Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 27-34. âyetlerinde iki âdemoğlunun kurban sunumuyla ilgili imtihanını, kıskançlığın insana neler yaptırdığını, insan öldürmenin ne kadar büyük bir suç olduğunu ve buna göre de cezasının bulunduğunu, tevbe edenleri ise bağışalayacağını dile getirmektedir.

a) İki Âdemoğlunun İbretlik Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 27-31. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve muhataplarına iki âdemoğlunun haberini gerçek olarak anlatmasını emrederek konuyla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Hani birer kurban takdim etmişlerdi de birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti. (Kabul edilmeyen kişi, diğerine), ‘Andolsun seni öldüreceğim’ demişti. Diğeri de şöyle demişti: Allah sadece ve sadece takvâ sahiplerinden kabul eder. Andolsun ki sen, öldürmek için bana elini uzatsan (bile) ben sana, öldürmek için hiçbir şekilde el uzatacak değilim. Muhakkak ki ben, âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım. Ben istiyorum ki, sen, hem benim günahımı (beni öldürme günahını) hem de (daha önce işlediğin) kendi günah(lar)ını yüklenip ateşe atılacaklardan olasın; zalimlerin cezası işte budur.”

Ardından, katil olanın nefsi onu, kardeşini öldürmeye itmiş ve onu öldürmüştü; bu yüzden de kaybedenlerden olmuştu. Derken Yüce Allah, kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini ona göstermek için yeri eşeleyen bir karga göndermişti. (Katil kardeş) “Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar da mı olamadım ki kardeşimin cesedini gömeyim” demiş ve pişmanlık duyanlardan olmuştu.

ı. Kurban Sunmaları

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَاَ ابْنَيْ اٰدَمَ بِالْحَقّ اِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ اَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْاٰخَرِ قَالَ لَاَقْتُلَنَّكَ “Onlara, iki âdemoğlunun (şu) haberini gerçek olarak tilâvet et (okuyup aktar): Hani birer kurban sunmuşlardı da birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti. (Kabul edilmeyen kişi, diğerine) ‘Şüphesiz ki seni öldüreceğim.’ demişti.”

Âyetteki وَاتْلُ vetlü emri “tilâvet et, aktar”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; نَبَاَ ابْنَيْ اٰدَمَ nebeebney âdeme tamlaması “iki âdemoğlunun haberini”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile, doğru olarak”; اِذْ قَرَّبَا iz karrabâ fiili “hani o ikisi sunmuşlardı”; قُرْبَانًا kurbânen kelimesi “bir kurban”; فَتُقُبِّلَ fe tukubbile edilgen fiili “kabul edilmişti”; مِنْ اَحَدِهِمَا min ehadihimâ ifadesi “onların bir tanesinden”; وَلَمْ يُتَقَبَّلْ ve lem yütekabbel edilgen fiili “ve kabul edilmemişti”; مِنَ الْاٰخَرِ mine’l-âhari ifadesi “diğerinden”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَاَقْتُلَنَّكَ le aktülenneke ifadesi ise “muhakkak ki seni öldüreceğim” demektir.

Burada iki âdemoğlunun Yüce Allah’a yakınlık amacıyla sunduğu kurbanlar ve sonuçta yaşananlar gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunun kendisinden öncesiyle anlam ilişkisi noktasında Râzî’nin yaptığı değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

- “Yüce Allah Mâide 5/11’de, ‘Ey iman edenler, Allah’ın üzerinizdeki nimetini düşünün! Hani bir güruh size ellerini uzatmayı kurmuştu da o, bunların ellerini sizden çekmişti’ buyurmuş, böylece bu âyetinde düşmanların müminleri çeşitli belâ ve sıkıntılar içine düşürmek istediklerini, ama ne var ki kendisinin onları lütuf ve keremiyle koruyup düşmanların o müminlere kötülük etmelerine engel olduğunu belirtmiştir. Daha sonra Yüce Allah, teselli ve bu durumları müminlerin kalplerine kolaylaştırmak için gerek dinî, gerekse dünyevî bakımdan kendilerine büyük nimetler verdiği kimseler hakkında insanların haset ve kıskançlıklarından dolayı dedikodular yaptıkları hususunda pek çok olay zikretmiştir. İşte böylece, ilk önce on iki nakîb (yönetici, uyarıcı) kıssasından, onlardan aldığı ahidden, sonra da yahudîlerin bu ahdi bozarak lanete ve kalp katılığına düştüklerinden bahsetmiştir.”

“Yine Yüce Allah, bundan sonra hrıstiyanların küfürlerinde alabildiğine ısrar etmelerinden, görüşlerinin yanlışlığına kesin olarak delâlet eden delillerin ortaya çıkmasından sonra bile, ‘teslîs’e inandıklarından, bunun ise sadece onların kendisine Hak dini, yani İslâm’ı vermiş olmasından ötürü Hz. Muhammed’e haset etmelerinden kaynaklanmış olduğunu belirtmiştir. Daha sonra da Hz. Mûsâ’nın, zorbalar ile savaşması ve kavminin diretip isyanda ısrar etmesinden bahsederek, Hz. Âdem’in iki oğlunun kıssasından ve Yüce Allah’ın kurbanını kabul etmiş olmasına haset ederek onlardan birinin diğerini öldürdüğünden bahsetmiştir.”

“Bütün bu kıssalar, Yüce Allah’ın nimet vermiş olduğu kimselere haset edildiğine delâlet etmektedir. Bu nedenle, Yüce Allah’ın Hz. Muhammed’e olan nimeti, nimetlerin en büyüğü olunca, hiç şüphesiz düşmanlarının onun hakkında her türlü tuzak ve hileler düzenleme hususunda ittifak etmiş olmaları hiç de uzak görülecek bir ihtimal değildir. İşte bu kıssaların zikredilmiş olması, yahudilerden bir topluluğun, Hz. Peygamber’e tuzak kurmayı ve onu çeşitli sıkıntı ve belâlara düşürmeyi kafalarında kurmuş olmalarından ötürü, Yüce Allah tarafından Hz. Muhammed’i bir teselli olmuş olur.”

- “Bu ifade, Yüce Allah’ın Mâide 5/15’te zikrettiği ‘Ey Ehl-i kitap, size kitaptan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi meydana vuran, birçoğundan da geçiveren peygamberimiz gelmiştir’ âyetiyle ilgilidir. Bu nedenle, gerek bu kıssa, gerekse bu kıssaya göre ‘kısas’ın farz kılınmış olması kitap ehlinin gizlediği Tevrat’ın sırlarındandır.”

- “Bu kıssa, kendinden önceki zorba kavim ile savaşmak hakkındaki kıssa ile ilgilidir. Buna göre kelamın takdiri şöyledir: pişmanlık ve günah işlemeleri sebebiyle meydana gelen yerinme hususunda atalarının yollarının tıpkı Hz. Âdem’in iki oğlundan birisinin diğerini öldürmeye yeltenmesi gibi olduğunu bilsinler diye Hz. Âdem’in iki oğlunun hadisesini anlat.”

- “Bu âyetin, Yüce Allah’ın, Mâide 5/18’de yahudi ve hrıstiyanlardan, ‘Biz Allah’ın evlatları ve dostlarıyız’ şeklinde naklettiği buyruğu ile ilgili olduğu da söylenmiştir. Yani, ‘Babasının Allah katında büyük bir nebî olması sebebiyle, isyan ettiğinde Hz. Âdem’in oğluna, babasının peygamber olması hiçbir fayda sağlamadığı gibi, yahudi ve hrıstiyanlara da küfürlerine karşılık, kendilerinin peygamber soyundan olmaları hiçbir fayda temin etmez’ demektir.”

- “Kitap ehli, sırf haset ve kıskançlıklarından dolayı, Hz. Muhammed’i inkâr edip onu kabul etmeyince, Yüce Allah onlara, Hz. Âdem’in oğlunun haberini ve kıskançlığının onu kötü bir neticeye sürüklediğini haber vermiştir ki bundan maksat, yahudileri bu kıskançlıklarından sakındırmaktır.”(1)

Burada yorumlayacağımız âyetlerin daha önceki bölümle ilişkisi noktasında dile getirilen bu yaklaşımları aktardıktan sonra şimdi âyetin izahına geçebiliriz.

1.وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَاَ ابْنَيْ اٰدَمَ بِالْحَقّ “Onlara, iki âdemoğlunun (şu) haberini gerçek olarak tilâvet et (okuyup aktar):” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına yönlendirdiği isteğini ve onların olumsuz cevaplarını haber verdikten sonra, bu defa kıskançlığın nelere sebebiyet verdiğini içeren “iki âdemoğlunun kıssası”nın gerçek bir şekilde muhataplara, bağlam gereği öncelikli olarak yahudilere aktarmasını Hz. Peygamber’e emretmektedir.

a) Âyette geçen وَاتْلُ عَلَيْهِمْ vetlü ‘aleyhim ifadesi “onlara tilâvet et” yani “onlara aktar, hatırlat”, “onların gündemine getir” gibi anlamlar içermektedir; konunun bilinen manada “okumak” anlamındaki tilâvetle hiçbir ilgisi yoktur. Bu arada, âyetteki نَبَاَ nebe’ sözcüğü de “haber” manasına gelmektedir. Âyette yer alan بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi bu konunun muhataplar arasında tartışıldığını, bu yüzden Kur’ân’daki anlatımın gerçeği gösterip ortaya koymakta olduğunu ve çok önemli bir de amacının bulunduğunu ispat etmektedir ki bu amaç, kıskançlığın ne kadar tehlikeli bir duygu olduğunu muhataplara öğretmektir.

ı. Burada geçen ابْنَيْ اٰدَمَ ibney âdeme ifadesi genelde âlimlerimiz tarafından “Hz. Âdem’in Hâbil ve Kâbil adındaki iki oğlu” şeklinde anlaşılmıştır.(2) Bu kabulün delillerinden birisi “Kitâb-ı Mukaddes, Tekvîn ıv, 1-16”da anlatılanlardır. Esasında bu delil bizce itibar edilmektense, iddiayı tartılışılır kılmakta daha etkilidir. Çünkü tahrife uğratıldığı bilinen bir metni Kur’ân âyetlerinin açıklanmasında delil kabul etmek son derece sakıncalı bir yaklaşımdır.

ıı. Bazı âlimlerimiz ise söz konusu ifadeden maksadı Hz. Âdem’in Hâbil ve Kâbil adındaki iki oğlu olarak değil de “herhangi iki âdemoğlu” şeklinde yorumlamışlardır ki bizim kanaatimiz de bu yöndedir. Nitekim bazı âlimlerimiz burada sözü edilenlerin İsrailoğullarına mensup iki kişi veye iki kardeş olduğunun da iddia edildiğini belirtmişlerdir.(3)

“Hasan el-Basrî ile Dahhâk’in görüşüne göre, Hz. Âdem’in birer kurban sunan iki oğlu, onun sulbünden olan iki oğlu olmayıp, İsrâiloğullarından iki âdemoğludur. Bunun delîli, Yüce Allah’ın bu kıssanın sonunda, ‘Bundan dolayıdır ki İsrâiloğulları için şuna hükmettik: Kim bir canı, bir can karşılığında yani yeryüzünde bir fesat çıkardığı için olmaksızın öldürürse, bütün insanları öldürmüş gibi olur’(4) beyanıdır. Çünkü bu günahın, Hz. Âdem’in oğullarından birinden meydana gelmesinin, İsrâiloğulları için kısasın farz oluşunun sebebi olmaya elverişli olmayacağı açık bir durumdur. Ancak İsrailoğullarından birisinin böyle bir günahı işlemesinin, onları aynı günahı işlemekten alıkoymak için, onlar hakkında kısas hükmünün konulmasına yol açması mümkündür.”

“Bu olaydan maksadın, tâ eskiden beri, yahudilerin devamlı olarak isyan ve hasette ısrarlı olduklarını, hatta hasetlerinin, Yüce Allah’ın, içlerinden birinin kurbanını kabul etmesi sebebi ile diğer birisi ona haset edip, öldürme derecesine vardığını belirtmek olması da buna delalet eder. Şüphe yok ki işte bu durum, hasette son derece ileri bir durumdur. Çünkü onlardan birisi, arkadaşının kurbanının Yüce Allah katında makbul olduğunu görünce, bu durum o kimseyi, Allah hakkında güzel itikada ve kusursuz saygıya götüren şeylerden olmalıydı. Bu nedenle, bu kimse aksine, o arkadaşını öldürmeye yeltenip, hatta onu öldürdüğüne göre, işte bu durum, o katilin hasette zirveye ulaşmış olduğunu gösterir. Bu kıssanın zikredilişindeki maksat, hasedin, İsrâiloğulları arasında eskiden beri süre gelen bir adet olduğunu anlatmak olduğuna göre, âyette bahsedilen bu iki âdemoğlunun da İsrailoğullarından olması gerekir.”

Râzî bu görüşü bunca detay halinde verdikten sonra, iki görüşten ilkini tercih ettiğini beyan etmek üzere şu bilgilere yer vermektedir:

“Bil ki birincisi hadisçilerin çoğu tarafından tercih edilen görüştür. Hem sonra âyette, birinci görüşün doğruluğuna delâlet eden hususlar vardır. Çünkü âyet, katilin, öldürdüğü kardeşinin cesedine ne yapacağını bilemediğini, hatta bunu bir karganın davranışından öğrendiğini göstermektedir. Eğer bahsedilen bu iki adam, İsrailoğullarından olsaydı, ne yapacağını (yani defnetmeyi) iyi bilirdi. Doğru olan da budur. Allah en iyi bilendir.”(5)

Râzî bu gerekçeyi ortaya koysa da biz ikinci görüşün daha doğru ve onların konuyu Mâide 5/32. âyetle ilişkilendirmesinin çok daha isabetli olduğu kanaatindeyiz. Kardeşinin cesedinin gömülmesinde karganın durumu, kâtil kardeşin ne yapacağını şaşırmasının sonucu olması muhtemeldir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) Konuyu Hz. Âdem’in iki oğluyla ilişkilendirenler meseleyi iki kardeşin evlilikleri üzerinden yorumlamakta, her doğumda ikiz çocuk dünyaya getiren Hz. Havvâ’nın bu ikizlerin çaprazlama birbirleriyle evlendirildiği, bu çerçevede Hâbil’in, Kâbil’in ikiziyle, Kâbil’in de Hâbil’in ikiziyle evlendirilmek istendiği, Kâbil’in kendi kızkardeşini kıskandığı, bu yüzden Hâbil’i öldürmek istediği, sonuçta bu cinayetin yaşandığı şeklinde anlatımlar eserlerimizde yer almaktadır.(6)

Bu anlatımların doğru olması kanaatimizce mümkün değildir. Çünkü biz ilk insan neslinde kardeşlerin çaprazlama olarak evlendirildiğine asla ihtimal vermiyoruz. Zaten konunun evlilikle ilişkilendirilmesinin de herhangi sağlam bir delili yoktur. Dolayısıyla mesele âyetlerde de yer aldığı üzere bir kurban sunumuyla ilişkilidir ve kurbanı kabul edilmeyen kardeşin diğerini kıskançlık nedeniyle öldürmesi söz konusu edilmektedir.

2. اِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ اَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْاٰخَرِ قَالَ لَاَقْتُلَنَّكَ “Hani birer kurban sunmuşlardı da birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti. (Kabul edilmeyen kişi, diğerine) ‘Şüphesiz ki seni öldüreceğim.’ demişti.” Yüce Allah iki âdemoğlunun haberiyle ilişkili olarak bu iki kişinin birer kurban sunduklarını, birinden kabul edilse de kurbanın diğerinden kabul edilmediğini bildirmektedir.

a)اِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ اَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْاٰخَرِ “Hani birer kurban sunmuşlardı da birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti.” Bu kalıpta ve bu sigada sadece burada geçen قَرَّبَا karrabâ fiili “sunmak”, “takdim etmek”, “yaklaştırmak” demektir. Âl-i İmrân 3/183 ve Ahkâf 46/28’de de geçen قُرْبَان kurbân sözcüğü ise “yakınlık”, “yakınlaştıran şey”, “Allah’a yaklaştırması beklenen fedakârlık” gibi anlamlar içermektedir.

Evlilikle ilişkilendirilmeden bu konuda ileri sürülen görüşlerden birisi de şu şekildedir: “Hâbil’in bir sürüsü vardı. Kâbil ise ziraatçı idi. Onlardan herbiri Yüce Allah’a bir kurban sundular. Hâbil sürüsü içerisindeki en güzel koyunu seçip kurban olarak sundu. Kâbil ise, ekini içindeki en âdı buğdayları seçip onu kurban olarak sundu ve her ikisi de bu kurbanları ile Allah’a yaklaşmayı istediler. Derken gökten bir ateş inip, Hâbil’in kurbanını alıp götürdü, Kâbil’inkini almadı. Böylece Kâbil, Yüce Allah’ın, kardeşi Hâbil’in kurbanını kabul ettiğini, kendisininkini ise kabul etmediğini anladı. Bundan dolayı ona hased etti ve onu öldürmek istedi.”(7)

İşte âyette verilen bilgi ile de uygun olacak şekilde aktarılan bu rivayet konuyu ortaya koymakta, kurban sunumlarının kişilerin niyetlerine ve beklentilerine göre tecelli edeceği, Allah rızası için sunulan şey kabul edilirken, diğerinin reddedildiği bildirilmekte, böylece âyette evrensel manada bir takvâ ve ibadet bilincine dikkat çekilmektedir.

b) قَالَ لَاَقْتُلَنَّكَ “(Kabul edilmeyen kişi, diğerine) ‘Şüphesiz ki seni öldüreceğim.’ demişti.” Yüce Allah kurbanını kabul etmediği kişinin, kurbanı kabul edilen kardeşine hitaben onu öldüreceğini söylediğini aktarmakta, böylece kıskançlığın insana neler yaptıracağını ortaya koymakta, felaketin boyutlarını gözler önüne sermektedir. Âyette zikredilen لَاَقْتُلَنَّكَ le aktülenneke ifadesinin başındaki lâm/le edatı ile fiilin sonundaki “şeddeli nûn” harfi cümleye te’kid yani “pekiştirme” manası katmakta ve kıskanç olan kişinin diğerini ölürmede ne kadar kararlı olduğunu göstermektedir.

ıı. Kardeşlerin Birbirleriyle Konuşmaları

قَالَ اِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّق۪ينَ لَئِنْ بَسَطْتَ اِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَن۪ي مَآ اَنَا۬ بِبَاسِطٍ يَدِيَ اِلَيْكَ لِاَقْتُلَكَ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعَالَم۪ينَ اِنّ۪يٓ اُر۪يدُ اَنْ تَبُوٓاَ بِاِثْم۪ي وَاِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ اَصْحَابِ النَّارِ وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ “(Diğeri de) şöyle demişti: Allah sadece muttakîlerden (duyarlı olanlardan) kabul eder. Şüphesiz ki sen öldürmek için bana elini uzatsan (bile), ben sana öldürmek için asla el uzatacak değilim. Şüphesiz ki ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım. Şüphesiz ben istiyorum ki, sen, hem benim günahımı (beni öldürme günahını) hem de (daha önce işlediğin) kendi günah(lar)ını yüklenmeni istiyorum. Böylece ateş atılacaklardan olacaksın. Zalimlerin cezası işte budur.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّمَا يَتَقَبَّلُ innemâ yetekabbelüllâhu ifadesi “ancak ve ancak kabul eder”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنَ الْمُتَّق۪ينَ mine’l-muttakîne ifadesi “takvâ sahiplerinden, duyarlı kişilerden”; لَئِنْ بَسَطْتَ lein besatte ifadesi “eğer uzatırsan”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; يَدَكَ yedeke tamlaması “senin elini”; لِتَقْتُلَن۪ي li taktülenî ifadesi “beni öldürmek için”; مَآ اَنَا۬ mâ ene ifadesi “ben hiçbir şekilde değilim”; بِبَاسِطٍ bibasitın ifadesi “uzatıcı (değilim), uzatmayacağım”; يَدِيَ yediye tamlaması “benim elimi”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; لِاَقْتُلَكَ li aktüleke ifadesi “seni öldürmek için”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkarım, korkuyorum”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’tan”; رَبَّ الْعَالَم۪ينَ rabbe’l-‘âlemine tamlaması “âlemlerin Rabbi (olan)”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُر۪يدُ ürîdü fiili “ben istiyorum”; اَنْ تَبُوٓاَ en tebûe ifadesi “üstlenmeni, yüklenmeni”; بِاِثْم۪ي bi ismî tamlaması “benim günahımı da”; وَاِثْمِكَ ve ismike ifadesi “ve senin günahını da”; فَتَكُونَ fe tekûne fiili “(böylece) olacaksın, sonunda olacaksın”; مِنْ اَصْحَابِ النَّارِ min ashâbi’n-nâri ifadesi “ateş halkından, cehennemliklerden”; وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “işte bu”; جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ cezâu’z-zâlimîne tamlaması ise “zalimlerin cezası(dır)” demektir.

Burada kurbanı kabul edilen kardeşin diğerine yönelik tebliğ içerikli sözleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّق۪ينَ “(Diğeri de) şöyle demişti: Allah sadece muttakîlerden (duyarlı olanlardan) kabul eder.” Yüce Allah iki kardeşin sunduğu kurbanın birinin kabul edildiğini, diğerinden ise kabul edilmediğini, kurbanı kabul edilmeyenin diğerini öldüreceğini söylediğini beyan ettikten sonra, bu defa kurbanı kabul edilenin sözlerine yer vermektedir. Bu çerçevede kurbanı kabul edilen kişi ilk olarak konuyu takvâ ile yani sorumluluk bilinci ve takvâlı olmak yani duyarlılıkla ilişkilendirmekte ve Yüce Allah’ın sadece ve sadece muttaki olanlardan bu türden sunumları kabul edeceğini bildirdiğini belirtmektedir.

Âyette yer alan اِنَّمَا innemâ edatı hasr/kasr denilen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisidir ve kurbanı kabul edilen kişinin bu gerçeği bildiği anlaşılmaktadır. Sırf bu bilgi bile âyette sözü edilen kardeşlerin İsrailoğullarından iki kişi olduğunun delili olarak sunulabilir.

İbadet ve özellikle kurbanın takvâ ile ilikisi bağlamında Hacc 22/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Onların ne etleri ne de kanları Allah’a ulaşır; fakat O’na sadece sizin takvânız ulaşır. Sizi hidâyete erdirdiğinden dolayı Allah’ı büyük tanıyasınız diye O, bu hayvanları böylece sizin istifadenize verdi. (Ey Peygamber!) Güzel davrananları müjdele!” İşte bu âyetle birlikte düşünüldüğünde, kurbanın sadece ve sadece takvâ ile irtibatının bulunduğu ve kurban vesilesiyle kişilerin samimiyet, sadakat, teslimiyet, saygı ve duyarlılıklarının Yüce Allah’a ulaşacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Esasında çeşitli ibadetler bağlamında Kur’ân’da konunun takvâ ile ilişkisinin kurulduğu bilinmektedir. Bu vesileyle Bakara 2/197’de zikredilen “hac-takvâ ilişkisi”, ayrıca Bakara 2/177’de de belirtildiği gibi “iman-takvâ, infak-takvâ, namaz-takvâ, zekât-takvâ, ahde vefa-takvâ, sabır-takvâ ilişkisi” çok önemli bir içerikte gerçek muttakilerin ve iyi insanların özellikleri olarak bildirilmektedir. Din adına her bir fedakârlık takvâ denizine akan birer ırmaktır ve her bir fedakârlık takvâyı besleyen can ve kan damarları mesabesindedir. Anlaşılıyor ki bir eylemde takvâ denen duyarlılık yoksa ona ibadet değeri biçilmemektedir. Çünkü takvâsızlık, yapılan eylemlerin Allah’tan kopuk olduğunun bir göstergesi olarak nitelendirilmektedir. İnsanları Allah’a yaklaştıran şey başka aracı insanlar değil, samimiyet ve takvâyla gerçekleştirdiği eylemlerdir.

2. لَئِنْ بَسَطْتَ اِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَن۪ي مَآ اَنَا۬ بِبَاسِطٍ يَدِيَ اِلَيْكَ لِاَقْتُلَكَ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki sen öldürmek için bana elini uzatsan (bile), ben sana öldürmek için asla el uzatacak değilim. Şüphesiz ki ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım.” Yüce Allah kurbanı kabul edilen kardeşin, diğerine yönelik olarak zikrettiği sözleri bağlamında, kurbanı kabul edilmeyen kardeşin diğerini öldürmek için elini uzatsa yani cinayete teşebbüs etse bile diğerinin kardeşini öldürmek maksadıyla hiçbir şekilde ona elini uzatmayacağını söylediğini bildirmekte, gerekçesini ise “âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkmak” şeklinde belirlediğini ifade etmektedir.

a) لَئِنْ بَسَطْتَ اِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَن۪ي مَآ اَنَا۬ بِبَاسِطٍ يَدِيَ اِلَيْكَ لِاَقْتُلَكَ “Şüphesiz ki sen öldürmek için bana elini uzatsan (bile), ben sana öldürmek için asla el uzatacak değilim.” Yüce Allah muttaki olduğunu bildirdiği kişinin cümleleri bağlamında bu ifadelere yer vermektedir. Burada zikredilen لَئِنْ بَسَطْتَ اِلَيَّ يَدَكَ ve مَآ اَنَا۬ بِبَاسِطٍ يَدِيَ اِلَيْكَ ifadeleri dolaylı olarak “öldürmek”, “cinayet işlemek” manasını içermektedir ki zaten bu cümlelerin beraberinde لِاَقْتُلَكَ li aktüleke “seni katletmem için” ifadesi de yer almaktadır. Doğrudan “öldürmek” ifadesi kullanılmamış olsa da kinayeli bir beyan şeklinde “ellerini muhataplara uzatmak”tan söz edilmektedir ki bunun benzerleri daha önce yorumladığımız Mâide 5/11’de, ayrıca Mümtehıne 60/2’de de söz konusu edilmektedir. İfadenin ikinci cümlesinde yer alan مَآ اَنَا۬ بِبَاسِطٍ ifadesindeki مَا mâ ve بِ bâ/bi harfleri cümleye “hiçbir şekilde” anlamını katmakta, böylece haklı ve muttaki olan kardeşin cinayeti hiçbir şekilde aklının ucundan dahi geçirmediği ortaya konulmuş olmaktadır.

b) اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım.” Kurbanı kabul edilen kardeş, diğerini öldürmek kasdıyla elini hiçbir şekilde ona uzatmayacağını beyan ettikten sonra, bu davranışının gerekçesini “Yüce Allah’tan korkması”na bağlamaktadır. Buna göre Yüce Allah’ı âlemlerin Rabbi olarak tanıtarak bir cana kıymanın ne kadar büyük bir felaket olduğunu ve hesabın Yüce Allah’a verilecek olması nedeniyle böyle şeylerin aklın ucundan dahi geçirilmemesi gerektiği anlaşılmaktadır.

3. اِنّ۪يٓ اُر۪يدُ اَنْ تَبُوٓاَ بِاِثْم۪ي وَاِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ اَصْحَابِ النَّارِ وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ “Şüphesiz ben istiyorum ki, sen, hem benim günahımı (beni öldürme günahını) hem de (daha önce işlediğin) kendi günah(lar)ını yüklenmeni istiyorum. Böylece ateş atılacaklardan olacaksın. Zalimlerin cezası işte budur.” Bu ayet şöyle de tercüme edilebilir: “Ben istiyorum ki, sen, hem benim günahımı (beni öldürme günahını) hem de (daha önce işlediğin) kendi günah(lar)ını yüklenmeni istiyorum. Böylece ateş atılacaklardan olacaksın. Zalimlerin cezası işte budur.”

Yüce Allah kurbanını kabul ettiği kişinin sözleri bağlamında bu defa kardeşinin hem kendisinin hem de muhatabının günahını yüklenmesini istediğini söylediğini, sonuçta katil olanların cehennemlik olacağını, çünkü zalimlerin karşılığının bu olduğunu kâtil kardeşin yüzüne karşı söylediğini aktarmaktadır. Bu ifadeler hem kurbanı kabul edilen kişinin kendi samimi duygularıydı; hem de katil olacak kişiye yönelik olarak cinayet işlemeden önce yaptığı bir tebliğ ve uyarı faaliyetiydi.

Bu kalıpta sadece bu âyette geçen تَبُوٓاَ tebûe fiili “yüklenmek”, “üstlenmek” manasına gelmektedir. Buradaki بِاِثْم۪ي وَاِثْمِكَ ifadesi ise “benim günahımı ve senin günahını” manasına gelse de Zemahşerî’nin de isabetle vurguladığı gibi, maksat katil olan kişinin hem “cinayet işlemesi sebebiyle üstlendiği günahı” hem de “diğer günahlarını” üstlenmesi söz konusu edilmektedir. Aksi takdirde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde de belirtildiği gibi,(8) hiçbir günah yüklüsü başkasının günah yükünü yüklenemez. Burada katil olacak kişi hem işlediği bu cinayetin günahını, hem de işlediği diğer günahlarını yüklenecek, sonuçta cehennemlik olmayı kendisi hak etmiş olacaktır.

Bir kez de Haşr 59/17’de geçen وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الظَّالِم۪ينَ ifadesindeki جَزٰٓؤا cezâ’ kelimesi hem bilinen anlamda “ceza” manasına gelmektedir; hem de yapılanların “karşılığı” anlamını içermektedir. İnkârcılara, müşriklere ve münafıklara الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne “zalimler” denmesinin sebebi, onların inançta adalet demek olan tevhidi reddetmeleri, yani yapılması gerekeni yapmamalarıdır. Zira adalet bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Müşrikler, inkârcılar ve münafıklar bu noktada tevhidi reddettikleri için, yapılması veya olması gerekeni yerinden ettikleri için kendilerine “zalimler” denmektedir ki âyetteki ifadeye göre bunların ve bunların izinden gidenlerin varacağı yer içinde ebedi kalacakları cehennem ateşidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum aynıdır. Kurbanı kabul edilmeyen kişi, yapılması gerekeni yapmadığı için zalim sıfatını almıştır ki zalimlerin mahşerdeki karşılığı ateş azabıdır.

ııı. Kâtil Olanın Derin Mahçubiyeti

فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ اَخ۪يهِ فَقَتَلَهُ فَاَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ فَبَعَثَ اللّٰهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْاَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَار۪ي سَوْاَةَ اَخ۪يهِ قَالَ يَا وَيْلَتٰىٓ اَعَجَزْتُ اَنْ اَكُونَ مِثْلَ هٰذَا الْغُرَابِ فَاُوَارِيَ سَوْاَةَ اَخ۪ي فَاَصْبَحَ مِنَ النَّادِم۪ينَ “Sonunda nefsi onu, kardeşini öldürmeye itmiş ve onu öldürmüştü; bu yüzden de kaybedenlerden olmuştu. (Ardından) Allah, kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini ona göstermek için yeri eşeleyen bir karga göndermişti. (Katil kardeş) ‘Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar ol(amay)ıp kardeşimi gömmekten âciz mi oldum!’ demiş ve pişmanlık duyanlardan olmuştu.”

Buradaki فَطَوَّعَتْ fe tavve‘at fiili “sevketmişti, itmişti”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; نَفْسُهُ nefsühû tamlaması “onun nefsi”; قَتْلَ اَخ۪يهِ katle ahîhî tamlaması “kardeşini öldürmeye”; فَقَتَلَهُ fe katelehû ifadesi “ve onu öldürmüştü de”; فَاَصْبَحَ fe asbeha fiili “(şöyle) olmaya dönmüştü”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine’l-hâsirîne ifadesi “ziyana uğrayanlardan (olmuştu)”; فَبَعَثَ fe be‘ase fiili “göndermişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غُرَابًا ğurâben kelimesi “bir karga”; يَبْحَثُ yebhasü fiili “eşelemekte (olan)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerde, yeri”; لِيُرِيَهُ liyüvâriyehû ifadesi “ona göstermek için”; كَيْفَ يُوَار۪ي keyfe yüvârî ifadesi “nasıl gömeceğini”; سَوْاَةَ اَخ۪يهِ sev’ete ahîhi tamlaması “kardeşinin cesedini”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”;يَا وَيْلَتٰى yâ veyletâ ifadesi “âh, eyvah, yazık bana”; اَعَجَزْتُ e‘aceztü ifadesi “aciz mi oldum, aciz mi kaldım”; اَنْ اَكُونَ en ekûne ifadesi “(şöyle) olmaktan, olabilmekten”; مِثْلَ هٰذَا الْغُرَابِ misle hâze’l-ğurabi tamlaması “şu karga gibi”; فَاُوَارِيَ fe üvâriye fiili “gömmemle ilgili, gömme noktasında, gömmekle”; سَوْاَةَ اَخ۪ي sev’ete ahî tamlaması “kardeşimin cesedini”; فَاَصْبَحَ fe asbeha fiili “(şöyle) olmaya dönmüştü”; مِنَ النَّادِم۪ينَ mine’n-nâdimîne ifadesi ise “pişmanlık duyanlardan (olmuştu)” demektir.

Burada kâtilin yaptığı korkunç fiil ve bunu gerçekleştiren kişinin ziyana uğrayanlardan oluşu gündeme getirilmektedir.

1.فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ اَخ۪يهِ فَقَتَلَهُ فَاَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Sonunda nefsi onu, kardeşini öldürmeye itmiş ve onu öldürmüştü; bu yüzden de kaybedenlerden olmuştu.” Yüce Allah iki kardeşin karşılıklı konuşmalarını beyan ettikten sonra, katil olmayı yani kardeşini öldürmeyi düşünenle ilgili olarak bu defa nefsinin yani ihtirasının onu kardeşini öldürmeye sevkettiğini, onu cinayet işlemeye çağırdığını, sonuçta onu öldürdüğünü ve nihayet kendine yazık edenlerden, yani ziyana uğrayanlardan olduğunu bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen طَوَّعَتْ tavve‘at fiili “sürüklemek”, “çağırmak”, “genişlik sağlamak”, “yöneltmek”, “boyun eğdirmek”, “istediğini yaptırmak” gibi anlamlar içermekte(9) ve bu anlam doğrultusunda âyette katil olan kardeşin nefsinin onu kardeşini öldürmeye sevkettiği, bu nedenle kardeşini öldürdüğü ve hüsrana uğrayanlardan olduğu manası devreye girmektedir. Demek ki maktûl yani öldürülen değil, kâtil yani öldüren kaybetmektedir.

Âyetin izahı konusunda şu bilgileri de aktarmakta yarar görmekteyiz: “Müfessirler şöyle demişlerdir: Bu ifade, ‘Kâbil’in nefsi, kardeşini öldürmesini kendisine önemsiz bir iş gibi gösterdi’ manasındadır.’ Bazıları da bu ifadeye, ‘Kâbil’in nefsi, kardeşini öldürme hususunda kendisini cesaretlendirdi’ şeklinde mâna vermişlerdir. Bu hususta sözün özü şudur: İnsan kasten ve haksız yere adam öldürmenin büyük günahlardan olduğunu düşündüğünde, bu şekildeki düşünce ve inancı o insanın böylesi bir işi yapmasına engel olur. Bundan dolayı, bu düşünce ve inancı, kesinlikle insanın kendisine itaat etmeyen ve karşı koyan bir şey gibi olur. Ama nefis, çeşitli vesvese ve desiselerini getirdiğinde bu fiil o insana çok önemsiz birşeymiş gibi gelir. Böylece de nefis, şaşırtıcı vesveseleri ile o fiili yapmama hususundaki düşüncesini, kendisine itaat eder hale getirmiş gibi olur. İşte, Yüce Allah’ın, ‘Nihâyet nefsi, kardeşini öldürmeyi ona güzel gösterdi’ ifadesiyle kastedilen şey budur.”(10)

2. فَبَعَثَ اللّٰهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْاَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَار۪ي سَوْاَةَ اَخ۪يهِ قَالَ يَا وَيْلَتٰىٓ اَعَجَزْتُ اَنْ اَكُونَ مِثْلَ هٰذَا الْغُرَابِ فَاُوَارِيَ سَوْاَةَ اَخ۪ي فَاَصْبَحَ مِنَ النَّادِم۪ينَ “(Ardından) Allah, kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini ona göstermek için yeri eşeleyen bir karga göndermişti. (Katil kardeş) ‘Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar ol(amay)ıp kardeşimi gömmekten âciz mi oldum!’ demiş ve pişmanlık duyanlardan olmuştu.” Yüce Allah bu âyette kardeşini öldüren kişinin acınacak durumuyla ilgili bilgi vermektedir.

a) فَبَعَثَ اللّٰهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْاَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَار۪ي سَوْاَةَ اَخ۪يهِ “(Ardından) Allah, kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini ona göstermek için yeri eşeleyen bir karga göndermişti.” Yüce Allah iki kardeşten birisi olan ve kurbanı kabul edilmeyenin kıskançlık nedeniyle kardeşini öldürdüğünü beyan ettikten sonra, öldürülen kardeşin cesedinin nasıl gömüleceği konusunda yaşadığı çaresizlikle ilgili bilgi vermektedir. Bu çerçevede Yüce Allah’ın toprağı eşeleyen bir karga gönderdiği, böylece kâtil kardeşin, maktülünü yani öldürdüğü kardeşini nasıl defnedeceğini kendisine öğretmeyi amaçladığı ifade edilmektedir.

ı. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْغُرَاب/غُرَاب ğurâb/el-ğurâb kelimeleri “karga” manasına gelmekte, yine Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَبْحَثُ yebhasü fiili “araştırma yapmak”, bağlam gereği “eşelemek” anlamını içermektedir. Ayrıca bir kez de A‘râf 7/26’da geçen يُوَار۪ي yüvârî fiili ile, sadece Mâide 5/31. âyette zikredilen اُوَارِيَ üvâriye fiili “örtmek”, bağlam gereği “gömmek”, “defnetmek” gibi anlamlar vermektedir. Tekil kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette ve iki kez zikredilen سَوْاَة sev’eh sözcüğü “ceset”, “beden” gibi anlamlar içermekte, bu kelimenin çoğulu olan سَوْاٰت sev’ât sözcüğü ise Kur’ân’da beş kez(11) yer almakta, “bedenler”, “avret yerleri”, “örtülmesi gereken organlar” manalarına gelmektedir.

ıı. Yüce Allah toprağı eşeleyen bir karga göndererek, öldürdüğü kardeşini nasıl gömeceğini katil kardeşe göstermek istediğini ifade etmektedir. Âyette zikredilen لِيُرِيَهُ li yüvâriyehû “ona göstersin diye” ifadesindeki fiilin faili Yüce Allah da olabilir; O’nun gönderdiği toprağı eşeleyen karga da olabilir ki sonuç her iki durumda da aynı kapıya çıkmaktadır. Çünkü kâtil kardeş, cinayeti işledikten sonra öldürdüğü kardeşinin cesedini ne yapacağını bilememişti ki bunun sebebi korku ve heyecanı olabileceği gibi onu gömmeyi unutması da olabilir. Eğer bu iki kardeş Hz. Âdem’in iki oğlu idiyseler o zaman cesedin nasıl gömüleceğinin ilk defa bu şekilde insanlığa öğretildiği akla gelmekteyse(12) de cesedin nasıl gömüleceğiyle ilgili bu öğretiyi bir peygamber olan Hz. Âdem’in değil de bir karganın yaptığını kabul etmek sıkıntılı sonuçlara neden olabilir.

ııı. Bu yaklaşımın yerine, sözü edilen iki kişiyi İsrailoğullarından iki kardeş olarak kabul etmek ve kâtilin hem korku hem de heyecan ve unutma sebebiyle ne yapacağını bilemez hale geldiğini düşünmek çok daha doğrudur. İnsanoğlu unutkan, aceleci, heyecanlı, korkusuna mağlup olabilen, şaşkınlaşan, sıkışan, heyecanına galip gelemeyen, eli ayağı dolaşabilen bir yaratık olduğu için, kardeşini haksız ve suçsuz yere öldürdüğünü bizzat kendisi bilen kâtil kardeşin onu gömmeyi unutması son derece normal bir olaydır. İşte tam da bu sırada Yüce Allah tarafından toprağı eşeleyen bir karganın gönderilmesi sayesinde kardeşini nasıl gömeceği kendisine öğretilmiş, bir anlmada hatırlatılmış olmaktadır.

ıv. Âyette bir tek karga gönderildiği beyan edilmesine rağmen, rivayetlerde iki kargadan söz edilmesi, kavga edip biri diğerini öldüren kargaların öldürdüğünü gömmek için yeri eşelediği şeklindeki bilgiler(13) detaydır, delilsizdir ve vahiyde yer almayan unsurlar içermektedir. Bu yüzden, biz maksadı bir karganın yeri eşelemesi şeklinde anlamakla yetineceğiz. Nitekim Ebû Müslim el-Isfehânî de şöyle demiştir: “Kargaların âdeti, eşyayı gömmektir. İşte böylece bir karga gelip bir şeyi toprağa gömmüştü. Kâbil de bunu kargadan öğrenmişti.”(14)

b) قَالَ يَا وَيْلَتٰىٓ اَعَجَزْتُ اَنْ اَكُونَ مِثْلَ هٰذَا الْغُرَابِ فَاُوَارِيَ سَوْاَةَ اَخ۪ي “(Katil kardeş) ‘Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar ol(amay)ıp kardeşimi gömmekten âciz mi oldum!’ demiş ve pişmanlık duyanlardan olmuştu.” Bu cümle şöyle de yorumlanabilir: “Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar da mı olamadım ki kardeşimin cesedini gömeyim.” Yüce Allah toprağı eşeleyen bir karga gönderdiğini beyan ettikten sonra, kâtil kardeşin kendini kınadığını bildirmekte,يَا وَيْلَتٰى yâ veyletâ şeklindeki beyanı gereği “âh, eyvâh, yazıklar olsun bana!” dediğini ifade etmekte, kardeşinin cesedini gömmeyle ilgili olarak söz konusu karga gibi bile olmaktan aciz kaldığını itiraf ettiğini dile getirmektedir.

c) فَاَصْبَحَ مِنَ النَّادِم۪ينَ “Pişmanlık duyanlardan olmuştu.” Yüce Allah kâtil kardeşin, işlediği bu cinayet sebebiyle veya onu gömmeyi akledemediği için durumu kargadan öğrenerek bir anlamda kargadan daha düşük bir konumda olması nedeniyle pişman olduğunu beyan etmektedir.

b) İnsan Hayatına Dair Evrensel Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 32-34. âyetlerinde İsrailoğulları’na yönelik olarak, ancak evrensel manada herkesi ilgilendirecek şekilde şu beyanı yazdığını bildirmektedir: “Kim, bir cana karşılıksız olmaksızın yani yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın, (haksız yere) bir cana kıyarsa, bütün insanları öldürmüş gibi olur. Her kim de bir cana hayat verirse (onun canını kurtarırsa) bütün insanlara hayat vermiş (onları kurtarmış) gibi olur. Elçilerimiz onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Sonrasında bu gerçeğe rağmen onlardan çoğu yine yeryüzünde aşırı gitmektedirler.”

Ardından, Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaşanların ve yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk için çalışanların cezasının ancak ve ancak ya öldürülmeleri veya asılmaları veya döneklikleri nedeniyle ellerinin ve ayaklarının kesilmesi ya da (bulundukları) yerden sürülmeleri olduğu ifade edilmekte, bu cezanın onlar için dünyadaki rüsvaylık olduğu, âhirette de kendilerine büyük bir azap uygulanacağı haber verilmekte, ancak tevbe ile ilgili bir de şöyle bir hüküm açıklığı getirilmektedir: “Ancak, siz kendilerini yenip ele geçirmeden önce tevbe edenler müstesna. Biliniz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

ı. Bir Canın Cihana Bedel Oluşu

مِنْ اَجْلِ ذٰلِكَ كَتَبْنَا عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسَادٍ فِي الْاَرْضِ فَكَاَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَم۪يعًا وَمَنْ اَحْيَاهَا فَكَاَنَّمَآ اَحْيَا النَّاسَ جَم۪يعًا وَلَقَدْ جَآءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ اِنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذٰلِكَ فِي الْاَرْضِ لَمُسْرِفُونَ “İşte bu yüzdendir ki İsrailoğulları’na şöyle yazmıştık: ‘Kim bir cana karşılık olmaksızın yani yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın, (haksız yere) bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de bir cana hayat verirse (onun canını kurtarırsa) bütün insanlara hayat vermiş (onları kurtarmış) gibi olur.’ Yemin olsun ki elçilerimiz onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Sonra, onlardan çoğu yine yeryüzünde aşırıya kaçmaktadır.”

Âyetteki مِنْ اَجْلِ ذٰلِكَ min ecli zâlike tamlaması “bundan dolayı”; كَتَبْنَا ketebnâ fiili “yazmıştık”; عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ ‘alâ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; مَنْ قَتَلَ men katele ifadesi “her kim öldürürse”; نَفْسًا nefsen kelimesi “herhangi bir canı”; بِغَيْرِ نَفْسٍ bi ğayri nefsin ifadesi “bir cana karşılık olmaksızın, haksız yere”; اَوْ فَسَادٍ ev fesadin ifadesi “veya, yani bir bozgunculuk (olmaksızın)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَكَاَنَّمَا قَتَلَ fe keennemâ katele ifadesi “sanki öldürmüş gibi olur”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanları”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “bütününü, hepsini”; وَمَنْ اَحْيَاهَا ve men ahyâhâ ifadesi “kim de ona, bir cana hayat verirse”; فَكَاَنَّمَآ اَحْيَا fe keennemâ ahyâ ifadesi “sanki hayat vermiş gibi olur”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlara”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “bütününe, hepsine”; وَلَقَدْ جَآءَتْهُمْ ve lekad câethum ifadesi “yemin olsun ki onlara gelmişti”; رُسُلُنَا rusülünâ tamlaması “bizim elçilerimiz”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerle”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّ كَث۪يرًا inne kesîran ifadesi “muhakkak ki çokları”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde; لَمُسْرِفُونَ le müsrifûne kelimesi ise “elbette yoldan çıkanlar(dır)” demektir.

Burada cana kıymanın korkunç bir felaket, cana hayatiyet kazadırmanın büyük bir erdem olduğu, gerçekler insanlara ulaştırılmasına rağmen pek çoğunun yeryüzünde aşırlığa devam ettiği gündeme getirlmektedir.

1. مِنْ اَجْلِ ذٰلِكَ كَتَبْنَا عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسَادٍ فِي الْاَرْضِ فَكَاَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَم۪يعًا وَمَنْ اَحْيَاهَا فَكَاَنَّمَآ اَحْيَا النَّاسَ جَم۪يعًا “İşte bu yüzdendir ki İsrailoğulları’na şöyle yazmıştık: Kim bir cana karşılık olmaksızın yani yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın, (haksız yere) bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de bir cana hayat verirse (onun canını kurtarırsa) bütün insanlara hayat vermiş (onları kurtarmış) gibi olur. Yemin olsun ki elçilerimiz onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Sonra, onlardan çoğu yine yeryüzünde aşırıya kaçmaktadır.” Yüce Allah iki kardeşten birisinin kıskançlık nedeniyle diğerini öldürdüğünü beyan ettikten sonra, bunun ne kadar büyük bir olay olduğunu ifade etmek üzere evrensel manada bir hakikata değinmektedir.

a) مِنْ اَجْلِ ذٰلِكَ كَتَبْنَا عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ“İşte bu yüzdendir ki İsrailoğulları’na şöyle yazmıştık:” Yüce Allah cinayet işlenmesi nedeniyle İsrailoğullarına şöyle bir hüküm yazıp farz kıldığını belirtmektedir. Burada hükmün İsrailoğullarına yazılması, olayı meydana getirenlerin İsrailoğullarından olduğunun apaçık delilidir.

Bazı Kur’ân nüshalarında önceki âyetin sonu ile bu âyetin ilk cümlesinin sonuna üç noktalı secavend konularak, burada yer alan مِنْ اَجْلِ ذٰلِكَ “bu yüzdendir ki” ifadesinin kendisinden önceki cümle ile de ilişkilendirilebileceği mesajı verilmek istenmektedir. Buna göre, mana “bu yüzden pişman olanlardan olmuştu” şeklini alır. Hat olarak böyle bir işaret konulmuş olsa da tefsirlerimizde buna dair herhangi bir detaya yer verilmemiştir.(15) Bu yaklaşımın zorlama olduğu açıktır; çünkü Yüce Allah bu cinayet işlenmesi nedeniyle İsrailoğulları özelinden hareketle evrensel manada bir gerçekliğe değinmektedir. Vahiyde herhangi bir hüküm konulduğunda onun tersine başka bir hüküm zikredilmediği sürece ilgili hüküm evrensel manada bütün zamanlar için geçerlidir. Bu yüzden, sözü edilecek olan ilahi prensip ilk defa zikrediliyor demek değildir; daha önceden de elbette bu hüküm zikredilmişti; bu defa da İsrailoğularına bu hüküm hatırlatılarak evrensel bir dil kullanımı tercih edilmiştir.

Hepsi Medine dönemi sûrelerinde olmak üzere Kur’ân’da 13 kez(16) yer alanكُتِبَ kütibe edilgen fiilleri “yazılmak” manasında “farz kılınmak” demektir. Bunlardan sadece Hacc 22/4’te geçen كُتِبَ عَلَيْهِ kütibe ‘aleyhi ifadesi “ona yazılmak”, “onunla ilgili kaydedilmek”, “yasa haline getirilmek” gibi anlamlar içermektedir. Nisâ’ 4/77’de zikredilen ketebte fiiliyle, yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/32’de, ayrıca Nisâ’ 4/66, Mâide 5/45 ve Hadîd 57/27’de zikredilen كَتَبْنَا ketebnâ fiilleri de “yazmak”, “farz kılmak” anlamını içermektedir.

b) اَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسَادٍ فِي الْاَرْضِ فَكَاَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَم۪يعًا “Kim bir cana karşılık olmaksızın yani yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın, (haksız yere) bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibi olur.” Yüce Allah “bir can cihana bedeldir” manasına gelecek şekilde, karşılığında öldürülmüş bir can olmaksızın veya yeryüzünde herhangi bir fesada sebebiyet vermeksizin haksız yere bir cana kıyan kişinin bütün insanlığı öldürmüş gibi büyük bir cinayet işlediğini bildirmektedir. “Bir âdem bir âleme eşdeğerdir” prensibi gereği olarak, bir insan öldürme fiili yokken yani yeryüzünde bir fesada sebebiyet verilmemişse bir insan haksız yere öldürülmüş demektir. Bu durumda bir can cihana eşdeğer kabul edilerek, cinayet işleyenin ne kadar korkunç bir eylem gerçekleştirdiği ortaya konulmuş olmaktadır.

ı. Âyette yer alan اَوْ فَسَادٍ فِي الْاَرْضِ “veya yeryüzünde fesat çıkarmaksızın” ifadesi kapalı bir mana verdiği, dahası herkesin kendi algısına göre içi doldurulabileceği için bu durumda insan öldürmenin önü açılabilir. Böyle bir hataya kapı aralamamak için, ifadenin balındaki اَوْ ev edatına “veya” manası değil de tefsiriyye/tafsiliyye olarak “yani” manası verilmelidir. Bu durumda “yeryüzündeki fesad” ifadesinden maksadın, öncesinde zikredilen “bir cana karşılık olmaksızın” ifadesi gereği “haksız yere insan öldürmek” olduğu anlaşılmış olur ki böyle bir durumda farklı ve sıkıntılı sonuçların çıkması da engellenebilir.

“Yeryüzünde bozgunculuk” ifadesinin içi herkesin algısına göre değişebilir veya şartlar ve zaman itibariyle çeşitlilik arz edebilir. Bu durumda istismarın önü açılarak olaylar isteyenlerin isteğine göre yorumlanarak yeni cinayetlerin önü açılabilir. Bunu engellemek için bir cana karşılık olmaksızın bir insanın öldürülemeyeceği temel prensibi elde edilir. Diğer türden fesat veya bozgunculuk denen durumların cezası ise şartlara göre farklı şekillerde uygulanabilir. “Yeryüzünde bozgunculuk” ifadesini tek başına bir beyan olarak alırsak ve bu fiili öldürmeye gerekçe görürsek, bu durum cihana kıymak gibi, bütün insanları öldürmek gibi algılanacağı için böyle bir yorumu yapmamak gerektiği kanaatindeyiz. Yüce Allah en iyisini bilendir.

ıı. “Haksız yere cana kıymamak” Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardan birisidir. Çünkü ilâhî vahye göre “bir âdem bir âlem”dir; “bir can cihana bedeldir.” Cana kıymama emri, insanlık tarihi kadar eski ve evrensel bir öğretidir.(17) Bu noktada kişinin kendisini öldürme hakkı diye bir şey de kesinlikle yoktur, olamaz.(18)

İnsan öldürmeyle ilgili olarak zikredilen اِلَّا بِالْحَقّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere” demektir ki bunun açılımı şudur: Savaş halinde düşmanı öldürmek helaldir ve gereklidir. Bir de haksız yere bir insanı öldüren katil, maktülün yakınlarının ortaklaşa kararı sonucu devlet tarafından kısas olarak öldürülür; bunun dışında başka bir seçenek yoktur. Bu nedenledir ki “Allah’ın muhterem kıldığı can” ifadesinin kapsamına “eman dileyip sığınan kimse” de girmektedir; dahası, “savaş halinin dışında başkasının kanının akıtılması da yasaktır.”(19)

ııı. Âyetin mesajında bunların dışında daha başka bir inceliğin bulunduğunu da belirtmeliyiz. Bu çerçevede öldürmesinden söz edilen varlıkla ilgili olarak اِنْسَان insân kelimesi değil de نَفْس nefs kelimesi kullanılmaktadır. Bilindiği üzere nefs kelimesi en genel manada “can” olarak anlaşıldığı için, haksız yere hiçbir cana kıyılmaması gerektiğine dikkat çekildiğini söyleyebiliriz. Dahası, ana rahminde bulunan her bir cenin de çok küçük de olsa bir candır ve onu kürtaj vs. gibi yöntemlerle öldürmek manasına gelebilecek her bir uygulama da birer cinayet hükmünde sakıncalıdır. Ana rahmindeki insan bir can, canlı manasında nefstir ve o nefsi yani canı öldürmek النَّاس en-nâs’ı yani “bütün insanlar”ı öldürmekle eşdeğer kabul edilmiştir.

ıv. Âyetin mesajı, bağlamından ayrı ve fiziksel bir öldürme biçiminde değil de manevi bir öldürme olarak da düşünülebilir. Buna göre bir kişiye yanlış bilgi vermek onu yanlış yerlere sevkedeceği için bu da bir çeşit öldürmedir. Ayrıca ahlaken yanlış şeyler söylemek, yanlış davranışlar ortaya koymak da muhatabı ahlaken öldürmektir. Bu arada Nisâ’ 4/10’da ifade edildiğine göre, haram gıdalarla beslenmek de karnını ateşle doldurmak ve ateşe hazırlanmaktır ki bu da bir başka ölüm biçimidir. Nitekim Nisâ’ 4/29’da verilen bilgiye göre, insanların mallarını bâtıl yollarla yemek aslında kendini öldürmekle eşdeğerdir. Bu ve benzer açılardan hareket edilirse, daha nice ölümlerin yaşandığı görülecektir. Bu yüzden, doğru bilgi, Allah kaynaklı ahlâkî değerler, helal rızıklarla beslenmek son derece önemli hususlardır, hassasiyetlerdir.

c) وَمَنْ اَحْيَاهَا فَكَاَنَّمَآ اَحْيَا النَّاسَ جَم۪يعًا “Kim de bir cana hayat verirse (onun canını kurtarırsa) bütün insanlara hayat vermiş (onları kurtarmış) gibi olur.” Yüce Allah bu cümlede öncekinin zıddına bir hususa değinmekte, bu defa her kim bir cana hayatiyet verirse, yani bir canı kurtarırsa bütün insanlara hayat vermiş gibi kabul edilmektedir. Burada sözü edilen ıhyâ yani “diriltmek” elbette birini öldürmemek veya öldürülmesine engel olmak demektir. Eğer bir can kurtarılırsa bütün insanlık kurtarılmış gibi bir kazanım söz konusu olduğu için konunun önemi elbette büyüktür.

İnsanın hayatta kalmasını sağlamak için her fedakârlık son derece önemlidir. Bu çerçevede genellikle “insan öldürmek” manasında yorumlanan cihâdı bile “insan kazanma faaliyeti” olarak düşünmek ve yorumlamak gerekmektedir. Cihadda insan eksiltmek değil, bir kişiyi olsun kazanmak esastır ki cihadın en büyüğü Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmaktır.” Zaten Kur’ân’ın bir ismi de rûh olduğu için, vahiy insana hayatiyet kazandıran değerdir. Bu yüzden vahyin en önemli misyonu, hayatın anlamını kazamasını sağlamaktır ki bu noktada cihadın gerçek anlamı ortaya çıkmaktadır.

Önceki cümlede “öldürme”nin mecaz manada çeşitlerinin bulunduğunu belirtmiştik. İşte bunların zıddının yapılması da kişiyi manen diriltmektir. Bu çerçevede, insanlara her anlamda ve alanda doğru bilgi vermek, onları doğru ve ilâhî kaynaklı ahlâkî değerlerle buluşturmak, gıda anlamında helal ve temiz rızıklarla insanları beslemek vs. kişileri manevi açıdan diriltmek ve hayatta tutmak manasına gelecektir. İnsanı insan yapan en önemli değerin onu diğer canlılardan ayıran ruh sahibi oluşudur. Bu yüzden, ruhun diri kalmasını sağlayıcı her bir faaliyet âyetin anlam ve mesaj dünyasında yer almaktadır diyebiliriz.

2. وَلَقَدْ جَآءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ “Yemin olsun ki elçilerimiz onlara apaçık deliller getirmişlerdi.” Yüce Allah cana kıymanın bütün insanlığı öldürmek gibi korkunç bir felaket veya cana kıymamanın, onu diri tutmanın bütün insanlığı kurtarmak gibi büyük bir erdem olduğuyla ilgili olarak verdiği bilgiler bağlamında bunları genel manada insanlığa, özelde ise bağlam gereği İsrailoğullarına pek çok peygamberin getirip tebliğ ettiğini, muhataplara öğrettiğini bildirmektedir.

Burada sözü edilen الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesi eliflâmlı veya eliflâmsız olarak Kur’ân’da 52 kez geçmekte ve “hakikatin delilleri, hakikatin apaçık belgeleri”, bulunduğu bağlama göre “mucizeler”, “açık açık bilgiler”, “apaçık belgeler” veya “deliller”, “âyetler”, “helaller”, “haramlar”, “emirler”, “yasaklar” gibi manaları içermektedir. Bazı âlimlerimiz bu kelimeye “emirler ve yasaklar”,(20) “Allah’tan gelen apaçık deliller”,(21) “risaletin şahitleri anlamında mucizeler”(22) manasını vermişlerdir. Esasında bir peygamberin kavmine tebliğ ettiği her bir değer, peygamber olduklarının apaçık delilleri sonuçta bu kavramın kapsamında düşünülebilir.(23) Ancak kelimenin başındaki eliflâm takısı bunların bilinen, belirli ve her peygamberde ortak olan değerler olduğunun göstergesidir.

3. ثُمَّ اِنَّ كَث۪يرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذٰلِكَ فِي الْاَرْضِ لَمُسْرِفُونَ “Sonra, onlardan çoğu yine yeryüzünde aşırıya kaçmaktadır.” Yüce Allah yaptığı onca uyarıya, verdiği nimetlere, gönderdiği kitaplara, görevlendirdiği elçilere rağmen, yani her şey uluorta pek çok defa ortaya konulmuş olmasına rağmen, yine de insanların çoğunun yeryüzünde aşırılıklar yaptıklarını ifade etmekte, bağlam gereği olarak onların çoğunun insan öldürmeye devam ettiğini bildirmektedir.

Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(24) Durum böyle olunca, hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığına ve kadimliğine yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Şimdilerde de “kalabalıklar”ın hakikat ölçüsü olduğu sanılarak, bilgi ve fikirlerin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinden değerlendirmeler yapılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete göre de belirtelim ki çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir. Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(25) Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını savunmuşlardır. Esasında Nahl 16/120’de belirtildiği üzere, Hz. İbrâhim’in “tek başına bir ümmet” olarak tanıtılması da gerçeklerin icabında tek başına bile savunulması, azınlık psikolojisiyle hareket edilmemesi gerektiğini öğretmektedir. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesajlar da bundan başka herhangi bir şey değildir.

ıı. Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne Savaşın Cezası

اِنَّمَا جَزٰٓؤُا الَّذ۪ينَ يُحَارِبُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْاَرْضِ فَسَادًا اَنْ يُقَتَّلُوٓا اَوْ يُصَلَّبُوٓا اَوْ تُقَطَّعَ اَيْد۪يهِمْ وَاَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ اَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْاَرْضِ ذٰلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Allah’a ve Elçisine karşı savaşanların ve yeryüzünde bozgunculuk için çalışanların cezası ancak ve ancak öldürülmeleri veya asılmaları veya döneklikleri nedeniyle ellerinin ve ayaklarının kesilmesi ya da (bulundukları) yerden sürülmeleridir. Bu, onlar için dünyadaki rezilliktir. Ahirette de onlara büyük bir azap vardır.”

Âyetteki اِنَّمَا جَزٰٓؤُا innemâ cezâu ifadesi “muhakkak ki cezası”; الَّذ۪ينَ يُحَارِبُونَ ellezîne yuhâribûne ifadesi “savaşmakta olan kişilerin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû “ve O’nun Elçisi’ne”; وَيَسْعَوْنَ ve yes‘avne fiili “ve bozgunculuk için çalışıyor (olanlar)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَسَادًا fesâden kelimesi “tam bir bozgunculuk şeklinde”; اَنْ يُقَتَّلُوا en yukattelû edilgen fiili “öldürülmek(tir)”; اَوْ يُصَلَّبُوا ev yusallebû ifadesi “veya asılmak(tır)”; اَوْ تُقَطَّعَ ev tukatta‘a edilgen fiili “veya kesilmesi(dir)”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim tamlaması “onların ellerinin”; وَاَرْجُلُهُمْ ve arculühum tamlaması “ve onların ayaklarının”; مِنْ خِلَافٍ min hılâfin ifadesi “döneklikten dolayı”; اَوْ يُنْفَوْا ev yünfev edilgen fiili “veya sürülmek(tir)”; مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “ülkeden”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar içindir, onlar için vardır”; خِزْيٌ hızyun kelimesi “rezillik, rüsvalık”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve yine onlar için vardır, onlar için olacaktır”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “âhirette”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada toplumsal hayatta yaşanabilecek problemlere karşı verilecek ilahi kaynaklı cezalar gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا جَزٰٓؤُا الَّذ۪ينَ يُحَارِبُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْاَرْضِ فَسَادًا اَنْ يُقَتَّلُوٓا اَوْ يُصَلَّبُوٓا اَوْ تُقَطَّعَ اَيْد۪يهِمْ وَاَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ اَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْاَرْضِ “Allah’a ve Elçisine karşı savaşanların ve yeryüzünde bozgunculuk için çalışanların cezası ancak ve ancak öldürülmeleri veya asılmaları veya döneklikleri nedeniyle ellerinin ve ayaklarının kesilmesi ya da (bulundukları) yerden sürülmeleridir.” Yüce Allah önceki âyette bir cana kıymanın cihana kıymakla eşdeğer olduğunu, bir cana hayatiyet vermenin de bütün insanlığı diriltmek olduğunu, bütün ilahi prensipleri peygamberlerin getirip tebliğ etmesine rağmen, insanların çoğunun yeryüzünde fesatlığa devam ettiğini beyan ettikten sonra, hangi davranışların ölüm cezasını gerektirdiğini ve cezanın alternatiflerinin neler olduğunu ele almaktadır.

Âyetin izahına geçmeden önce iniş sebebi hakkında nakledilen bazı rivayetleri aktarmak istiyoruz:

- “Bu âyet, Ureyne’li bir grup insan hakkında nazil olmuştur. Onlar müslüman olduklarını söyleyip Medine’ye gelmişler; derken hastalanıp renkleri sararıp solmuştu… Tedavileriyle ilgilendikten sonra çobanları öldürdükleri için Hz. Peygamber de onların peşinden asker yollamış ve askerlere onları öldürmelerini emretmiş…”

- “Bu âyet, Ebû Berze el-Eslemî’nin kavmi hakkında nazil olmuştur. Bunlar Hz. Peygamber ile anlaşma yapmışlardı. Kinâne kabilesinden bir grup insan müslüman olmak maksadı ile geliyorlardı ki bunlara rastlamışlardı. O esnada Ebû Berze orada yoktu; derken onları öldürüp mallarını almışlardı.”

- “Bu âyet Yüce Allah’ın, kendilerine haksız yere ve zulmen adam öldürmenin cezasını ağırlaştırmasından sonra da adam öldürme hususunda ileri gidip yeryüzünde fesat çıkardıklarını naklettiği İsrâiloğulları hakkındadır. Bu nedenle, onlardan kim adam öldürür ve yeryüzünde fesat çıkarırsa, onların cezası böyle böyledir.”

- “Bu âyet, yol kesen müslümanlar hakkında nazil olmuştur. İşte bu görüş, fıkıhçıların çoğunluğunun görüşüdür.”(26)

Âyetin iniş sebebi hakkında daha başka rivayetler de Ureyne’lilerle ilgili rivayette olduğu gibi bu tür rivayetlerin, kabulü imkânsız birtakım detaylar da zikredilmektedir.(27) Ancak biz âyetin genel manada Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaş edilmesi ve böylece yeryüzünde bozgunculuk yapılması durumunda geçerli olacak cezanın neler olduğunun İsrailoğulları şeriatındaki halinin ve sonrasındaki dönemlerde de hükmün ne olduğunun bu âyette belirlendiğini düşünmekteyiz. Bu yüzden nüzul sebebi rivayetlerine bağlı kalarak değil de genel ve evrensel manada âyetin içeriğine değinmenin daha doğru olacağına inanmaktayız.

a) اِنَّمَا جَزٰٓؤُا الَّذ۪ينَ يُحَارِبُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْاَرْضِ فَسَادًا “Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaşanların ve yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk için çalışanların cezası ancak ve ancak şudur:” Kur’ân, İsrailoğularına yazıldığı bildirilen, ancak aynı suçların işlenmesi durumunda herkesin muhatap olacağı cezalarla ilgili olarak öncelikle iki hususa değinmektedir.

ı. اِنَّمَا جَزٰٓؤُا الَّذ۪ينَ يُحَارِبُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaşanların cezası ancak ve ancak şudur:” Yüce Allah genel anlamda kendisine ve Rasûlüne karşı savaş edenlerden söz etmekte, bağlam gereği olarak İsrailoğullarının davranışlarına göndermede bulunmaktadır.

Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleye vurgu manası katmakta, bir anlamda başka cezalar düşünülmemesi gerektiğine işaret etmektedir. Bu çerçevede kitap ehlinin döneklikleri nedeniyle Hz. Peygamber’le yaptıkları antlaşmaları bozmaları, müminlere eziyet etmeleri, müslümanların düşmanlarıyla işbirliğine giderek müslümanlara karşı savaşmaları, fiilen savaşanlara katkı vermeleri, müslüman toplumun içerisinde fitne ve fesada sebebiyet verecek şekilde inkâr ve şirk tohumlarını yeşertmeye çalışmaları, devleti içten içe çökertmeye gayret etmeleri vb. faaliyetleri Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaş olarak yorumlanabilir.

Bir kez de hârabe kalıbında Tevbe 9/107’de geçen يُحَارِبُونَ yühâribûne fiili “harp etmek, savaşmak” demektir. Âyetin mesajının evrenselliğinden hareketle, Yüce Allah’a karşı savaş elbette mecazî bir ifadedir ve O’nun dinine, dinini savunan, dini için fedakârlık yapan Allah dostlarına karşı her türlü düşmanca faaliyeti ve Yüce Allah’a muhalefeti içermektedir. Rasûlü’ne karşı savaş ise vahyin indirildiği dönemlerde hakikat anlamı verse de onun vefatından sonrasında durum mecaz olarak Yüce Allah’a karşı savaşla eşitlenmektedir. Nisâ’ 4/80’de belirtildiği gibi Rasûl’e itaat Yüce Allah’a itaat olduğu gibi, Rasûl’e karşı savaş da Yüce Allah’a karşı savaştır. Bu nedenle âyette her ikisi bir arada ve peşpeşe zikredilmektedir.

ıı. وَيَسْعَوْنَ فِي الْاَرْضِ فَسَادًا “Yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk için çalışanlar.” Yüce Allah kendisi ve Rasûlü ile savaşanların bu davranışları sebebiyle yeryüzünde fesatlık yani bozgunculuk yaptıklarını da ifade etmektedir. Fiilî olarak savaşa başvuranlar kendileriyle savaşılmasını hak edenlerdir. Yüce Allah ve Rasûlü ile savaşılması demek, toplumu oluşturan fertlerin can, akıl, mal, nesil ve servet bakımından güvenlerini kaybetmeleri demektir ki işte bu durum “yeryüzünde fesatlık için çalışmak” manasını beraberinde getirmektedir. Onların yaptıkları fiili saldırı esasında toplum ve din adına bir felaket olduğu için cezalandırılmayı hak ettiklerinde herhangi bir şüphe yoktur.

b)اَنْ يُقَتَّلُوٓا اَوْ يُصَلَّبُوٓا اَوْ تُقَطَّعَ اَيْد۪يهِمْ وَاَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ اَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْاَرْضِ “Öldürülmeleri veya asılmaları veya döneklikleri nedeniyle ellerinin ve ayaklarının kesilmesi ya da (bulundukları) yerden sürülmeleri(dir).” Yüce Allah kendisine ve Rasûlü’ne karşı savaşa kalkışan, böylece ülkede fesat çıkmasına neden olan kişilere uygulanacak cezanın dört seçenekten birisi olduğunu hükme bağlamaktadır.

ı. Buna göre savaşıp sadece insan öldüren kişi öldürülür; bu arada hem savaşıp hem de hırsızlık ve talan ederse bu kişi hem öldürülür hem de ibret olsun diye asılır. Bunun dışında adam öldürmez de fesatlık anlamında hırsızlık ve talan eder veya başka bir toplumsal zarara yol açarsa kulluk ve fıtrat sözleşmesine aykırı davrandığı için elleri ve ayakları kesilir. Bunlardan ayrı olarak, toplumsal hayatta çok büyük oranda bir tedirginliğe sebebiyet verir, kendi çapınca birtakım organizasyonlara teşebbüs ederse bu defa da dördüncü ceza seçeneği olan sürgüne gönderilir. Bunlar dönemin devlet yöneticisi tarafından uygulanabilecek cezalardır; fertler kendi başına karar verip bu türden cezaları uygulayamazlar.

Bu âyetin izahı bağlamında şöyle bir değerlendirmede bulunulmaktadır:

- “Âyette yer alan اَوْ ev edatı tahyîr, yani muhayyerlik, seçenek ifede eder. Bu yaklaşım, Ali İbn Ebî Talhâ’nın rivayetine göre İbn Abbâs’ın, Hasan el-Basrî’nin, Sa‘îd İbnu’l-Müseyyeb’in ve Mücâhid’in görüşüdür. Buna göre, mâna ‘İmam yani devlet başkanı onu ister öldürür, ister asar, ister ellerini ve ayaklarını keser ve isterse sürer’ şeklindedir. Yani, ‘Bu seçeneklerden hangisini isterse onu yapar’ şeklindedir.”

- “Atâ’nın rivayetine göre ise İbn Abbâs şu değerlendirmeyi yapmıştır: ‘Buradaki اَوْ ev edatı tahyîr, muhayyerlik yani seçenek için ol­mayıp, aksine hükümlerin suçların değişmesiyle değişeceğini beyân etmek için gelmiştir. Bu nedenle, kim sadece öldürürse, öldürülür; kim hem öldürür, hem de mal alırsa hem öldürülür, hem de asılır; kim sadece mal alırsa (sağ) eli ile (sol) ayağı çaprazlama kesilir; kim de yolculara korku salar ve mal almaz ise sürgüne gönderilir.’ Bu, âlimlerin çoğunun görüşüdür.”(28)

ıı. Âyette yer alan “ödürülme”, “asılma”, “döneklik sebebiyle ellerin ve ayakların kesilmesi” ve “sürgün” cezası esasında çok değişken cezalar olarak görülmektedir. Anlaşılıyor ki burada suçun durumuna göre ceza tercihi söz konusu edilmektedir. Mesela sadece bir şeyler çalan kişiye ölüm cezası verilemeyeceği gibi, bir insanı öldürene de sürgün cezasıyla yetinilemez. Belli ki suça göre ceza seçenekleri söz konusu edilmektedir.

- Âyette ilk seçenek olarak zikredilen اَنْ يُقَتَّلُوا en yükattelû yani “öldürülmeleri” ifadesi, elbette bir cana kıymış olanların öldürülmesiyle ilgilidir; yoksa daha küçük çaptaki suçlar için ölüm cezası adaletli olmaz. Şûrâ 42/40 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, “bir suça verilecek ceza en çok işlenen suç kadar olabilir”; fazlasını vermek zulüm olur. Bu yüzden, âyetteki seçeneklerin bir suçla ilgili olarak verilecek ceza seçeneklerini değil de farklı suçların işlenmesi durumunda verilebilecek ceza alternatiflerini içermekte, Yüce Allah toplumsal hayatta dirlik ve düzen için yönetici konumundakilere bir hareket ve cezada alternatif uygulama serbestisi lutfetmiş olmaktadır.

- Bu arada cezalardan birisi olan اَوْ يُصَلَّبُوا ev yüsallebû “veya salbedilme” yani çarmıha gerilme cezasının teşhir amaçlı olduğu ve toplum fertlerinin benzer bir olumsuzluğa girişmeleri durumunda kendilerini nelerin beklediğini görmeleri bakımından önem arz etmektedir. Yoksa zaten öldürülmüş olanın bir kez de asılmasının başkaca bir anlamı olamaz.

- Âyette zikredilen اَوْ تُقَطَّعَ اَيْد۪يهِمْ وَاَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ “veya döneklikleri sebebiyle ellerinin ve ayaklarının kesilmesi” ise genelde “ellerin ve ayakların çapraz olarak yani sağ el, sol bacak veya sol el, sağ ayak şeklinde kesilmesi” biçiminde yorumlanmaktadır.

Konuyla ilgili bir ceza uygulaması Firavun’un iman eden büyücülere yönelik gerçekleştireceğini söylediği âyetlerde zikredilmektedir. A‘râf 7/124. âyet mealen şöyledir: “Dönekliğinizden dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı keseceğim; sonra da hepinizi asacağım!” Çok küçük bir farkla Şu‘arâ’ 26/49’da da geçen bu âyetin bir benzerinin yer aldığı Tâhâ 20/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Dönekliğ(iniz)den dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim; sizi hurma dallarına asacağım!”

Konuyla ilgili âyetlerde geçen bu ifadeden maksat, büyük çoğunlukla âlimlerimiz tarafından ellerin ve ayakların “çaprazlama” kestirilmesi olarak belirlenmektedir. Firavun, iktidarını kaybetme korkusuyla erkek çocuklarını öldürttüğü için, eline iyi bir bahane geçirmiş ve büyücüleri de aynı şekilde katlettirme fırsatını elde etmişti.

Konuyla ilgili âyetlerdeki خِلَاف hılâf kelimesi “çaprazlama” manasına alınarak, aslında neyin kast edildiği tam anlaşılamamaktadır. Oysa bu kelime, yaşananlara uygun olarak büyücülerin yaptığı dönüşümü ifade etse gerektir. Firavun’a göre büyücüler “döneklik” yapmış, başta verdikleri “Hz. Mûsâ’yı mağlup etme” sözünü tutmamışlardı. Bu nedenle, ellerini ve ayaklarını “çaprazlama” kesmeyi değil de, kanaatimizce “döneklikleri”nden dolayı ellerini ve ayaklarını keseceğini söylemiştir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/33’te de benzer şekilde toplumsal hayatta uyumlu yaşamaya söz verenlerin bu sözlerini tutmamaları, sözlerine muhalefet etmeleri söz konusu edilmektedir. Nitekim Tevbe 9/81’de de geçen خِلَاف hılâf kelimesi “döneklik, muhalefet” manasında zikredilmektedir.

Firavun’un tehdidine konu edindiği bu salb etme fiili “teşhir, halkı korkutma ve onlar gibi tevbe edebileceklere gözdağı verme amaçlı”dır. Teşhir veya ibret olsun diye büyücülerin hurma dalına asılmasının onların ölümünden sonra gerçekleştiğini işaret etmesi bakımından son cümlenin başında ثُمَّ sümme edatı kullanılmaktadır. Bu arada konunun işlendiği Tâhâ 20/71’de Firavun’un tehditleri bağlamında şöyle bir cümle daha söz konusudur: “Böylece, hangimizin azabının daha şiddetli ve kalıcı olduğunu iyice bilip anlayacaksınız.” Ancak A‘râf ve Şu‘arâ’da böyle bir cümleye yer verilmemiş, doğrudan büyücülerin cevaplarına geçilmiştir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/33’te de benzer şekilde bir caydıcılık üzerinden mesaj verildiğini söylemek hatalı olmasa gerektir.

- Âyette zikredilenاَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْاَرْضِ “yeryüzünden sürgün edilme” ifadesi ise bilinen anlamda bulunulan yerden başka bir yere mekân değişikliğidir. Yani bir kişi bir yörede herhangi bir fesada sebebiyet veriyorsa onu başka bir yere göndermek ve onu orada genel manada gözetim altında tutmak bir ceza biçimi olarak ortaya konulmaktadır. Gözetildiğini düşünmek elbette büyük bir sıkıntı sebebidir ki bu tür kişiler yaşadıkları toplumda herhangi bir şekilde tedirginliğe sebebiyet vermişlerse, yol kesmişler, yoldan geçenleri tehdit etmişlerse vs. kendilerinin de tedirgin edileceklerini bilmeleri onları daha dengeli davranmaya itecektir.

2. ذٰلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Bu, onlar için dünyadaki rezilliktir. Ahirette de onlara büyük bir azap vardır.” Yüce Allah toplumsal hayatta yaşanabilecek problemlerin çözümü ve fiilen işlenen suçların sahiplerinin cezalandırılmasıyla ilgili olarak beyan ettiği dört farklı seçeneği zikrettikten sonra, bütün bunların aslında dünyadaki rezil ve rüsva oluşlarını şekillendirdiğini, âhirette ise böylelerini çok büyük bir azabın beklediğini haber vermektedir.

Âyette yer alan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimesi Kur’ân’da 11 kez(29) geçmektedir. Bu doğrultuda âyette sözü edilen خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا “dünyadaki el-hızy azabı”, dünyada yaşanmaktayken çekilen “zillet, perişanlık, rüsvaylık, usanç vericilik, rezillik” demektir.(30) Yûnus 10/98’de de beyan edildiği gibi, الْخِزْي el-hızy kelimesinden maksat “rezillik azabı”dır ve böyle davrananların dünyadaki halleri bir çeşit azaba dönüşmektedir. Âyette kast edilen durum, toplumsal hayatta yaşanan korkunç olumsuzlukların akıbetine dikkat çekmektir. Böylelerinin dünyada karşılaştıkları şeyler işledikleri suçun keffareti olarak yeterli olmadığı için, eğer tevbe etmezlerse mahşerde de bu cezanın devamı mahiyetinde çok büyük bir azaba mahkûm edilmeleri, yani cehenneme, ateş azabına atılmaları söz konusu olacaktır.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçenوَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır” ifadesi,(31) hem azabın büyüklüğünü hem de bir anlamda devamlılığını yani ebedi oluşunu ortaya koymaktadır. Şüphesiz bu cezalar ve azap tehditleri tevbe edilmemesi durumunda söz konusudur. Eğer tevbe edilmişse durumun ne olacağı ise bir sonraki âyette zikredilmektedir.

ııı. Tevbenin Etkinliği

اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Ancak), siz onlara güç yetirmeden (kendilerini yenmeden) önce tevbe edenler hariç! Bilin ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا illellezîne tâbû istisnası “tevbe edenler, yönelmiş olanlar hariç”; مِنْ قَبْلِ اَنْ تَقْدِرُوا min kabli en takdirû ifadesi “ele geçirmenizden önce”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onları”; فَاعْلَمُوا fa‘lemû emri “bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada tevbenin etkinliği ve cezaları düşürücülüğüne dair bir esas gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ “(Ancak), siz onlara güç yetirmeden (kendilerini yenmeden) önce tevbe edenler hariç.” Yüce Allah önceki âyette zikrettiği hükmünü bir istisna ile sürdürmekte ve eğer fiili savaş durumunu terk edip ülkede bu şekilde sebebiyet verdikleri fesatçılıktan zamanında yani mağlup edilmeden önce vazgeçerlerse sözü edilen hükümlerin bunlara uygulanmayacağını bildirmektedir.

Âyette zikredilen مِنْ قَبْلِ اَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ min kabli en takdirû ‘aleyhim ifadesi “siz onları yenip ele geçirmeden önce”, “siz onlardan daha güçlü olmadan önce”, “siz onlara hakim olmadan önce”, “siz onları yakalamadan önce” gibi anlamlar içermekte ve suçlu olan bu kişilerin fiilen suçun içinde oldukları bir sırada kendiliklerinden vazgeçmeleri, gelip teslim olmaları durumunda onlara uygulanacak cezanın düşürüleceği anlaşılmaktadır. Gerçi bazı müfessirlerimiz, burada katl, kısas, diyet, tazminat vs. gibi şahıs haklarının bu kapsamda düşünülemeyeceğini, sadece ilahi azabın bağışlanacağını söyleseler de bu çok doğru bir görüş olmasa gerektir. Çünkü bu durumda tevbenin dünyevi sonuçları bakımından hiçbir etkinliği ve anlamı kalmamaktadır.

Âyetin yorumu bağlamında yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah muhariplere yani savaşıp yol kesenlere uygulanması gereken cezaları iyice anlatınca, bunlardan yakalanmadan önce tevbe edenleri müstesna tutmuştur. Bu husustaki kural şudur: Yüce Allah’ın haklarıyla ilgili hükümler, tevbeden sonra düşer. Ama insanların hakları ile ilgili hükümler düşmez. Bu nedenle yol kesenler, eğer bir kimseyi öldürmüş olur, yakalanmadan önce tevbe ederlerse, öldürülenin yakınları o kimsenin kısas edilmesini isteyebilir veya onu affedebilirler. Bu yol kesenden, tevbesi sebebi ile sadece devlet başkanı tarafından öldürülme hususu düşebilir. Eğer bu yol kesen, bir insanın malını almış ise o malı geri vermesi gerekir; eli-ayağı kesilmez.”

“Söz konusu kişiler ele geçirildikten sonra tevbe ederlerse, âyetin açık anlamına göre bu tevbe onlara fayda vermez, gereken ceza kendilerine uygulanır. İmâm Şâfi‘î şöyle de demiştir: O kimsenin, tevbesi sebebi ile Yüce Allah’a ait olan her türlü ceza düşebilir. Çünkü Mâ‘iz recmedileceği zaman açıkça tevbe etmiştir. Sahâbe Mâ‘iz’i recmedince, onun tevbe ettiğini Hz. Peygamber’e haber vermişlerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Keşke onu bıraksaydınız’ veya bu anlamda başka bir söz söylemişti. İşte bu durum da tevbenin, insandan Yüce Allah’ın hakları ile ilgili herşeyi düşürdüğüne delâlet eder.”(32)

2. فَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Biliniz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah tevbe edilmesi durumunda ilgili kişilerin yani bir suçu işlemekte olan bir kişinin bundan vazgeçmesi durumunda, ele geçirilmeden önce kendiliğinden gelip teslim olması durumunda affedilmesi gerektiğini beyan etmekte, gerekçesini de kendisinin çok bağışlayıcı ve çok merhametli oluşuyla ilişkilendirmektedir. Âyetin sonunda bu iki sıfatın zikredilmesinin sebebi, insanların da bu durumdaki kişileri bağışlamaları, affediciliği ve merhameti muhataplara öğretmek istemesidir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XI, 202-203.
• 2 - Semerkandî, age., I, 383; Taberî, age., VI, 186-191; Zemahşerî, age., I, 611.
• 3 - Zemahşerî, age., I, 611. 4 - Mâide 5/32.
  • Mâide 5/32
• 5 - Râzî, age., XI, 203-204.
• 6 - Semerkandî, age., I, 383; Taberî, age., VI, 186-191; Zemahşerî, age., I, 611.
• 7 - Râzî, age., XI, 203-204.
• 8 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; 'Ankebût 29/12-13Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 ‘Ankebût 29/12 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 9 - Semerkandî, age., I, 384; Taberî, age., VI, 195; Zemahşerî, age., I, 613.
• 10 - Râzî, age., XI, 208.
• 11 - A‘râf 7/20, 22, 26, 27; Tâhâ 20/121. 12 - Semerkandî, age., I, 384; Taberî, age., VI, 197; Zemahşerî, age., I, 613.
  • A‘râf 7/20 A‘râf 7/22 A‘râf 7/26 A‘râf 7/27 Tâhâ 20/121
• 13 - Semerkandî, age., I, 384; Taberî, age., VI, 197-198; Zemahşerî, age., I, 613. 14 - Râzî, age., XI, 209.
• 15 - Semerkandî, age., I, 385; Taberî, age., VI, 200-201; Zemahşerî, age., I, 614.
• 16 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 17 - Bakara 2/84; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/33; Furkân 25/68. 18 - Bakara 2/195; Nisâ’ 4/29. 19 - Yazır, age., VI, 88.
  • Bakara 2/84 En‘âm 6/151 İsrâ 17/33 Furkân 25/68 Bakara 2/195 Nisâ 4/29
• 20 - Semerkandî, age., II, 105. 21 - Taberî, age., XXII, 130. 22 - Zemahşerî, age., III, 590. 23 - Semerkandî, age., II, 129; Taberî, age., XI, 145; Zemahşerî, age., II, 348.
• 24 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 25 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 26 - Râzî, age., XI, 214. 27 - Semerkandî, age., I, 386; Taberî, age., VI, 206-211; Zemahşerî, age., I, 615; Râzî, age., XI, 214.
• 28 - Râzî, age., XI, 215-216.
• 29 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16. 30 - Taberî, age., I, 401.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16
• 31 - Bakara 2/7, 114; Âl-i İmrân 3/105, 176; Nisâ’ 4/93; Mâide 5/33, 41; En‘âm 6/15; A‘râf 7/59; Enfâl 8/68; Tevbe 9/101; Yûnus 10/15; Nahl 16/94, 106; Şu‘arâ’ 26/135, 156; 189; Nûr 24/11, 14, 23; Zümer 39/13; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/21.
  • Bakara 2/7 Bakara 2/114 Âl-i İmrân 3/105 Âl-i İmrân 3/176 Nisâ 4/93 Mâide 5/33 Mâide 5/41 En‘âm 6/15 A‘râf 7/59 Enfâl 8/68 Tevbe 9/101 Yûnus 10/15 Nahl 16/94 Nahl 16/106 Şu‘arâ 26/135 Şu‘arâ 26/156 Nûr 24/11 Nûr 24/14 Nûr 24/23 Zümer 39/13 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/21
• 32 - Râzî, age., XI, 218.