Şems Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 15 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “Güneş” anlamındaki الشَّمْس eş-şems kelimesinden alan Şems sûresi, iniş sırasına göre 28, resmî sıralamada ise 91. sûredir.

Şems sûresinin, resmî sıralamada öncesindeki Beled sûresiyle çeşitli yönlerden anlam bağı vardır. Bu çerçevede her iki sûrenin de “yeminlerle başlaması, insanın yaratılış özellikleri, bunların olumsuz yönde işletilmesi, inkârcı azgınların azapla buluşturulacağı gerçeği” gibi konuları zikredebiliriz.

Yüce Allah, Şems sûresinde “Güneş’e ve (gün boyu devam eden) aydınlığına, o (Güneş)i takip ettiğinde Ay’a, onu (Güneş’in ışığını) açığa çıkarttığında gündüze, (ışığını) örttüğünde geceye, gökyüzüne (uzaya) ve onu bina eden (kuvvet)e, yeryüzüne ve onu yapıp döşeyen (kudret)e, nefse ve onu düzenleyen (yaratılış amacına uygun birtakım kabiliyetler veren güc)e, sonra da (nefse) kötülük ve (kötülükten) korunma (gücü)nü ilham eden (eşsiz iradey)e yemin olsun” şeklinde yedi varlığa yemin ederek, insanların yaratılış özelliklerini gündeme getirmektedir.

Kendilerine yemin edilen bu varlıklar önemli olsa da, gözden kaçırılmaması gereken nokta, o varlıkları yaratan güce dikkat çekilmesidir. Çünkü yeminlerden sonra gelen ilk cümlede insanın yaratılışına, bir anlamda fıtrat hamuruna Yüce Allah’ın yerleştirdiği fucûr ve takvâ özelliklerinden söz edilmekte, sonrasında ise yeminlerin gerekçesi “(nefsini kötülüklerden) arındıran kişi kurtuluşa ermiştir. Onu (kötülüklere) gömen de ziyana uğramıştır” ifadesiyle dile getirilmektedir.

11. âyetten itibaren, yaratılışın asıl amacı, varlıklara bakarak yaratıcıyı bulmak veya âlemden Allah’a ulaşmak olduğu için, bu gerçeği fark edemeyenler, Semûd kavmi örneğiyle tanıtılmakta, verilen nimetlerin ve sunulan imkânların farkına varılmaması durumunda, yaşanacak felakete ve ibret içerikli sonuçlara vurgu yapılmaktadır.

Âyet sonlarındaki hâ zamiriyle sağlanan ses uyumu, sûrenin bütün âyetlerinin aynı anda indirildiğinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

Yüce Allah, Şems sûresinin son grup âyetinde geçmiş bir ümmetin, kendilerine sunulan bir imtihana ve peygamberlerine nasıl saygısızlık yaptıklarını, sunulan imtihanı (deveyi) nasıl yok ettiklerini ve kendi sonlarından nasıl korkmadıklarını bir ibret levhası olarak dikkatlere sunmaktadır.

a) Semûd Kavmi, Azgınlıkları ve Sonları

Yüce Allah, sûrenin 11-13. âyetlerinde “Semûd (kavmi) azgınlığı yüzünden (Allah’ın elçisini veya gerçeği) yalanlamıştı” buyurmakta, sonrasında Semûd kavminin elçi öğretisinin sembolü olan deveyle ilgili şuları yaptıklarını ifade etmektedir: “Onların en bedbahtı (deveyi kesmek için) ileri atıldığında, Allah’ın elçisi (Sâlih) onlara, ‘Allah’ın devesine ve onun su hakkına dokunmayın!’ demişti.”

ı. Semûd Kavminin Yalancılığı

كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوٰيهَا “Semûd (kavmi) azgınlığı yüzünden (gerçeği) yalanlamıştı.”

Âyetteki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; ثَمُودُ semûdü kelimesi “Semûd (kavmi)”; بِطَغْوٰيهَا bitağvâhâ ifadesi ise “onların azgınlığı sebebiyle” demektir.

Burada Semûd kavminin gerçekleri yani risâlet öğretilerini neden yalanladığı gündeme getirilmektedir.

Bu sûrede, özellikle sûrenin tam da bu bölümünde sözün neden Semûd kavmine getirildiği ve konunun sûre bütünlüğüyle nasıl bir anlam ilişkisine sahip olduğu merak edilebilir. Şems sûresinde yemin edilen varlıklardan sonra gelen âyetlerde, insanın suç işlemeye ve kötülüklerden korunmaya müsait bir yaratılışa sahip kılındığı belirtilmektedir.

İşte bu âyetlerde, suç işlemeye dair bir örnek olarak Semûd kavmi zikredilmekte, âyette genel olarak verilen mesaj örneklendirilerek daha kolay anlaşılır hale getirilmektedir.

Muhtemelen, Kur’ân’ın indirildiği dönem Arapları bu kavim hakkında bilgi sahibiydiler ve onlar da Hz. Peygamber’in risâletle görevlendirilmesine benzer şekilde tepki duymuşlardı. Örnekler öncelikle muhatapların durumuna göre verileceği için, o dönem Mekke müşriklerinin durumuyla Semûd kavmininkinin birbirine benzediğini ve bu nedenle bu örneğin seçildiğini belirtebiliriz.

Şu‘arâ’ 26/141 ve Fecr 89/9’da da açıkladığımız üzere, ثَمُود semûd kelimesi, “az su” anlamındaki s-m-d kökünden türetilmiştir. Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd kavmi, bugün Medâin-i Sâlih diye bilinen, Arabistan’ın kuzeyinde bulunan kaya kentlerinden oluşan bölgede yaşamışlardı.

Bu âyette Semûd kavminin, Hz. Sâlih’i yalanladıklarına ve azgınlıkta hayli ileri gittiklerine işaret edilmektedir. Kur’ân’da 21 sûrede Hz. Sâlih ve Semûd kavmi hakkında detay denebilecek bilgilere yer verilmekte,(1) bu sûrede ise konu can alıcı noktalarıyla ele alınarak özetlenmektedir.

İnsanlar, Yüce Allah’ın kendilerine verdiği “yoldan çıkma yeteneğini” kontrol altına almayı, yani takvâyı devreye sokmayınca azgınlaşmış olurlar. Yaratılışta potansiyel olarak sahip olunan ve “fucûr” denilen yoldan çıkmanın bir örneği Semûd kavmidir.

Onlar azgınlığı tercih etmişler, kendilerine sunulan gerçeği dikkate almamışlar, azgınlığın doğal sonucu olarak da hakkı ve hakikati yalanlamışlardı. İşte böylece, gerçeği yalanlamanın, peygambere itibar etmemenin, ilâhî bilgi ve yönlendirmelere kulak tıkamanın nelere mal olacağının tipik örneği verilmektedir.

ıı. Saldırganlıkları ve Hz. Sâlih’in Uyarısı

اِذِ انْبَعَثَ اَشْقٰيهَا فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّٰهِ نَاقَةَ اللّٰهِ وَسُقْيٰيهَا “Onların en azgını (deveyi kesmek için) ileri atılmıştı. Allah’ın elçisi (Salih) onlara ‘Allah’ın devesine ve onun su hakkına (dokunmayın)’ demişti.”

Âyetteki اِذ iz edatı “hani, çünkü”; انْبَعَثَ inbe‘ase fiili “ileri atılmıştı, göndermişti”; اَشْقٰيهَا eşkâhâ ifadesi “onların en azgın olanı”; فَقَالَ fe kâle fiili “(şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; رَسُولُ اللّٰهِ rasûlüllâhi tamlaması “Allah’ın elçisi, Sâlih”; نَاقَةَ اللّٰهِnâkatellâhi tamlaması “Allah’ın (imtihana konu ettiği) devesine (dikkat edin)”; وَسُقْيٰيهَاve sukyâhâ ifadesi ise “ve onun (devenin) su içme hakkına da” demektir.

Burada Semûd kavminin en azgın ferdinin ileri atılmasında Hz. Sâlih’in onlara yönelik uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. اِذِ انْبَعَثَ اَشْقٰيهَا “Onların en azgını (deveyi kesmek için) ileri atılmıştı.” Bu âyette Semud kavminin eylemini ifade eden ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen انْبَعَثَ inbe‘ase fiili ba‘s kökünden türetilmiştir. Bu kalıp, “etkilemek, etkilenmek veya birinin bir teklifini kabul etmek” anlamına gelen “mutâva‘at” kalıbıdır.

Söz konusu fiilin bu kalıpta getirilmiş olması, çok önemli bir gerçeğin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Bu kalıptan da anlaşılabildiği gibi, Semûd kavminin en azgın, en zorba ve eşkıya olan ferdi ileri atılmıştı; ancak bu hareket bir kışkırtma veya bir teklifin sonucu gerçekleşmişti.

Kamer 54/29’da da belirtildiği gibi, toplumun büyük çoğunluğu Hz. Sâlih’e karşı bir tutum sergilemiş, arkadaş dedikleri kişiyi çağırmışlar, fikir birliği içerisinde karar vermişlerdi. Verilen kararın uygulanması için gerçekleştirilen teklifi, içlerinden en azgın olanı kabul etmiş ve uygulamak üzere ileri atılmıştı. Âyetteki انْبَعَثَ inbe‘ase fiili, işte bu pazarlığın ve teklifin kabul edildiğini ortaya koyan bir kalıpta sunulmuştur.

Hem bu âyette hem de diğer sûrelerde bu eylemi yapanlar “bütün bir toplum” olarak nitelendirilmekteyken, Kamer 54/29’da bu işi bir kişinin yaptığı belirtilmektedir. Bu nedenle âyetler arasında bir uyumsuzluk olma ihtimali söz konusu olabilirdi.

İşte انْبَعَثَ inbe‘ase fiili, olayın toplumun kışkırtmasıyla hareketlendiğini ve içlerinden birinin bunu yaptığını ortaya koyarak önemli bir sorun giderilmiş olmaktadır.(2) Sonuçların hepsini kuşattığını gösteren sonraki âyetlerdeki zamirler de bunun bir göstergesidir.

Bu âyette “ileri atılan kişi”nin kimliği ve adının ne olduğu belirtilmemektedir. Bu üslup, Kur’ân’ın evrensel mesajlar içerdiğinin bir sonucu olarak görülebilir. Olayların şekli, oluş yeri ve zamanı hakkında detaylı bilgi verilmemesi, şahısların deşifre edilmemesi şu noktaları vurgulamak için olabilir:

Söz konusu en azgın kişinin ileri atılmasının nedeni bağlamında Hz. Salih’in sözleri bir sonraki âyette şu şekilde ele alınmaktadır:

2. فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّٰهِ نَاقَةَ اللّٰهِ وَسُقْيٰيهَا “Allah’ın elçisi (Salih) onlara ‘Allah’ın devesine ve onun su hakkına (dokunmayın)’ demişti.” Yüce Allah bu âyette azgınlık yapan Semûd kavmine elçileri olan Hz. Salih’in yaptığı uyarı hakkında bilgi vermektedir.

A‘râf 7/73’te de belirttiğimiz üzere, نَاقَة اللّٰهِ nâkatullâh ifadesi “Allah’ın (imtihana konu ettiği) devesi” anlamına gelmektedir. Bu tamlamayı “Allah’a ait olan, yani Allah’ın yarattığı dişi deve” şeklinde de tercüme etmek mümkündür.

Beytullâh tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygın kıldığı ev” veya şe‘âirullâh tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygıdeğer kıldığı semboller” ya da rûhullâh ifadesi nasıl ki “Allah’ın yarattığı ruh” manasına geliyorsa, bu ifade de benzer bir hakikati karşılamakta, “Yüce Allah’ın saygın kıldığı ve insanların imtihan edilmesine konu edindiği dişi bir deve” anlamına gelmektedir.

نَاقَةَ اللّٰه nâkatullâh ifadesinin başında gizli bir “sakındırma” ifadesinin bulunduğu kabul edilir. Buna göre “Allah’ın devesine dikkat edin; ona ve su içme hakkına saygılı olun” anlamının kast edildiğini belirtmek durumundayız.

Bu açıklamalarımızın ardından şimdi de söz konusu tamlamanın muhtemel anlamlarını hatırlatmak istiyoruz.

a) نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, Kamer 54/27-28’de de belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın Semûd kavmini kendisiyle imtihan ettiği bir hayvandır. O toplumun ve bu hayvanın sudan içmeleri bir sıraya tâbi tutulmuş ve bu işlemin nöbetleşe gerçekleştirileceği hükme bağlanmıştı.

Esasında bu işlem, söz konusu kavme uygulanan bir imtihandı; ancak bu kavim kendilerinden istenen davranışı ortaya koymak, yani hayvana da sudan yararlanma imkânı vermek bir yana, ona hiç hak etmediği bir muameleyi reva görmüşlerdi.

b) نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, bir taraftan hayvanların sahipsiz olmadığını ortaya koyarken, diğer taraftan da “hayvan hakları”nı gündeme getirmiş olmaktadır.(3) Sahipsiz veya kimsesiz sanılan varlıkların sahibi ve kimsesi olan Yüce Allah, peygamberleri aracılığıyla çeşitli varlıklara sahip çıkılmasını öğütlemekte ve toplumlardan da bu tür emirlere azami dikkat göstermelerini istemektedir.

c) نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, toplumun ortak malı anlamında “kamu malları”nı(4) da nitelendiriyor olabilir. Bu durumda, belli bir şahsın olmasa da, bütünüyle toplumun yararına sunulan ortak alan ve malların tıpkı şahıs malları gibi saygıdeğer olduğu, onlara karşı hassas ve duyarlı davranılması gerektiği, sorumsuz ve duyarsız davranışların büyük felaketlere neden olacağı ortaya konulmaktadır. Buradan hareketle, ilâhî öğretide hayvan haklarının ihmal edilmediği ve kâinatta hiçbir şeyin plansızlığa terk edilmediği hafızalara kazınmaktadır.

d) نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, “Allah’ın insanlığa sunduğu ilâhî semboller” manasına da gelebilir. Yüce Allah, sembollerine karşı saygısızlık yapanları, hak ettikleri şekilde karşılayacak ve onları cevapsız bırakmayacaktır. Bu semboller, bazen kâinat kitabının değişik âyetlerinden de olabilir. İşte burada “dişi deve” örneği ile kâinat âyetlerine saygının öğretilmesi amaçlanmış olabilir.

Sonuç olarak, bu deve her neyi temsil ederse etsin, Yüce Allah’ın yasaklarına karşı hassas davranmak kul olmanın gereğidir; çok da sorgulanma kabul etmez. Kula düşen görev, Yüce Allah’a kulluk etmesidir, vesselâm.

b) Semûd Kavminin Psikolojisi

Yüce Allah, sûrenin 14-15. âyetlerinde Semûd kavminin Hz. Salih’in tebliğ ettiği değerlere karşı “(Ama) onlar, onu (elçiyi) yalanlamışlar ve o (deve)yi de kesmişlerdi” tavrını gösterdiğini, (Bunun üzerine), Rablerinin de günahları sebebiyle onları kahredip hepsini yerle bir ettiğini haber vermektedir.

ı. Semûd Kavminin Sonu

فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوّٰيهَا “(Fakat) onlar onu (elçiyi) yalanlamış ve o (deve)yi de hunharca katletmişlerdi. (Bunun üzerine), Rableri günahları sebebiyle (orayı) başlarına geçirmiş ve orayı yerle bir etmişti.”

Âyetteki فَكَذَّبُوهُ fe kezzebûhu fiili “onu yalanlamışlardı”; فَعَقَرُوهَا fe ‘akarûhâ fiili “ve onu katletmişlerdi, kesmişlerdi”; فَدَمْدَمَ fe demdeme fiili “kahretmişti, cezalandırmıştı”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onları”; رَبُّهُمْ rabbuhum ifadesi “onların Rabbi”;بِذَنْبِهِمْ bi zenbihim ifadesi “onların günahları nedeniyle, suçları sebebiyle”; فَسَوّٰيهَا fe sevvâhâ fiili ise “ve onları yerle bir etmişti” demektir.

Burada Semûd kavminin, kendilerine sunulan imtihanın gereğini yapmak bir tarafa, peygamberleri olan Hz. Sâlih’e hiç itibar etmedileri ve onu yalanladıkları gündeme getirilmektedir.

Sûrenin sonunda Semûd kavminin azgınlığının sebepleri, azgınlıkları sebebiyle Yüce Allah’ın onlara verdiği ceza ve onların psikolojik durumları ele alınmaktadır.

1. Semûd kavmi sahipsiz ve belki de gereksiz gördükleri deveyi hunharca katlettiler. Hûd 11/65 ve Şu‘arâ’ 26/157’de de geçen عَقَرُوا ‘akarû çoğul fiili, “hayvanın ayaklarının kesilerek veya kırılarak yere düşürülmesi, sonra da boğazlanması” anlamına gelmektedir. Bu tür bir işkenceyle hayvan boğazlama işleminin, İslam öncesi Araplarda da var olduğu ifade edilmektedir.(5)

Âyette bu tür bir öldürme eylemine dair ayrıntı verilme nedeni, benzer bir barbarlığın ve gaddarlığın başkaları tarafından da yapılmaması gereğini bütün insanlığa kavratmaktır. Konunun ele alındığı A‘râf 7/77, Hûd 11/65, Şu‘arâ’ 26/157, Kamer 54/29, Şems 91/14. âyetlerde de konuyla ilgili olarak hep aynı fiil kullanılmakta ve yapılan işlemin hunharca bir katl eylemi olduğu ortaya konulmaktadır. Bu arada İsrâ’ 17/59’da da bu eylem için zalemû “zulmettiler” fiili kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Şems 91/12. âyette geçen انْبَعَثَ inbe‘ase fiilinin izahında, toplumun yaptığı teklifi en azgın olanının kabul edip ileri atıldığını ifade etmiştik. Yapılan işlemin bütünüyle topluma ait olduğunun en belirgin göstergelerinden biri, işte bu âyetteki zamirlerin çoğul getirilmeleridir.

Toplumun çok büyük bir kısmı Hz. Sâlih’i yalanlamıştı; bir kişi ileri çıkıp öldürmeyi gerçekleştirmiş olsa da, bu işi bütün toplum kararlaştırdığı için, öldürme eylemi hepsini içerecek şekilde çoğul olarak dile getirilmektedir. Bir eylemi bir grup kararlaştırıp bir kişi yapsa da o eylemden hepsi sorumlu olur. Bu nedenle, kesip öldürme işlemini ifade eden ‘akarû fiili çoğul olarak getirilmiştir.

2. Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan دَمْدَمَ demdeme fiili دمِ demme kökündendir ve “boya veya yaldız sürmek”, “kahretmek”, “bir şeyi bir şeye sürtüp sıvamak”, “şiddetli azap etmek”, “harap etmek” anlamlarına gelmekte ve bunun tekrarlandığı manasını içermektedir.

Çeşitli âyetlerde çeşitli kalıplarda zikredilen سَوّٰي sevvâ fiili ise “düzlemek”, “yerle bir etmek”, “tümünü yok etmek” anlamlarına gelmektedir. Aynı cümlede benzer anlamları olan iki fiilin birlikte kullanılması, yaşanan yıkımın şiddetini ortaya koymayı amaçlamış olmalıdır.

Gerçekte Semûd kavmi hem ilâhî emirlerin tebliğcisi Hz. Sâlih’i yalanlayarak büyük bir hata yapmıştı; hem de deveyi ayaklarını kırarak hunharca katletmişti. Nebe’ 78/26’da yer alan, “yapılana uygun karşılık” türünden, hak ettikleri gibi iki şiddeti ve dehşeti yaşamış oldular: Yüce Allah “onları kahretti” ve “hepsini yerle bir etti.” Onlar nasıl deveyi ayaklarını kırarak yerle bir ettiyseler, Allah da onları yerle bir etmişti.

Semûd kavmiyle ilgili bilgilerin yer aldığı sûrelere bakıldığında bunların er-racfeh “şiddetli bir sarsıntı”,(6) es-sayhah “şiddetli bir gürültü”,(7) sayha-i vâhıdeh “tek bir gürültü”,(8) es-sâ‘ıkah “yıldırım”(9) ve et-tâğıyeh “azgın bir felaket”(10) ile perişan bir hale getirilip(11) yerle bir edildikleri(12) ifade edilmektedir.

3. Âyetteki سَوّٰي sevvâ fiiline “eşit yaptı” anlamı da verilebilir. Bu durumda, o toplumun sadece en aktif azgınlarının değil, o azgınlara engel olmayan veya seyirci kalan pasif suçluların da, aktif-pasif ayırımı yapmadan hepsinin aynı sonu paylaştıkları sonucu çıkar.(13)

4. Bu âyette dikkatlerden kaçırılmaması gereken bir başka nokta da, Semûd kavminin yaşadığı felaketin nedenine değinilmesidir. Yüce Allah, sebepsiz yere insanlara ceza vermez. Eğer bir ceza varsa bunun mutlaka bir nedeni vardır. İşte âyette cezanın, بِذَنْبِهِمْ bi zenbihim ifadesi gereği, “günahları nedeniyle” gerçekleştirildiği belirtilmektedir. Azaba uğratılmak bir sonuçtur; bunun sebebi ise insanların kendi hür iradeleriyle yaptıkları eylemlerdir.

Kur’ân’da bu türden verilen azap içerikli bilgilerin hepsinde sebep-sonuç ilişkisi aranmalı ve hangi tür olayların nasıl sonuçlara neden olduğu araştırılıp tespit edilmelidir. Zaten bunca kıssanın Kur’ân’da yer almasının temel amacı “kıssalardan hisse çıkartılması”dır.

ıı. Semûd Kavminin Cüreti

وَلَا يَخَافُ عُقْبٰيهَا “(Bu toplum) kendi sonundan da korkmuyordu.”

Âyettekiوَلَا يَخَافُ ve lâ yehâfü fiili “ve korkmaz, korkmuyor(du)”; عُقْبٰيهَا ‘ukbâhâ ifadesi ise “onun, onların akıbetinden, sonundan” demektir.

Burada Semûd kavminin duyarsızlığı ve umursamazlığı gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin muhtemel üç anlamı vardır:

1. Semûd kavmi, peygamberlerini yalanlarken ve deveyi hunharca katlederken kendi sonlarını düşünmüyor, bu sebeple başlarına herhangi bir felaketin geleceğini de hiçbir şekilde hesaba katmıyorlardı. Hesap etmedikleri şey başlarına gelmiş, hak ettikleri azap daha dünyadayken onları yakalamıştı.

2. Bu âyeti, “Allah, onlara ceza vermekten çekinmez” şeklinde tercüme edenler de vardır. Hatta Râzî, bu anlamı ilk tercih olarak ele almıştır.(14) Bu durumda, önceki âyette yer alan دَمْدَمَ demdeme ve سَوّٰي sevvâ fiillerinin faili olan Yüce Allah, buradaki يَخَافُ yehâfü fiilinin de faili olarak kabul edilmiştir.

Dolayısıyla Cenâb-ı Hakk, yaptığı cezalandırma işlemi nedeniyle hiç kimseden korkmadığını beyan etmiş demektir. Zaten, “Senin Rabbin, dilediğini yapabilendir”,(15) “Dilediğini yapandır”(16) ve “O, yaptığından sorumlu tutulamaz; diğer putlar ise sorguya çekileceklerdir”(17) gibi âyetler de bu anlamı açıkça ve kapsam olarak desteklemektedir.

3. Şems sûresinin bu son âyetini Hz. Sâlih ile ilişkilendiren yorumlara da rastlanmaktadır.(18) Bu takdirde anlam, “Sâlih, onların cezalandırılması neticesinden korkmamaktadır” şeklini alır. Aslında azaptan korkmamak veya o azaptan kurtarılmış olmak anlamında(19) elbette bu anlam da doğru kabul edilebilir.

Bizim tercihimiz ise, söz konusu cümlenin o kavme ait bir niteliği ortaya koymakta olduğu şeklindedir. Toplumun bozuk hali ve isabetsiz davranışlarının gözler önüne serilmesinin nedeni şudur:

Semûd kavmini böyle davranmaya sevk eden asıl neden, Yüce Allah’ın gücüne, kudretine inanmamaları ve O’nun benzer davranışları yapanlara uyguladığı muameleden ibret almamalarıdır. İşte bu noktada, bizlere de şu hatırlatma yapılmaktadır: Ders almayanlar öncekilerin sonuçlarını paylaşmak zorunda kalırlar.

Dahhâk’in Hz. Ali’den naklettiği rivayetine göre, Nebî (as), Hz. Ali’ye “Önceki milletlerin içinde en azgın olanı hangisiydi, bilir misin?” diye sorunca, o, “Allah ve Elçisi daha iyi bilir” cevabını vermiş; bunun üzerine Nebî (as), “Deveyi hunharca katledenler”(20) buyurarak, bu kavmin en azgın topluluk olduğuna vurgu yapmıştır.

- Kıssanın Asıl Mesajı

Kur’ân kıssalarında mesajın evrenselliğinin sağlanması ve çağlar üstü bir mahiyet arz etmesi için şahısların isimleri, yaşanan olayların yeri ve zamanı hakkında detaylı bilgi özellikle verilmemiştir. Şekil ve boyut farklılıkları olsa da özü itibariyle benzer olayların yaşanabileceğine dikkat çekilerek, bütün anlatılanların bir ders içerdiği belirtilmiştir.

İlâhî irade bütün varlıklar için bir yaratılış amacı takdir etmiş, hiçbir şeyin anlamsız ve boşuna yaratılmadığı Kur’ân’da beyan edilmiştir. Bu cümleden olarak, Yüce Allah, sahipsiz ve kimsesiz sanılan varlıkların sahibi ve kimsesi olduğunu hatırlatarak, özellikle insanların bu anlamda daha duyarlı olmalarını istemiş ve çeşitli denemeler ortaya koymuştur.

Bu denemeler bazen iki melik,(21) bazen bir rüya,(22) bazen bir ağaç,(23) bazen bir sayı,(24) bazen de bir deve olarak(25) sunulmuştur; böylece, insanların ilâhî iradeye aykırı bir tutum sergilememesi kendilerinden istenmiştir. Bu denemelerden, Şems sûresinde yer alan “deve” örneğinde, başkalarının da bu âlemde hakkı olduğu bilinci insanlara kazandırılmak istenmektedir.

O dönem insanlarının yaptığı türden eylemler bugün şekil değiştirmiş olsa da devam etmektedir. Bugün de gelecekte de, ilâhî talimatlara kulak asmayan, mukaddes değerlere itibar etmeyen, onlara karşı saygısızlık yapan, onları ciddiye almayan, peygamberlerin ilettiği ilkeleri hayattan dışlayan, onların modasının geçtiğini söyleyerek adeta Yüce Allah’a akıl vermeye kalkışıp, O’na din öğretme cür’etinde bulunanlar olursa, Semûd kavminin yaşadığı acı son onları da beklemektedir. Birbirini kışkırtıp haktan uzaklaştırmaya çalışanların hepsi, ortak sonu yaşayacaklardır. Sûrede bütünüyle verilmek istenen asıl mesaj bu olsa gerektir.

Sözün özü şu ki, yapılan haksızlıklar yapanın yanına kâr kalmaz. Bu haksızlıklar hangi varlığa karşı ve her ne amaçla yapılmış olursa olsun, hayatın ve varlıkların asıl ve gerçek sahibi Yüce Allah’ın istediği şekil ve doğrultuda davranmayıp küstahlaşanlar, bunun faturasını ağır bir şekilde ödeyeceklerdir.

İnsanlardan beklenen şey, mümkün olduğu kadar hatadan uzak kalmayı başarmalarıdır. Bu mümkün değilse hatada ısrar etmemeleridir. Bu arada özür dilemeyi hiç ama hiç unutmamalarıdır. Hatasını itiraf edip dönenler “adam” olurken, hatasında ısrar edenler ve bu ısrarla ölenler, ebediyyen ilâhî huzurdan kovulmayı hak edeceklerdir.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/73-79; Tevbe 9/70; Hûd 11/61-68, 89; İbrâhim 14/9; Hıcr 15/80-84; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42; Furkân 25/38; Şu‘arâ’ 26/141-159; Neml 27/45-53; ‘Ankebût 29/38, 40; Sâd 38/13; Mü’min 40/31; Fussılet 41/17; Kâf 50/12; Zâriyât 51/43-45; Necm 53/51; Kamer 54/23-31; Hâkka 69/5; Burûc 85/18; Fecr 89/9.
  • A‘râf 7/79 Tevbe 9/70 Hûd 11/68 Hûd 11/89 İbrâhîm 14/9 Hicr 15/84 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Furkân 25/38 Şu‘arâ 26/159 Neml 27/53 ‘Ankebût 29/38 ‘Ankebût 29/40 Sâd 38/13 Mü'min 40/31 Fussilet 41/17 Kâf 50/12 Zâriyât 51/45 Necm 53/51 Kamer 54/31 Hâkka 69/5 Burûc 85/18 Fecr 89/9
• 2 - Bu önemli inceliği ortaya koymadaki kaynağımız Mustafa İslâmoğlu’dur (bk. İslâmoğlu, age., s. 1263’te 11. not).
• 3 - Bu yorum için bk. Bayraklı, age., XXI, 160.
• 4 - Bu yorum için bk. İslâmoğlu, age., s. 1263’te 12. not.
• 5 - Esed, age., s. 288’de 61. not.
• 6 - A‘râf 7/78. 7 - Hûd 11/67; Hıcr 15/83. 8 - Kamer 54/31. 9 - Fussılet 41/17; Zâriyât 51/44. 10 - Hâkka 69/5. 11 - Furkân 25/39; Neml 27/51. 12 - Şems 91/14.
  • A‘râf 7/78 Hûd 11/67 Hicr 15/83 Kamer 54/31 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44 Hâkka 69/5 Furkân 25/39 Neml 27/51 Şems 91/14
• 13 - Bu anlam için bk. Semerkandî, age., III, 586; Taberî, age., XXX, 215; Râzî, age., XXXI, 195-196; Yazır, age., IX, 247.
• 14 - Râzî, age., XXXI, 196; Yazır, age., IX, 248.
• 15 - Hûd 11/107. 16 - Burûc 85/16. 17 - Enbiyâ’ 21/23. 18 - Râzî, age., XXXI, 196; Yazır, age., IX, 249. 19 - Hûd 11/66.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23 Hûd 11/66
• 20 - Semerkandî, age., III, 587.
• 21 - Bakara 2/102. Bu kelime melek şeklinde de okunmaktadır. 22 - İsrâ’ 17/60. 23 - Sâffât 37/63. 24 - Müddessir 74/31. 25 - Kamer 54/27.
  • Bakara 2/102 İsrâ 17/60 Sâffât 37/63 Müddessir 74/31 Kamer 54/27