kulu olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da bir de Cinn 72/19’da Hz. Peygamber için kullanılan عَبْدُ اللّٰهِ۠ ‘abdüllâhi tamlaması, peygamberlerin önce insan ve kul olduklarını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır. Kelime-i şehâdette zikri geçen ‘abd kelimesinin verdiği mesaj da budur.

Peygamberler kuldurlar; bu nedenle de tebliğ ettikleri dini prensipleri öncelikle kendilerinin uygulaması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Bakara 2/285’te “Kendisine indirilene önce Rasûl iman etti; sonra da müminler” cümlesinde verilen mesaj da budur. Hûd 11/112, Hıcr 15/94 ve Neml 27/91’de de dile getirilen hususlar bu amaca yöneliktir.

Konuyla ilgili mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi Âl-i İmrân 3/79-80’dedir: “Hiçbir insanın, Allah’ın kendisine Kitap, hikmet (muhakeme gücü) ve nübüvvet (peygamberlik) vermesinden sonra (kalkıp) insanlara ‘Allah’ın peşi sıra (yanı sıra) bana kullar olun!’ demesi mümkün değildir. Bilakis (şöyle demeleri gerekir): ‘el-Kitab’ı (vahyi kendiniz öğrenip başkalarına da) öğreterek ve (kendisinden) ders çalışarak rabbâniyyîn (Rabbe özel/kendini Rabbe adayan kullar) olun!’ (Hiçbir peygamber) size Melekleri ve nebileri (peygamberleri) rabler edinin.’ diye de emretmez. Sizler Müslüman olduktan sonra (peygamberler) size kâfirliği emreder(ler) mi!?”

Yükümlülükler önce peygamberler tarafından uygulanması gerektiği için, onların insan ve kul olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Hz. İsa’nın topluma yönelik ilk cümlesi de bu hassasiyetin bir sonucu olarak görülmelidir. “Kula kulluk edilmemesi gerektiği” peygamberlerin ümmetlerine en önemli tebliğ öğretisidir. “Kul, Yüce Allah’a kul olmalıdır; kul hiçbir şekilde ilâhlığa soyunmamalıdır; çünkü عَبْدُ اللّٰه ‘abdüllâhi tamlaması peygamberin yükümlülük sahibi oluşunu ifade etmektedir. İşte Hz. İsa’nın risalet öğretilerinin bütün detayları bu cümlenin ışığında görülmeli ve anlaşılmalıdır.

2. اٰتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَن۪ي نَبِيًّا “O, bana Kitabı verdi ve beni peygamber yaptı.” Bu cümlede Hz. İsa’nın ilâhî hitaba muhatap kılındığı, kendisine kitap verildiği ve nübüvvetle buluşturulduğu ortaya konulmaktadır.

Burada sayılacak dokuz prensip eğer onun beşikteyken konuşması olarak kabul edilecekse âyetlerde geçen fiilleri gelecek zaman manasında almak ve âyetleri öyle anlamak gerekmektedir. Ancak Hz. İsa’nın bu konuşmaları risalet göreviyle buluşturulmasından sonra yaptığı kabul edilirse açıklamalar da bu doğrultuda yapılmalıdır. Hz. İsa bir tebliğ listesi sunmakta ve kavminin bu hakikatları duyup kabul etmesini muhataplarından istemektedir. Zaten çevresindekilerin karşı çıkışlarının da bu noktada depreştiğini düşünmekteyiz.

Konu eğer Hz. İsa’nın beşikteki konuşmayla ilgili ise, Yüce Allah’ın ona ileride kitap vereceğini(1) ve kendisini peygamber yapacağını haber vermektedir. Bunun Hz. İsa yaratılmadan önce Yüce Allah tarafından ileride kendisine kitap verileceğini hükme bağlaması manasına geldiği de ifade edilmektedir.(2) Ancak bu durumda bu bilgiler birer vahiy parçacığı ve risalet öğretisi olduğu için, yani bütün bunları kendisine Cebrâîl (as) getirmiş olacağı için, Hz. İsa’nın bebeklikten itibaren kitap aldığını ve peygamber olduğunu kabul etmek gerekir ki bunun pratikte hiçbir faydası yoktur. Bebek peygamberin ümmetine örnek olması, onlara hayat pratikleri sunması imkânsız bir beklenti olacağı için, bebeklikte bu içerikte vahiy almasının hiçbir anlamı olmasa gerektir.

Biz meselenin Hz. İsa’nın peygamber olduktan sonraki tebliğiyle ilgili olabileceği ihtimalini dile getirdiğimiz için, kendisine kitap verilmesinin de peygamber olarak görevlendirilmesinin de anlaşılmazlığının veya farklı şekillerde yorumlanmasının da bir gereği yoktur. Âyette geçen اٰتَا âtâ ve جَعَلَ ce‘ale fiilleri geçmiş zaman kalıbındadır ve gerçekleşmiş bir olay için kullanıldığı görüşünü unutmamak gerektiğini belirtmek istiyoruz.

a) اٰتَانِيَ الْكِتَابَ “O, bana Kitâb’ı verdi.” Hz. İsa’ya verilen kitap, elbette ilâhî mesaj anlamında İncîl’dir; bunda tartışılacak bir şey yoktur. Demek ki Yüce Allah Hz. İsa’ya mesajını iletmiş, her peygambere olduğu gibi ona da mesajını öğretmişti. Burada verilmek istenen diğer mesaj ise Hz. İsa’nın muhataplarına söylediği esasları kendiliğinden söylemediğini, ona Yüce Allah’ın bunları öğrettiğini, bir anlamda risalet görevini yapmakta olduğunu ifade etmiş olmaktadır.

“Bu kitabı ben oluşturmadım; bu kitap bana verildi” demek istemekte, böylece dolaylı olarak peygamberlikle görevlendirildiğini beyan etmektedir. Hıristiyanların ona nispet ettikleri “ilahlık” veya “tanrının oğlu” oluşu şeklindeki yakıştırmalar böylece daha baştan reddedilmiş olmaktadır.

b) وَجَعَلَن۪ي نَبِيًّا “Beni nebî/peygamber yaptı.” Hz. İsa’nın nebî olarak görevlendirilmesi zaten kendisine vahyedilmesinin ve kitabın verilmesinin sonucudur. “Şeref, yüksek makam” gibi anlamlara gelen nübüvvet, ilâhî bilgilerden haberdar edilmek demektir. Bunun için muhataba ilâhî mesajların ulaştırılması, yani ona bir kitap verilmesi gerekir.

Bilgilerin bir peygambere ulaştırılması nübüvveti, bu prensiplerin ümmete aktarımı ise risaleti oluşturmaktadır. İmâm Mücâhid’e nispet edilen bir görüşe göre ise nebî, kendisiyle konuşulup vahyedilen, ancak risalet görevi bulunmayan kişiye denmektedir.(3) Bu görüş elbette sorunlar içermekte ve Kur’ân’dan referansa sahip görünmemektedir.

Çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, rasûl ve nebî kavramları peygamberlik görevi olarak farklı insanlara ait değillerdir. Genelde bilinen ve kabul edilenin aksine, nübüvvetin kitap verilip verilmemesiyle hiçbir ilgisi yoktur; aksine bir peygamberin نَبِي nebî olması ona kitap verilmesiyle mümkündür. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İsa’ya önce kitap verildiği, sonrasında nebî kılındığı beyan edilmektedir.

Bu durumda, peygamberlik görevi olarak bir peygamber hem nebidir, hem de rasûldür; ancak önce nebîdir, sonra da rasûldür. Zira Âl-i İmrân 3/79, En‘âm 6/89 ve Hadîd 57/26’da belirtildiği gibi, bütün peygamberlere nübüvvet, kitap ve hikmet verilmiştir. Bir insan Yüce Allah’tan vahiy almasına rağmen, bunu insanlara ulaştırmak gibi bir görevin sahibi değilse ona peygamber denmemektedir. Hz. Meryem, Hz. Musa’nın annesi, Hz. İsa’nın havarileri, arılar, yeryüzü, gökyüzü ve melekler gibi.

Konulara Kur’ân’dan bakınca sorunların teker teker ve kolay bir şekilde açıklığa kavuşturulduğu görülmektedir. Rasûl ve nebî kavramlarına başkalarının yüklediği manaların vahiyden destek almadığı Bakara 2/213, Nisâ’ 4/163-164, Meryem 19/30 ve daha pek çok âyette açık bir şekilde gösterilmektedir. Nübüvvet ve risalet ayırımını bilmek çok önemlidir; çünkü vahyi almak yeterli değil, onu ümmete aktarmak gerekir ki bu ikisi varsa peygamberlik görevinden söz edilebilmektedir.

Peygamberlik konusunu incelerken risalet ve nübüvvet kavramları hakkında bazı açıklamar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda daha önceden kaleme aldığımız ve Müzzemmil 73/15’te zikrettiğimiz bir tebliğ metni bulunduğunu ve arzu edenlerin o metni okumasını tavsiye etmekteyiz.(4)

ıı. Kıymetli, İbadetkâr ve İyilik Sever Olması

وَجَعَلَن۪ي مُبَارَكًا اَيْنَ مَا كُنْتُ وَاَوْصَان۪ي بِالصَّلٰوةِ وَالزَّكٰوةِ مَا دُمْتُ حَيًّا وَبَرًّا بِوَالِدَت۪ي وَلَمْ يَجْعَلْن۪ي جَبَّارًا شَقِيًّا “Beni bulunduğum her yerde bereketli kıldı. Yaşadığım sürece salâtı (Allah’a desteği, namazı) ve zekâtı bana emretti. Beni, anneme iyilik yapar (saygılı) kıldı ve beni azgın bir zorba yapmadı.”

Buradakiوَجَعَلَن۪ي ve ce‘alenî fiili “ve beni kıldı, yaptı”;مُبَارَكًا mübâraken kelimesi “bereketli”;اَيْنَ مَا كُنْتُ eyne mâ küntü ifadesi “bulunduğum her yerde”;وَاَوْصَان۪ي ve evsânî fiili “ve bana emretti”; بِالصَّلٰوةِ bi’s-salâti kelimesi “duayı, ibadeti”; وَالزَّكٰوةِ ve’z-zekâti kelimesi “ve arınmayı, zekâtı”;مَا دُمْتُ حَيًّا mâ dümtü hayyen ifadesi “hayatta olduğum sürece”; وَبَرًّا ve berran kelimesi “ve iyilik yapmayı”;بِوَالِدَت۪ي bivâlidetî tanmlaması “benim anneme”;وَلَمْ يَجْعَلْن۪ي ve lem yec‘alnî fiili “ve beni kılmadı, yapmadı”; جَبَّارًا شَقِيًّا cebbâran şekıyyen tamlaması ise “azgın zorba” demektir.

Burada Hz. İsa’nın “beş” sıfatı daha gündeme getirilmektedir.

1.وَجَعَلَن۪ي مُبَارَكًا اَيْنَ مَا كُنْتُ “Beni bulunduğum her yerde bereketli kıldı.” Bu ifade Yüce Allah’ın Hz. İsa’yı bulunduğu her bir yerde mübarek, yani “yararlı, kutlu, erdemli ve başarılı” kıldığını ortaya koymaktadır. Ana rahminde, kucakta, beşikte, gençlikte ve nihayet risalet hayatında faydalı bir ömür sürdüğü anlaşılmaktadır.

Bu ifade, Hz. İsa’nın tebliğinde bereketlerle donatıldığını, “muhataplar için bir öğretici ve faydalı olduğunu, çevredekilere iyiliği emredip kötülükten nehyettiğini”,(5) onlara hakikati anlattığını, doğru değerler ürettiğini ve üretken bir insan olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca bu ifadenin “dini üzere sebatkâr olmak” manası da nakledilmektedir.(6)

Kur’ân’da sekiz âyette(7) geçen مُبَارَك mübârak kelimesi “bereketle donatılmış” demektir. Bunların dört tanesinde Kur’ân’ın,(8) diğerlerinde ise Kâbe’nin,(9) Hz. İsa’nın,(10) Hz. Nûh’un gemiden ineceği yerin(11) ve bir de yağmurun(12) sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kelimenin mübârakeh kalıbı da dört âyette(13) zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu kelime Hz. İsa’nın hakikatleri dile getiren üretken bir misyonun sahibi olarak görevlendirildiğini göstermektedir. Onun mübarek oluşu, Yüce Allah’ın bir nimetinin ve ikrâmının sonucudur; yoksa kendiliğinden elde edilmiş bir şey değildir. Bu sözü söylediği zamana kadar her nerede yaşadıysa ve daha sonra da ölünceye kadar her nerede yaşayacak idiyse değerli kılındığı beyan edilmektedir.

2. وَاَوْصَان۪ي بِالصَّلٰوةِ وَالزَّكٰوةِ مَا دُمْتُ حَيًّا “Yaşadığım sürece salâtı (Allah’a desteği, namazı) ve zekâtı bana emretti.” Bu cümlede sözü edilen hususlar Hz. İsa’nın hayatta olduğu sürece “ibadet etmesi” ve “arınması” gerektiğidir. Cümlenin başındaki اَوْصَان۪ي evsânî fiili Yüce Allah’ın Hz. İsa’ya birtakım görevleri emrettiğini, onu mükellef tuttuğunu(14) göstermektedir. Allah’a nispet edilen اَوْصَا evsâ veya vessâ fiilleri “tavsiye etmek” değil, “emretmek” manasına alınmalıdır.

Bakara 2/3’te de açıkladığımız üzere, âyette geçen es-salât kelimesi ekâme, yukîmu, ekım gibi kelimelerle kullanılmadığı için, özel olarak “namaz” manasına değil, namazı da içerecek şekilde genel olarak “ibadet ve dua” ifade etmektedir. Bu kelime, “Yüce Allah’tan yana olmak, O’nun dinine ve prensiplerine destek olmak” manasına da gelmektedir.

Aynı şekilde الزَّكٰوة ez-zekâh kelimesi de âtâ, yü’tî, âti gibi kelimelerle kullanılmadığı için, özel anlamda “zekat vermeyi” değil de, mutlak anlamda “arınmayı” ifade etmektedir. Mü’minûn 23/4’te de geçtiği gibi, müminler arınmak için çalışmalıdırlar. Hem ekonomik anlamda, hem de diğer alanlarda günahlardan arınmaya çalışmak, onları terk etmek,(15) o noktalardaki görev ve yükümlülükleri yerine getirmekle mümkündür. İşte Hz. İsa da hayatta olduğu sürece ibadet etmekle ve bunun sonucunda arınmakla yükümlü tutulduğunu beyan etmektedir.

Hz. İsa مَا دُمْتُ حَيًّا mâ dümtü hayyen yani “hayatta olduğum sürece” diyerek, aslında ölümlü olduğunu, hiçbir şekilde ilah olmadığını, dolayısıyla görevi “kulluk” olan birisine başkalarının kulluk yapmasının çok büyük bir hata olduğunu ortaya koymaktadır. “Hayatta olduğum sürece” demek “benim hayatta olmadığım zamanlar da olacaktır” demektir. Şimdilerde Hz. İsa’nın ölmediğini, dolayısıyla hayatta olduğunu iddia edenler, onun nasıl ibadet etmekte olduğunu ve nasıl bir arınmışlık için uğraştığını ispattan yoksundurlar.

3. وَبَرًّا بِوَالِدَت۪ي وَلَمْ يَجْعَلْن۪ي جَبَّارًا شَقِيًّا “Beni, anneme iyilik yapar (saygılı) kıldı ve beni azgın bir zorba yapmadı.” Bu ifade Hz. İsa’nın hem annesine hem de Yüce Allah’a yönelik tutumunu belirlemektedir. Sûrenin 14. âyetinde Hz. Yahyâ’nın bir sıfatı zikredilirken şöyle denmişti: “Ona ana-babasına iyilik yapmasını (emrettik); o da asi zorba biri değildi.” İki ifade arasındaki fark, Hz. İsa’nın babası olmadığı için âyette sadece “anneme” denmesidir.

Ayette geçen جَبَّار cebbâr kelimesinin sıfatı olan شَقِيّ şakıyy kelimesi de Hûd 11/105 ve Meryem 19/32, 48’de de geçmekte ve “asilik, azgınlık, merhametten yoksunluk” gibi anlamlar vermektedir. جَبَّار cebbâr kelimesi insanlara nispet edildiğinde جَبَّار cebbâr kalıbında(16) tekil olarak olumsuz ve “zorba” manasında yerilen bir anlam vermekte, Haşr 59/23’te olduğu gibi el-cebbâr şeklinde eliflâmlı olarak Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise O’nun erişilmez kudretini ifade etmektedir.

Hz. İsa, annesine karşı iyilik sahibi olması, ona saygı göstermesi, azgınlık yapmaması ve merhametsizce davranmaması gerektiği noktalarında inşa edilmektedir. Bu şekilde hem İsrailoğullarına yönelik bir bilgilendirme, hem de bütün peygamberlerin ortak bir öğretisi olarak “anneye ve babaya saygılı olmak” şeklinde vahyin belirlediği bir prensip gündeme getirilmekte, insanlığa öğretilmektedir. İsrailoğullarının kadına bakışında yaşanan sıkıntı işte bu âyetle ortadan kaldırılmaya çalışılmakta, elbette birer kadın olan annelere hürmet ilâhî prensipler arasındaki yerini almaktadır.

Bu arada Hz. İsa’nın şu anda sağ olduğunu kabul edenlerin cevaplaması gereken sorulardan birisi de şudur: Hz. İsa annesine şimdi acaba nasıl iyilik yapmaktadır veya iyilik yapmakta mıdır? Eğer iyilik yapıyorsa Hz. Meryem’in de şu anda sağ olduğunu kabul etmek gerekecektir ki bunu iddia eden de savunan da yoktur.

ııı. Esenliğe Sahip Kılınması

وَالسَّلَامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ اَمُوتُ وَيَوْمَ اُبْعَثُ حَيًّا “Doğduğum gün, öleceğim gün ve sağ olarak diriltileceğim gün selam banadır.”

Âyetteki وَالسَّلَامُ ve’s-selâmu kelimesi “selâm, esenlik”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “benim üzerime(dir)”;يَوْمَ وُلِدْتُ yevme vülidtü ifadesi “doğduğum günde”; وَيَوْمَ اَمُوتُ ve yevme emûtü ifadesi “ve öleceğim günde”; وَيَوْمَ اُبْعَثُ ve yemve üb‘asü “ve diriltileceğim günde”; حَيًّا hayyen kelimesi ise “sağ olarak” demektir.

Burada Hz. İsa’nın “dokuzuncu” sıfatı olarak tıpkı Hz. Yahyâ için söz konusu olan hayatın üç aşamasındaki “esenlik” ifadesi gündeme getirilmektedir.

Âyetteki السَّلَام es-selâm kelimesinin başındaki eliflâm takısı, daha önce Hz. Yahyâ için kullanılan سَلَام selâm kelimesini hatırlatmakta, “ona olan selam bana da olacaktır” denmek istenmektedir. Yüce Allah, sayılan bu görevleri yaptığı için, esenliğin Hz İsa’nın üzerine olacağı sözünü hatırlatmaktadır. Hz. Yahyâ için benzer hususlar Yüce Allah’ın bir ifadesi olarak yer almışken, burada ilgili söz Hz. İsa’nın kendi duası, beyanı olarak zikredilmektedir.

Hz. İsa herkes gibi doğmuş, herkes gibi yaşamış ve herkes gibi de ölmüştür. Zira doğmak, ölmek ve diriltilecek olmak her insan için aynıdır. Hz. İsa yaratılışta, yani babasız olmakta Hz. Âdem gibi, yaşayışta Hz. Yahyâ gibi, ölümde ise hem Hz. Âdem hem de Hz. Yahyâ gibidir; yani fanidir, ölümlüdür; diğer bütün insanlar ve peygamberler gibi o da ölmüştür. Diğer bütün insanlar gibi o da mahşerde elbette diriltilecektir; ancak onun ve Hz. Yahyâ’nın özellikle mahşerde esenlik üzere olacağı bu sûrede beyan edilmektedir.

Ayrıca “doğan, ölen ve diriltilecek olan” bir varlığın hiçbir şekilde ilah olamayacağı da bu âyette verilmek istenen mesajlardan birisidir. Bu arada Hz. İsa’nın sağ olduğunu iddia edenler, aynı ifadelerin Hz. Yahyâ için de söz konusu olduğunu dikkate alarak ya “onun da sağ olduğunu” söyleyecekler veya “Hz. İsa’nın da Hz. Yahyâ gibi öldüğünü” kabul edeceklerdir; başka çıkar yolları yoktur.

Âyetteki السَّلَام es-selâm ifadesi, “ilâhî güvence, esenlik, güvensizliklerden uzak olmak, ebedî mutluluk” gibi anlamlara gelmektedir. Hz. İsa’nın ve Hz. Yahyâ’nın sıfatları olarak sayılan ibadet ve duyarlılık örneklerini hayatında uygulayanlar da tıpkı onlar gibi esenlikle buluşturulacaklardır.

Yüce Allah’a kul olma bilincini kaybetmeyenler, ilâhi mesajlara sarılanlar, sorumluluğunu bilip gereğini yerine getirenler, yaşayarak ve sözlü olarak bu mesajı başkalarına aktaranlar, bulunduğu her imkânı değerlendirenler, Yüce Allah’a yaslananlar ve O’nun dinine destek olanlar, arınmak için çaba sarf edenler, ana babasına iyilik edenler, hiç kimseye azgınca zorbalık yapmayanlar aynı esenliği hak edeceklerdir. Bu değerlerin burada sayılmasının sebebi, aynı hassasiyeti gösterenleri aynı ödülün beklediğini müjdelemektir. Yûnus 10/25’te Rabbimizin davet ettiği dâr-ı selâma ulaşmanın yolu işte budur.

b) Hz. İsa Hakkındaki Hakikat

Yüce Allah, sûrenin 34-36. âyetlerinde Hz. İsa hakkındaki tartışmaların sona ermesini istediğini, gerçek sözü kendisinin söylediğini, hiçbir şekilde çocuk edinmediğini, yaratmadaki sistemini de kün fe yekûnü ifadesiyle beyan etmektedir. Hz. İsa’yı ilah edinenlere onun dilinden “Allah benim de sizin de Rabbinizdir; öyleyse O’na kulluk edin; dosdoğru yol budur” cümlesiyle mesaj evrenselleştirilmektedir.

ı. Tartışmanın Sonu

ذٰلِكَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذ۪ي ف۪يهِ يَمْتَرُونَ “İşte, hakkında tartıştıkları Meryem oğlu İsa ile ilgili doğru söz budur.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu, bu”; ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَم ‘îsebnu meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsa’(dır)”; قَوْلَ الْحَقّ kavle’l-hakkı tamlaması “Hakk’ın sözü, gerçek söz”;الَّذ۪ي ف۪يهِ ellezî fîhi ifadesi “ki bunda, bunun hakkında”; يَمْتَرُونَ yemterûne fiili ise “tartışıyorlar, tartışmakta oldukları” demektir.

Bu âyette Hz. İsa hakkındaki gerçeklerin bu anlatılanlardan ibaret olduğu beyan edilmektedir.

Hz. Peygamber’in yaşadığı veya hem daha öncesinde, hem de daha sonraki dönemlerde İsrailoğullarının ya da başkalarının tartışıp durduğu, çekişmekte oldukları ve anlaşmazlığa düştükleri konuda söylenecek gerçek sözün ortaya konulduğu bildirilmektedir. “Hakkın sözü” ifadesi, doğrunun haberi demektir. Onların tartıştığı bu konu gereksiz, boş yere nefes tükettikleri bir konudur. Bu konuda Yüce Allah’ın sözü işte budur; ötesi gereksizdir.

Âyetin ikinci kısmı olan قَوْلَ الْحَقِّ الَّذ۪ي ف۪يهِ يَمْتَرُونَ ifadesinin başında mübtedâ konumunda gizli bir hüve zamiri var kabul edilebilir; sonrasındaki ifadenin de haber olduğu düşünülebilir. قَوْلَ الْحَقّ kavlu’l-hakkı ifadesi ‘îsâ kelimesinin sıfatı da olabilir.(17) Böylece قَوْل kavl kelimesi “ötre” okunur ve anlam, “İşte Meryem oğlu İsa! Hakkında tartışıp durdukları konuda Hakk’ın sözü budur” şeklini alır.

Yahûdiler Hz. İsa’nın peygamberliğini inkâr ediyorlardı; annesine de zina iftirasında bulunuyorlardı; onun gayr-ı meşru bir çocuk olduğunu iddia ediyorlardı.(18) Hıristiyanlar da Hz. İsa’nın -hâşâ- bizzat “Allah”(19) veya “Allah’ın oğlu”(20) olduğunu söylüyorlardı. Rabbimiz onların Hz. İsa hakkındaki bu ve benzer yakıştırmalarını reddetmekte, gerçek sözün işte bu anlatılanlardan ibaret olduğunu ortaya koymaktadır. Hakk, Yüce Allah’ın dediğidir; ötesi ise şaşkınlıktır,(21) vesselâm.

Bu âyetten güne dair alabileceğimiz en önemli derslerden birisi şudur: İnsanların şüphelerini gidermek için onlara gerçekleri söylemek gerekmektedir. Tartışmaları muhatapları susturarak bitirmek mümkün değildir; onları ikna etmeye çalışmak gerekir. Her şeye rağmen bazı olaylar ilâhî müdahale veya Yüce Allah’ın bildirimi olmadan çözülemeyebilir. Bunun için vahiyden yardım almak zorunludur. Özellikle dini konulardaki tartışmaları vahyin aydınlığında çözüme kavuşturmaya çalışmak çok önemli bir metottur.

- Aşırı Yüceltmeciliğe Karşı Hz. Peygamber’in Uyarısı

Bir peygambere duyulan aşırı sevgi nedeniyle onu abartarak ne hallere getirdikleri herkesin malumudur. Hz. Peygamber bunu fark ettiği için çok önemli ve evrensel bir hakikati beyan ederek ümmetini uyarmaktadır. Önemine binaen Peygamber Efendimizin bu konudaki bazı uyarılarını burada hatırlatmak istemekteyiz:

1. Rasûlüllah şöyle buyurmaktadır:

الأنبياء اخوة لعلات امهاتهم شتي ودينهم واحد “Peygamberler anneleri farklı olsa da baba bir kardeştirler; dinleri de birdir.”(22)

Başka bir rivâyette ise şöyle buyurmaktadır:

لا تخيروا بين الأنبياء “Peygamberlerin birini diğerine üstün tutmayın.”(23)

İşte bu ifadeler onun konuya bakışını özetlemektedir. Bu noktada Bakara 2/253 ve İsrâ’ 17/55. âyetlerde zikredilen “peygamberlerin tafdîli”ni, “üstünlük” anlamında değil de “farklılık” diye anlamak zorundayız. Özellikle her iki âyetten de anlaşılacağı üzere, mesele peygamberlerin özel olarak bazı konularda birbirinden üstün olduklarını, yani sadece kendileriyle ilgili özel konularda farklı olduklarını beyandır. Çünkü yine Bakara 2/135, 285, Âl-i İmrân 3/84 ve Nisâ’ 4/152. âyetlerde “peygamberler arasında ayırım yapılamayacağı” Kur’ân ilkeleri ve iman esasları arasında yer almaktadır.

2. Hz. Peygamber, aşırı yüceltmecilik noktasında Hıristiyanların yaptığını Müslümanların yapmamasını istemekte ve şu uyarıyı yapmaktadır:

لا تطروني كما أطرت النصاري ابن مريم فانما انا عبده فقولوا عبد الله و رسوله “Beni, Hıristiyanların Meryem’in oğluna (Hz. İsa’ya) yaptıkları gibi aşırı yüceltmeyin! Ben, sadece Allah’ın kuluyum. (Benim için), ‘Allah’ın kulu ve elçisi’ deyin!”(24)

Benzer bir uyarı da şu rivayette yer almaktadır:

عن انس ابن مالك أن رجلا قال: يا محمد يا سيدنا وابن سيدنا وخيرنا وابن خيرنا فقال رسول الله صلي الله عليه وسلم: يا ايها الناس عليكم بتقويكم ولا يستهوينكم الشيطان انا محمد بن عبد الله عبد الله ورسوله والله ما أحب أن ترفعوني فوق منزلتي التي أنزلني الله عز و جل Enes b. Mâlik’ten rivâyet edildiğine göre, bir gün adamın biri Hz. Peygamber’e gelip, “Ey Muhammed, ey efendimiz, ey efendimizin oğlu, ey en hayırlımız, ey en hayırlımızın oğlu” şeklinde seslenince, Hz. Peygamber herkese hitaben şöyle buyurmuştur: “Ey insanlar, sorumlu davranın (sözlerinize dikkat edin) ki şeytan sizi etkisi altına almasın. Ben, Abdullah’ın oğlu Muhammed’im; Allah’ın kulu ve elçisiyim. Allah’ın beni konumlandırdığı yerimden daha üstün bir yere beni yükseltmenizden (yüceltmenizden) hoşlanmam.”(25)

İşte bu iki rivâyetten de anlaşıldığına göre, Hz. Peygamber onu Yüce Allah’ın yerleştirdiği konumdan memnundur; ama ümmetinden bazıları bu kadarını yeterli görmemiş olacaklar ki Yüce Allah’ın vermediğini Hz. Peygamber’de görme yarışına girişmişlerdir.(26)

3. Ebû Hureyre kaynaklı bir rivâyete göre biri Müslüman diğeri Yahudi iki kişi tartışmaya başlamışlar; Müslüman olan, “Allah’ın, alemlere üstün kıldığı kişi Muhammed’dir” demiş; Yahudi de aynı şeyi Hz. Musa için söylemişti ki, Müslüman olan kişi Yahudinin yüzüne bir tokat vurunca, Yahudi, Hz. Peygamber’e gelip durumu anlatmış. Bunun üzerine Nebî (as) ilgili kişiyi çağırmış ve şunu söylemiştir:

لا تخيروني علي موسي فان الناس يصعقون يوم القيمة فأصعق معهم فأكون أول من يفيق فاذا موسي باطش جانب العرش فلا أدري أكان فيمن صعق فأفاق قبلي أو كان ممن استثني الله “Beni Musa’dan hayırlı tutmayın; zira insanlar kıyâmet günü bayılacak, ben de onlarla bayılacağım; ancak ilk ayılan ben olacağım. O esnada bir de bakacağım ki Musa arşa tutunmuş. Artık onun bayılıp da mı benden önce ayıldığını, yoksa Allah’ın onu bu bayılmaktan istisna mı ettiğini bilemiyorum.”(27)

Bu rivâyette Hz. Peygamber, kendisinin Hz. Musa’dan üstün tutulmamasını istemiş, muhtemelen arşa tutunmada onun, kendisini geçtiğini söyleyerek de bir tevazu ortaya koymaya çalışmıştır.

Benzer bir rivâyette de şu ifadeler yer almaktadır: Ebû Sa‘îd el-Hudrî anlatıyor:

عن أبي سعيد الخدري رضي الله عنه قال بينما رسول الله جالس جاء يهودي فقال يا أبا القاسم ضرب وجهي رجل من أصحابك فقال من؟ قال رجل من الأنصار قال ادعوه فقال أضربته؟ قال سمعته بالسوق يحلف والذي اصطفي موسي علي البشر قلت أي خبيث علي محمد صلي الله عليه و سلم فأخذتني غضبة ضربت وجهه فقال النبي صلي الله عليه و سلم لا تخيروا بين الأنبياء فان الناس يصعقون يوم القيمة فأكون أول من تنشق عنه الأرض فاذا أنا بموسي آخذ بقائمة من قوائم العرش فلا أدري أكان فيمن صعق أم حوسب بصعقة الأولي “Bir gün Rasûlüllah (sav) ile beraberdik. Bir Yahudi geldi ve, ‘Ey Kâsım’ın babası, ashabından biri bana bir tokat vurdu’ deyince, Nebî (as) kim olduğunu sordu. ‘Ensardan biri’ cevabını alınca, ‘Çağırın onu’ dedi ve ilgili şahsa, ‘Ona vurdun mu?’ diye sordu. O şahıs olayı şöyle anlattı: ‘Çarşıdayken bu adamın, (Allah) Musa’yı insanlığa üstün seçmiştir, dediğini işittim. ‘Muhammed (as)’dan da mı ey çirkin adam?’ dedim ve sinirlenip yüzüne bir tokat vurdum. Bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle demiştir: Peygamberler arasında hayırlılık yapmayın. Çünkü insanlar kıyâmet günü bayılacak, yerin ilk çıkarttığı (ilk diriltilen) ben olacağım. Ben bu haldeyken Musa da arşa tutunmuş halde olacaktır. Artık bayılanlar arasında mıydı, yoksa ilk bayılmada hesaba mı çekilmişti onu bilemiyorum.”(28)

İşte bu rivâyette de konu aşırı yüceltmeyi reddeden bir durum arz etmektedir.

4. Bu bağlamda aktarmayı uygun bulduğumuz diğer bir örnek de Hz. Yûsuf ile ilgilidir. Ebû Hureyre’den gelen bir rivâyete göre Nebî (as)’a, “İnsanların en üstünü kimdir?” diye sorulunca o, “Allah’a en çok saygı duyanıdır” cevabını vermiştir. “Biz bunu sormuyoruz” dediklerinde; “Yûsuf Allah’ın peygamberidir, Allah’ın dostu, peygamberinin oğlunun oğludur” cevabını vermiştir…”(29) Bu ifadede Hz. İshak’ın oğlu Hz. Yakub’un oğlu Hz. Yûsuf kast edilmektedir.

5. Aşırı yüceltmecilik konusunda sözü edilmesi gereken çarpıcı bir örnek de kızı Hz. Fâtıma ile ilgili olandır. Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(30) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir:

يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fatıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı giderme konusunda) herhangi bir gücüm yoktur.”(31) Benzer şekilde Hz. Peygamber’in Kureyşlilere, Abdimenâf oğullarına, amcası Hz. Abbâs’a, Hz. Safiyye’ye ve nihayet kızı Hz. Fatma’ya söylediği “Nefisini(zi) Allah’tan satın almaya bak(ın); benim size faydam olmaz” hadisindeki mesaj da bundan başkası değildir.(32)

İşte bütün bu örneklerde görüldüğü gibi, Hz. Peygamber kendisini diğer peygamberlerden üstün göstermeye ve onu aşırı şekilde yüceltmeye çalışanlara karşı daima konuyu bir başka peygambere yönlendirmiş, aşırı yüceltmeciliğe karşı anlamlı bir duruş sergilemiştir.(33)

O kadar ki, Hz. Yûsufla ilgili naklettiğimiz rivâyette Hz. Peygamber en üstün olmayı en çok muttakî olmakla ilişkilendirerek Hucürât 49/13. âyetiyle tam uyumlu bir cevap vermiş, bizce bu konuda söylenebilecek en son sözü Kur’ân’dan referansla söylemiş ve olaya noktayı koymuştur. Bunun dışında konuyla ilişkilendirilebilecek diğer mesajları da bu çerçevede ve bu mantıkta izaha çalışmak en doğrusudur.

Hz. Peygamber, tebliğ ettiği Kur’ân’da sadece bir beşer olduğunu söylemekle emrolunmuş,(34) melek olmadığı için(35) ölümlü olduğu kendisine hatırlatılmış,(36) dolayısıyla onun kulluğuna vurgu yapılmıştır. Buna rağmen “Hz. Peygamber’i insanüstü bir varlık olarak gösterme gayretindeki kitabiyatın hacmi ve muhtevası, bu cereyanın oldukça eskilere gittiğine delil mahiyetindedir.

Hz. Peygamber’in şemâiline, hasâisine tahsis edilen ciltlerle eserin incelenmesi, bir yandan bize, Peygamber’e duyulan sevginin sınır tanımazlığını tespit imkânı vereceği gibi, diğer taraftan, Peygamberini gerçek hüviyetiyle tanımak ve tanıtmak isteyecek günümüz ilahiyatçısını ne çapta bir kültür arıtma hizmetinin beklediğini de göstermektedir.”(37)

Hz. Peygamber’i “aşırı yüceltmeci” bir anlayışla değerlendirmeye çalışmak, naklettiğimiz rivâyetlerden de anlaşılacağı üzere son derece hatalı bir yaklaşımdır. En az bunun kadar, hatta daha da tehlikeli bir başka yaklaşım da onu “aşırı indirgemeci” bir anlayışla değerlendirmek olduğu unutulmamalıdır. Aşırı yüceltme ve indirgemecilikten uzak durarak Kur’ân’da tanıtıldığı şekliyle Hz. Peygamber’i anlamaya çalışmak en doğru yaklaşımdır.(38)

ıı. Yüce Allah’ın Yaratma Sistemi

مَا كَانَ لِلّٰهِ اَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحَانَهُ اِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “Allah asla çocuk edinmemiştir. (Haşa)! O, yücedir. Bir işe hükmettiği zaman ona sadece ‘Ol!’ der; o da hemen olmaya başlar.”

Âyetteki مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, (şöyle) değildir, söz konusu olamaz”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için”;اَنْ يَتَّخِذَ en yettehıze ifadesi “edinmesi”;مِنْ وَلَدٍ min veledin kelimesi “herhangi bir çocuk”; سُبْحَانَهُ sübhânehu ifadesi “O’nun şanı yücedir, O, eksikliklerden münezzehtir”;اِذَا قَضٰىٓ izâ kadâ ifadesi “hüküm verdiği zaman”; اَمْرًا emran kelimesi “herhangi bir işte”; فَاِنَّمَا يَقُولُ fe innemâ yekûlü ifadesi “sadece (şöyle) der, emreder ki”; لَهُ lehû ifadesi “ona, (o işe)”; كُنْ kün emri “ol”; فَيَكُونُfe yekûnü fiili ise “o da hemen olmaya başlar, oluşmaya başlar” demektir.

Burada Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı vurgulanmakta ve Allah’ın yaratma sistemine dair bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetteki ifadeler Hz. İsa’nın sözü olabileceği gibi, Yüce Allah’ın mesajı da olabilir ki bu şekilde bütün zamanların müşriklerine hitap edilmiş olmaktadır.

1.مَا كَانَ لِلّٰهِ اَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحَانَهُ “Allah asla çocuk edinmemiştir. (Haşa)! O, yücedir.” Bu cümlede Yüce Allah’a çocuk isnadının imkânsızlığı beyan edilmektedir.

a) Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının nekra bir kelimeyle (veled) birlikte kullanımı, konusu edilen şeyin hiçbir şekilde mümkün olmadığını, aksini düşünmenin akla ziyan bir şey olduğunu ortaya koymaktadır. Bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(39) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(40) hatta birtakım Yahudî ve Hıristiyanlar da bizzat kendilerinin Yüce Allah’ın oğlu olduklarını iddia ediyorlardı.(41)

Mekkeli müşrikler de meleklerin Allah’ın kızları olduğunu iddia ediyor, cinlerle Allah arasında nesep bağı kuruyorlardı.(42) Yüce Allah’ın bedensel anlamda bir çocuğu olamayacağı gibi, manevî bir çocuğu da olamaz. Allah herhangi bir şekilde çocukla anılamaz. Allah’a çocuk yaraşmaz, yakışmaz. Böylece Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu diye tanıtan veya bunu böyle kabul edenler şiddetle reddedilmektedir.

Necm 53/21-22’de “Yüce Allah’a çocuk isnadı” konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir.(43) Bu gerçeğe rağmen, konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklediği Meryem 19/37. âyette beyan edilmektedir.

b) Yüce Allah’ın çocuk edinmiş olması hiçbir zaman ve hiçbir şekilde olabilecek ve düşünülebilecek bir şey değildir. O, bu tür iddialardan elbette münezzehtir. Âyette yer alan سُبْحَانَهُ sübhânehu ifadesi bunun Allah için söz konusu olamayacağını, Rabbimizin bu tür bir istekten de çocuk edinmiş olmaktan da münezzeh, yani uzak olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da 41 kez(44) geçen سُبْحَان sübhân kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(45) ya da “yüceler yücesi”(46) şeklinde tercüme edilebilir.

Yüce Allah yarattığı şeylere benzemekten münezzehtir; mutlak aşkın varlıktır; sınırsız bir güce ve yüceliğe sahiptir; her türlü olumsuzluklardan da uzaktır. Allah, aşkın bir hakikattir, vesseelâm. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(47) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

2. اِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ“Bir işe hükmettiği zaman ona sadece ‘Ol!’ der; o da hemen olmaya başlar.” Bu cümle Yüce Allah’ın yaratma sistemi hakkında bilgi içermekte, Allah’ın oğlu sandıkları Hz. İsa’nın doğum şartlarının insan için söz konusu olduğunu, Yüce Allah için böyle şeylerin gerekli olamayacağını ortaya koymaktadır.

Yâsîn 36/82’de ele aldığımız üzere, âyette geçen فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu(48) ifadesindeki كُنْkün “ol” deyince ilgili şeyin فَيَكُونُfe yekûnu şeklinde hemen olup bitmekte olduğu iddia edilmektedir. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi “olup bitme”yi değil, “oluşumun başladığı”nı göstermektedir. Çünkü sünnetüllâh denen “Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir.فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesindeki fe edatı oluşumun hemen başladığını göstermektedir; yaratmanın hemen bittiğini göstermemektedir. Zaten fiilin geniş zamanda getirilmesinin amacı da bu olsa gerektir.

ııı. Yüce Allah’a Kulluk ile Doğru Yol İlişkisi

وَاِنَّ اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “(İsa şunu söylemiştir:) “Şüphesiz ki Allah benim de Rabbimdir; sizin de Rabbinizdir. O’na kulluk edin! Doğru yol budur.”

Âyettekiوَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(dir)”; وَرَبُّكُمْ ve rabbuküm tamlaması “ve sizin de Rabbiniz(dir)”;فَاعْبُدُوهُ fa‘büdûhü emri “O’na kulluk edin”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; صِرَاطٌ مُسْتَق۪يم sırâtun müstakîmun tamlaması ise “dosdoğru yol(dur)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın tebliğ ettiği bir tevhid ilkesi ve yol tarifi gündeme getirilmektedir.

Bir tevhid vurgusunun yer aldığı bu cümle Hz. Peygamber’in de sözü olabilirse de aslında Hz. İsa’ya aidiyeti daha doğrudur.

Hz. İsa kendisini rab ilan edenlere cevap vermekte, Meryem 19/30. âyette “Allah’ın kulu” olduğunu beyan ettikten sonra, kendisinin de diğer bütün insanların da rabbinin Yüce Allah olduğunu ilan etmektedir. Gerçek ilah Allah olduğuna göre, sadece O’na ibadet edilmelidir; çünkü rab olmayan varlıklara kulluk edilmesi doğru değildir. Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/50-51, Mâide 5/117 ve Zuhruf 43/63-64’te de yine Hz. İsa ile ilgili pasajlarda geçmektedir.

Hz. İsa muhataplarının hatalarından vazgeçmeleri durumunda Yüce Allah’ın onları bağışlayabileceği mesajını vermiş olabilir; çünkü âyetteki رَبّ rabb sıfatı böyle bir manayı akla getirmektedir. Kulluk emri hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(49)

Fâtiha 1/6’da da açıkladığımız üzere, صِرَاطٌ مُسْتَق۪يم sırâtun müstakîmun tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmekte, insanı hakikate ve Allah’ın rızasına en kısa ve garantili olarak götüren vahyin emrettiği “dosdoğru yol” manasına gelmektedir. İşte Hz. İsa da bu gerçeği dile getirmekte, kendisini ilah edinenleri reddetmekte, hakikatin yolunun Yüce Allah’a kulluktan geçtiğini ilan etmektedir.

c) Gruplara Ayrılmanın Korkunç Akıbeti

Yüce Allah sûrenin 37-40. âyetlerinde kitap ehlinden insanların ayrılığa düştüğünü, bunun sonucunda mahşerdeki duruşmada kâfirler olarak haşredileceklerini, dünyada işitip görmek istemedikleri gerçekleri ve çok daha fazlasını mahşer yargılanmasında göreceklerini beyan etmektedir.

Ardından, hükmün kesinleşeceği hasret günüyle ilgili olarak uyarılmalarına rağmen, gafleti ve imansızlığı tercih ettikleri hatırlatılarak, dünyaya da üzerindekilere de sadece Yüce Allah’ın vâris olacağı ve insanların sadece Yüce Allah’a döndürülecekleri haber verilmektedir.

ı. Bölünmenin Küfre Sebep Olması

فَاخْتَلَفَ الْاَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “(Çeşitli yahudi ve hristiyan) gruplar kendi aralarında (İsa hakkında) ayrılığa düştüler. Büyük günün şahitliği nedeniyle kâfir olanların vay hâllerine!”

Âyettekiفَاخْتَلَفَ fa’htelefe fiili “ayrılığa düştü, ihtilâf etti”; الْاَحْزَاب el-ahzâbu kelimesi “gruplar”; مِنْ بَيْنِهِمْ min beynihim ifadesi “onların kendi aralarında”;فَوَيْلٌ fe veylün sözcüğü “vay haline, yazıklar olsun”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişilere, kâfir olanlara”; مِنْ مَشْهَدِ min meşhedi kelimesi “şahitlik, şahitlik yeri veya zamanı nedeniyle”; يَوْمٍ عَظ۪يم yevmin ‘azîmin tamlaması ise “büyük günün” demektir.

Burada çeşitli grupların kendi aralarında ayrılığa düşmeleri, küfre girmiş olacakları için kendilerine yazık ettikleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Zuhruf 43/65’te yer almaktadır.

1.فَاخْتَلَفَ الْاَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ “(Çeşitli yahudi ve hristiyan) gruplar kendi aralarında (İsa hakkında) ayrılığa düştüler.” Âyette geçen ve “grup” anlamındaki el-hızb kelimesinin çoğulu olan الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesi “gruplar” manasına gelmekte ve hakikate karşı düşmanca birleşmiş kişileri, kâfirleri içermektedir.(50) İfade çoğul getirildiği için bunu belli tekil şahıslarla özdeşleştirmek manayı daraltmak manasına gelir. Bu nedenle, biz maksadın genel anlamda bütün inkârcıları içerdiği kanaatindeyiz.

Bu cümlede çeşitli grupların ayrılığa düştüğü haber verilmektedir. Yahûdiler Hz. İsâ’yı aşağılamışlardı. Hıristiyanlar ise onu tanrılaştırmışlardı. Başka bazıları da onun insan mı tanrı mı olduğu noktasında ayrılığa düşmüşlerdi.(51) Elbette bu grupların içerisinde bir tanesi de onun Yüce Allah’ın kulu ve elçisi olduğunu benimsemiş olmalıdırlar. Kur’ân’a göre Hz. İsâ Yüce Allah’ın kendisine nimet verdiği bir kuldan başka bir şey değildir. Bu haliyle Yüce Allah Hz. İsâ’yı İsrâiloğullarına model kılmıştı.(52)

İsrâiloğullarının ihtilafının hatırlatılma sebebi, bu ümmetin de ihtilafa düşmemesini sağlamaktır. Bir konuda eğer doğru bilgiye sahip olunamazsa sonuçta ayrılık kaçınılmaz olur; Hıristiyanlar ve Yahûdiler gibi hiziplere ve gruplara ayrılma felaketinden kurtulmak mümkün olmaz. Öyleyse son ümmetin de Hz. Muhammed’i aşırı yüceltmemeleri gerektiği gibi, onu indirgemeci bir mantıkla da değerlendirmemelidir. Ne Hıristiyanlar gibi ifrat, ne de Yahûdiler gibi tefrit! Bize düşen görev Hz. Muhammed’i örnek ve model almaktan ibaret olan i‘tidalden ayrılmamaktır; bunun yolu ise Hz. Muhammed’i Kur’ân’ın tanıttığı gibi tanımaktan geçer.

2. فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Büyük günün şahitliği nedeniyle kâfir olanların vay hâllerine!” Cümlenin başındaki وَيْل veyl kelimesi hem “yazıklar olsun, vay haline!” gibi bir anlam vermekte, hem de kâfirler için hazırlanmış olan cehenneme giden yolda “derin bir vadinin adı” olarak kabul edilmektedir.

a) Kur’ân’da 27 âyette zikredilen bu kelimenin geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, Allah’ın kitabını değiştiren,(53) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(54) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(55) yalancı ve günaha batan,(56) dindarlarla alay eden,(57) yolsuzluk yapan(58) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(59) kişiler için söz konusu edilmektedir. Bu kelime, daha çok kâfirler,(60) müşrikler,(61) zalimler(62) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(63)

Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesi “şiddetli azap” anlamına geldiği gibi cehennemdeki bir vadinin adı olarak da yorumlanmaktadır.(64) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(65) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle mealde verdiğimizin dışında farklı şekillerde de tercüme edilebilir:

ı. “Büyük günün sorgusu nedeniyle kâfirlerin vay haline!” Bu tercümeye göre مَشْهَد meşhed kelimesi insanlar aleyhinde şahitlerin devrede olması, bir anlamda kâfirlerin sorgulanması manasına gelmektedir.

ıı. “Büyük gün bütün açıklığıyla geldiğinde kâfirlerin vay haline!” Bu tercümeye göre مَشْهَد meşhed kelimesi “şahit olunan, açıkça görünen” manasına alınmış olmaktadır.

ııı. “Büyük güne şahit olacakları için kâfirlerin vay haline!” Bu tercümeye göre de مَشْهَد meşhed kelimesi mastar manası vermekte ve “şahit olmak, görmek” manası içermektedir.

Bu tercümelerin hepsi de doğrudur ve her birinde maksat, Hz. İsâ konusunda ihtilafa düşenlerin akıbetlerinin büyük günde yani mahşerde “perişanlık” olduğunu vurgulamaktır. Âyette “kâfirler” ifadesinin tercih edilme sebebi, bunların her birinin aslında gerçeği bildiklerini, ancak hakikatin üzerini örttüklerini göstermektedir. Bildikleri gerçek, Yüce Allah’ın tek ilah, Hz. İsâ’nın da bir beşer olduğudur.

c) Âyetteki مَشْهَد meşhed kelimesi kalıp itibariyle hem “şahid olunan yer”, hem “şahit olunma zamanı”, hem de “bizzat şahit olmak” demektir.(66) Şahit olmayla ilgili meleklerin, peygamberlerin, derilerin, dillerin, ellerin, ayakların, gözlerin, kulakların, hatta insanlar da dâhil bütün mahlûkatın burada söz konusu olduğunu ifade etmeliyiz. Bu âlemde insan hem şâhittir; hem de mahşerde hakkında şahitlik yapılacak olandır. Bu itibarla başta Hz. İsa ile ilgili farklı algılara sahip olanlar olmak üzere, bütün zamanların inkârcıları ve kâfirleri mahşer şartlarına inanma ve oraya hazırlıklı olma noktasında uyarılmaktadır.

İlk cümlede dikkat çekilen ihtilafların, sahiplerini küfre götüreceği ikinci cümleden anlaşılmaktadır. Bilinmelidir ki, tefrika denen illet insanları ayrıştırmakta, dinde tefrikaya düşmek ümmetin bölünüp parçalanmasına sebep olmaktadır. Her bölünme bütünden ayrılık olduğu için zayıflama sebebidir ve bir Firavun ahlakının devamıdır.(67) Bu hastalıktan ve akıbeti korkunç bir şekilde bitecek olan sapkınlıktan kurtulmak için sağlam bilgiye dayalı bir imana sahip olmak gerekmektedir.

Nasılki Hz. İsa hakkında bilgiyi Yüce Allah vermişse ve o bilginin hakikat olduğunu vurgulamışsa, din adına gerçekleştirilecek her olayda ve kabul edilecek her konuda vahiyden beslenmek de bir zorunluluktur. Aksi takdirde, bölünmelerin kaçınılmaz olduğu ve bunun sonunun da küfürle biteceği aşikârdır. İslâm bölünenleri kınamakta, bölünmeyi Müslümanların gündeminden çıkarmayı istemektedir.(68) Çünkü İslâm bir tevhid ve vahdet dinidir.

ıı. Şaşkınlığı Tercih ve Uyarının Fayda Vermemesi

اَسْمِعْ بِهِمْ وَاَبْصِرْ يَوْمَ يَاْتُونَنَا لٰكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ وَاَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ اِذْ قُضِيَ الْاَمْرُ وَهُمْ ف۪ي غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Huzurumuza gelecekleri gün (gerçeği) nasıl da duyacak ve nasıl da görecekler! Fakat o zalimler, bugün apaçık bir şaşkınlıktadır. Hükmün kesinleştiği o pişmanlık günü hakkında onları uyar! Onlar gaflettedir ve (ahirete) inanmazlar.”

Buradakiاَسْمِعْ بِهِمْ esmı‘ bihim ifadesi “nasıl da duyacaklar!”; وَاَبْصِرْ ve ebsır kelimesi “ve nasıl da görecekler!”; يَوْم yevme kelimesi “o gün”;يَاْتُونَنَا ye’tûnenâ fiili “bize gelecekleri”; لٰكِنِ lâkin edatı “ancak”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “o zalimler, haksızlık edenler”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması “apaçık bir şaşkınlıkta(dır)”;وَاَنْذِرْهُمْ ve enzirhum emri “ve onları uyar”; يَوْمَ الْحَسْرَة yevme’l-hasrati tamlaması “hasret günü hakkında”; اِذْ iz edatı “hani”; قُضِيَ kudiye edilgen fiili “hüküm verilmiş (olacak)”; الْاَمْر el-emru kelimesi “iş(le ilgili)”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; ف۪ي غَفْلَةٍfî ğafletin sözcüğü “gaflette(dir)”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “inanmazlar” demektir.

Burada zâlimlerin hakikati görmemelerinin karşılığını mahşerde çok sıkıntılı bir şekilde yaşayacakları gündeme getirilmektedir.

1. اَسْمِعْ بِهِمْ وَاَبْصِرْ يَوْمَ يَاْتُونَنَا لٰكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Huzurumuza gelecekleri gün (gerçeği) nasıl da duyacak ve nasıl da görecekler! Fakat o zalimler, bugün apaçık bir şaşkınlıktadır.” Bu âyeti iki başlıkta ele alacağız.

a) اَسْمِعْ بِهِمْ وَاَبْصِرْ يَوْمَ يَاْتُونَنَا “Huzurumuza gelecekleri gün (gerçeği) nasıl da duyacaklar ve nasıl da görecekler!” Râzî’nin de beyan ettiği gibi, âyetin bu kısmı şöyle de tercüme edilebilir:

ı. “Huzurumuza gelecekleri gün neler işitip neler görecekler (bir bilsen!)” Bu tercümenin gerekçesi baştaki esmı‘ ve absır kelimelerinin te‘accub kalıbında kabul edilmesi nedeniyledir. Âyette verilmek istenen mesaj, kâfirlerin dünyada işitip görmemelerine karşılık, mahşerde neler neler göreceklerinin hatırlatılması ve onlara tehdit içerikli bir gözdağı verilmesidir. Benzer şekilde te‘accub kullanımları Bakara 2/175, Kehf 18/26, Meryem 19/28 ve ‘Abese 80/17’de de yer almaktadır.

ıı. “Huzurumuza gelecekleri günü onlara işittir ve göster!” Bu tercümede ise baştaki kelimeler emir kalıbında kabul edilmekte, emrin muhatabı ise Hz. Muhammed olarak belirlenmektedir. Yani “Ey Peygamber, sen onlara hakikati işittir ve göster” denmektedir. Bu ihtimalin içerisinde, uyarılan muhatapların önceki kâfirlerin ve zalimlerin durumlarından ders çıkarması istenen bütün insanlar olması da mümkündür.(69)

Bu tercümelerin her biri doğrudur. Dünyada hakikati görmeyenler mahşerde bunları apaçık işitip görecekler, ancak bunun kendilerine faydasının olmayacağı anlaşılmaktadır. İkinci tercihte verdiğimiz tercümede ise konu dünya ile ilişkilendirilmekte, kâfirlerin ve zalimlerin bu dünya hayatında sağır ve kör davranmalarının engellenmesi, hakikati görmelerine yardımcı olması için Hz. Peygamber görevlendirilmiş olmaktadır.

b) لٰكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Fakat o zalimler bugün açık bir şaşkınlık içindedirler.” Âyetin لٰكِنِ lâkin edatından sonraki kısmı, bu zalimlerin dünyada apaçık bir sapıklık içinde bulunduğunu göstermektedir. Onların zalimlikle nitelendirilmesi, inançta tevhîdi reddetmeleri nedeniyledir. Zira imanda tevhîdi kabul etmek adalettir; ehl-i kitabın ve müşriklerin yaptığı gibi Allah’a ortak koşmak, O’na çocuk isnat etmek ise zulümdür. Bu kişilerin bir önceki âyette “kâfir” olarak nitelendirilmeleri, bildikleri “gerçeği örtmeleri” nedenine bağlıydı; buradaki “zalimlik” ise üzerini şirkle örttükleri tevhîdin haksızlıkla reddedilmesi sebebine dayalıdır.

Dünyada hakikatin izini sürmek istemeyenler, nelerin doğru nelerin yanlış olduğunu mahşerde anlayacaklardır. Dünyada gerçeklere karşı sağır ve kör davrananlar mahşerde ödüle ve cennete ulaşmaya da kör ve sağır kalacaklardır. Vahiyden yüz çevirenlerin azapta unutulmasından söz eden Tâhâ 20/124-127’de verilen mesaj da budur.

Burada yer alan ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması(70) “apaçık sapkınlık” manasına gelmekte ve iki örnek hariç,(71) diğerlerinde inançtan yoksun olanların durumunu ifade etmektedir.

2. وَاَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ اِذْ قُضِيَ الْاَمْرُ وَهُمْ ف۪ي غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Hükmün kesinleştiği o pişmanlık günü hakkında onları uyar! Onlar gaflettedir ve (ahirete) inanmazlar.” Bu âyetteki muhatap Hz. Muhammed’dir; çünkü onun görevlerinden birisi de inzârdır; yani duyurma, uyarma ve korkutmadır. Âyetteki هُمْ hüm zamiri gereği uyarılması istenenler de inkârcılar ve kâfirlerdir.

Kur’ân’da kıssaların anlatılma gerekçesi, önceki milletlerin hayatlarından örnekler verilerek bu son ümmetin benzer hatalara düşmemesini sağlamaktır. Onları kâfir yapan şey, şirk koşmaları, Hz. İsa gibi peygamberleri aşırı yüceltmeleri, bir kısmının da kıyamet-âhiret sürecine inanmamalarıdır. Bu değerlere inanmamak, insanların “hasret günü”nde hasret çekmesine sebep olacaktır. Kur’ân, kendisine inanmayanlar için bir hasrettir;(72) inanmayanlar için mahşerde cennetin özlenmesine neden olacaktır. Bu hasretlik duruma düşmemek için vahyin getirdiği prensipleri hayatın merkezine almak ve onları uygulamak gerekmektedir.(73)

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen حَسْرَة hasrah kelimesi,(74) bilinen anlamda “hasret” demektir. Bakara 2/167 ve Fâtır 35/8’de geçen haserât sözcüğü ise bunun çoğuludur ve “hasretler” manasına gelmektedir. Dünyada kişiler söylemleri veya eylemleri ile hasret gerektirecek işler yaparlarsa mahşerde de hasret çekeceklerini bilmelidirler. Zira yorumunu yapmakta olduğumuz Meryem 19/39’da mahşer için “hasret günü” denmesinin amacı da budur. Vahye itibar etmeyenler yani inkârcılar için de vahiy âhirette hasret sebebi olacaktır ki Hâkka 69/50’de buna değinilmektedir.

“Hükmün verildiği gün” elbette mahşer günüdür. O gün hakkında gaflette olanlar sadece eski ümmetler içindeki inkârcılardan ibaret değildir. Bu ümmetin içerisinde de böyleleri vardır ve onların gafletten uyandırılmaları için kendilerine uyarılarda bulunsun diye Hz. Peygamber görevlendirilmiştir. “Onlar gaflettedirler” ifadesinden sonra gelen “inanmazlar” anlamındaki cümle, gaflet ve umursamazlığın, kendini müstağnî, yani ihtiyaçsız ve sorumsuz görme hastalığının sonuçta insanı imansızlığa götüreceği mesajını içermektedir. Gaflette kalmak veya gafleti tercih etmek “sebep”, imansızlık ise “sonuç”tur.

ııı. Gerçek Vâris ve Hakk’a Dönüş

اِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْاَرْضَ وَمَنْ عَلَيْهَا وَاِلَيْنَا يُرْجَعُونَ “Yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak biz vâris oluruz; üstelik onlar da sadece bize döndürüleceklerdir.”

Âyetteki اِنَّا نَحْنُ innâ nahnu ifadesi “biziz biz”; نَرِثُ nerisu fiili “vâris olacağız”; الْاَرْض el-arda sözcüğü “yeryüzüne”; وَمَنْ عَلَيْهَا ve men ‘aleyhâ ifadesi “ve onun üzerindeki kişilere”; وَاِلَيْنَا ve ileynâ ifadesi “ve sadece bize”; يُرْجَعُونَ yürce‘ûne edilgen fiili ise “döndürülecekler” demektir.

Burada yeryüzünün gerçek ve son vârisinin Yüce Allah olduğu ve bütün insanların O’nun huzuruna getirileceği beyan edilmektedir.

Yüce Allah bu âyette bir taraftan müşriklerin inanmaması nedeniyle üzülen Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermeyi amaçlamakta, diğer taraftan da bütün zamanların inkârcılarını ve kâfirlerini uyarmaktadır. Hiç kimse bu âlemde ebedî kalmayacağı için inkârcılıkları da başkalarına yaptıkları haksızlıklar da elbette bir gün cevabını bulacaktır.

Âyete göre bütün bu işlerin varıp duracağı makam Rabbimizin huzurudur. Âyetin sonunda yer alan وَاِلَيْنَا يُرْجَعُونَ “Sadece ve sadece bize döndürüleceklerdir” ifade vurgulu bir şekilde bu hakikati haber vermektedir ki Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(75)

Âyetteki mesaj Hıcr 15/23 ve Kasas 28/58’de de geçtiği üzere, “her şeyin Allah’a ait olduğu ve O’nun kontrolüne kalacağı” ile ilgilidir. Gerçek vâris olan sadece Yüce Allah’tır. Nitekim âyetin başındaki اِنَّا نَحْنُ innâ nahnü ifadesi “Biziz, Biz; sadece Biziz, başkası değil” manasına gelmekte ve söz konusu meselede başkasının hiçbir şekilde etkisinin ve yetkisinin olamayacağı mesajını içermektedir. Âl-i İmrân 3/180 ve Hadîd 57/10’da da beyan edildiği gibi, “göklerin ve yerin mirası sadece Allah’a aittir”; başkalarının bu âlemi sahiplenmek gibi bir durumu, lüksü, gücü ve kudreti yoktur.

Âyette geçen نَرِثُ nerisü fiili, Meryem 19/80’de de geçmekte ve inkârcıların yaptığı ve söylediği her şeyin kaydedildiği, böyle konuşanlara da mallarına da Yüce Allah’ın vâris olacağı beyan edilmektedir.

Öyleyse yeryüzünde sürekli kalamayacağını ve orada bulunan her bir şeyin fâni olduğunu, her şeyin helak olacağını(76) bilmek durumunda olan insanoğlu, bu hayatın var ediliş gayesini de unutmamalıdır. Yaratılış gayesini mahşerdeki yargılamada başarılı olup cennete gitmek şeklinde algılamalı ve hayatını buna göre yaşamaya çalışmalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 392. 2 - Taberî, age., XVI, 80; Zemahşerî, age., III, 15.
• 3 - Taberî, age., XVI, 80.
• 4 - Bu konuda Kur’ân Sempozyumu’nda sunmak üzere uzunca bir tebliğ hazırlamıştık: Bk. Okuyan, “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Rasûl-Nebî Ayrımı ve Bunun İstismarı)”, Kur’ân Sempozyumu, Fecr ve Dost-Der, Samsun, 2008.
• 5 - Semerkandî, age., II, 392; Taberî, age., XVI, 80-81; Zemahşerî, age., III, 15. 6 - Râzî, age., XXI, 214.
• 7 - Âl-i İmrân 3/96; En‘âm 6/92, 155; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/50; Mü’minûn 23/29; Sâd 38/29; Kâf 50/9. 8 - En‘âm 6/92, 155; Enbiyâ’ 21/50; Sâd 38/29. 9 - Âl-i İmrân 3/96. 10 - Meryem 19/31. 11 - Mü’minûn 23/29. 12 - Kâf 50/9. 13 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Âl-i İmrân 3/96 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/50 Mü'minûn 23/29 Sâd 38/29 Kâf 50/9 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Enbiyâ 21/50 Sâd 38/29 Âl-i İmrân 3/96 Meryem 19/31 Mü'minûn 23/29 Kâf 50/9 Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 14 - Zemahşerî, age., III, 15.
• 15 - Taberî, age., XVI, 81.
• 16 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Meryem 19/14, 32; Kasas 28/19; Mü’min 40/35; Kâf 50/45.
  • Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Kasas 28/19 Mü'min 40/35 Kâf 50/45
• 17 - Taberî, age., XVI, 82.
• 18 - Nisâ’ 4/156. 19 - Mâide 5/17, 72-73. 20 - Tevbe 9/30. 21 - Yûnus 10/32.
  • Nisâ 4/156 Mâide 5/17 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Yûnus 10/32
• 22 - Buhârî, Enbiyâ, 48. 23 - Müslim, Fedâil, 42.
• 24 - Buhârî, Enbiyâ, 48. 25 - Ahmed b. Hanbel, III, 153. Benzer başka bir rivâyet için bk. Ahmed b. Hanbel, II, 241.
• 26 - Hz. Peygamber’e yönelik aşırı yüceltmeci ve aşırı indirgemeci yaklaşımlar ile Kur’ân’ın inşa ettiği konumu hakkında geniş değerlendirmeler için bk. Mustafa İslâmoğlu, Üç Muhammed: İki Tasavvur Bir Gerçek, İstanbul, 2004. 27 - Buhârî, Husûmât, 1. Benzer başka bir rivâyet için de ayrıca bk. Müslim, Fedâil 42; Ebû Dâvûd, Sünne, 13.
• 28 - Buhârî, Husûmât, 1.
• 29 - Buhârî, Menâkıb, 1; Müslim, Fedâil 43. 30 - Şu‘arâ 26/214.
  • Şu‘arâ 26/214
• 31 - Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. 32 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Menâkıb, 13; Müslim, İman, 351; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23; Ahmed b. Hanbel, I, 206; II, 350, 399, 499. 33 - Hz. Peygamber’in kendisinin diğer peygamberlerden üstün tutma yarışını reddettiği örnekler bağlamında kendisinin değil “Hz. İbrâhim’in yeryüzünün en hayırlısı olduğu” (Hadis için bk. Müslim, Fedâil 41 (Bâbu Fedâili İbrâhim), Ebû Dâvûd, Sünne, 13), ayrıca hiç kimsenin “Ben Yûnus b. Mettâ’dan daha hayırlıyım” diyemeyeceği (Buhârî, Enbiyâ 35; Müslim, Fedâil 42, 43; Ebû Dâvûd, Sünne, 13) şeklinde de ifadeleri hadis kaynaklarında mevcuttur. Aynı şekilde başka rivâyetlerde de onun bütün mahlükattan üstünlüğü anlamında da hadis kaynaklarında özellikle “Fedâil” bahislerinde rivâyetler vardır. Ancak biz Kur’ân ile örtüşmesi bağlamında aşırı yüceltmeciliği içeren rivâyetlerin Hz. Peygamber’e aidiyetinin sorgulanması gerektiğini ya da mümkünse tevil edilmesi gerektiğini düşünmekteyiz.
• 34 - İsrâ’ 17/93; Kehf 18/110; Fussılet 41/6. 35 - En‘âm 6/50. 36 - Enbiyâ’ 21/34; Zümer 39/30. 37 - Aşırı yüceltmecilik konusunda ve bu alıntı için bk. Mehmet Sait Hatiboğlu, “Hz. Peygamber’i Yanlış Yorumlama Tezahürleri”, Müslüman Kültürü Üzerine, Ankara, 2004, s. 145-156. 38 - Geniş açıklamalarımız için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 364-370.
  • İsrâ 17/93 Kehf 18/110 Fussilet 41/6 En‘âm 6/50 Enbiyâ 21/34 Zümer 39/30
• 39 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 40 - Tevbe 9/30. 41 - Mâide 5/18.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 42 - En‘âm 6/100-101; Kehf 18/4-5; Meryem 19/88-95. 43 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Mü’minûn 23/91; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/158; Cinn 72/3.
  • En‘âm 6/101 Kehf 18/5 Meryem 19/95 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Mü'minûn 23/91 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/158 Cinn 72/3
• 44 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 45 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 46 - Mustafa Öztürk, age., s. 792. 47 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 48 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 49 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 50 - Hûd 11/17; Ra‘d 13/36; Meryem 19/37; Ahzâb 33/20, 22; Sâd 38/11, 13; Mü’min 40/5, 30; Zuhruf 43/65.
  • Hûd 11/17 Ra‘d 13/36 Meryem 19/37 Ahzâb 33/20 Ahzâb 33/22 Sâd 38/11 Sâd 38/13 Mü'min 40/5 Mü'min 40/30 Zuhruf 43/65
• 51 - Semerkendî, age., II, 393; Taberî, age., XVI, 85-86. 52 - Zuhruf 43/59.
  • Zuhruf 43/59
• 53 - Bakara 2/79. 54 - Enbiyâ’ 21/18. 55 - Zümer 39/22. 56 - Câsiye 45/7. 57 - Hümeze 104/1. 58 - Mutaffifûn 83/1. 59 - Mâ‘ûn 107/4. 60 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 61 - Fussılet 41/6. 62 - Zuhruf 43/65. 63 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 64 - Semerkandî, age., III, 349. 65 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75.
• 66 - Zemahşerî, age., III, 16.
• 67 - Kasas 28/4. 68 - Âl-iİmrân 3/103, 105; En‘âm 6/159; Enfâl 8/46; Mü’minûn 23/53; Rûm 30/31-32.
  • Kasas 28/4 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/105 En‘âm 6/159 Enfâl 8/46 Mü'minûn 23/53 Rûm 30/32
• 69 - Râzî, age., XXI, 221.
• 70 - Âl-i İmrân 3/64; En‘âm 6/74; A‘râf 7/60; Meryem 19/38; Enbiyâ’ 21/54; Şu‘arâ’ 26/97; Kasas 28/85; Lokmân 31/11; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/24; Yâsîn 36/24, 47; Zümer 39/22; Zuhruf 43/40; Ahkâf 46/32; Cum‘a 62/2; Mülk 67/29. 71 - Yûsuf 12/8, 30. 72 - Hâkka 69/50. 73 - Zümer 39/56.
  • Âl-i İmrân 3/64 En‘âm 6/74 A‘râf 7/60 Meryem 19/38 Enbiyâ 21/54 Şu‘arâ 26/97 Kasas 28/85 Lokmân 31/11 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/24 Yâsîn 36/24 Yâsîn 36/47 Zümer 39/22 Zuhruf 43/40 Ahkâf 46/32 Cum‘a 62/2 Mülk 67/29 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/30 Hâkka 69/50 Zümer 39/56
• 74 - Âl-i İmrân 3/156; En‘âm 6/61; Enfâl 8/36; Meryem 19/39; Yâsîn 36/30; Zümer 39/56; Hâkka 69/50.
  • Âl-i İmrân 3/156 En‘âm 6/61 Enfâl 8/36 Meryem 19/39 Yâsîn 36/30 Zümer 39/56 Hâkka 69/50
• 75 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 76 - Kasas 28/88; Rahmân 55/26.
  • Kasas 28/88 Rahmân 55/26