Sebe' Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen ve Yemen’de yaşamış eski bir uygarlık manasındaki سَبَاٍ sebe’ kelimesinden alan Sebe’ sûresi, inişe göre 76, resmî sıralamada ise 34. sûredir.

Sebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medenî bir sûre olan Ahzâb sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Son Saat’e” (Ahzâb 63; Sebe’ 3), “saptırıcılardan şikâyete” (Ahzâb 66-68; Sebe’ 31-33), “Hz. Peygamber’in tebliğ ilkelerine” (Ahzâb 44-46; Sebe’ 46-50) yer verilmekte, dolayısıyla bu ve benzer konular iki sûre arasındaki konu irtibatına örnek olarak sunulabilir.

Sebe’ sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, Son Saat’in aniden gelişi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgi ve erişilmez bilgisi, inkârcıların boş ve sonuçsuz uğraşıları, müşriklerin Hz. Peygamber’i inkâr edip onu bunaltmaları dile getirilmektedir. Ardından Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın kıssasına yer verilmekte, ‘Arim selinden söz edilmektedir.

20. âyetten itibaren, İblis’in inkârcılar hakkındaki sözlerini doğru çıkartması, onlar üzerinde otoritesinin bulunmamasına rağmen bu tür olaylarla insanların imtihan edilmesi beyan edilmekte, putların kâinatın yaratılmasında da idare sisteminde de hiçbir şekilde Yüce Allah’a ortaklıklarının bulunmadığı bildirilmekte, Allah’ın izni olmadan hiçbir şekilde putların şefaatinin söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

24. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rızık vericiliği, insan sorumluluklarının şahsiliği, mahşerde herkesle ilgili hükümlerin açıklığa kavuşturulacağı, başka varlıkların acizlikleri, Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği, inkârcıların alaycılıkları ve onlara verilen cevaplar dile getirilmektedir.

30. âyetten itibaren, inkârcıların Hz. Peygamber’e karşı inanmama kararlılık cümleleri ile onların mahşerde kendilerini dünyada saptırmış olanlara karşı laf yetiştirme çabaları, onların diğerlerine verdikleri cevaplar beyan edilmektedir.

34. âyetten itibaren, inkârcıların bütün peygamberlere karşı aynı olumsuz tavırda oldukları, insanoğlunun mallarının ve çocuklarının insana Allah katında yakınlık sağlayamayacakları, ancak iman edip salih amel işleyenlerin bundan yararlanacağı ifade edilmekte, infak edenlere bunun karşılığının dünyada hemen verileceği müjdelenmektedir.

40. âyetten itibaren, meleklerin de mahşerde sorgulanacağı, onları Allah’ın ortakları sananların mahcup edileceği, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, taklidi tercihleri, önceki inkârcıların da aynı yolu takipleri dile getirilmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in onlara sunduğu evrensel tebliğ ilkeleri beyan edilmekte, hidayetin sadece vahiy ile elde edileceği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 31-39. âyetlerinde saptırılanlarla saptıranların birbirlerine karşı mahşerdeki konuşmalarını, helak edilen kavimlerin helak nedenlerini, Allah’ın kullarına rızık vermedeki pensibini ve insanların buna karşı nasıl bir tavır içerisine girdiklerini ifade etmektedir.

a) Mahşerdeki Karşılıklı Suçlamalar

Yüce Allah, sûrenin 31-33. âyetlerinde inkârcıların “Biz hiçbir zaman bu Kur’an’a ve bundan önce gelen (kitaplara) inanmayacağız” diyerek vahye inanmama kararlılığında olduklarını beyan etmekte, mahşerde ilahi huzurda birbirlerine laf yetiştirmeye çalışacaklarını, saptırılanların kendilerini saptıranları “Siz olmasaydınız, elbette biz inanan insanlar olurduk” şeklinde suçlayacaklarını bildirmektedir.

Arından suçlananların da kendilerini “Size hidâyet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Bilakis siz suç işliyordunuz” şeklinde savunacakları, asıl suçun sapanlarda olduğunu söyleyecekleri haber verilmektedir.

Daha sonra, yeniden diğerlerinin yani zayıf sayılanların büyüklük taslayanlara “Hayır! Gece gündüz (işiniz gücünüz) tuzak kurmaktı. Çünkü siz daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz” diyecekleri, azabı gördüklerinde, pişmanlık gizleyecekleri, için için yanacakları veya pişmanlıklarını açıklayacakları beyan edilmekte, buna karşılık inkâr edenlerin boyunlarına demir halkalar takılacağı, yaptıklarından başka bir şeyle cezalandırılmayacakları ifade edilmektedir.

ı. İnkarcıların Kararlılığı ve Saptıranları Suçlamaları

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهٰذَا الْقُرْاٰنِ وَلَا بِالَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍۨ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلَآ اَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِن۪ينَ “Kâfir olanlar şöyle demişlerdi: ‘Biz hiçbir zaman bu Kur’an’a ve bundan önce gelen (kitaplara) inanmayacağız.’ Sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen! Zayıf bırakılanlar kibirlenenlere ‘Siz olmasaydınız elbette biz inananlar olurduk!’ diyeceklerdir.”

Âyettekiوَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”; لَنْ نُؤْمِنَ len nü’mine fiili “asla ve asla inanmayacağız”; بِهٰذَا الْقُرْاٰنِ bihâze’l-kur’âni ifadesi “ne bu Kur’ân’a”; وَلَا بِالَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ ve lâ billezî beyne yedeyhi ifadesi “ne de ondan önceki(ler)e”;وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “bir görseydin”; اِذ iz edatı “hani, bir zamanlar”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “zalimler, haksızlık edenler”; مَوْقُوفُونَ mevkûfûne sözcüğü “durdurulmuşlar, durudrulacaklardır”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların Rabbinin katında”; يَرْجِعُ yarcı‘u fiili “döndürür, döndürecek, çevirecek”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اِلٰى بَعْضٍ ilâ ba‘dın ifadesi “(diğer) bir kısmına”; الْقَوْل el-kavle kelimesi “söz, laf”; يَقُولُ yekûlü fiili “der ki, diyecek ki”; الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا ellezîne’stud‘ıfû ifadesi “zayıf düşürülmüş kişiler, zayıf düşürülenler”; لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا lillezîne’stekberû ifadesi “büyüklük taslamış kişilere, büyüklük taslayanlara karşı”; لَوْلَآ اَنْتُمْ levlâ entüm ifadesi “siz olmasaydınız”; لَكُنَّا lekünnâ fiili “”bir elbette (şöyle) olurduk”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “müminler, inananlar” demektir.

Burada kafirlerin inkar kararlılıkları ve mahşerde birbirlerine yönelik suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهٰذَا الْقُرْاٰنِ وَلَا بِالَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ “Kâfir olanlar şöyle demişlerdi: Biz hiçbir zaman bu Kur’an’a ve bundan önce gelen (kitaplara) inanmayacağız.” Yüce Allah önceki âyetlerde tevhid, risalet ve mahşerdeki diriltilmeden söz etmiş ve inkarcılar da bunları reddetmiş oldukları için, bu âyette onların mutlak küfürlerine değinmektedir. Kafirler son derece kararlı bir şekilde hem bu Kur’ân’a hem de ondan önce gelen ilahi mesajların hiçbirisine itibar etmeyeceklerini نُؤْمِنَ nü’mine “inanmak” fiilinin başına لَنْ len edatı getirerek beyan etmişlerdi.

a) İnkarcıların inanmama kararlığıyla ilgili olarak çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. İşte eğer müşriklerin istedikleri türden bir kitap kendilerine verilmiş olsaydı yine inanmayacakları ve bu defa “Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir” diyecekleri haber verilmektedir.

Benzer şekilde özel bir istek ve Yüce Allah’ın verdiği cevap Hıcr 15/14-15’te şu şekilde yer almaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derlerdi.” Ayrıca En‘âm 6/7, 25 ve A‘râf 7/146’da yer alan “(Çünkü) onlar her bir âyeti (delili) görseler de iman etmezler” cümlesinde de onların inkâr kararlılıkları ortaya konulmaktadır.

En‘âm 6/109’da şu bilgiler vardır: “Kendilerine bir delil/mucize gelirse ona mutlaka inanacaklarına dair kuvvetli bir şekilde Allah’a yemine ettiler. De ki: Deliller/mucizeler ancak Allah katındandır. Ama delil/mucize geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?”

Mucize isteyen inkârcıların inanmamaları bir tarafa, nefretlerinin daha da artacağı Fâtır 35/42’de dile getirilmektedir. Dahası En‘âm 6/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.” Dolaylı olsa da benzer bir imkânsızın getirilmesi durumunda yine de inanmayacakları En‘âm 6/35’te zikredilmektedir.

Konuyla ilişkili olacak şekilde Şu‘arâ’ 26/201-202’de şu şekilde dile getirilmektedir: “Hiç farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler.” İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkânsız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmak olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.

b) Âyette geçen وَلَا بِالَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ ve lâ billezî beyne yedeyhi ifadesinden maksat Tevrat ve İncil gibi önceki bütün vahiyler ve onları tebliğ eden peygamberler olabileceği gibi,(1) bağlam gereği Kur’ân’da yer alan ve onların doğrudan inkar ettiklerini söyleyip alay ettikleri Son Saat ve mahşer hayatıyla ilgili bilgiler de olabilir.

Mekkeli müşriklerin önceki vahiyleri inkar etmelerinin muhtemel sebebi o kitaplarda Hz. Peygamber’in geleceği ve sıfatları hakkında verilen bilgiyi reddetmeleri olabilir.(2) Esasında Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, vahyin ortaya koyduğu mesajların hepsini ya da bir bölümünü inkar edenler kâfir adını aldıkları için, bu âyetin mesajının evrensel olduğunu ve bütün zamanların inkarcılarını içerdiğini söyleyebiliriz.

2. وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍۨ الْقَوْلَ “Sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen!” Yüce Allah işte hakikati inkar edenlerin bu halleriyle akıl ve fıtratlarına zulmettiklerini, bu nedenle zalim olduklarını ortaya koymakta ve onların mahşerde kendi huzurunda durdurulduklarındaki hallerini beyan etmektedir.

a) وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ “(Buna karşılık) sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmışken bir görsen!” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(3) geçenوَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “bir görseydin”, “onları bir görmelisin” gibi anlamlar vermekte, bu âyette ise inkârcıların Yüce Allah’ın huzurunda yaşayacakları çaresizliklerine gönderme yapılmaktadır.

Kur’ân’da mahşerde yaşanacak yedi aşamanın(4) üçüncüsü olan “Allah’ın huzurunda toplanma” çerçevesinde ilahi huzurda durdurulma olayından söz edilmektedir. Bu konuda En‘âm sûresinde şöyle buyrulmaktadır: “Rablerinin huzuruna getirildikleri zaman sen onları bir görsen! (Allah), ‘Bu (yeniden dirilme olayı), hak değil miymiş?’ diyecek. Onlar, ‘Rabbimize andolsun ki evet!’ diyecekler. (Allah) da, ‘Öyle ise inkâr ettiğinizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.”(5)

Bu âyette “Yüce Allah’ın huzuruna sunulma” işlemi hakkında, vukıfû “vakfedilme, durdurulma” edilgen fiili geçmekte, bu duruş gerçekleştirildikten sonra Yüce Allah ile bu inkârcılar arasında yaşanacak direkt sorgulama işlemine dair örnek verilmektedir.

İşte sözünü ettiğimiz bütün bu ve benzer âyetlerde(6) konu gâyet açık bir şekilde ortaya konulmakta, Yüce Allah’a rucû‘ işleminin gerçekleştirilmesi çerçevesinde insanlar O’nun huzurunda durdurulacaklar ve yaptıklarının hesabını vereceklerdir. Buradaki mesaj öncelikle inkârcılara yönelik olsa da herkesi kapsadığında herhangi bir şüphemiz bulunmamaktadır.

b) يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍۨ الْقَوْلَ “Birbirlerine söz atarlarken.” Yüce Allah inkarcı zalimleri kendi huzurunda durdurduğunda onların birbirlerini suçlayıcı cümeleler kullanacaklarını haber vermektedir.

“(Cehennemlikler mahşerdeyken) bir kısmı diğerlerine yönelip birbirlerini suçlamaya çalışacaklar” meâlindeki Sâffât 37/27’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah mahşerdeki sorgulama esnasında veya sonrasında haklarında kesin hüküm verdiği inkârcıların birbirilerini suçlayacaklarını haber vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri Kalem 68/30’da bu defa “birbirlerini kınamaya başlayanlar” anlamında yetelâvemûne fiiliyle gelmektedir.

Sâffât 37/27’de geçen يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili “karşılıklı olarak birbirine soru sormak” manasına gelse de burada bağlam gereği maksat cevabını öğrenmek için bir şeyler sormak değil, daha çok birbirini suçlamak, kınamak ve azarlamaktır.(7) Aynı şekilde yine Sâffât 37/27’de geçen اَقْبَلَ akbele fiili “(birbirlerine) yönelmek, dönüp bakmak” manasına gelmekte, karşılıklı suçlamalardaki yönelişi ifade etmektedir. Bu fiilin “(bir şeye veya işe) başlamak” manası da vardır. Bu durumda âyetin manası “Karşılıklı olarak birbirlerini suçlamaya başlayacaklar” şeklini alır.

Yüce Allah mahşerde kâfirlerin birbirlerini ne ile ve nasıl suçlayacaklarıyla ilgili olarak şu bilgileri aktarmaktadır:

3.يَقُولُ الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلَآ اَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِن۪ينَ “Zayıf bırakılanlar kibirlenenlere ‘Siz olmasaydınız elbette biz inananlar olurduk!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah mustaz‘afların yani “zayıf düşürülenler”in, dünya hayatında gücü ve nüfuzu bulunmayanların kendilerine “kibir taslayanları” yani etkili ve nüfuzlu, bir anlamda yönetici olanları suçlayacaklarını ve “sizden dolayı inkara düştük” manasında sözler söyleyeceklerini haber vermektedir.

Âyette geçen اسْتَكْبَرُوا istekberû/istikbâr kelimesi “büyüklük taslamak” manasına geldiği gibi kibir ve inkarda reis konumunda olmayı da ifade edebilir.(8) Her iki durumda da bu ifadenin olumsuz insan tipiyle ilgili olduğu aşikardır.

Kâf 50/27 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(9) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve sonrasında gelen iki âyette de buna dair örnekler yer almaktadır. Sadece bazılarını mealen hatırlatmakla yetinecek, sonrasında bu bağlamda geçen âyetler üzerinde açıklamalar yapmaya çalışacağız.

ı. A‘râf 7/38-39’da şöyle buyrulmaktadır: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir. Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

ıı. İbrâhim 14/21’de de ele aldığımız gibi cehennemlikler içerisinde yer alan ve dünya hayatında başkalarına tâbi olarak hak yoldan sapanlar kendilerini saptıranlara seslenecek ve “Allah’ın azabından başımıza gelenlerden bir şeyler gidersenize” diyerek hem yardım istemiş olacaklar hem de onları suçlayacaklardır. Ancak bunun onlara hiçbir şekilde herhangi bir faydası da dokunmayacaktır.

ııı. Ahzâb 33/66-68’de şu bilgiler yer almaktadır: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün, ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. ‘Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar’ diyecekler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

ıv. Mü’min 40/47-48’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler) ateşin içinde birbirleriyle çekişirlerken zayıf olanlar, (kendilerini saptıran) büyüklük taslayanlara ‘Biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?’ diyecekler. Büyüklük taslayanlar ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Muhakkak ki Allah kulları arasında vereceği hükmü vermiştir’ diyeceklerdir.”

v. Fussılet 41/29’da şu ifadeler zikredilmektedir: “(Cehennemdeki) kâfirler şöyle diyeceklerdir: Ey Rabbimiz! Cinlerden ve insanlardan bizi saptıranları bize göster de aşağılanmışlardan olsunlar diye onları ayaklarımızın altına alalım!”

Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz Sebe’ 34/31’de de şöyle buyrulmaktadır: “Sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen! Zayıf sayılanlar, büyüklük taslayanlara ‘Siz olmasaydınız, elbette biz inanan insanlar olurduk’ diyeceklerdir.” İşte dünya hayatındayken saptırılanlar kendilerini saptırdıklarını düşündükleri kişilere “Siz sebep olmasaydınız biz de inananlar olurduk” diyecek ve suçu onlara atmaya çalışacaklardır.

Olumsuz içerikte ve cehennemliklerin durumunu anlatmak için kullanılan bu ifade, cennetliklerin cennetteki durumlarını ifade için de kullanılmaktadır. Bu noktada Sâffât 37/50 ve Tûr 52/25’te yer alan ifadeleri hatırlamak gerekmektedir. Dolayısıyla bu tür ifadeler kullanıldıkları yerlerde bağlama göre anlaşılmak zorundadır; aksi takdirde hatalar kaçınılmaz bir hal alabilir.

Bu pasajda yer alan mustaz‘aflar ifadesinin genelde neyi karşıladığı ve onların tutumunun nasıl anlaşılması gerektiği noktasında şu bilgileri önemsemekteyiz: “Kötüyü izlemek onların kendi tercihleriydi. Belli ki, kendilerini ezenlerin sahip oldukları güç ve servete gıpta ediyorlar, buna kavuşmanın yolunun onları izlemekten geçtiğini düşünüyorlardı. Onları böyle bir akıbetin beklediği hiç akıllarına gelmemişti. Bu nedenle, mazeretleri geçersizdi.”

“Kur’an’da üç tip mustaz‘af yer alır: “Sorumluluğunu yerine getirdikleri için övülenler”,(10) buradaki(11) gibi yerilenler ve “nötr olarak söz edilenler.”(12) Buradaki mustaz‘aflar, sırf sorumluluktan kaçmak için haklarından vazgeçenlerdir. Bu onları sadece ezilen değil, aynı zamanda onursuzlar sınıfına dâhil etmiştir.”(13)

ıı. Saptıranların Kendilerini Savunması

قَالَ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوٓا اَنَحْنُ صَدَدْنَاكُمْ عَنِ الْهُدٰى بَعْدَ اِذْ جَآءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِم۪ينَ “Kibirlenenler zayıf bırakılanlara (kıyamet gününde) ‘Size hidayet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Aksine siz suç işliyordunuz!’ diyeceklerdir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki, demiş olacak ki, diyecek ki”; الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا ellezîne’stekberû ifadesi “büyüklük taslamış olanlar, büyüklük taslayanlar”; لِلَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا lillezîne’stud‘ıfû ifadesi “zayıf düşürülmüş kişilere, zayıf düşürülenlere”; اَنَحْنُ e nahnu zamiri “biz mi”;صَدَدْنَاكُمْ sadednâküm fiili “sizi engellemiştik”; عَنِ الْهُدٰى ‘ani’l-hüdâ ifadesi “hidayetten”; بَعْدَ اِذْ جَآءَكُمْ ba‘de iz câeküm ifadesi “size geldikten sonra”; بَلْ bel edatı “bilakis”; كُنْتُمْ küntüm fiili “siz (şöyle) idiniz”; مُجْرِم۪ينَ mücrimîne keimesi ise “suçlular” demektir.

Burada dünyada başkalarını saptırdığı iddia edilen kişilerin diğerlerine vereceği cevap gündeme getirilmektedir.

Konunun başında belirtelim ki bu tür Son Saat, mahşer, kıyamet vs. gelecekle ilgili konuların anlatımında geçmiş zaman kalıbının kullanılma sebebi olayın meydan geldiğini değil, mutlaka gerçekleşeceğini zihinlere kazımaktır.

Yüce Allah mahşerdeki karşılıklı suçlamalar bağlamında bu defa zayıf kişilerin suçladığı müstekbir denen yönetici tabakanın kendilerini savunacaklarını ve suçlamaları reddedeceklerini bildirmektedir. Bu bağlamda zayıf düşürülenlere hitaben “size hidayet geldikten sonra biz mi sizi engelledik? Hayır bu iddia doğru değil; siz zaten kendiniz suç işlemeye alışmıştınız ve sürekli suç ve günah işliyordunuz” diyeceklerdir.

Burada geçen مُجْرِم۪ين mücrimîne kelimesi “sürekli suç işleyen, suçtan beslenen, sürekli suçla anılan kişiler” manasına gelmekte ve dolayısıyla bu kişilerin kendilerinin suç ve günah batağına kendilerinin battığı beyan edilmek istenmektedir.

Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, bu tür suçlamaların örnekleri pek çok âyette yer almaktadır. Bu çerçevede meal olarak sadece Sâffât 37/27-30’daki mesajları hatırlatmakla yetineceğiz: “(İşte bu duruma düştükleri vakit) onlardan bir kısmı, diğerlerine yönelip birbirlerini sorumlu tutmaya çalışacaklar. (Uyanlar, uyduklarına) ‘Siz bize sağdan gelirdiniz’ diyecekler. (Saptıranlar da) ‘Bilâkis; siz inanan kimseler değildiniz’ diyecekler. Bizim sizi zorlayacak hiçbir gücümüz (yaptırım imkânımız) yoktu. Aksine kendiniz azgın bir toplumdunuz.”

Bu konuda A‘râf 7/38-39 ve İbrâhim 14/21-22’de yer alan ifadeler de konuyu anlamada yardımcı olacaktır; nihayet karşılıklı suçlamaların hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceğini, azabın ortaklaşa yaşanacağını gösterecektir.

ııı. Son Sözler Ve Korkunç Akıbet

وَقَالَ الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ اِذْ تَاْمُرُونَنَآ اَنْ نَكْفُرَ بِاللّٰهِ وَنَجْعَلَ لَهُٓ اَنْدَادًا وَاَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَاَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْاَغْلَالَ ف۪يٓ اَعْنَاقِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Zayıf bırakılanlar kibirlenenlere ‘Hayır! (İşiniz gücünüz) gece gündüz tuzak kurmaktı. Çünkü siz daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz!’ diyeceklerdir. Azabı gördüklerinde pişmanlık(larını içinde) gizlemiş olacaklardır. Biz de o kâfir olanların boyunlarına demir halkalar takacağız. Onlar yaptıklarından başka (bir şeyle) mi cezalandırılacaklar ki!”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki, diyecek ki”; الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا ellezîne’stud‘ıfû ifadesi “zayıf düşürülmüş kişiler, zayıf düşürülenler”; لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا lillezîne’stekberû ifadesi “büyüklük taslamış olanlara, büyüklük taslayanlara”; بَلْ bel edatı “bilakis”; مَكْرُ الَّيْلِ mekru’l-leyli tamlaması “gecenin tuzağını”; وَالنَّهَار ve’n-nehâri ifadesi “ve gündüzün (tuzağını kuruyordunuz)”; اِذْ iz edatı “hani”; تَاْمُرُونَنَا te’mirûnenâ fiili “bize emrediyordunuz”; اَنْ نَكْفُرَ en nekfura fiili “inkar etmemizi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; وَنَجْعَلَ ve nec‘ale fiili “ve (şöyle) yapmamızı, kılmamızı”; لَهُ lehû edatı “O’na”; اَنْدَادًا endâden kelimesi “ortaklar”; وَاَسَرُّوا ve eserrû fiili “ve gizlemişlerdi”; النَّدَامَة en-nedâmete kelimesi “pişmanlık(larını)”; لَمَّا رَاَوُا lemmâ raevû ifadesi “gördüklerinde, gördükleri zaman”; الْعَذَابَ el-‘azâbe kelimesi “azabı”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kılmıştık, yapmıştık, yapacağız”; الْاَغْلَال el-ağlâle kelimesi “demir halkaları”; ف۪يٓ اَعْنَاقِ fî a‘nâkı kelimesi “boyunlar(ın)da”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanların, inkar etmiş kişilerin”;هَلْ يُجْزَوْنَ hel yüczevne edilgen sorusu “onlara karşılık mı verilecek”; اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ illâ mâ kânû ya‘melûne istisnası ise “yapmış oldukları şeylerin dışında” demektir.

Burada insanları saptırmakla suçlananların vereceği cevap ve hepsinin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ اِذْ تَاْمُرُونَنَآ اَنْ نَكْفُرَ بِاللّٰهِ وَنَجْعَلَ لَهُٓ اَنْدَادًا “Zayıf bırakılanlar kibirlenenlere ‘Hayır! (İşiniz gücünüz) gece gündüz tuzak kurmaktı. Çünkü siz daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah başkalarını saptıran büyüklük taslayıcılarının hiç kimseyi hidayet geldikten sonra engellemediklerini, muhatapların zaten kendilerinin suçlular olduklarını ifade ettikten sonra, bu defa saptırılan zayıfların tekrar cevap vereceğini haber vermektedir.

Zayıf düşürülenler kibirli yönetici konumundaki müstekbirlerin gece-gündüz tuzaklar kurduklarını, Allah’ı inkar etmelerini ve başka varlıkları O’na ortak koşmalarını emrettiklerini bildireceklerdir. Söylemek istedikleri şudur: Kibirliler belki doğrudan muhataplarını engellememiş olabilirler; ancak sürekli olarak Allah’ı inkar etmeyi ve O’na ortaklar koşmayı emrettikleri kendilerine hatırlatılmış olacaklardır. Demek ki bu tür telkinlerden etkilenmişler ve onlar da sapmışlardı.

Bu cümlede geçen مَكْرُ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ mekru’l-leyli ve’n-nehâri ifadesi “gece ve gündüzün tuzağı” manasına gelmekte ve muhatapların sürekli olarak hak ve hakikate karşı tuzak ve entrika peşinde olduklarını, dolap çevirdiklerini ortaya koymaktadır.(14) İfadenin başındaki بَلْ bel edatı onların kibirlilerin sözlerini reddettiklerini, durumun onların dediği gibi olmadığını göstermektedir.

Âyette yer alan ve Kur’ân’da altı kez(15) geçen اَنْدَاد endâd kelimesi nidd sözcüğünün çoğuludur; “ortaklar” manasında müşriklerin edindiği putları ifade etmek için kullanılmaktadır. İşte mahşer şartlarında durumu ortaya çıkan inkârcılar bu anlamda kibirlilerin kendilerine gece-gündüz sürekli, hemen her fırsatta putperestlik aşıladıklarını, bu nedenle yoldan saptıklarını onların yüzlerine söyleyeceklerdir.

2. وَاَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَاَوُا الْعَذَابَ “Azabı gördüklerinde pişmanlık(larını içinde) gizlemiş olacaklardır.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Azabı gördüklerinde, pişmanlık gizlemiş (için için yanmış veya pişmanlıklarını açıklamış) olacaklardır.” Yüce Allah hem sapan zayıfların hem de saptıran kibirlilerin azabı gördüklerinde içlerinde derin bir pişmanlık duyacaklarını, için için yanacaklarını bildirmektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj pişmanlıkların gizlenmesi değildir; çünkü burada aktarılan sözler zaten onların pişmanlıklarını açıkça ifade etmeleridir. Bu yüzden âyetteki mesajı inkarcıların azabı gördüklerinde için için yanacakları şeklinde anlamak daha doğru olsa gerektir.

Yûnus 10/54’te de benzer içerikte geçen bu ifadede Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki çaresizliklerini ifade bağlamında azabı gördüklerindeki durumlarını beyan etmekte ve derin bir pişmanlık içerisine düşmüş olacaklarını haber vermektedir. Âyette geçen اَسَرُّوا eserrû fiili addâd (ezdâd) kelimelerdendir; yani çift anlamlıdır; zıt anlamları barındırmaktadır. Dolayısıyla buradaki maksadın “pişmanlıkları gizlemek” veya “pişmanlıkları açıklamak, açığa vurmak” şeklinde anlaşılması kelimenin bu anlam özelliğinden de kaynaklanmaktadır.(16)

İnkârcılar mahşerde kesin olarak başlarına geleceğini bildikleri azabı gördüklerinde derin bir pişmanlık psikolojisine bürünecekler, yüreklerinin ta derinliklerinde korkunç bir vicdan azabı çekeceklerdir. Buradaki اَسَرُّوا eserrû fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, daha önce de belirttiğimiz üzere mahşer şartlarının mutlak sûrette gerçekleşeceği nedeniyledir. Kur’ân’da bu konuda pek çok örnek bulunduğu bilinmektedir.

Bu cümlenin anlamıyla ilgili olarak inkârcıların pişmanlıklarını gizlemeleri veya açıklamaları bağlamında Râzî şu değerlendirmeleri yapmıştır:

a) “Onlar, şiddetli azabı görünce, şaşkına döndüler ve o esnada pişmanlıklarını gizlemenin dışında ağlayıp feryad etmediler. Bu durum tıpkı asılmaya götürülen kimsenin, hiçbir kelime konuşamayıp, şaşması ve hayrete düşmesi gibidir.

b) Onlar, seleflerinden ve kendilerine uyanlardan utanıp, onların azarlamalarından çekindikleri için pişmanlıklarını gizlediler. Eğer “Kıyamet gününün dehşeti, insanın böyle şeyleri düşünmesine manidir. Öyleyse onlar bunu nasıl yapabilirler?” denirse, biz deriz ki: Bu gizleme işi, cehennemde yanmadan önce olur. Fakat onlar ateşe girip yandıklarında, artık pişmanlıklarını gizlemeyi bırakıp, onu açığa vururlar. Bunun delili, “Onlar, ‘Ey Rabbimiz, bedbahtlığımız (şekâvetimiz) bize gâlib geldi…’ dediler”(17) âyetidir.

c) Onlar, bu pişmanlık hususunda Yüce Allah’a karşı artık samimi oldukları için, bunu (diğer insanlardan) gizlediler. Nitekim ihlasla duâ eden kimse de duasını gizli yapar. Bu manaya göre ayette, onlarla ve onların bu ihlâslarıyla alay etme vardır. Çünkü onlar o ihlâsı zamanında yapmadılar. Dolayısıyla da şimdi o kendilerine fayda vermedi. Hâlbuki onların görevi, bu samimiyyeti, mükellef oldukları zaman dünyada göstermeleriydi.

Ayetteki اَسَرُّوا eserrû fiilini ‘izhâr etmek, göstermek’ manasına alanların görüşü açıktır. Buna göre o kâfirler, reisliklerini (koltuklarını, yerlerini) korumak için dünyada iken kâfirliklerine ve fâsıklıklarına karşı duydukları pişmanlığı gizlemişlerdi. Ama Kıyamette bu gayeleri ortadan kalkmıştır ve dolayısıyla da pişmanlıklarını ortaya koymuş olacaklardır.”(18)

Dünya hayatında birilerini saptıranların veya birileri tarafından saptırılanların mahşerdeki akıbetleri aynı olacak, azabı birlikte yaşayacaklardır. Bu konuda A‘râf 7/38, İbrâhim 14/21-22, Sâffât 37/33, Mümin 40/48 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için her biri iki suç işlemiş olacaktır ve aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

3. وَجَعَلْنَا الْاَغْلَالَ ف۪يٓ اَعْنَاقِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Biz de o kâfir olanların boyunlarına demir halkalar takacağız.” Yüce Allah dünya hayatında hak ve hakikatten sapanların boyunlarına mahşerde demir halkalar takmış olacağını haber vermektedir. Âyetteki الْاَغْلَال el-ağlâl kelimesi Kur’ân’da 6 yerde geçmekte, hem dünyevî şartlanmışlıklar,(19) hem de cehennemdeki demir tasmalar(20) için kullanılmaktadır.

Yâsîn 36/8’de de zikredildiği üzere, “boyunlardaki halkalar” ifadesini iki türlü yorumlayabiliriz. İlki bu tasmaların dünya hayatı için bir mecaz oluşudur. A‘râf 7/157’de de belirttiğimiz gibi, bu tür halkalar inkârcıların kendilerini şartlandırmaları, öyle bir psikolojiye sahip olmalarıdır. Bu durumda söz konusu şartlanmışlık inkârcıların inkârlarının ikinci sebebi olarak görülebilir.

Eğer halkaları mahşerle ilgili görürsek -ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj budur-, bu durumda maksat, hakikat anlamında “demir halkalar, tasmalar” şeklinde azabın bir parçası olarak görülebilir.(21) Mü’min 40/71, Hâkka 69/32 ve İnsân 75/4’te de yer aldığı gibi bu tür ifadeler bir tehdit unsuru olarak sunuluyor demektir.(22) Âyetin sonundaki ifadeler de bu yaklaşımın delili olarak görülebilir.

4. هَلْ يُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlar yaptıklarından başka (bir şeyle) mi cezalandırılacaklar ki!” Yüce Allah inkarcıların mahşerde sunulacakları azabın kendilerine yönelik bir haksızlık olmayacağını, dünyada yaptıklarının karşılığının kendilerine verileceğini vurgulu bir şekilde dile getirmektedir.

Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(23) ve âhiret yurdunun haksızlık yapma yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(24) Mahşerde hiçbir canın ve insanın hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacağı özellikle ifade edilmiş olmaktadır. Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeهَلْ hel ve اِلَّا illâ edatları gereği vurgulu bir ifade tekniğiyle insanların mutlak surette dünyada yaptıklarının karşılığını mahşerde görecekleri bildirilmektedir. Haksızlığa uğratılmak bir yana, iyilik sahiplerine çok daha fazla ikramlarda bulunulacağı, kötülük yapanlara ise en fazla yaptıkları kötülük kadar ceza verileceği ilkesi getirilmektedir.

Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.” Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/160, Nahl 16/126, Hacc 22/60 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(25)

b) Yüce Allah’ın Rızık Konusundaki Sistemi

Yüce Allah, sûrenin 34-39. âyetlerinde ülkelere gönderilen elçilerin neden ve kimler tarafından yalanlandığını beyan etmekte, oranın varlıklı ve şımarık kişilerinin “Biz, size gönderilmiş olan her şeyi inkâr edicileriz, biz mal ve evlât bakımından daha çoğuz; biz hiçbir şekilde azaba uğratılacak da değiliz” dediklerini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın rızkı dilediğine/layık olana bol da kısarak da verebileceği, fakat insanların çoğunun bunun hikmetini bilemediği beyan edilmekte, insanlara çok önemli bir ilke şu şekilde bildirilmektedir: “Sizi huzurumuza biraz daha yaklaştıracak olan ne mallarınızdır ne de çocuklarınızdır. Ancak iman edip salih amel işleyenler müstesna. Onlara (dünyada) yaptıklarının kat kat fazlası karşılık (mükâfat) vardır. Onlar (cennet) odalarında güven içinde (olacaklar)dır.”

Daha sonra, Yüce Allah’ın âyetlerini hükümsüz bırakmak için yarışırcasına uğraşanların azapta hazır kılınacakları ifade edilmekte, daha sonra Hz. Peygamber’in muhataplarına şunu söylemesi emredilmektedir: “De ki: Rabbim, kullarından dilediğine bol da rızık verir, ona kısarak da verir. Siz hayra ne harcarsanız, O (Allah) yerine başkasını hemen verir. O, rızık verenlerin en hayırlısıdır.”

ı. Helak Edilenlerin Bozuk Mantığı

وَمَآ اَرْسَلْنَا ف۪ي قَرْيَةٍ مِنْ نَذ۪يرٍ اِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَآ اِنَّا بِمَآ اُرْسِلْتُمْ بِه۪ كَافِرُونَ وَقَالُوا نَحْنُ اَكْثَرُ اَمْوَالًا وَاَوْلَادًا وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ “Biz ne zaman bir şehre bir uyarıcı gönderdiysek oranın şımarıkları mutlaka ‘Biz size gönderilmiş olan her şeyi inkâr edicileriz!’ demişlerdi. (Onlar) ‘Biz mal ve evlat bakımından daha çoğuz; biz asla azaba uğratılacak da değiliz’ demişti.”

Buradaki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “göndermemiştik”; ف۪ي قَرْيَةٍ fî karyetin ifadesi “herhangi bir ülkeye”; مِنْ نَذ۪يرٍ min nezîrin ifadesi “herhangi bir uyarıcı”; اِلَّا قَالَ illâ kâle ifadesi “(şöyle) demiş olmalarından başka, mutlaka demişti”; مُتْرَفُوهَا mütrafûhâ tamlaması “oranın şımarıkları”;اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; بِمَآ اُرْسِلْتُمْ bimâ ursiltüm ifadesi “size gönderilmiş olan şeyleri”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi “inkar edenler(iz)”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; اَكْثَر ekseru kelimesi “daha çoğuz”; اَمْوَالًا emvâlen kelimesi “mal bakımından”; وَاَوْلَادًا ve evlâden sözcüğü “ve çocuklar bakımından”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnu ifadesi “biz hiçbir şekilde değiliz”; بِمُعَذَّب۪ينَ bimu‘azzebîne kelimesi ise “azap edilenler” demektir.

Burada peygamberlere karşı çıkan şimarıkların tutumu ve kendilerince gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَرْسَلْنَا ف۪ي قَرْيَةٍ مِنْ نَذ۪يرٍ اِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَآ اِنَّا بِمَآ اُرْسِلْتُمْ بِه۪ كَافِرُونَ “Biz ne zaman bir şehre bir uyarıcı gönderdiysek oranın şımarıkları mutlaka ‘Biz size gönderilmiş olan her şeyi inkâr edicileriz!’ demişlerdi.” Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Zuhruf 43/23-24’te yer almaktadır. Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e moral vermekte ve yalanlanan ilk peygamberin kendisi olmadığını, bunun önceki nesillerden beri böyle geldiğini beyan etmekte, peygamberler tarihinde yaşanan bir gerçeğe dikkat çekmektedir.

Bu bağlamda herhangi bir şehre veya ülkeye gönderdiği peygamberlerin, oranın şımarık zenginleri tarafından reddedildiğini bildirmekte, risalet anlamında kendilerine her ne verildiyse hepsini inkâr ettiklerini söylediklerini aktarmaktadır. Bütün peygamberlerin azgın ve sapkın kavimlerinin elçilere bu şekilde hitap ettikleri Fussılet 41/14’te ifade edilmektedir.

A‘râf 7/76’da da geçtiği gibi Hz. Sâlih’e karşı kavmi Semûd’un yaptığı ve söylediği de bundan başka bir şey değildi. İlgili âyet mealen şöyledir: “(Bunun üzerine haksız yere) büyüklük taslayanlar ‘Biz, sizin inandığınız şeyleri inkâr ediyoruz’ demişlerdi.”

Kur’ân’da hepsi de çoğul kalıpta mütrefû/mütrefî şeklinde beş kez(26) geçen مُتْرَف mutraf kelimesi ise “şımarık, nimet ve refah içindeki zenginler, seçkinler, zorbalar” anlamı vermektedir.(27) مُتْرَف mutraf kelimesinin nimetler içerisinde bulunarak, zevkü safa içerisinde kibirlenmek ve dolayısıyla Allah’ın emirlerini terk etmek gibi bir anlam boyutu da vardır.(28)

Âyetteki mesajdan hareketle, bütün zenginlerin şımarık olduğu gibi bir sonuç kesinlikle çıkartılmamalıdır. Ancak peygamberlere karşı duranların, onların getirip tebliğ ettiği prensipleri yalanlayanların bu türden kibirli, şımarık zenginler olduğu beyan edilmektedir.

Aslında toplumlar içinde elçileri ve gönderilen vahiyleri yalanlayanlar elbette sadece zenginler de değildir; ancak onların etkinliği çok daha belirleyici olduğu için âyette kendilerine dikkat çekilmektedir. Bu arada bu inkârcıların peygamberlerin tebliğ ettiği bütün değerleri inkâr ettikleri âyette geçen بِمَا bimâ ifadesindeki مَاmâ edatıyla ortaya konulmaktadır. Çünkü bu edat mutlak anlamda umum manası verir.

2. وَقَالُوا نَحْنُ اَكْثَرُ اَمْوَالًا وَاَوْلَادًا وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ “(Onlar) ‘Biz mal ve evlat bakımından daha çoğuz; biz asla azaba uğratılacak da değiliz’ demişti.” Bu âyetteki iddialarının cevabı Sebe’ 34/37. âyette verilecektir. Yüce Allah şimarık inkarcıların peygamberlere neden karşı çıktıklarını kendi itiraflarıyla beyan etmekte, gerekçe olarak “bizim malımız, yani servetimiz ve nüfuzumuz sizden çok daha fazladır; üstelik bize azap da edilmeyecektir” şeklinde belirlediklerini ifade etmektedir.

a) وَقَالُوا نَحْنُ اَكْثَرُ اَمْوَالًا وَاَوْلَادًا “(Sözlerine şöyle) devam etmişlerdi: Biz mal ve evlât bakımından daha çoğuz.” İnkarcılar peygamberlere karşı çıkarken tuttukları yolun kendilerince doğru olduğunu, bu nedenle de Allah tarafından desteklendiklerini, bu çerçevede dünya hayatında diğer müminlerden çok daha fazla servete ve nüfusa sahip kılındıklarını, mahşerde de hiçbir şekilde kendilerine azap edilmeyeceğini belirtmişlerdi.

Eski kavimlerde yaşanan bu tecrubelerin hatırlatılmasının sebebi, Hz. Peygamber’in ve beraberindeki müminlerin de benzer şekilde küçük görülmesini, diğerlerinin servet ve kalabalık nüfusla övünmelerinden etkilenmesini engellemektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Sebe’ sûresinin 31. âyetinden itibaren hatırlatıldığı gibi, kendilerini güçlü gören zengin şimarıklar ve kibirli yönetici elitler diğerlerini zayıf gördükleri için onlara yönelik baskılar ortaya koymuşlar, gerçeğe inanmamaları için adeta ellerinden gelen ne varsa onu yapmışlardı. Zuhruf 43/53’te de belirtildiği gibi bu tutum Firavun’un İsrailoğullarına uyguladığının aynısıydı.

Konuyla ilgili benzer içerikte olan bazı âyetleri burada hatırlatmakta yarar vardır.

Kehf 18/34-36: “Bu adamın (böylece) bolca ürünü/geliri vardı. Bu yüzden arkadaşıyla konuşurken ona şöyle demişti: ‘Ben, servetçe senden daha zenginim; nüfus bakımından da senden daha güçlüyüm.’ (Bu şımarık kişi) kendisine zulmederek bağına girmiş ve şöyle demişti: Bunun (bağın) hiçbir zaman yok olacağını sanmıyorum. Son Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum. Şâyet Rabbime döndürülürsem, (orada) bundan daha hayırlı bir akıbet mutlaka bulacağım.” İşte bu âyetlerde de görüleceği gibi, bu tür zengin şımarıklar hem dünyada hem de âhirette müminlerden çok daha hayırlı ve üstün olduklarını sanıyorlardı.

Fazla mal ve çocuk sahibi olmak ve bunun sonuçları konusunu Kehf 18/34-36’da incelediğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

İnsanlar mal veya çocuk bakımından ya da makam ve şan-şöhret bakımından birbirlerinden üstün gibi görünebilirler. Ancak, âyetten anlaşıldığına göre, bu tür üstünlüklerin insana hiçbir yararı yoktur; hatta insanın ziyanını arttırmaktan başka bir işe de yaramamaktadır. Kur’ân’a göre, “İnsanların en üstünü, Allah’a karşı en duyarlı, yani takvaca en ileride olanları”dır.(29)

İnsanlar mala düşkünlükte birbirlerini geride bırakmayacak şekilde, yararsız bir yarış içine girmektedirler. İnsanın bu yönünü Hz. Peygamber şu şekilde ifade etmektedir: “Âdemoğlunun iki vadi dolusu malı olsa üçüncüyü ister... İnsanoğlunun karnını (gözünü) ancak toprak doldurur.”(30) İşte hadis-i şerifte de belirtildiği gibi, insanoğlunun mala düşkünlüğü ortadadır. Bu düşkünlük bir de sahip olunan geçici dünya malıyla övünmeye dönüşürse, o zaman durum daha tehlikeli bir hal almaktadır.

b) وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ “Biz hiçbir şekilde azaba uğratılacak da değiliz.” Tarihte yaşamış inkarcılar bağlamında Yüce Allah onların kendilerine hiçbir şekilde azap edilmeyeceğine inandıklarını beyan etmektedir. Âyette yer alan مَا mâ olumsuzluk edatının bâ/bi harfiyle kullanılması anlamın mutlak anlamda kesinlik içerdiğini göstermektedir. Bu nedenle tercümede “hiçbir şekilde” ifadesini kullanmak gerekmektedir.

Kehf 18/36’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, müşriklerin âhirete inanmayanları elbette vardı. Nitekim Câsiye 45/24, Necm 53/27 ve Müddessir 74/53 gibi âyetler bunun delilidir. Ancak sanıldığı gibi Mekkeli müşriklerin tamamı âhirete inanmıyor değillerdir. İçlerinden mahşere inananlar da vardı. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te de geçtiği gibi şefaat beklentileriyle ilgili ifadeleri bunun bir delilidir. Bu konuda daha başka deliller de vardır. Bu bağlamda Nahl 16/62, Meryem 19/77-78, Sebe’ 34/35, Fussılet 41/50, Câsiye 45/32 ve Müddessir 74/15-17. âyetlerin hatırlanması gerekmektedir.

Tarihteki bütün inkarcıların ortaya koyduğu mahşerle ilgili “daha iyi nimetle buluşturulmak, orada azaba uğratılmamak” şeklindeki bu tavır hakkında Mekkeli müşriklere cevap olarak Kalem 68/35-36’da şu ifadeler yer almaktadır: “(Allah’a) teslimiyet gösterenleri suçlularla bir mi tutalım? Size ne oluyor? Nasıl (böyle yanlış) hükmediyorsunuz?” Bu âyetlerde müşriklerin mahşerde dünyadakiler gibi müslümanlardan daha iyi sonuçlar elde edecekleri beklentileri reddedilmektedir.

İşte bütün bu deliller, nankör insanın daha çok mal ve servet isteğini veya böyle bir beklenti içerisinde olduğunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah En‘âm 6/135, Nahl 16/62, Meryem 19/78, Câsiye 45/21, 32, Kalem 68/36-40 ve Müddessir 74/15-17’de müşriklerin bu tür beklentilerini reddetmekte, onların mahşere dair söylemlerinin hiçbir şekilde doğru bir bilgiye dayanmadığını ortaya koymakta, bu tür fikir ve beklentilerin sahiplerini şiddetle reddetmektedir.

Son olarak konuyla ilgili şu hususu hatırlatmakta yarar görmekteyiz: A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Teğâbun 64/5 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin tebliğine karşılık inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

Bu doğrultuda olmak üzere Fussılet 41/14’te şu bilgiler verilmektedir: “Hani, peygamberler(i) onlara önlerinden ve arkalarından gelerek ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyin’ dedikleri zaman, (onlar) ‘Rabbimiz (peygamber göndermek) isteseydi elbette melekleri gönderirdi. Onun için biz sizinle gönderilen şeyleri inkâr ediyoruz’ demişlerdi.”

Önceki nesillerin kâfirleriyle ilgili olarak dile getirilen beyanlardan birisi de Teğâbun 64/5’te şu şekildedir: “Daha önce inkâr edenlerin haberi size ulaşmadı mı? İşte onlar (dünyada) yaptıklarının cezasını tattılar. Onlar için acı bir azap da vardır.”

ıı. Rızkın Veriliş Gayesinin Bilinmemesi

قُلْ اِنَّ رَبّ۪ي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “De ki: Rabbim rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verir, kısarak (dar) da verir fakat insanların çoğu bilmezler.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; يَبْسُطُ yebsütu fiili “bolca da vermektedir”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızkı”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğine, layık olana”; وَيَقْدِرُ ve yakdiru fiili “ve kısarak da vermektedir”; وَلٰكِنَّ velâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedir” demektir.

Burada rızkı verenin Yüce Allah olduğuna dair bir bilinç inşası gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنَّ رَبّ۪ي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ “De ki: Rabbim rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verir, kısarak (dar) da verir.” Bu ifadenin benzeri Sebe’ 34/39. âyette de zikredilmektedir. Yüce Allah inkarcıların mal ve çocuk fazlalığıyla övünüp kendilerini üstün görmelerini, dahası mahşerde de herhangi bir sıkıntıya uğratılmayacaklarını sanmalarını hatırlattıktan sonra, insanlara verilen mal ve servetin onların kendi maharetlerinin sonucu olmadığını, rızkı verenin Allah olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

Bu bağlamda kime ne kadar rızık verileceğini Yüce Allah’ın takdir ettiği, bunun bazen bolca bazen de kısılarak, bazılarına bol, bazılarına dar olabileceği, nihayet maksadın imtihan olduğu beyan edilmek istenmektedir.

Biz buradaki muhatabın aynı kişi olduğu ve kişinin iki farklı şekilde de rızıklandırılabileceği kanaatindeyiz. Ancak âyet metin olarak farklı kişilere verilen farklı rızıklar şeklinde de yorumlanmakta, böylece Sebe’ 34/39. âyetteki ifadeyle bu âyetin birbirinin tekrarı olmadığı belirtilmektedir. Çünkü Sebe’ 34/39. âyette maksadın aynı kişinin farklı şekillerde rızıklandırılabilmesi olduğu ifade edilmektedir.(31) Her iki ihtimal de elbette söz konusudur; ancak biz hem 39. âyetteki hem de Fecr 89/15-16. âyetlerdeki ifadeler gereği maksadın aynı kişinin iki şekilde imtihanı olduğunu düşünmekteyiz.

Aynı mesajın yer aldığı “Allah dileyene/dilediğine rızkını bollaştırır da daraltır da” mealindeki Ra‘d 13/26’da da açıkladığımız üzere, Yüce Allah kâfirlerin veya müşriklerin sahip oldukları dünya malına bakıp da aldanmamaları gerektiğini ortaya koymak üzere, rızkı dilediğine veya dileyene geniş verebileceği gibi daraltarak da verebileceğini ifade etmektedir. Geniş rızık veya dar rızık farklı insanlara verilmiş olabileceği gibi aynı kişinin bir süre geniş ve bol rızka sahip kılınıp bir süre sonra da rızkının daraltılabileceği unutulmamalıdır.

Kendisine fazla rızık verilen bunu mutlak anlamda kendi adına hayır sanmamalı, kısık rızık verilen de bunu bir ceza gibi algılamamalıdır. Sonuçta rızık nasıl verilmiş olursa olsun, Fecr 89/15-16’da da geçtiği gibi muhatabın rızıkla imtihanda olduğu beyan edilmektedir. Konunun infakla ilişkisi bağlamında Talâk 65/7’de de rızkı kısılan kişilerden söz edilmektedir.

Rızkın dileyene veya Yüce Allah’ın dilediğine verileceğiyle ilgili olarak bu ifadenin benzerleri Bakara 2/245, İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/36, 39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Bu âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj rızkı elde etmek için “çalışanlara” Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verebilir olduğunu beyan etmek olur.

“Dilemek” fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır. Manayı böyle verince hâşâ Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir.

Az da olsa çok da olsa rızık bir imtihan konusudur ve bunun kime ne kadar verileceğinin kararını da sadece ve sadece Yüce Allah vermektedir. Yüce Allah rızkı dileyen ve kendisinin dilediği kullarına geniş de verebilir dar da. Kişi rızık elde etmek için gayret sarf ediyorsa rızkı diliyor demektir. Ancak sonuçta ona rızkı veren Yüce Allah olduğu için, kulun rızıkla buluşturulmasında Allah’ın dilemesinin belirleyici olduğunda şüphe yoktur.

2. وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.” Yüce Allah rızkın verilişi konusunda kimlere nasıl davrandığının içyüzünü insanların çoğunun bilmediğini beyan etmekte, esasında her ne durumda olunursa olsun maksadın verilen kadarıyla insanların imtihan edilmesi olduğunu çeşitli âyetlerde konu edinmektedir. Bu bağlamda Fecr 89/15-16’da verilen bilgiler son derece ufuk açıcıdır. Dahası Mâide 5/48’da insanların kendilerine verilen nimetler kadar imtihana tâbi tutulacağı beyan edilerek aynı mesaja dikkat çekilmiş olmaktadır.

Sebe’ 34/28’de de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(32)

ııı. Yüce Allah’a Yakınlaştırmadaki Yararlı Faaliyetler

وَمَآ اَمْوَالُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْ بِالَّت۪ي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفٰىٓ اِلَّا مَنْ اٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ جَزَآءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفَاتِ اٰمِنُونَ “Sizi huzurumuza yaklaştıracak olan, mallarınız da değildir; çocuklarınız da değildir. Ancak iman edip iyi iş(ler) yapanlar hariç! Onlara, (dünyada) yaptıklarının kat kat fazlası karşılık (ödül) vardır. Onlar (cennet) odalarında güven içinde (olacaklar)dır.”

Âyetteki وَمَآ اَمْوَالُكُمْ ve mâ emvâlüküm tamlaması “ne sizin mallarınız”; وَلَآ اَوْلَادُكُمْ ve lâ evlâdüküm tamlaması “ne de sizin çocuklarınız değildir”; بِالَّت۪ي تُقَرِّبُكُمْ billetî tukarribuküm ifadesi “sizi yakınlaştıran şeyler (değildir)”; عِنْدَنَا ‘ındenâ ifadesi “bizim katımıza”; زُلْفٰى zülfâ kelimesi “daha yakın”; اِلَّا مَنْ اٰمَنَ illâ men âmene istisnası “iman eden(ler), iman etmiş kişi(ler) hariç”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve yapmış olan(lar hariç)”; صَالِحًا sâlihan ifadesi “salih amel, iyi ve yararlı iş(ler)”; فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ fe ülâike lehum ifadesi “onlar için mutlak surette vardır”; جَزَآءُ الضِّعْفِ cezâü’d-dı‘fi tamlaması “kat kat fazlası”; بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “yapmış olduklarının, yaptıklarının karşılığı olarak”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; فِي الْغُرُفَاتِ fi’l-ğurufâti ifadesi “odalarda”; اٰمِنُون âminûne kelimesi ise “güven içinde (insanlar) olarak” demektir.

Burada mahşerde kimlere nelerin fayda vermeyeceği ve nelerin yarar sağlayıp ödüle dönüşeceği gündeme getirilmektedir.

1.وَمَآ اَمْوَالُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْ بِالَّت۪ي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفٰىٓ اِلَّا مَنْ اٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا “Sizi huzurumuza yaklaştıracak olan, mallarınız da değildir; çocuklarınız da değildir. Ancak iman edip iyi iş(ler) yapanlar hariç!” Bu âyetin iniş sebebi olarak müşriklerin veya Kârûn’un şu sözü olduğu ifade edilmektedir: “Eğer Allah bizden ve halimizden razı olmasaydı bize bunları vermezdi.”

Bu durum nüzul sebebi olsa da olmasa da âyetin mesajı gayet açıktır.(33) Buna göre verilmek istenen mesaj, servet ve çocukların kişilerin iyiliğinin delili olmadığıdır. Daha önce yorumladığımız Sebe’ 34/35. âyette yer alan inkârcıların “Biz mal ve evlât bakımından daha çoğuz; biz hiçbir şekilde azaba uğratılacak da değiliz” şeklindeki yersiz övünçleri işte bu âyette cevaplandırılmaktadır.

a)وَمَآ اَمْوَالُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْ بِالَّت۪ي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفٰىٓ “Sizi huzurumuza biraz daha yaklaştıracak olan ne mallarınızdır ne de çocuklarınızdır.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve “yaklaştırmak” manasına gelen تُقَرِّبُ tükarribu “yaklaştırmak” fiiline rağmen bir de Kur’ân’da dört kez geçen(34) زُلْفٰى zülfâ “yakın” kelimesinin kullanılması sebebiyle, servet ve nüfus kalabalıklığının kişileri Allah’ın huzurunda biraz daha yakın bir konuma getirmelerinin mümkün olmadığı belirtilmek istenmektedir.

Yüce Allah önceki âyetlerde ele aldığı mesajların sonucunu işte bu cümlede vermekte ve kişileri değerli kılan unsurun mal, servet veya çocuklar olmadığını özellikle vurgulamaktadır. Kişilerin sahip olduğu servet ve nüfus kalabalıklığının onları Yüce Allah’ın katında değerli kılmayacağı, dolayısıyla bunlarla övünmenin son derece yanlış olduğu bir kez daha vurgulanmaktadır.

Hucürât 49/13’te de beyan edildiği gibi, insanların Allah katında en değerli olanı Yüce Allah’a karşı en çok muttaki olanıdır, yani O’na karşı en çok sorumluluğunu bilip duyarlı davrananıdır. Hz. Peygamber de bu konuda şöyle buyurmuştur: “Allah sizin cesetlerinize ve şekillerinize bakmaz; ancak kalplerinize ve amellerinize bakar.”(35)

b) اِلَّا مَنْ اٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا “Ancak iman edip salih amel işleyen(ler) hariç.” Yüce Allah kendisine yakınlığın mallar ve çocuklarla elde edilmeyeceğini beyan ettikten sonra, Allah’a yakınlığının sadece ve sadece Allah’a yani inanılması gereken bütün değerlere iman ve bunun sonucu olarak gerçekleştirecekleri salih amel birlikteliğiyle elde edileceğini bildirmektedir. Bu ifade Hucürât 49/13’teki mesajla ve Hz. Peygamber’in yukarıda aktardığımız hadisiyle de bire bir örtüşmektedir.

“İman” ve “salih amel” birbiriyle anlam kazanan iki kavramdır; bu yüzden insanlar başka şeylerle değil, sadece ve sadece sağlam inanç ve buna uygun olarak gerçekleştirdikleri amellerle Yüce Allah’ın katında dereceler elde edebileceklerdir. İman ve salih amel konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

2. فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ جَزَآءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفَاتِ اٰمِنُون “Onlara, (dünyada) yaptıklarının kat kat fazlası karşılık (ödül) vardır. Onlar (cennet) odalarında güven içinde (olacaklar)dır.” Yüce Allah kişilerin iman ve salih ameller işlemeleri halinde onlara dünyada yapıp ettikleri bu türden fedakârlıkların karşılığını katlayarak vereceğini müjdelemektedir. Âyette yer alan بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “yaptıklarının karşılığında” manasına gelmekte, dolayısıyıla bir anlamda “emek olmadan yemek olmayacağı” öğretilmek istenmektedir.

Çeşitli âyetlerde detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah iyilik sahiplerine mahşerde farklı oranlarda karşılık vereceğini müjdelemektedir. Buna göre iyiliklerin karşılığı yapılan iyilik kadar, biraz daha fazla, çok daha kalıcı ve hayırlı, on katı, yediyüz katı, bunun katları ve nihayet sınırsız da olabilir; çünkü verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen nokta bu ödüllerin kişilerin dünyadaki fedakârlıklarının sonucu olduğudur.

Ödülün katlanması meselesinin peşinden zikredilen bir başka konu ise ödülü hak edenlerin cennet odalarında, köşklerinde güven içerisinde kalmalarıdır. Konuyla ilgili bilgi verilen âyetlerden birisi de Furkân 25/75’te şu şekilde geçmektedir: “İşte onlar, sabretmelerine karşılık (cennette yüksek) makamla ödüllendirileceklerdir.” Bu ayetteki yüczevne edilgen fiili “bir şeye karşılık verilmesi” manasına gelmektedir. Bu bağlamda sözü edilen karşılık “bir ödül ve nimetle mükâfatlandırılmak” demektir.

Bu âyette geçen ve الْغُرْفَة el-ğurfeh kelimesinin çoğulu olan الْغُرُفَات el-ğurufât sözcüğü cennette “yüksek köşkler”(36) demektir. Nitekim bu kelimenin çoğulu yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da “cennetteki köşkler, özel donanımlı odalar” manasında غُرف ğuraf ve الْغُرُفَات el-ğurufât şeklinde kullanılmaktadır.(37)

İncelemekte ve anlamaya çalışmakta olduğumuz âyette geçen بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû “yaptıklarının karşılığında” ifadesi Furkân sûresinin son grup âyetinde sayılan 15 özellik olarak açıklanmaktadır. Demek ki hayatında bu ve benzer değerleri uygulayan duyarlı insanlar için cennette özel odalar, köşkler, mekânlar ve makamlar hazırlanmış olacaktır.

Cehennemin aşırı sıkıntılı ve güvensiz ortamına karşılık, cennetlikler orada alabildiğine bir güven içerisinde bulunacaklarıdr. Dünyada çekilen her türlü sıkıntı mahşerde güven ödülüne dönüştürülerek sahiplerine verilecektir.

ıv. Âyetleri Geçersiz Kılma Çabasının Sonuçları

وَالَّذ۪ينَ يَسْعَوْنَ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا مُعَاجِز۪ينَ اُو۬لٰٓئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ “Ayetlerimizi aciz bırakmak için karşılıklı olarak uğraşanlara gelince, onlar da azapta hazır kılınacaklardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يَسْعَوْنَ vellezîne yes‘avme ifadesi “ve çalışanlar”; ف۪يٓ اٰيَاتِنَا fî âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimiz hakkında”; مُعَاجِز۪ين mu‘âcizîne kelimesi “(onları) aciz bırakıcılar olarak”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; فِي الْعَذَابِ fi’l-‘azâbi ifadesi “azapta”; مُحْضَرُون muhdarûne kelimesi ise “hazır kılınanlar (olacaktır), hazır kılınacaklar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerini aciz bırakmaya çalışanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin daha önce yorumlamaya çalıştığımız beşinci âyetinde de beyan ettiği üzere, âyetlerini aciz kılmak için çabalayanların cehennem ateşinde hazır kılınmış olacaklarını haber vermektedir. Bu çabaların ne anlama geldiği konusunu beşinci âyette izah ettiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını hatırlatalım: Bilinmlidir ki her ne sebep ve iddia ile olursa olsun, her kim Allah’ın âyetlerinin hepsini veya bir kısmını ya da sadece bir tanesini bile olsun aciz, geçersiz, hükümsüz, işlevsiz, modası geçmiş gibi bir duruma düşürmeye çalışır ve bu uğurda çaba gösterirse onun mahşerde varacağı yer cehennem ateşidir.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/51 ve Sebe’ 34/5’teki mesajlar birlikte düşünüldüğünde, bu türden bir çaba içerisine girenlerin cehennemlik olacağı ve elem verici bir azaba çarptırılacağı açıkça ifade edilmekte, bu noktada insanların dikkatli davranması gerektiği öğütlenmektedir. Meseleyi sadece inkarcılarla ilişkilendirip başkalarını ilgilendirmediği zannı korkunç bir yanılgıdır. Esasında bu tür uyarıcı âyetlerin Kur’ân’da bulunmasının sebebi müslümanların böyle yanlış ve tehlikeli bir yola girmelerini engellemektir.

v. Rızkı Allah Yolunda İnfakın Getirisi

قُلْ اِنَّ رَبّ۪ي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَآ اَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “De ki: Rabbim rızkı kullarından dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verir, ona kısarak (dar) da verir. Siz iyiliğe ne infak ederseniz (verirseniz), O yerine (yenisini) hemen verir. O rızık verenlerin en hayırlısıdır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; يَبْسُطُ yebsütu fiili “bolca da vermektedir”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızkı”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne, layık olana”; مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; وَيَقْدِرُ ve yakdiru fiili “ve kısarak da vermektedir”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; وَمَآ اَنْفَقْتُمْ ve mâ enfaktüm ifadesi “ve verdiğiniz her ne ise”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şey”; فَهُوَ fe huve zamiri “O”; يُخْلِفُهُ yuhlifuhû fiili “onun yerine (yenisini) gönderir”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ hayru’r-râzikîne tamlaması ise “rızık verenlerin en hayırlısı(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın rızık vericiliği, infak edenlerin sıkıntıya düşmeyeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنَّ رَبّ۪ي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَيَقْدِرُ لَهُ “De ki: Rabbim rızkı kullarından dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verir, ona kısarak (dar) da verir.” Bu ifadenin benzeri Sebe’ 34/36. âyette de geçmiş ve gerekli izahları orada yapmıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah insanlara verilen mal ve servetin onların kendi maharetlerinin sonucu olmadığını, rızkı verenin kendisi olduğunu özellikle bir kez daha hatırlatmaktadır. Kime ne kadar rızık verileceği Yüce Allah’ın takdirindedir; bunun bazen bolca bazen de kısılarak, bazılarına bol, bazılarına dar olabileceği ifade edilmektedir.

2. وَمَآ اَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ “Siz iyiliğe ne infak ederseniz (verirseniz), O yerine (yenisini) hemen verir.” Yüce Allah insanlara verdiği rızkın veriliş amacına değinmekte, Allah yolunda yapılan her türlü harcamayı Yüce Allah’ın değerlendirip kişileri mağdur ve hasrete düşmüş bir hale getirmeyeceğini haber vermektedir. Burada dikkat çekilen husus, Allah rızası için yapılan harcamaların karşılıksız bırakılmayacağını beyandır; dahası dünya hayatında yapılan infakın karşılığının hemen yine bu dünyada sahiplerine ulaştırılacağıdır.

Âyette geçen فَهُوَ fe huve ifadesindeki fâ/fe harfi ta‘kîbiyye anlamında “hemen” manası içermektedir. Ayrıca مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi bu şekilde başında مِنْ min edatı ve kendisi de mutlak nekra olarak geldiği için yapılan her türlü infakı kapsamaktadır. Anlaşılıyor ki Allah için yapılan fedakarlıklar ekonomik anlamda bir azalmanın konusu değildir.

Bakara 2/270’te infak edilen şeylerin hepsini Yüce Allah’ın bildiği beyan edilmekte, dolayısıyla herhangi bir kaybın olmasının mümkün olmadığı ifade edilmek istenmektedir. Aynı şekilde Bakara 2/272’de hayır infak edenlerin bunu kendilerinin hayrına yaptıkları, Allah rızası için yapılmasının gerekliliği ve yapılanın karşılığının sahiplerine tastamam verileceği bildirilmektedir.

Bu arada Bakara 2/273’te de infak edilenleri Yüce Allah’ın bildiği tekrar hatırlatılmakta, dahası bir sonraki âyette de gündüz ve gece, açık ve gizli bir şekilde mallarını infak edenlerin ödüllerinin Rablerinin katında olacağı, bu kişiler için hiçbir korku ve hüznün söz konusu olmayacağı müjdelenmektedir.

İnfak konusu Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardan birisidir. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette daha fazla detaya girmek istemiyoruz. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’den bize nakledilen ve tekrar konuyu gayet net bir şekilde anlamamızı sağlayan bir hadisini burada aktarmak istiyoruz.

Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her sabah, mutlaka iki melek iner ve onlardan biri ‘Allah’ım, infak edene, infak ettiğinin yerine daha hayırlısını ver’; diğeri ise ‘Allah’ım, infâk etmeyenin de malına telef, kırım, helak ver’ diye dua eder.”(38) Melekler elbette insanlar için beddua etmezler. Anlaşılıyor ki insanlar infak için teşvik edilmekte, cimrilikten sakınmaları gerektiği noktasında ciddi bir şekilde uyarılmaktadırlar.

3. وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “O rızık verenlerin en hayırlısıdır.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(39) yer almaktadır. Yüce Allah âyetin sonunda kendisinin rızık verenlerin en hayırlısı olduğu beyan ederek, yapılan infak harcamalarının yerine mutlaka yenilerini yaratacağını müjdelemektedir.

Âyetin vermek istediği mesaj matematikteki kuralların her zaman işlemeyeceğidir. Çünkü verilen şey şeklen ve maddeten azalacağı için Yüce Allah konuya bu şekilde bakılmamasını istemekte ve kendi rızası için yapılan harcamaların yerine mutlak sûrette yenilerini yaratıp dünyada göndereceğini, mahşerde ise bunların sevabını da ilgililere ayrıca ihsan edeceğini bildirmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 91; Taberî, age., XXII, 97. 2 - Zemahşerî, age., III, 566; Râzî, age., XXV, 259.
• 3 - En‘âm 6/27, 30, 93; Enfâl 8/50; Secde 32/12; Sebe’ 34/31, 51.
  • En‘âm 6/27 En‘âm 6/30 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Secde 32/12 Sebe' 34/31 Sebe' 34/51
• 4 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015, İstanbul. 5 - En‘âm 6/30. 6 - Allah’a rucû‘ ile ilgili diğer âyetler için de ayrıca bk. Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/12, 60, 108, 164; Yûnus 10/23; Hûd 11/4, 123; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Sâffât 37/24; Zümer 39/7.
  • En‘âm 6/30 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/12 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/23 Hûd 11/4 Hûd 11/123 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Sâffât 37/24 Zümer 39/7
• 7 - Semerkandî, age., III, 139; Râzî, age., XXVI, 133.
• 8 - Taberî, age., XXII, 97.
• 9 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Ahkâf 46/6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Ahkâf 46/6
• 10 - Kasas 28/5. 11 - Sebe’ 34/31. 12 - Nisâ’ 4/75. 13 - İslâmoğlu, age., s. 823’te 48. not.
  • Kasas 28/5 Sebe' 34/31 Nisâ 4/75
• 14 - Taberî, age., XXII, 98; Zemahşerî, age., III, 567. 15 - Bakara 2/22, 165; İbrâhim 14/30; Sebe’ 34/33; Zümer 39/8; Fussılet 41/9.
  • Bakara 2/22 Bakara 2/165 İbrâhîm 14/30 Sebe' 34/33 Zümer 39/8 Fussilet 41/9
• 16 - Râzî, age., XVII, 111.
• 17 - Mü’minûn 23/106.
  • Mü'minûn 23/106
• 18 - Râzî, age., XVII, 111-112.
• 19 - A‘râf 7/157; Ra‘d 13/5; Yâsîn 36/8. 20 - Mü’min 40/71; İnsân 76/4; Sebe’ 34/33.
  • A‘râf 7/157 Ra‘d 13/5 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/71 İnsân 76/4 Sebe' 34/33
• 21 - Taberî, age., XIII, 104. 22 - Zemaheşerî, age., II, 280. 23 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Sebe’ 31/33; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 24 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Lokmân 31/33 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 25 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 26 - İsrâ’ 17/16; Mü’minûn 23/64; Sebe’ 34/34; Zuhruf 43/23; Vâkı‘a 56/45. 27 - Semerkandî, age., III, 92. 28 - Semerkandî, age., III, 395; Taberî, age., XXVII, 193.
  • İsrâ 17/16 Mü'minûn 23/64 Sebe' 34/34 Zuhruf 43/23 Vâkı‘a 56/45
• 29 - Hucürât 49/13. 30 - Buhârî, Rikâk, 10; Müslim, Zekât, 116; Tirmizî, Zühd, 27.
  • Hucurât 49/13
• 31 - Yazır, age., VI, 367.
• 32 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 33 - Taberî, age., XXII, 99-100.
• 34 - Sebe’ 34/37; Sâd 38/25, 40; Zümer 39/3.
  • Sebe' 34/37 Sâd 38/25 Sâd 38/40 Zümer 39/3
• 35 - Müslim, Birr, 32; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 285, 39.
• 36 - Taberî, age., XIX, 54. 37 - ‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34/37; Zümer 39/20.
  • ‘Ankebût 29/58 Sebe' 34/37 Zümer 39/20
• 38 - Buhârî, Zekât, 27; Müslim, Zekât, 57. 39 - Mâide 5/114; Hacc 22/58; Mü’minûn 23/72; Sebe’ 34/39; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/114 Hacc 22/58 Mü'minûn 23/72 Sebe' 34/39 Cum‘a 62/11