Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 57-77. âyetlerinde Kur’ân’ın mesânilik özelliği gereği iyilerin bazı özelliklerini, ilahi yükümlülüklerin gücün üstünde olmadığını, amel defterlerinin gerçekleri kaydettiğini, inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırlar içerisine girdiklerini ve çeşitli tutarsızlıklarını bildirmektedir.

a) Müminlerin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 57-61. âyetlerinde müminlerin derin saygıları nedeniyle Rablerinden tir tir titrediklerini, âyetlere iman edip Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmadıklarını, verdiklerini Rablerine dönecekleri için kalpleri korkudan ürpererek infak ettiklerini, işte bunların hayırlarda yarışanlar ve hayır için öncülük yaptığını ifade etmektedir.

ı. Saygılı Oluşları

اِنَّ الَّذ۪ينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ “Şüphesiz ki onlar; Rablerine olan saygıdan dolayı korkanlardır.”

Âyettekiki اِنَّ الَّذ۪ينَ هُمْ innelezîne hum ifadesi “muhakkak ki şu kimseler”; مِنْ خَشْيَةِ min haşyeti kelimesi “derin saygıdan dolayı”; رَبِّهِمْ rabbihim ifadesi “Rablerine yönelik”; مُشْفِقُون muşfikû(î)ne kelimesi ise “korkudan titreyenler(dir)” demektir.

Burada duyarlı müminlerin beş özelliğinden “ilki” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetlerde dinde bölünüp parçalanan, kendilerine verilen servet ve çocukların onların hayrına olmadığını düşünemeyen “olumsuz insanlar”ın aksine, mesânîlik gereği bu defa sözü “iyiler”e getirmekte ve onların “dört önemli özelliği”ni haber vermektedir. Bu bağlamda “ilk” sırada “Yüce Allah’a olan derin saygıları nedeniyle edata tir tir titremeleri” zikredilmektedir.

Kur’ân’da sekiz kez(1) geçen خَشْيَة haşyeh kelimesi “derin saygı”, “bilgiye ve donanıma dayalı saygı” gibi bir anlam içermekte, aynı şekilde Kur’ân’da sekiz kez(2) geçen geçen مُشْفِقُون muşfikû(î)ne kelimesi ise “korkudan titreyenler” manasına gelmektedir. Âyette geçen haşyeh kelimesi hakkında çeşitli âyetlerde birtakım bilgiler vermiştik.

Burada sadece şu kadarını hatırlatalım: Haşyet, “saygı göstermek”, “ürperti duymak”, “içi titremek” anlamlarına gelmektedir. “Haşyet” kavramı, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de, aslında “derin saygı duymak” şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu nedenle haşyette Rabbimizin yüceliği söz konusudur.

Enbiyâ’ 21/28’de “meleklerin” Yüce Allah’a saygısı zikredilmektedir. Ayrıca Fâtır 35/28’de “Yüce Allah’a sadece bilgin kullarının saygı duyacağı” beyan edilerek, bilgi-saygı-bilinç ilişkisine dikkat çekilmektedir. Bu arada vahyin muhatap kılınması halinde cansız varlıkların bile bu duyguya sahip olabilecekleri Kur’ân’da “dağ” örnekliğinde darb-ı mesel olarak hatırlatılmaktadır.(3) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah duyarlı müminlerin Allah’ın azabından dolayı adeta titrediklerini haber vermekte ve bunu bir duyarlılık olarak zikretmektedir.

Bu âyetin izahı bağlamında söz konusu iki kavram hakkında Râzî’nin son derece isabetli gördüğümüz açıklamasını özellikle hatırlatmak istemekteyiz:

“Işfâk yani âyetteki muşfikûne kelimesi, alabildiğine dikkat ve zayıflığı bilme ile birlikte olan korku demektir. İşte bundan dolayı bazıları, ‘Yüce Allah, işfâk ve haşyeti burada pekiştirmek için birlikte zikretmiştir’ derken, bazıları da ‘haşyeti ilâhî azaptan korkmak’ manasına almışlardır. Buna göre, âyetin anlamı, ‘Onlar, Rablerinin azabından tirtir titreyenlerdir’ şeklinde olur. Bazıları da ‘işfâkı korkunun sonucu, ürünü manasına almışlardır ki bu da itaatı sürdürmek demektir.”

“Buna göre de âyetin anlamı ‘Onlar, Rablerinden korkmalarından ötürü O’na itaata devam eden ve O’nun rızasını ciddiyetle elde etmeye çalışanlardır’ şeklinde olur. Sözün özü şudur: Haşyet’te işfâk derecesine, yani haşyetin zirvesine varan kimse, dünyada Yüce Allah’ın gazabından, âhirette de azabından çok korkar ve böylece günahlardan alabildiğince sakınır.”(4)

Râzî’nin yaptığı bu harika değerlendirme sayesinde kavramlarımızın anlam dünyasını daha yakından tanıma ve onlar üzerinden daha doğru değerlendirmelerde bulunabilme imkanına sahip olabilmekteyiz. Bu yüzden eski ve yeni âlimlerimizi rahmetle anıyoruz.

ıı. Âyetlere Tam İmanları ve Güvenleri

وَالَّذ۪ينَ هُمْ بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ “(Onlar) Rablerinin ayetlerine inananlardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ki onlar”; بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ âyâti rabbihim tamlaması “Rablerinin âyetlerine”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmaktadırlar” demektir.

Burada duyarlı müminlerin beş özelliğinden “ikincisi” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah duyarlı müminlerin bu âyet grubundaki “ikinci” özelliğini “Allah’ın âyetlerine olan derin ve sarsılmaz imanları” şeklinde belirlemektedir. Yüce Allah’ın âyetlerinden maksat Hz. Peygamber’e vahyedilen bütün ilahi prensiplerdir. İşte duyarlı müminler bu âyetlere hem tereddütsüz bir şekilde iman ederler; hem de onlara güven duyarlar. Çünkü iman kavramının asıl anlamı “güven duymak”tır.

Bu müminler de imanlarını güvene dönüştüren yiğitler olarak tanıtılmaktadır. “Âyet” kavramı, sahibini gösteren işarettir. İşte müminler her bir âyetin arkasında asıl sahibi olan Yüce Allah’ı bilenlerdir.

ııı. Şirke Bulaşmamaları

وَالَّذ۪ينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لَا يُشْرِكُونَ “(Onlar) Rablerine ortak koşmayanlardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ki onlar”; بِرَبِّهِمْ bi rabbihim ifadesi “onların kendi Rablerine”; لَا يُشْرِكُونَ lâ yüşrikûne fiili ise “(hiçbir şeyi) ortak koşmazlar” demektir.

Burada duyarlı müminlerin beş özelliğinden “üçüncüsü” gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah duyarlı müminlerin “üçüncü” özelliğini “kendisine hiçbir şeyi, hiçbir şekilde ortak koşmamak” şeklinde belirlemektedir. İnsanın yaratılış gayesi sadece ve sadece Yüce Allah’a iman edip O’na kulluk etmesidir. İmanda tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. İşte duyarlı müminler âyetlere olan imanlarının bir gereği olarak inançta ve ibadette hiçbir şeyi Yüce Allah’a ortak koşmamayı da başarmalıdırlar. Zira şirk, bütün iyiliklerin silinip gitmesine sebep olan korkunç bir bozulmadır.

2. En‘âm 6/151’de de ele aldığımız üzere şirk konusu çok önemlidir. Bu yüzden bazı çok çok önemli noktaları burada tekrar hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

En‘âm 6/151’de şöyle buyrulmaktadır: “O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın!” Yüce Allah belirlediği ilkelerin “ilk” sırasında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak “tevhide dikkat çekmekte” ve “tekliğini zedeleyeceği için hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini” beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(5) yer alma sebebi de budur. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

a) En‘âm 6/151. âyette geçen شَيْـًٔا şey’en kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için, mutlak umum manası içermekte, maddi-manevi, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilmeyen her ne türden varlıklar olursa olsun, bunların aracılığı şiddetle reddedilmektedir.

Hatta Yüce Allah Zümer 39/53’te geçtiği üzere bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini beyan etmesine rağmen, Nisâ’ 4/48 ve 116’da kendisine ortak koşulmasını bağışlamayacağını yani şirk üzere ölenlerin bu bağışlanma ihtimalinde yer alamayacağını bildirmektedir.

b) Necm 53/21’de Yüce Allah’a çocuk isnadı konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(6) yer almaktadır.

Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, cinlerle Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. Nitekim En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır.

Bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(7) bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’in,(8) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(9) En‘âm 6/100’de de belirttiğimiz üzere, bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(10) İhlâs sûresinin “(Allah, hiç kimseyi) doğurtmamıştır” mealindeki üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

c) Yüce Allah’a genel manada çocuk isnadı bağlamında yukarıda da belirttiğimiz üzere, melekleri O’nun kızları sanan algının beraberinde, ayrıca cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kuranlar da olmuştur. Mekke müşrikleri sadece melekleri Allah’a kız çocukları olarak isnat etmekle kalmamış, benzer bir iddiayı cinlerle ilişkilendirerek daha da ileri gitmişlerdir. Bu konudaki âyetlerden birisi daha önce yorumladığımız En‘âm 6/100. âyettir.

Diğerleri ise Sâffât 37/158-160’ta şu şekilde yer almaktadır: “Allah ile cinler arasında bir soy birliği uydurdular. Andolsun, cinler de kendilerinin hesap yerine götürüleceklerini bilirler. Allah, onların isnat ettiklerinden yücedir, münezzehtir. Allah’ın ihlâsa erdirilmiş kulları müstesnadır (onlar azap görmeyeceklerdir).” Bu iki âyet gurubunda yer alan müşriklerin cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kurma iddiaları çok mantıklı gerekçelerle şiddetle reddedilmektedir.

d) Mekkeli mürşikler yaratıcı Allah inancına sahip olmalarına rağmen, aracılar edindikleri, onları Allah’a yaklaştıran ve katında şefaatçiler olarak gördükleri için Yüce Allah bu türden kabulleri şirk saymakta ve kesinlikle reddetmektedir. Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/31’de şöyle buyurmaktadır:

“De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış olarak belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Benzer içerikte cevabını Yüce Allah’ın verdiği bir başka örnek de En‘âm 6/12. âyettir.

ıv. Yüce Allah İçin İnfak Etmeleri

وَالَّذ۪ينَ يُؤْتُونَ مَآ اٰتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ اَنَّهُمْ اِلٰى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ “(Onlar) Rablerine dönecekleri için verdiklerini kalpleri korkudan ürpererek verenlerdir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يُؤْتُونَ vellezîne yü’tûne ifadesi “onlar verenler(dir)”; مَآ اٰتَوْا mâ âtev ifadesi “verdikleri şeyleri”; وَقُلُوبُهُمْ ve kulûbuhum tamlaması “ve onların kalpleri”; وَجِلَة veciletün kelimesi “korkulu(dur)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اِلٰى رَبِّهِمْ ilâ rabbihim ifadesi “onların Rablerine”; رَاجِعُون râci‘ûne kelimesi ise “dönenler” demektir.

Burada duyarlı müminlerin beş özelliğinden “dördüncüsü” gündeme getirilmektedir.

Âyette müminlerin “dördüncü” özelliği bağlamında “yaptıkları iyilikleri Allah’a dönecekleri bilinciyle yapanlar” ifadelerine yer verilmektedir.

Yüce Allah duyarlı müminlerin bu özelliğini “yaptıkları iyilikleri Allah’a dönecekleri bilinciyle yapmaları” şeklinde belirlemektedir. Gerek zekât, sadaka, keffaret ve infak gibi ekonomik türden, gerekse adalet, bilgi, ilgi, sevgi, tecrube, bedensel yardım, şahitlik vs. türden olsun insanların yaptıkları işleri, verdikleri yardımları mahşerde Yüce Allah’a dönecekleri bilinciyle ve kalpleri ürpererek gerçekleştirmelerinden söz edilmektedir. İşte bu durum çok önemli ve terk edilmemesi gereken bir erdem olarak sunulmaktadır.

Önceki üç âyette daha çok inançla ilgili duyarlılıklar ele alınmışken, burada inancın hayata yansıtılması demek olan paylaşımdan söz edilmekte ve dinin insanların hayatlarının tamamını kuşattığı gerçeğine dikkat çekilmektedir. Kendisine bu âyetle ilgili sorulan bir soruya Hz. Peygamber’in “Bunlar, oruç tutanlar, sadaka verenler, namaz kılanlar ve bunların kabul edilmeyeceğinden korkanlardır” şeklinde cevap verdiği rivayet edilmektedir.(11)

Âyette yer alan وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ “Kalpleri ürpererek” ifadesi hem bu âyette zikredilen “verdiklerini Allah’a dönecekleri için verenler” ifadesine, hem de daha önceden sayılan diğer üç özelliğe ait olarak yorumlanabilir. Çünkü orada sayılan “Allah’a yönelik derin saygı nedeniyle tir tir titremek”, “Allah’ın âyetlerine inanıp güvenmek” ve “hiçbir şeyi Allah’a ortak koşmamak” da elbette kalplerin ürpermesini beraberinde taşıyan birer duyarlılık göstergesidir. Bu yüzden, dört özelliğin de bir kalp duyarlılığı ile gerçekleşitirildiği bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

Kalplerin ürpermesinin nedeni mahşerde yaşanacaklardır; çünkü duyarlı müminler nihayetinde Rablerine döneceklerine ve dünyada yapıp ettiklerinin hesabını vereceklerine inanan kişilerdir. Benzer bir duyarlılık Enfâl 8/2 ve Hacc 22/35’te hakka boyun büken yiğitlerin Allah anıldığı zaman kalplerinin ürpermesi şeklinde zikredilmektedir.

Bu konuyla dolaylı da olsa anlam ilişkisi bulunan Leyl 92/17-21’de şu bilgiler yer almaktadır: “(Allah yolunda) malını verip arınan en duyarlı insan(lar) ise, ondan (ateşten) uzaklaştırılacaktır. Böylesi birisinin nezdinde, Yüce Rabbi’nin rızasını kazanmaktan başka, hiç kimsenin (esas olarak şükranla) karşılanacak bir nimeti yoktur. (Bunlar, zamanı geldiğinde) elbette memnun olacak(lar)dır.”

Demek ki kişiyi mahşerde huzurlu kılacak olan fedakarlık sadece ve sadece Allah rızası için yapılandır ve bunu yapanlar da sonuçta yaptıklarından dolayı memnun olacaklardır. Yapılan iş, bütünüyle gönülden gelmekte ve bu iş nedeniyle Yüce Allah’ın rızasının kazanılması hedeflenmektedir. Bu doğrultuda, Bakara 2/272’de infakın sadece Yüce Allah’ın rızasını kazanmak için yapılması gereğine dikkat çekilmektedir.

İnsân 76/8 ve 9’da da bu konu ele alınmakta, yardımın sadece Allah rızası için yapılması gereğine vurgu yapılmaktadır. Hatta orada, yapılan bir yardımın karşılığında iyiliğin sahibine iyilik yapmak bir tarafa, iyilikten sonra bile muhataptan karşılık ve teşekkür dahi beklenmemesinden söz edilmektedir. Durum böyle olunca övgü de büyük olur, ödül de.

v. Hayırda Öncü Oluşları

اُو۬لٰٓئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ “İşte onlar, hayırlarda yarışanlardır ve onun için önde olanlardır.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يُسَارِعُونَ yüsâri‘ûne fiili “yarışmaktadırlar”; فِي الْخَيْرَاتِ fi’l-hayrâti ifadesi “hayırlarda”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; لَهَا lehâ ifadesi “onlar için”; سَابِقُون sâbikûne kelimesi ise “önde olanlar(dır)” demektir.

Burada duyarlı müminlerin beş özelliğinden “beşincisi” yani fedakarlık yapanların hayırdaki öncülükleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah duyarlı müminlerin dört özelliğini saydıktan sonra onların hayır işlerinde yarıştıklarını, hayır işlerine koştuklarını, o işlerde daima önce ve öncü olmaya çalıştıklarını, bir anlamda rakiplerini geçip yarışı önde sürdürdüklerini haber vermektedir. Vâkı‘a 56/10’da belirtildiği gibi, dünya hayatında fedakarlıkta önde olanlar mahşerde de ödülde önde olacaklardır.

Vâkı‘a sûresinin ilk grup âyetinde mahşer şartlarında üç sınıfa ayrılacak olan insanlardan söz edilmektedir. İşte bu üç grubun önde olanları yani sâbık olanlar, yarışta önde olanlar, öncülerdir. Bunlar iman, ibadet, ahlâk, kulluk, itaat, hayır işleri vs. fedakârlıklarda en önde olanlardır. Muhtemelen burada sözü edilenler Yüce Allah’ın “ne de güzel arkadaşlardır onlar” dediği Allah’ın kendilerine nimet verdiği “peygamberler, hakkı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve davranışları düzgün sâlih”lerden oluşan dört grup insandır.(12)

Bunların içerisinde Yüce Allah’ın kendilerinden razı olduğunu beyan ettiği muhacirlerden ilk hicret edenler, ensâr ve onlara en güzel şekilde tâbî olanlar da vardır.(13) Ayrıca Yâsîn’de sözü edilen yiğit insan,(14) Firavun’un eşi,(15) İsrailoğullarından yiğit mü’min zât,(16) Firavun’un zulmüne ve tehdidine rağmen tercihini ona adeta meydan okuyarak Yüce Allah’tan yana belirlemiş büyücüler,(17) mağara delikanlıları,(18) Allah’ın kitabına vâris kıldığı kulları arasında bulunan hayırda öncüler,(19) yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde zikredildiği gibi Rablerine derin saygı duyanlar, O’nun âyetlerine iman edip şirk koşmayanlar, verdiklerini Allah’a dönecekleri için kalp ürpertisi içerisinde verenler(20) ve Rahmân’ın has kulları(21) da burada sayılabilecekler arasında yer almaktadır.

Kısaca söylemek gerekirse, bu yiğitler imanına Yüce Allah’ı şahit tutanlar, hayatına imanını şahit kılanlar, hayatı Allah’ın dediği gibi ve O’nun rızasını kazanma duyarlılığıyla yaşayanlar, iman ve sâlih amel birlikteliğiyle pasif duruştan aktif hale gelenler, nihayet sadece iyi olmayı değil, iyiliği yaymayı hayat felsefesi edinenlerdir.

İşte bu kişiler isimlerini tarihe altın harflerle yazdırmayı başarmış, hayırla yâdedilen, sonraki nesiller arasında isimleri sadakatle anılan kişilerdir. Dünyada bu duyarlılıkla yaşayanlar elbette yarışı önde bitirmiş olacakları için mahşerde de ödüle öncelikle kavuşturulacak yiğitlerdir. Rabbim bu has kulları arasına bizi de ilhâk eylesin.

b) Sormluluklar ve İnkârcıların Sorumsuz Davranışları

Yüce Allah, sûrenin 62-67. âyetlerinde hiç kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemediğini, ilahi huzurda yani mahşerde herkes için hakkı konuşan bir kitap olduğunu ve insanların haksızlığa uğratılmayacaklarını bildirmekte, buna rağmen inkârcıların kalplerinin bu hususta gaflet içinde olduğunu, ayrıca onların bundan öte birtakım başka kötü işlerinin de bulunduğunu haber vermektedir.

Ardından, bu kişilerin şımarık olanları sıkıntıya veya azaba uğratıldığında feryat edecekleri, mahşerde kendilerine “Boşuna sızlanmayın bugün! Zira bizden yardım göremeyeceksiniz! Âyetlerim size okunurdu da siz, buna karşı kibirlenerek arkanızı dönüyor, geceleyin (Kâbe’nin etrafında toplanarak) hezeyanlar savuruyordunuz” denileceği haber verilmektedir.

ı. Hiç Kimseye Haksızlık Edilmemesi

وَلَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا وَلَدَيْنَا كِتَابٌ يَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Biz kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz. Katımızda gerçeği konuşan bir kitap vardır; onlar, haksızlığa uğratılmayacaklardır.”

Âyetteki وَلَا نُكَلِّفُ ve lâ nükellifu fiili “ve biz sorumlu tutmayız”; نَفْسًا nefsen kelimesi “hiçbir insanı”;اِلَّا وُسْعَهَا illâ vüs‘ahâ istisnası “gücünün dışında”; وَلَدَيْنَا ve ledenyâ ifadesi “ve katımızda vardır”; كِتَاب kitâbun sözcüğü “(şöyle) bir kitap”; يَنْطِقُ yentıku fiili “konuşmaktadır”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “gerçeği”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “onlar haksızlığa uğratılmazlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlığa yüklediği görevlerin mahiyeti ve mahşerde her şeyin değerlendirmeye konu edinileceği, hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا “Biz kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz.” Yüce Allah kullarına bildirdiği evrensel prensipler bağlamında hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceğini beyan etmektedir.

Aynı mesajın yer aldığı En‘âm 6/152 ve A‘râf 7/42 gibi âyetlerde de ifade ettiğimiz üzere, “Biz hiç kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz” cümlesi benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(22) geçmektedir. İfadenin kullanıldığı her bir yerde verilmek istenen mesaj gayet açıktır: Yüce Allah’ın verdiği emirler ve muhatapları sorumlu tuttuğu hususlar hem doğrudur ve insanın yararınadır; hem de yapılması kolaydır. Bu haliyle Kur’ân’da yedi kez geçen bu ve benzer ifadeler aynı zamanda iman ve salih amel işlemeye teşvik manası da içermektedir.

Talâk 65/7’de “her zorluğun sonrasında kolaylık yaratılacağı”, İnşirâh 94/5-6’da ise “her zorlukla birlikte en az bir tür kolaylığın bulunduğu” beyan edilmektedir. Bu genel bilgiyi devam ettirmek üzere bu defa Leyl 92/4-10’da şöyle ifadeler yer almaktadır: “Muhakkak ki işleriniz çeşitlidir. (Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, kolayı ona (daha da) kolaylaştırırız. Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır, en güzeli yalanlarsa ona da zoru kolaylaştırırız.”

Demek ki Yüce Allah’ın emirleri yapılınca zaten kolay olan sonuç daha da kolaylaştırılıyor; yasakları işlenince de bu defa aslında zor olan cehenneme giriş kolaylaştırılıyor. Belli ki bütün mesele kulun tercihinde ve iradesinde şekillenmektedir.

Yüce Allah hiç kimseye kaldıramayacağı yükü yüklemez; hiç kimseyi gücünün yetmeyeceği şeylerle de sorumlu tutmaz. Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de yer alan bilgiye göre de, Yüce Allah insanlara ne kadar imkân vermişse herkesi verdiği imkân kadar imtihana tabi tutacaktır.

Esasında bu tür ifadelerin hepsi Bakara 2/286’da yer alan bir duanın da kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme; bizi onlarla sorumlu tutma!” Bazılarının sandığı veya iddia ettiği gibi mahşerdeki sorgulama standart değildir; herkese aynı sorular da sorulmayacaktır. Aksi takdirde tam bir adaletsizlik söz konusu olurdu ki Rabbimiz hem adaletsizlikten hem de zulümden uzaktır.

2. وَلَدَيْنَا كِتَابٌ يَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Katımızda gerçeği konuşan bir kitap vardır; onlar, haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Yüce Allah insanlar için temel prensibini ortaya koyduktan sonra, huzuruna döndüklerinde Allah’a hesap vereceklerini, bunun için Allah’ın katında herkesle ilgili gerçekleri konuşan bir kitabın, yani amel defterinin bulunacağını, dolayısıyla hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Bu, sizin hakkınıza sadece hakkı (gerçeği) konuşan kitabımızdır.” Kamer 54/52-53’te belirtildiği gibi, insanların yapıp ettiği her şey kitaplarda kayıtlıdır; çünkü onların yaptığı küçük-büyük ne varsa hepsi satır satır yazılmıştır. Yâsîn 36/12’de de geçtiği üzere, insanların dünyadaki düşünceye dayalı veya uygulamalı her bir faaliyeti kayıt altına alınmıştır ve insanlar yapıp ettikleri ne varsa onu karşılarında hazır bulmuş olacaklardır.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, insanların davranışları Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. İnfitâr 82/10-12’de de beyan edildiği gibi, insanların beraberinde kirâmen kâtibîne, yani “onların yaptıklarını muhafaza eden ve onları bilip kaydeden değerli yazıcılar” vardır. İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgilerden de anlaşılacağı gibi, insanların dünya hayatlarında yapıp ettikleri ne varsa hepsi kayıt altına alınmaktadır ve mahşerde insanlara bu yazılanların kaydedildiği amel defterleri verilecektir.

Amel defterlerindeki bilgiler her şeyi açık seçik ortaya sereceği için, bir anlamda gerçekleri konuşacaklar, hakikati söyleyeceklerdir. “Kitabın hakkı konuşması” gerçeklerin ortaya dökülmesidir ve ayrıca gizlide saklıda hiçbir şeyin bırakılmamasının sağlanmasıdır. Zaten Kıyâmet 75/14’te zikredildiği gibi, kitapta yazılanlar görüldüğünde herkes durumunu anlayacak, İsrâ’ 17/14’te beyan edildiği üzere herkese kendi nefsi hesap görücü olarak yetecektir.

Kehf 18/49’da belirtildiği üzere, amel defterleri açıldığında küçük-büyük ne varsa ortaya dökülmüş olacağı için, suçluların korktukları görülecek, ancak dünyada yapıp ettikleri ne varsa karşılarında hepsi hazır kılınmış olacak, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyecektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda dikkat çekilen husus da budur.

ıı. Başka Yanlışları

بَلْ قُلُوبُهُمْ ف۪ي غَمْرَةٍ مِنْ هٰذَا وَلَهُمْ اَعْمَالٌ مِنْ دُونِ ذٰلِكَ هُمْ لَهَا عَامِلُونَ “(Hayır), aslında onların (inkârcıların) kalpleri bu konuda şaşkındır. Onların bunun dışında (bazı kötü) işleri vardır ki onlar bu işleri yapanlardır.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis, esasında, aksine”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; ف۪ي غَمْرَةٍfî ğâmratin kelimesi “gaflette(dir)”; مِنْ هٰذَا min hâzâ ifadesi “bundan”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır”; اَعْمَال a‘mâlün kelimesi “(şöyle) işler”; مِنْ دُونِ ذٰلِكَ min dûni zâlike ifadesi “bundan başka”; هُمْ hum zamiri “onlar”; لَهَا lehâ ifadesi “onları”; عَامِلُون ‘âmilûne kelimesi ise “yapanlar(dır)” demektir.

Burada inkârcıların ne tür bir yanlışlık içerisinde bulundukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkârcıların ve müşriklerin duyarsızlığını ortaya koymak üzere onların derin gaflet ve sapkınlık içerisinde bulunduklarını, daha nice yanlışlıklar yapmaya devam ettiklerini bildirmektedir. Daha önce yorumladığımız Mü’minûn 23/54. âyette de belirttiğimiz üzere, غَمْرَة ğâmrah(23) kelimesi “gaflet”, “dalalet”, “cehalet”, “sapkınlık”, “şaşkınlık” gibi anlamlar içermektedir.

Anlaşılıyor ki, ortaya serilen bunca gerçeğe rağmen, inkârcıların ve müşriklerin kalpleri verilen bu bilgiler noktasında derin ve korkunç bir gaflet içinde olmaya devam etmiştir. Yüce Allah bu duyarsızlığı kınamakta, ancak onların perişan durumunun bundan da ibaret olmadığını, çünkü kendilerinin çok daha başka çirkin işlerinin de bulunduğunu, o çirkinlikleri yapmaya devam ettiklerini haber vermektedir. Mesele sadece inkâr değil, inkâr ve şirkten beslenen pek çok yanlış uygulama da onların hayatını çepeçevre kuşatmış durumdaydı.

ııı. Sonuçsuz Feryatları

حَتّٰىٓ اِذَآ اَخَذْنَا مُتْرَف۪يهِمْ بِالْعَذَابِ اِذَا هُمْ يَجْـَٔرُونَ لَا تَجْـَٔرُوا الْيَوْمَ اِنَّكُمْ مِنَّا لَا تُنْصَرُونَ “Sonunda şımarıklarını azaba uğrattığımızda bir de bakarsın ki feryat ediyorlar. (Onlara şöyle denecektir:) (Boşuna) sızlanmayın bugün! Şüphesiz ki siz bizden yardım göremeyeceksiniz!”

Buradaki حَتّٰى hâttâ edatı “ta ki”; اِذَآ اَخَذْنَا izâ ahaznâ ifadesi “aldığımız, yakaladığımız zaman”; مُتْرَف۪يهِمْ mütrafîhim tamlaması “onların şımarıklarını”; بِالْعَذَابِ bi’l-‘azâbi ifadesi “azapla”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَجْـَٔرُونَ yec’erûne fiili “feryat ederler”; لَا تَجْـَٔرُوا lâ tec’erû emri “feryat etmeyin”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden, bizim tarafımızdan”; لَا تُنْصَرُونَ lâ tunsarûne edilgen fiili ise “size yardım edilmeyecektir” demektir.

Burada inkârcıların azap veya sıkıntı hallerindeki çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.حَتّٰىٓ اِذَآ اَخَذْنَا مُتْرَف۪يهِمْ بِالْعَذَابِ اِذَا هُمْ يَجْـَٔرُونَ “Sonunda şımarıklarını azaba uğrattığımızda bir de bakarsın ki feryat ediyorlar.” Yüce Allah inkârcılarla ilgili beyanlarına devam etmekte ve dünya hayatında çeşitli nimetler ve imkânlar verdiği, ancak duyarsız bir şekilde Allah’a kulluğu değil de inkârı ve şirki tercih etmeleri nedeniyle kendilerini azapla yakaladığında hemen feryat edeceklerini haber vermektedir.

Çeşitli âyetlerde(24) zikredildiği üzere, mütraf ve bu kökten kelimeler “toplumun şımarıkları” manasına gelmektedir. Sıfatları bağlamında kendilerine mütrafûne denilen bu kişiler Mü’minûn 23/55. âyette de beyan edildiği gibi, kendilerine bolca servet ve çocuklar verilen zenginler, zorbalar, büyüklük taslayanlar, şımarıklardır.(25) İşte bu şımarıkların gerek Bedir günü(26) gibi dünya hayatlarında, gerekse mahşerde azapla yakalandıklarında hemen feryadü figan halleri haber verilmekte, böyle bir duruma düşülmeden önce tedbir alınması istenmektedir.

2. لَا تَجْـَٔرُوا الْيَوْمَ اِنَّكُمْ مِنَّا لَا تُنْصَرُونَ “(Onlara şöyle denecektir:) (Boşuna) sızlanmayın bugün! Şüphesiz ki siz bizden yardım göremeyeceksiniz!” Yüce Allah azap esnasında feryad edenlerin bu durumlarının boşuna olduğunu, yardım taleplerinin hiçbir şekilde karşılık bulmayacağını, zira kendi katından böyle bir yardımın onlara ulaştırılmayacağını haber vermektedir. Azabın içinden kurtarılmak da yoktur; azabın hafifletilmesi de azabın engellenmesi de yoktur.

ıv. Âyetlere Karşı Hezeyanları

قَدْ كَانَتْ اٰيَات۪ي تُتْلٰى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ تَنْكِصُونَ مُسْتَكْبِر۪ينَ بِه۪ سَامِرًا تَهْجُرُونَ “Elbette ayetlerim size tilâvet ediliyordu (okunup aktarılıyordu) da siz buna karşı kibirlenerek arkanızı dönüyor, geceleyin (Kâbe’nin etrafında) saçmalıyordunuz.”

Buradaki قَدْ كَانَتْ kad kânet fiili “elbette (şöyle) idi”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim ayetlerim, delillerim”; تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet ediliyordu, okunuyordu”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَكُنْتُمْ fe küntüm ifadesi “siz ise (şöyle) idiniz”; عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ ‘alâ a‘kâbiküm ifadesi “sizin gerinize, arkanıza”; تَنْكِصُونَ tenkisûne ifadesi “dönüyordunuz”; مُسْتَكْبِر۪ينَ müstekbirîne kelimesi “kibir gösterenler olarak, kibir göstererek”; بِه۪ bihî ifadesi “ona karşı, (vahye) karşı”; سَامِرًا sâmiran kelimesi “geceleyin”; تَهْجُرُونَ tehcürûne fiili ise “saçmalıyor(du)nuz, saçmalayarak” demektir.

Burada azaptaki inkârcılara yönelik gerçekleştirilecek bir hatırlatma gündeme getirilmektedir.

1. قَدْ كَانَتْ اٰيَات۪ي تُتْلٰى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ تَنْكِصُونَ “Elbette ayetlerim size tilâvet ediliyordu (okunup aktarılıyordu) da siz buna karşı kibirlenerek arkanızı dönüyordunuz.” Yüce Allah inkârcılara cezaları uygulanırken ve onlar da feryad figan halindeyken kendilerine neden azap edildiğini ve neden yardımla buluşturulmadıklarını dünyadaki aymazlıklarına bağlamaktadır. Bu bağlamda kendilerine âyetlerinin okunup aktarıldığını, ancak onların kibir göstererek arkalarını döndüklerini, geceleyin çeşitli hezeyanlar savurduklarını kendilerine söyleyeceğini haber vermektedir.

Âyette geçen فَكُنْتُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ تَنْكِصُونَ “Gerisin geri dönüyordunuz” ifadesi inkârcıların kibrini, umursamazlıklarını, müstağnice tavırlarını ifade etse gerektir. Bunun peşinden zikredilen مُسْتَكْبِر۪ينَ بِه۪ “Ona karşı kibir gösterenler olarak” ifadesi de bunun bir delilidir. Hak ve hakikate karşı olanlar dünya hayatında çeşitli nimetlerle buluşturuldukları için, bunu bir kibir sebebi haline getirmişler ve Allah’ın âyetleri kendilerine okunup aktarıldığında vahye hiçbir şekilde itibar etmemişlerdi. Onların bu durumu sahip oldukları kibrin bir sonucuydu.

2. مُسْتَكْبِر۪ينَ بِه۪ سَامِرًا تَهْجُرُونَ “Geceleyin (Kâbe’nin etrafında) saçmalıyordunuz.” Buradakiمُسْتَكْبِر۪ينَ بِه۪ “Ona karşı kibir gösterenler olarak” ifadesi öncesindeki cümle ile ilişkili kabul edilirse, âyetin tercümesi bizim de mealde verdiğimiz gibi olur. Ancak bu ifadeyi kendisinden sonraki kısımla da ilişkili anlamlandırmak mümkündür. Buna göre de tercüme şöyle olur: “Âyetlerime karşı kibirlenerek geceleyin saçmalıyordunuz.”

Âyetteki سَامِرًا تَهْجُرُونَ cümlesine gelince, bu ifade “geceleyin saçmalamak” manasına alınmaktadır. Bunun sebebi, Mekkeli müşriklerin vahye karşı takındıkları tavır gereği geceleyin Kâbe’nin çevresinde toplanıp saçmalamalarıdır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَامِر sâmir kelimesi “geceleyin, zifiri karanlıkta” gibi anlamlar vermekte, yine Kur’ân’da sadece burada yer alan تَهْجُرُونَ tehcürûne fiili ise “çirkin söz söylemek”, “saçmalamak”, “hezeyanlar üretmek” manasına gelmekte ve tam da Mekkeli müşriklerin vahye ve Hz. Peygamber’e karşı takındıkları olumsuz tavrı ifade etmektedir.(27)

c) Vahye ve Hz. Peygamber’e Karşı Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 68-70. âyetlerinde inkârcıların Kur’an’ı gereği gibi hiç düşünmediklerini, kendilerine daha önce geçmişteki atalarına gelmeyen bir şeyin de gelmediğini bildirmekte, esasında peygamberlerini henüz tanımadıkları için de onu inkâr etmediklerini, onda bir cinnet olduğunu söylediklerini, oysa onun kendilerine hakkı getirdiğini, çoğunluğun ise haktan hoşlanmadıklarını beyan etmektedir.

ı. Vahyi Dikkate Alıp İncelememeleri

اَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ اَمْ جَآءَهُمْ مَا لَمْ يَاْتِ اٰبَآءَهُمُ الْاَوَّل۪ينَ “Onlar bu sözü (Kur’an’ı) hiç düşünmediler mi? Yoksa kendilerine, daha önce geçmişteki atalarına gelmeyen bir şey mi geldi!”

Âyetteki اَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا efelem yeddebberû sorusu “inceden inceye düşünmediler mi”; الْقَوْل el-kavle kelimesi “bu sözü, Kur’ân’ı”; اَمْ جَآءَهُمْ em câehum ifadesi “yoksa onlara geldi mi”; مَا لَمْ يَاْتِ mâ lem ye’ti ifadesi “gelmeyen, gelmemiş olan şey”; اٰبَآءَهُمُ âbâehum tamlaması “onların atalarına”; الْاَوَّل۪ين el-evvelîne kelimesi ise “önceki, öncekiler” demektir.

Burada inkacıların vahye karşı olumsuz ve umursamaz tavırları eleştirilerek gündeme getirilmektedir.

1.اَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ “Onlar bu sözü (Kur’an’ı) hiç düşünmediler mi?” Yüce Allah müşriklerin duyarsızlığını sorgulamakta ve vahyi neden hiç düşünüp tedebbür etmediklerini sorarak muhatapları kınamaktadır. Âyette geçen الْقَوْل el-kavl kelimesi “Kur’ân” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak aynı fiilin kullanıldığı âyetlerden birisi Sâd 38/29’dur: “(Ey Peygamber, bu Kur’ân), âyetlerini inceden inceye düşünsünler ve aklı olanlar gerçeği hatırlasınlar diye sana indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.”

Hem bu âyette hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يَدَّبَّرُوا yeddebberû fiili yetedebberû makamındadır. Bu kelimenin aslı debera fiilidir. Bu fiil beş harfli kalıpta tefa‘‘ul kalıbına getirilince tedebbera şeklini alır. Kelimenin ilk iki harfi tâ ve dâl harfleri olduğu ve bunların seslendirilme yerlerinin birbirine yakınlığı nedeniyle tâ harfi dâl’a idğam edilir.

İdğam edilen harfin ilki sâkin olduğu için başına bir “vasl hemzesi” getirilmiş ve tedeberra kalıbı iddebbera şekline dönüştürülmüştür. Burada kalıp farkının bir diğer gerekçesi de şudur: Muhatab veya müennes kalıpta iki tâ harfinin yan yana okunuşunda birtakım zorluklar söz konusu olabileceği için tâ harfinin biri düşürülür, diğeri ise dâl harfine idğâm edilir ve kelime liyeddebberû şeklini almış olur.

Kur’ân’da tedebbür denilen bir düşünme kavramı vardır ve bununla ilgili de dört âyet bulunmaktadır. Bir tanesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, diğer örneklerin birisi Muhammed 47/24’tedir. Üçüncüsü Nisâ’ 4/82’dedir ve orada Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Kur’ân’ı hiç tedebbür etmiyorlar mı? (Kur’ân) eğer Allah’tan başkası tarafından olsaydı onda pek çok çelişki bulurlardı.”

Konuyla ilgili âyetlerin “dördüncüsü” ise Sâd 38/29’da vahyin indiriliş gayesini beyan konumunda şu şekilde bir içeriğe sahiptir: “(Ey Peygamber, bu Kur’ân), âyetlerini inceden inceye düşünsünler ve aklı olanlar gerçeği hatırlasınlar diye sana indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Demek ki bereket kaynağı bir kitabın indiriliş gayesi, âyetlerinin tedebbür edilmesi, böylece gerçeğin hatırlanması olarak belirlenmektedir.

D-b-r kökünden kelimeler Kur’ân’da 44 yerde geçmekte; “yönetmek”;(28) “derin ve inceden inceye düşünmek”;(29) “yüz çevirmek, arkasını dönmek”;(30) “batmak, gitmek”;(31) “kök”(32) ve “arka”(33) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu kelimelerin farklı kalıplarda ve fiil haliyle isim halindeki anlam çeşitliliğinin bir gereği olarak tedebbür kavramının anlam dünyasının oldukça geniş olduğu görülmektedir. Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz:

Tedebbür, satırı okuyup satır arasını görebilmek; söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlayabilmek; arka plandaki ilahi anlam örgüsünü ve derin anlam ilişkisini çözebilmek; kelimelerin ve kavramların köküne inebilmek; hayatın geçmiş dönemleriyle ilgili araştırmalar yapıp tedbir almayı başarmak gibi farklı bir okuyuşun adıdır.

2. اَمْ جَآءَهُمْ مَا لَمْ يَاْتِ اٰبَآءَهُمُ الْاَوَّل۪ينَ “Yoksa kendilerine, daha önce geçmişteki atalarına gelmeyen bir şey mi geldi!” Yüce Allah Kur’ân hakkında tedebbür etmeyen müşriklere kınayıcı bir soru daha sormakta ve önceki atalarına gelmemiş olan bilgilerin onlara da gelmediğini beyan etmek istemektedir. “Atalarına gelmeyen şey” yakın ataları manasına alınırsa, onlara peygamber ve kitap gelmediği anlaşılmaktadır.

Eğer maksat uzak atalarını da kapsıyorsa o zaman atalarının hiç uyarılmaması gibi bir durum söz konusu olur ki bu durum Nahl 16/36 gibi âyetlere(34) aykırı olur. Meseleye bütün âyetler çerçevesinden bakılınca her ümmetin bir elçisinin bulunduğu beyan edildiğine göre, burada kast edilen şey ellerinde sağlam bir veri ve bozulmamış bir vahiy bilgisinin bulunmamasıdır. Yoksa eski atalarına hiçbir şekilde elçi ve kitap gönderilmediği gibi bir mesaj söz konusu değildir.

“Önceki atalarına gelmeyen şey”den kasıt Yüce Allah’ın “risalet” konusunda daha önceki uyarılarında söylemediği bir şeyi o gün yaşayan Mekkeli müşriklere de söylemediğini belirtmek istemesidir. Önceki vahiylerde olmayan bir konu Mekkeli müşriklere söylenmiş olmadığı için delilsiz ve kaynaksız bir şekilde çıkışlarda bulunmalarının yanlış olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

Azabı hak etmiş olmaları durumunda atalarına gelmeyen bir güvenin kendilerine de gelmediği bu şekilde ifade edilmiş de olabilir.(35) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bu türden delilsiz ve ilahi kitaba dayalı olmayan çıkışlarını Kalem 68/37’de de reddetmektedir. Bu konuyu Yâsîn 36/6’da geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

ıı. Tutarsızlıkları

اَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ “Yoksa elçilerini tanımadılar da bu yüzden mi onu inkâr ediyorlar!”

Âyetteki اَمْ لَمْ يَعْرِفُوا em lem ya‘rifû fiili “yoksa bilmediler mi, tanımadılar mı da”; رَسُولَهُمْ rasûlehum tamlaması “onların elçilerini”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; مُنْكِرُون münkirûne kelimesi ise “inkâr edenler(dir)” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i iyice tanımalarına rağmen takındıkları sahte “tanımaz-bilmez” tavrı eleştirilerek gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı takındıkları olumsuz tavrı eleştirmeye devam etmekte, bu defa da onu tanımayanlar gibi davranıp inkârı tercih etmelerini kınamaktadır. Yûnus 10/16’da da belirtildiği gibi, Hz. Peygamber risalet görevi öncesinde onların arasında 40 yıl yaşamıştı.

Ne kadar düzgün ve faydalı bir fert olarak Mekke’de yaşadığı herkes tarafından biliniyordu; saygınlığı ve güvenilir bir insan oluşu herkesin ortak kanaati olmuştu. Buna rağmen onu sanki hiç görmemiş, nesebini, ailesini, hayat akışını hiç bilmemiş gibi davranmaları elbette son derece rahatsız edici bir tutum olduğu için Yüce Allah bu konuyu gündeme getirmekte ve muhatapların ne kadar saçma ve tutarsız bir tavır içerisinde bulunduklarını gözler önüne sermek istemektedir.

ııı. Hz. Peygamber’i Suçlamaları

اَمْ يَقُولُونَ بِه۪ جِنَّةٌ بَلْ جَآءَهُمْ بِالْحَقِّ وَاَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ “Yoksa onda bir cinlenmişlik olduğunu mu söylüyorlar? Hayır; o, kendilerine gerçeği getirmiştir. Onların çoğu ise gerçek(ler)den hoşlanmamaktadır.”

Âyetteki اَمْ يَقُولُونَ em yekûlûne fiili “yoksa (şöyle) mi diyorlar”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili vardır”; جِنَّة cinnetün kelimesi “mecnunluk, cinlenmişlik”; بَلْ bel edatı “aksine”; جَآءَهُمْ câehum ifadesi “onlara getirmişti”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, gerçeği”; وَاَكْثَرُهُمْ ve ekseruhum tamlaması “ve onların çoğu”; لِلْحَقِّ li’l-hakkı ifadesi “o hakkı, gerçeği”; كَارِهُون kârihûne kelimesi ise “uygun görmeyenler(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik suçlamaları ve buna karşı verilen ilahi cevap gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ يَقُولُونَ بِه۪ جِنَّةٌ “Yoksa onda bir cinlenmişlik olduğunu mu söylüyorlar?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e çeşitli suçlamalar yaptıklarını ortaya koymak bakımından ona cinnet suçlamasında bulunduklarını hatırlatmaktadır. Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, şu bilgileri yeniden belirtmek istiyoruz:

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(36) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(37) “şâ‘ır (şâir)”,(38) “sâhır (büyücü)”,(39) “meshûr (büyülenmiş)”,(40) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(41) “müfterî (iftiracı)”,(42) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(43) “kezzâb (çok yalancı)”,(44) “dâllûn (sapkın(lar)”(45) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(46) diyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnûn yani kendisinde cinnet hali bulunan kişi suçlamasında bulunmalarını hatırlatmaktadır.

2. بَلْ جَآءَهُمْ بِالْحَقِّ وَاَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ “Hayır; o, kendilerine gerçeği getirmiştir. Onların çoğu ise gerçek(ler)den hoşlanmamaktadır.” Yüce Allah müşriklerin suçlamalarını bizzat kendisi cevaplamakta ve onun cinnet içinde olmadığını, aksine onlara hak ve hakikati getirdiğini, ancak çoğunluğun bu gerçekten hoşlanmadıklarını ifade etmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Zuhruf 43/78’de de yer almakta, ancak oradaki konu mahşerde cehennemdekilerin yok olma istekleriyle ilişkili bir pasajda zikredilmektedir. Dünyada kendilerine söylenmiş olan bu söz mahşerde bir kez daha onlara hatırlatılmış olacaktır.

Tekvîr 81/22 ve Kalem 68/2. âyetler, aslında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnûnsun, demişlerdi.” Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “kâhin, büyücü ve mecnûn olmadığını” beyan etmektedir.

Dahası A‘râf 7/184 ve Sebe’ 34/46’da Hz. Peygamber’de hiçbir mecnûnluk bulunmadığı belirtilmektedir. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir sapkınlık ve şaşkınlık yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

d) Hakkın Arzulara Uymayışı ve İnkârcıların Sapması

Yüce Allah, sûrenin 71-74. âyetlerinde hak ve hakikatin onların isteklerine uyması durumunda göklerin, yerin ve bunlarda bulunanların bozulup gitmiş olacağını, oysa vahiy sayesinde kendilerine şan ve şereflerini getirdiğini, fakat kendi şereflerinden yüz çevirdiklerini beyan etmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitaben: “Yoksa sen onlardan bir karşılık (vergi, ücret, haraç) mı istiyorsun? Rabbinin vereceği nimet çok daha hayırlıdır. O, rızık verenlerin en hayırlısıdır. Muhakkak ki sen onları dosdoğru bir yola çağırıyorsun; âhirete inanmayanlar ise, ısrarla yoldan çıkmaktadırlar” diye vahyedildiği bildirilmektedir.

ı. Şeref ve Haysiyetten Yüz Çevirmeleri

وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ اَهْوَآءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّ بَلْ اَتَيْنَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ “Gerçek onların isteklerine uysaydı, gökler, yer ve bunlarda bulunanlar elbette bozulup giderdi. Hayır! Biz onlara zikirlerini (Kur’an’ı) getirdik; (fakat) onlar zikirlerinden (gerçeği hatırlamaktan) yüz çevirenlerdir.”

Âyetteki وَلَوِ اتَّبَعَ ve levittebe‘a fiili “ve eğer tâbi olsaydı, eğer uysaydı”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek, hakikat”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların arzularına”;لَفَسَدَتِ lefesedet fiili “elbetteki bozulurdu”; السَّمٰوَاتُ es-semâvâtü kelimesi “gökler”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu kelimesi “ve yer, yeryüzü”;وَمَنْ ف۪يهِنَّ ve men fîhinne ifadesi “ve onlarda bulunan kişiler”; بَلْ bel edatı “bilakis”;اَتَيْنَاهُمْ eteynâhum fiili “onlara getirmiştik”; بِذِكْرِهِمْbizikrihim ifadesi “onlara yönelik (gerçeği) hatırla(t)ma (mesajını)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; عَنْ ذِكْرِهِمْ ‘an zikrihim ifadesi “onlara yönelik (gerçeği) hatırlatan (öğretiler)den”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi ise “yüz çevirenler(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müşriklere yönelik bir ikrama nasıl itibar etmedikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ اَهْوَآءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّ “Gerçek onların isteklerine uysaydı, gökler, yer ve bunlarda bulunanlar elbette bozulup giderdi.” Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların durumunu, duyarsızlıklarını ve Hz. Peygamber’e karşı giriştikleri olumsuz ve alaycı tutumu beyan ettikten sonra, eğer hak ve hakikat bu müşriklerin isteklerine uyacak olsaydı yani onların istediği gibi başka ilahlar ve aracılar bulunsaydı kâinatın bütün düzeninin sarsılmış ve fesada uğramış olacağını bildirmektedir.

Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi “hak, hakikat” anlamında “Kur’ân”,(47) “İslâm”(48) manasına gelebileceği gibi, Yüce Allah’ın bir ismi olarak da düşünülebilir.(49) Bu durumda, Yüce Allah eğer müşriklerin ve inkârcıların isteklerine tâbi olsaydı fesadın kaçınılmaz olacağı bildirilmiş olmaktadır. Çünkü karar vericiler ve dile getirdikleri istekler farklı olacağı için kaosu da beraberinde getirmiş olacaklardır; bu nedenle Yüce Allah bu durumu fesadın bir gerekçesi olarak sunmaktadır.

Kâinatta yaşanabilecek fesadın nedenleri bağlamında Enbiyâ’ 21/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer o ikisinde (yerde ve gökte) Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, (ikisi de yani bunların düzeni) kesinlikle bozul(up gitmiş)ti. Arş’ın Rabbi olan Allah, onların nitelendirdikleri (şeyler)den münezzehtir.”

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/91’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir; O’nunla beraber hiçbir ilah da yoktur. Aksi takdirde her ilah kendi yarattığını sevk ve idare eder ve mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden münezzehtir.”

Bu üç âyeti birlikte düşündüğümüzde, Yüce Allah’ın dışında hiçbir üstün gücün bulunmadığı, Allah’ın başka varlıklara tâbi olmayacağı, aksi takdirde aralarında bir üstünlük yarışının kaçınılmaz olacağı, düzenin bozulup perişan bir hal alacağı ve fesadın yaşanacağı beyan edilmektedir.

2. بَلْ اَتَيْنَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ “Hayır! Biz onlara zikirlerini (Kur’an’ı) getirdik; (fakat) onlar zikirlerinden (gerçeği hatırlamaktan) yüz çevirenlerdir.” Yüce Allah önceki cümlede sözünü ettiği şeyin imkânsız olduğunu beyan ettikten sonra, bu türden bir beklentinin kesinlikle yanlış olduğunu ifade etmekte ve esasında kendilerine “zikri” yani gerçeği hatırlatmasını ve olması gereken her şeyi onlara getirdiğini, fakat onların bu zikirden yüz çevirdiklerini haber vermektedir.

Âyette iki kez geçen ذِكْر zikr kelimesi hem “gerçeği hatırlatma” manasına gelmekte, hem de Enbiyâ’ 21/10’da açıkladığımız gibi “şeref, izzet, itibar, haysiyet”(50) gibi anlamlar içemektedir. Bu kelimenin “şeref, itibar” manasındaki kullanımlarından birisi de Zuhruf 43/44’tedir. İnsanlara gerekli olan her bir bilgi ve şeref Kur’ân’da var edilmesine rağmen, insanların nankörlük yapıp inkâra ve şirke kapılmaları eleştirilmekte ve reddedilmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’in Duruşu ve Hakka Daveti

اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ خَرْجًا فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ وَاِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Yoksa sen onlardan herhangi bir karşılık (ücret) mi istiyorsun? Rabbinin vereceği karşılık (nimet) hayırlı olandır. O, rızık verenlerin en hayırlısıdır. Şüphesiz ki sen elbette onları doğru bir yola çağırıyorsun.”

Buradakiاَمْ تَسْـَٔلُهُمْ em tes’elühum sorusu “yoksa onlardan istiyor musun”;خَرْجًا harcen kelimesi “vergi, ücret, haraç”; فَخَرَاجُ fe harâcu sözcüğü “verilmesi gerekli olan şey, ecir”; رَبِّكَ rabbike tamlaması “senin Rabbinin”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır), hayırlı olandır”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ hayru’r-râzikîne tamlaması “rızık verenlerin en hayırlısı(dır)”;وَاِنَّكَ ve inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَتَدْعُوهُمْ le ted‘ûhum ifadesi “elbette onları davet ediyorsun”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru bir yola” demektir.

Bu âyette müşriklerin hakikati inkârlarının haklı hiçbir gerekçesinin bulunmadığı, Hz. Peygamber’in davetinin doğru yola olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ خَرْجًا فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “Yoksa sen onlardan herhangi bir karşılık (ücret) mi istiyorsun? Rabbinin vereceği karşılık (nimet) hayırlı olandır. O, rızık verenlerin en hayırlısıdır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşriklere yaptığı tebliğin karşılığında herhangi bir vergi, ücret, haraç vs, istemediğini, buna karşılık Yüce Allah’ın vereceği ecrin veya sevabın bütün dünyevî nimetlerden çok daha hayırlı olduğunu, çünkü insanlara rızık ve imkan vermede O’ndan daha hayırlısının bulunmadığını haber vermektedir. Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(51)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajın benzerleri Tûr 52/40 ve Kalem 7/46’da şöyle geçmektedir: “Yoksa sen (tebliğine karşılık) onlardan bir ücret istiyorsun da borç yüzünden ağır bir yük altında mı kalıyorlar!” Burada Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin İslâm davetine karşı çıkış gerekçelerini sorgulamaktadır.

Âyette geçen خَرْج harc kelimesi “vergi”, “haraç”, “ücret”, “harç”, “dünyevî bir karşılık”, “dünyevi bir bedel”, خَرَاج harâc sözcüğü ise “verilmesi gerekli olan şey”, “ecir”, “sevap”(52) gibi manalar içermektedir. Bu iki kelime de bu anlamlarda sadece bu âyette kullanılmaktadır. خَرْج harc kelimesi bir kez de “çıkış yolu” manasında Kehf 18/94’te geçmektedir.

Kelimelerin bu anlamları nedeniyle, Zemahşerî خَرَاج harâc kelimesinin خَرْج harc kelimesinden daha kapsamlı olduğunu, bu nedenle dünyevî olan harc’a göre uhrevî olanın yani Yüce Allah’a nispet edilen harâc’ın çok daha fazla olduğu manasının söz konusu olduğunu dile getirmektedir.(53) Onlardan zaten istenmeyen ücrete göre Yüce Allah’ın vereceği sevap ve ecir çok daha fazladır; dolayısıyla çok daha hayırlıdır.

Müşrikler kendilerine yapılan tebliğin karşılığında Hz. Peygamber’e herhangi bir şey ödemek durumunda olmadıkları, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e vereceği ödülün ise çok daha fazla ve hayırlı olduğu bu şekilde bildirilmekte, müşriklerin hiçbir şekilde Hz. Peygamber’i töhmet altında bırakmaya haklarının olmadığı beyan edilmiş olmaktadır.

Tek dünyaya inanan ve dolayısıyla hayatı bu âlemden ibaret sayanlar için ekonomik değerler, mal ve servet vazgeçilmezdir. Âhiret inancına sahip olmayanlar ve özellikle münafıklar ekonomik anlamda fedakârlık yapmaktan ısrarla kaçınırlar. Onun içindir ki, Münâfikûn sûresinde de ele alındığı üzere, infak nifakın panzehiridir. Allah rızası için mahşere yatırım yapma duygusundan yoksun olanlar için bu dünya hayatında infaktan söz edilemez.

Durum böyle olduğu için, Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında aslında Mekkeli müşrikleri sorgulamakta, kendilerinden herhangi bir ücret isteyip istemediğini gündeme getirmektedir. Amaç aslında cevap beklemek değildir. Maksat sorunun tersinin doğru olduğunu muhataplara itiraf ettirmek olduğu için, burada Hz. Peygamber’in onlardan ücret istemediği gündeme getirilmektedir. Söylenmek istenen şudur: “Kendilerinden ekonomik bir fedakârlık istememene ve kendilerini herhangi bir şekilde borçlandırmamana rağmen, onlar yine de sana inanmıyor, inkârcılıklarında ısrar ediyorlar.”

Âyetten günümüze ve tüm zamanların din tebliğcilerine yönelik çok önemli bir eğitim ilkesi elde etmekteyiz: Peygamberî davette ücret değil, ecir eksenlilik esas olduğu için,(54) Hz. Peygamber din tebliğinde onlardan hiçbir karşılık istememiş ve hiçbir ücret beklentisine de girmemişti. Çünkü “ecir beklenen işten ücret alınmaz; ücreti alınan şeyin de ecri olmaz.” Günümüzde din eğitimi ve tebliği yapanların da ücret merkezli değil, ecir eksenli bir hizmet anlayışını takip etmeleri bir zorunluluktur.

2. وَاِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Şüphesiz ki sen elbette onları doğru bir yola çağırıyorsun.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in davetine karşılık müşriklerden dünyevî bir bedel istemediğini beyan ettikten sonra, bu defa onları dosdoğru yola, hak ve hakikat yoluna davet ettiğini bildirirerek ne kadar korkunç bir hata içerisinde olduklarını bildirmektedir.

Âyette geçen وَاِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ “Sen onları davet ediyorsun” ifadesi Hz. Peygamber’in muhataplarını hiçbir şeye zorlamadığını, davasını “davet” esasına göre kendilerine ilettiğini göstermektedir. Ayrıca صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ sırât-ı müstakîm kavramı hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgilendirmelerde bulunmuştuk. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Sırât-ı müstakîm, esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği ve içinde hiçbir eğrilik bulunmayan Kur’ân’ın yani İslâm’ın dosdoğru yoludur. Bu yolda olan yiğitlere selam olsun.

ııı. İnkârcıların Sapması

وَاِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ “Şüphesiz ki ahirete inanmayanlar ise yoldan çıkanlardır.”

Âyetteki وَاِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ve innellezîne lâ yü’minûne ifadesi “ve muhakkak ki inanmayanlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “âhirete”; عَنِ الصِّرَاطِ ‘ani’s-sırâtı ifadesi “doğru yoldan”; لَنَاكِبُون lenâkibûne kelimesi ise “elbette sapanlar(dır)” demektir.

Burada inkârcıların hak ve hakikatten yüz çevirmekte oldukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarını dosdoğru yola çağırmasına rağmen, âhirete iman etmeyenlerin bu dosdoğru yoldan saptıklarını bildirmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَنَاكِبُون lenâkibûne kelimesi “sapanlar”(55) manasına gelmekte, başındaki لَ lâm/le harfi anlamı pekiştirdiği için, onların hak ve hakikata karşı çıkmak demek olan bu sapmada kararlı oldukları ortaya konulmaktadır.

e) Nankör Tutumlar

Yüce Allah, sûrenin 75-77. âyetlerinde eğer inkârcılara acıyıp da içinde bulundukları sıkıntıyı giderseydi, iyice körleşerek azgınlıklarında direneceklerini, nitekim onları sıkıntıya düşürdüğünü, sonrasında yine de Rablerine boyun eğmediklerini, tazarru ve niyazda bulunmadıklarını, üzerlerine azabı çok şiddetli bir kapı açtığı zaman, onların orada şaşkın ve ümitsiz bir şekilde kaldıklarını haber vermektedir.

ı. Azgınlıkta Direniş

وَلَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَكَشَفْنَا مَا بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “Onlara merhamet edip içinde bulundukları sıkıntıyı giderseydik, elbette azgınlıkları içerisinde bocalayarak direnirlerdi.”

Âyetteki وَلَوْ رَحِمْنَاهُمْ ve lev rahimnâhum fiili “ve eğer onlara merhamet etseydik”;وَكَشَفْنَا ve keşefnâ fiili “ve açsaydık, kaldırsaydık”; مَا بِهِمْ mâ bihim ifadesi “onlarda olan (şu) şeyi”; مِنْ ضُرٍّ min durrin ifadesi “herhangi bir sıkıntıdan oluşan”;لَلَجُّوا leleccû fiili “mutlaka direnirlerdi”; ف۪ي طُغْيَانِهِمْ fî tuğyânihim ifadesi “onların azgınlıklarında”; يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili ise “bocalarlar, körleşirler” demektir.

Burada inkârcıların ve müşriklerin nasıl bir nankörlük içerisinde oldukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, inkârcıların ve müşriklerin nankörlüklerini ve döneklik yaptıklarını ifade bağlamında kendilerine merhamet etmesi ve başlarındaki sıkıntıyı kaldırması durumunda, yine de azgınlıklarında büsbütün direnmeye devam edeceklerini haber vermektedir. Bu ifadede olmasa da âyetin mesajından anlaşıldığına göre, müşrikler yaşadıkları açlık, kıtlık ve kuraklıktan kurtarılma beklentisindelerdi.(56)

Yüce Allah onların bu taleplerine karşılık olarak, kendilerine rahmet ve merhametinin tecellisi bağlamında sıkıntılı hallerini kendilerinden kaldırıp gidermesi durumunda aynı şekilde önceki azgınlıklarına ve sapkınlıklarına devam edeceklerini bildirmektedir.

Âyette geçen لَجُّوا leccû fiili bir kez de Mülk 67/21’de yer almakta ve “debelenmekte ısrar etmek, devam etmek” anlamını vermektedir.(57) Bu arada âyetin sonundaki ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ ifadesi ise “Azgınlıklarında körleşerek kalmaları” demektir. Yüce Allah bu insan tipini طُغْيَان tuğyân’da yani “azgınlık” içerisinde bocalama ve şaşkın bir tutarsızlık içerisinde terk etmiş olacaktır ki bu kelime çeşitli âyetlerde(58) zikredilmektedir.

Zira âyette geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalayıp durmak”, “kör bir şekilde bocalamak”, “debelenmek” demektir. Kur’ân’da yedi kez(59) geçen bu fiil, kullanıldığı her âyette benzer bir içerikte yer almakta ve azgın insanların azgınlıkları ve inkâr sarhoşluğu içerisinde debelenmelerini ifade etmektedir.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri de En‘âm 6/43’te şu şekilde geçmektedir: “Hiç olmazsa, onlara bu şekilde azabımız geldiği zaman boyun eğselerdi ya! Fakat kalpleri iyice katılaşmış ve şeytan da onlara yaptıklarını câzip göstermişti.”

Yüce Allah eski kavimlere uyguladığı cezalandırmalara rağmen boyun bükmeleri bir tarafa, daha da azgınlaşarak kalplerinin katılaştığını ve yaptıkları azgınlıkları şeytanın kendilerine süslü gösterdiğini, dolayısıyla herhangi bir boyun büküş içerisine girmediklerini beyan etmektedir. Kalplerin katılaşma örneklerinden birisi de Bakara 2/74’te İsrailoğullarının tutumları hakkındadır.

ıı. Azaba Karşı Allah’a Boyun Bükmemeleri

وَلَقَدْ اَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ “Yemin olsun ki biz onları azapla yakalamış (cezalandırmış)tık da Rablerine yine boyun eğmemişler, yalvarıp yakarmamışlardı.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَخَذْنَاهُمْ ve lekad ehaznâhum fiili “yemin dolsun ki onları almıştık, yakalamıştık”; بِالْعَذَابِ bi’l-‘azâbi ifadesi “azapla”; فَمَا اسْتَكَانُوا fe me’stekânû fiili “boyun eğmemişlerdi”; لِرَبِّهِمْ li rabbihim ifadesi “onların Rablerine”; وَمَا يَتَضَرَّعُونَ ve mâ yeterra‘ûne fiili ise “niyazda da bulunmazlar, boyun da eğmezler” demektir.

Burada inkârcıların ve müşriklerin daha önce ortaya koydukları döneklikler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşrikleri dünyevi azap türünden cezalandırmak üzere yakaladığını, yani onlara açlık, kıtlık, kuraklık vs. türünden çeşitli azaplar uyguladığını, ancak yine de Rablerine boyun eğmediklerini, O’na yalvarıp yakarmadıklarını haber vermektedir. Bu âyetin, yaşadıkları açlık ve kıtlık sebebiyle Ebû Süfyân’ın Hz. Peygamber’den dua etmesini istemesi ve sonrasında aynı inkârlarına dönmeleri üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(60)

Âl-i İmrân 3/146’da ve bu âyette geçen اسْتَكَانُوا istekânû fiili hem istif‘âl hem de ifti‘âl babından gelmiş olabilir.(61) Buna göre, söz konusu fiil başındaki olumsuzluk edatı gereği “boyun eğmemek” anlamını içermektedir. Âyetin sonunda yer alan ve bir kez de En‘âm 6/42’de zikredilen يَتَضَرَّعُونَ yetedarra‘ûne fiili de “tazarru ve niyazda bulunmak”, “yalvarıp yakarmak” gibi anlamlar içermekte, her iki fiil birlikte nankörlerin bela ve musibetler sonrasında bile boyun bükmediklerini ifade etmektedir.

Bu âyette verilen bilgi başka âyetlerde geçen “başlarına sıkıntı geldiğinde bize yalvarırlar; ancak ondan kurtarıldıklarında yine eski hallerine geri dönerler” türünden ifadelerle herhangi bir anlam zıtılığına sahip değildir. Çünkü nankörler sıkıntı anında teslimiyet gösterirlerdi; ancak sonrasında hemen vazgeçip eski inkârcı hallerini sürdürürlerdi. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de onların sıkıntı anındaki halleri değil de, sonrasındaki döneklikleri ele alınmaktadır.

ııı. Derin Ümitsizlikleri

حَتّٰىٓ اِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا ذَا عَذَابٍ شَد۪يدٍ اِذَا هُمْ ف۪يهِ مُبْلِسُونَ “Sonunda üzerlerine azabı şiddetli bir kapı açtığımız zaman, bir de bakarsın ki onlar orada ümitsiz kalmışlardır!”

Âyetteki حَتّٰى hâttâ edatı “ta ki”; اِذَا فَتَحْنَا izâ fetahnâ ifadesi “açtığımız zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”;بَابًا bâben kelimesi “herhangi bir kapı”; ذَا عَذَابٍ شَد۪يدٍ zâ ‘azâbin şedîdin tamlaması “şiddetli azap, sıkıntı içerikli olan”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, o konuda”; مُبْلِسُون müblisûne kelimesi ise “ümitsizliğe düşenler(dir)” demektir.

Burada inkârcı nankörlerin ümitlerini büsbütün ne zaman kaybedecekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah müşriklere ve inkârcılara çok daha şiddetli bir azap açması durumunda adeta ortalıkta öylesine kala kalacaklarını, bütün ümitlerini yitirmiş olacaklarını, şaşkın ve ümitsiz bir şekilde oracıkta tökezleyeceklerini haber vermekte, bir anlamda inkârcılıkları karşısında ne kadar güçsüz ve aciz olduklarını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah inkârcıların dünyevi helak, sıkıntı veya azap karşısındaki dönek tutumlarını ifade ettikten sonra, onların inkârcılıklarına devamlarının her türlü sıkıntı sonrasında tekrarlanacağını ifade ederek, büsbütün ümitsizlik ve çaresizlik içerine girmelerinin mahşerdeki azap zamanında söz konusu olacağını haber vermektedir.(62) Bazı âlimlerimiz burada sözü edilen suskunluğun Bedir veya Mekke’nin fethiyle ilişkili olduğunu söylese de,(63) neticede bu konuda yine de inkârını sürdürenlerin olduğu bilinmektedir.

Kur’ân’da dört kez(64) geçen مُبْلِس۪ين müblisî(û)ne kelimesi ile iblîs kelimesi aynı kökten gelmektedir. Dolayısıyla onların İblis gibi bütün ümitlerini yitirdikleri, tam bir mahrumiyet içinde kaldıkları ve hasret içerisine daldıkları ifade edilmiş olmaktadır.(65)

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Son Saat’in yaşanacağı gün (Kıyâmet günü), suçlular (ümitsizlik içinde) susacaklardır.” Aynı şekilde Zuhruf 43/74-75’te şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz suçlular cehennem azabında devamlı kalacaklardır. Azapları hafifletilmeyecektir. Onlar azap içinde kurtuluştan ümit kesmişlerdir.”

Bu âyetlerden de anlaşılacağı üzere, inkârcı nankörlerin bütün kahramanlıkları ve küstahlıkları dünya hayatında söz konusudur; onların asıl susacağı, susturulacağı ve boyun büktürüleceği yer ise mahşerdir, ateş azabıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/74; Nisâ’ 4/77; İsrâ’ 17/31, 100; Enbiyâ’ 21/28; Mü’minûn 23/57; Haşr 59/21. 2 - Kehf 18/49; Enbiyâ’ 21/28, 49; Mü’minûn 23/57; Şûrâ 42/18, 22; Tûr 52/26; Me‘âric 70/27.
  • Bakara 2/74 Nisâ 4/77 İsrâ 17/31 İsrâ 17/100 Enbiyâ 21/28 Mü'minûn 23/57 Haşr 59/21 Kehf 18/49 Enbiyâ 21/28 Enbiyâ 21/49 Mü'minûn 23/57 Şûrâ 42/18 Şûrâ 42/22 Tûr 52/26 Me‘âric 70/27
• 3 - Haşr 59/21.
  • Haşr 59/21
• 4 - Râzî, age., XXIII, 106.
• 5 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 6 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 7 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 8 - Tevbe 9/30. 9 - Mâide 5/18. 10 - Râzî, age., XIII, 113; Yazır, age., III, 480-481.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 11 - Semerkandî, age., II, 505; Taberî, age., XVIII, 33-34; Zemahşerî, age., III, 187.
• 12 - Nisâ’ 4/69.
  • Nisâ 4/69
• 13 - Tevbe 9/100. 14 - Yâsîn 36/20. 15 - Tahrîm 66/11. 16 - Mü’min 40/28. 17 - A‘râf 7/121-122; Tâhâ 20/70-72; Şu‘arâ’ 26/47-51. 18 - Kehf 18/9. 19 - Fâtır 35/32. 20 - Mü’minûn 23/57-61. 21 - Furkân 25/63-77.
  • Tevbe 9/100 Yâsîn 36/20 Tahrîm 66/11 Mü'min 40/28 A‘râf 7/122 Tâhâ 20/72 Şu‘arâ 26/51 Kehf 18/9 Fâtır 35/32 Mü'minûn 23/61 Furkân 25/77
• 22 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 23 - Mü’minûn 23/54, 63; Zâriyât 51/11.
  • Mü'minûn 23/54 Mü'minûn 23/63 Zâriyât 51/11
• 24 - İsrâ’ 17/16; Mü’minûn 23/64; Sebe’ 34/34; Zuhruf 43/23; Vâkı‘a 56/45. 25 - Semerkandî, age., II, 506; Taberî, age., XVIII, 37. 26 - Semerkandî, age., II, 506; Taberî, age., XVIII, 37; Zemahşerî, age., III, 188.
  • İsrâ 17/16 Mü'minûn 23/64 Sebe' 34/34 Zuhruf 43/23 Vâkı‘a 56/45
• 27 - Semerkandî, age., II, 506; Taberî, age., XVIII, 38-41; Zemahşerî, age., III, 189.
• 28 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5; Nâzi‘ât 79/5. 29 - Nisâ’ 4/82; Mü’minûn 23/68; Sâd 38/29; Muhammed 47/24. 30 - Tevbe 9/25; Enbiyâ’ 21/57; Neml 27/10, 80; Kasas 28/31; Rûm 30/52; Sâffât 37/90; Mü’min 40/33; Me‘âric 70/17; Müddessir 74/23; Nâzi‘ât 79/22. 31 - Tûr 52/49; Müddessir 74/33. 32 - En‘âm 6/45; A‘râf 7/72; Enfâl 8/7; Hıcr 15/66. 33 - Âl-i ‘Imrân 3/111; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/21; Enfâl 8/15, 16, 50; Yûsuf 12/25, 27, 28; Hıcr 15/65; İsrâ’ 17/46; Ahzâb 33/15; Muhammed 47/25, 27; Feth 48/22; Kâf 50/40; Kamer 54/45; Haşr 59/12.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5 Nâzi‘ât 79/5 Nisâ 4/82 Mü'minûn 23/68 Sâd 38/29 Muhammed 47/24 Tevbe 9/25 Enbiyâ 21/57 Neml 27/10 Neml 27/80 Kasas 28/31 Rûm 30/52 Sâffât 37/90 Mü'min 40/33 Me‘âric 70/17 Müddessir 74/23 Nâzi‘ât 79/22 Tûr 52/49 Müddessir 74/33 En‘âm 6/45 A‘râf 7/72 Enfâl 8/7 Hicr 15/66 Âl-i İmrân 3/111 Nisâ 4/47 Mâide 5/21 Enfâl 8/15 Enfâl 8/16 Enfâl 8/50 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/27 Yûsuf 12/28 Hicr 15/65 İsrâ 17/46 Ahzâb 33/15 Muhammed 47/25 Muhammed 47/27 Fetih 48/22 Kâf 50/40 Kamer 54/45 Haşr 59/12
• 34 - Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Fâtır 35/24.
  • Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Fâtır 35/24
• 35 - Zemahşerî, age., III, 189.
• 36 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 37 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 38 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 39 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 40 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 41 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 42 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 43 - Dühân 44/14. 44 - Sâd 38/4. 45 - Mutaffifûn 83/32. 46 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 47 - Taberî, age., XVIII, 43. 48 - Zemahşerî, age., III, 191; Râzî, age., XXIII, 112. 49 - Semerkandî, age., II, 507; Taberî, age., XVIII, 42.
• 50 - Semerkandî, age., II, 508; Zemahşerî, age., III, 191.
• 51 - Mâide 5/114; Hacc 22/58; Mü’minûn 23/72; Sebe’ 34/39; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/114 Hacc 22/58 Mü'minûn 23/72 Sebe' 34/39 Cum‘a 62/11
• 52 - Semerkandî, age., II, 508; Taberî, age., XVIII, 43. 53 - Zemahşerî, age., III, 191.
• 54 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ’ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23
• 55 - Semerkandî, age., II, 508; Taberî, age., XVIII, 44; Zemahşerî, age., III, 191.
• 56 - Semerkandî, age., II, 508; Taberî, age., XVIII, 44.
• 57 - Semerkandî, age., III, 478. 58 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Mü’minûn 23/75. 59 - Bakara 2/15, En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hıcr 15/72; Mü’minûn 23/75; Neml 27/4.
  • Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Mü'minûn 23/75 Bakara 2/15 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hicr 15/72 Mü'minûn 23/75 Neml 27/4
• 60 - Taberî, age., XVIII, 44-45
• 61 - Zemahşerî, age., III, 192-193.
• 62 - Zemahşerî, age., III, 192. 63 - Semerkandî, age., II, 508; Taberî, age., XVIII, 45-46.
• 64 - En‘âm 6/44; Mü’minûn 23/77; Rûm 30/49; Zuhruf 43/75. 65 - Semerkandî, age., I, 448; Taberî, age., VII, 194-195; Zemahşerî, age., II, 22.
  • En‘âm 6/44 Mü'minûn 23/77 Rûm 30/49 Zuhruf 43/75