Duhân Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 59 âyetten oluşan, adını 10. âyette yer alan ve “duman” anlamındaki دُخَان dühân kelimesinden alan Dühân sûresi, inişe göre 84, resmî sıralamada ise 44. sûredir.

Dühân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Zuhruf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Zuhruf 1; Dühân 1); “vahyin indiriliş gayesi” (Zuhruf 3; Dühân 4-6); “Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı” (Zuhruf 81, 84-85; Dühân 7-8); “inkârcıların dünyevi sıkıntıların giderilmesi durumunda verdikleri sözlerden dönmeleri” (Zuhruf 49-50; Dühân 12-13); “Firavun’un muhataplarıyla ilişkisi, İsrailoğullarının durumu” (Zuhruf 51-54; Dühân 17-18, 30-33); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Zuhruf 71-75; Dühân 43-55) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Dühân sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, indiriliş amacı, Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve bütün insanların Rabbi olduğu, inkârcıların azabın kaldırılması durumunda eski inkarcılıklarına ve alaycılıklarına geri döndükleri, buna karşılık Yüce Allah’ın çok güçlü bir şekilde kendilerinden intikam aldığı ifade edilmektedir.

17. âyetten itibaren, daha önceki nesiller içinde yaşamış olan Firavun’un kendisine gelen elçilere nasıl davrandığı, onların tekliflerini nasıl reddettiği, bunun sonrasında Yüce Allah’ın müminleri kurtarmak ve geride kalan azgınları cezalandırmak üzere denizde boğduğu, geride çok değerli şeyleri bıraktıkları hatırlatılmaktadır.

30. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın İsrailoğullarını Firavun’un şiddetli azabından koruduğu, sonrasında onların da tıpkı başka inkârcılar gibi âhiret hayatını inkâr ettikleri bildirilmekte, Tübba‘ halkının ve benzerlerinin de benzer sebeplerle helak edildiği özellikle hatırlatılmaktadır.

38. âyetten itibaren, kâinatın oyun olsun diye yaratılmadığı, her bir şeyin mutlak surette bir yaratılış amacının bulunduğu, fakat insanların çoğunun bunu bilmediği, mahşerde insanların birbirlerine hiçbir yararının bulunamayacağı, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç kendilerine asla yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

43. âyetten itibaren, cehennemde azabın menüsü hakkında bilgi verilmekte, zakkum ağacından söz edilmekte, onların ateşin ortasına savrulacağı, oysa dünya hayatında itibarlı biri olduğunun kendilerine hatırlatılacağı ifade edilmektedir. Buna karşılık, muttakilere de çeşitli ödüller verileceği, orada hiçbir şekilde ölüm tatmayacakları, azaptan korunmuş olacakları beyan edilmektedir.

58. âyette Kur’ân’ın muhataplar gerçekleri hatırlasınlar diye Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırıldığı, bunu inkâr edenlerin feci akıbetinin gözetilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde mukatta‘a harflerine, vahye, indiriliş gayesine, içeriğine, kaynağına, Yüce Allah’ın mahlukatın mutlak sahibi olduğuna, kendisinden başka hiçbir ilah olmadığına, diriltici ve öldürücü olduğuna, hem öncekilerin hem de sonraki bütün nesillerin Rabbi olduğuna dair bilgiler vermektedir.

a) Vahiy ve Risalet

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde mukatta‘a harflerine ve açıklayıcı ve apaçık kitaba yemin etmekte, Kur’an’ı mübarek bir gecede indirdiğini, katından verilen bir emir olarak her hikmetli işi o gecede ayrıntılı olarak ortaya koyduğunu, merhameti gereği peygamberler gönderdiğini, işiten ve bilen olduğunu beyan etmektedir.

ı. Apaçık Kitap Kur’ân

حٰمٓ وَالْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Hâ. Mîm. Apaçık Kitaba yemin olsun ki.”

Buradaki حٰمٓ hâ mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; وَالْكِتَابِ ve’l-kitâbi kelimesi “kitaba yemin olsun, Kur’ân’a yemin olsun”; الْمُب۪ينِ el-mübîni kelimesi ise “açıklayıcı, apaçık” demektir.

Burada iki harfe yemin edilerek vahyin açıklayıcı ve apaçık oluşu gündeme getirilmektedir.

Hem bu sûrenin hem de bundan önce yorumunu yaptığımız Zuhruf sûresinin başında yer alan حٰمٓ وَالْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Hâ. Mîm. Apaçık Kitab’a yemin olsun” ifadeleri, Yüce Allah’ın hem bazı harflere, hem de apaçık kitap olan Kur’ân’a yemin ettiğini göstermektedir.

1. حٰمٓ “Hâ. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden iki tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Mukatta‘a harfleri hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Kur’ân’da iki harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan حٰمٓ “hâ mîm” kullanımı altı sûrenin(1) başında bulunmaktadır. Bu sûrelere bu nedenle havâmîm denmektedir. Bu iki harf hakkında ilk kullanıldıkları Fussılet 41/1’de bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını aktarmakla yetinelim:

Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor diyebiliriz. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. وَالْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Apaçık Kitab’a yemin olsun.” Yüce Allah ilk âyette mukatta‘a harflerine yemin ettikten sonra, bu âyette de apaçık kitaba yani Kur’ân’a yemin etmektedir. Kur’ân’da yeminlerin bulunma nedenleri hakkında Yâsîn 36/2’de açıklamalarda bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

Şu husus bilinmelidir ki, Kur’ân’da kendisine yemin edilen şeyler hem çok önemlidir hem de mahşerde insanların şahitleri kılınacaklardır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “açıklayıcı ve bunun sonucunda apaçık olan kitab”a yemin edilmektedir.

Sûrenin başındaki hâ ve mîm harfleri tek başına doğrudan ve bilinen anlamda bir mana vermiyor gibi görünse de onların oluşturduğu kelimeler ve cümleler ilâhi mesajı ortaya koymaktadır. Böylece Yüce Allah maksadını önce “Kur’ân”,(2) sonrasında ise “bütün önceki ilâhi mesajlar”, yani “vahiy” olarak belirlemiş olmaktadır. Bu yaklaşıma göre âyetlerin mesajları evrensel olarak insanlık tarihini kapsamakta ve bütün ilâhi mesajların kaynak ve ruh birlikteliğini ortaya koymaktadır.

Zuhruf sûresinin başında da belirttiğimiz üzere, âyette الْكِتَاب el-kitâb kelimesinin sıfatı الْمُب۪ين el-mübîn şeklinde belirlenmiştir. Kur’ân’da 119 kez geçen mübîn/el-mübîn kelimelerinin bir bölümü vahyin/Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(3)

Bu sıfat, Kur’ân’ın hem “açıklayıcı, beyan edici, açığa çıkarıcı, ayırt edici” özelliğini, hem de bunun sonucunda “apaçık” olduğunu, yani içeriğinin ne olduğunun apaçık belli olduğunu, tanıtılmasına gerek olmadığını, helal ve haramları açıkça ortaya koyduğunu(4) ifade eder. Bu sebeple bazı âyetler mübeyyin, bazıları ise mübeyyendir; bazıları müfessir, bazıları da müfesserdir. Başka bir ifadeyle bazı âyetler müfassıl “açıklayıcı”, bazıları ise müfassal “açıklanmış” konumdadır.

Burada Kur’ân’ın الْمُب۪ين el-mübîn olarak nitelendirilmesi bu sûrede anlatılacak olan konuların apaçık bir şekilde hakikatin ortaya konulacağı mesajını da içermektedir. Vahyin dile getirdiği konular Yüce Allah’ın net bir şekilde ortaya koyduğu ve yeri geldikçe de detay verdiği meselelerdir.

Bir taraftan Mekkeli müşriklerin bozuk inanışları, diğer taraftan eski kavimlerin sapkın tutumları gündeme getirilerek, insanlığın hak ve hakikatin izini sürmeleri sağlanmak istenmektedir.

ıı. Vahyin Etkinliği ve İlâhi Rahmet

اِنَّآ اَنْزَلْنَاهُ ف۪ي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ اِنَّا كُنَّا مُنْذِر۪ينَ ف۪يهَا يُفْرَقُ كُلُّ اَمْرٍ حَك۪يمٍ اَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا اِنَّا كُنَّا مُرْسِل۪ينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Biz onu (Kur’an’ı) bereketli bir gecede indir(meye başla)dık. Şüphesiz ki biz uyarıcıyız. Katımızdan (verilen bir) emir olarak doğru hüküm içeren her iş onda (o gecede) ayrıntılı olarak ortaya konulur. Rabbinin merhameti gereği (peygamberler) gönderici olan da elbette biziz. Şüphesiz ki O -evet O- es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “biz onu indirdik”; ف۪ي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ fî leyletin mübâraketin tamlaması “mübarek, bereketli kılınmış bir gecede”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; مُنْذِر۪ينَ münzirîne kelimesi “uyarıcılar(ız)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda, o gecede”; يُفْرَقُ yüfraku edilgen fiili “ayrıntılı olarak ortaya konulur”; كُلُّ اَمْرٍ küllü emrin tamlaması “her iş”; حَك۪يمٍ hakîmin kelimesi “hikmetli, hüküm içerikli”; اَمْرًا emran kelimesi “bir buyruk olarak”; مِنْ عِنْدِنَا min ‘ındinâ ifadesi “bizim katımızdan”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; مُرْسِل۪ينَ mursilîne kelimesi “göndericiler(iz)”; رَحْمَةً rahmeten kelimesi “bir rahmet, merhamet olarak”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki sadece O’dur, O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen” demektir.

Burada vahyin indirildiği gece ve vahyin içeriğiyle risalet kurumuna dair kısa bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّآ اَنْزَلْنَاهُ ف۪ي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ اِنَّا كُنَّا مُنْذِر۪ينَ “Biz onu (Kur’an’ı) bereketli bir gecede indir(meye başla)dık. Şüphesiz ki biz uyarıcıyız.” Yüce Allah vahyini bereketli bir gecede indirdiğini beyan etmekte, insanların uyarılması için uyarma işini yapmakta olduğunu ifade etmektedir.

a)اِنَّآ اَنْزَلْنَاهُ ف۪ي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ “Biz onu (Kur’an’ı) bereketli bir gecede indir(meye başla)dık.” Bu âyette geçen اِنَّا innâ, اَنْزَلْنَا enzelnâ, كُنَّا künnâ, مُنْذِر۪ين münzirîne ifadeleri, devam eden âyetlerde, daha başka âyetlerde de olduğu gibi Kur’ân’da Yüce Allah’ın “biz” ifadesi kullanmasının nedeni, makamının yüceliğine vurgu yapmak olabileceği gibi, tevazuyu öğretmek, ortak akla vurgu yapmak da vahyin kıymetine dikkat çekmek de vahyin insanlara melek aracılığıyla ulaştırılması da olabilir.

Yüce Allah vahyini indirmeye başladığı geceye لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ leyle-i mübârakeh “mübârek gece” demektedir. Bu gecenin Kadir gecesi olduğu Kadir sûresinin açık ifadelerinden anlaşılmaktadır. Bakara 2/185’te Kur’ân’ın Ramazan ayında indirilmeye başlandığı ifade edildiği için, Kur’ân’ın Ramazan ayının Kadir gecesinde Hz. Peygamber’e ulaştırılmaya başlandığında hiç şüphe yoktur.

Mübârakeh kalıbı dört âyette(5) zikredilmektedir. Âyette vahyin indirildiği geceyle ilgili olarak مُبَارَكَة mübârakeh kelimesi kullanılmaktadır. Bu ifadenin Kadir sûresindeki karşılığı el-kadr olarak görülmektedir. Demek ki vahyin indirildiği gece kadir ve kıymetin nelerden meydana geldiğini ortaya koyduğu gibi, bu gece aynı zamanda bereket kaynağıdır da. Nelerin bereket olduğunu bize vahiy öğretmektedir.

Ayrıca مُبَارَكَة mübârakeh kelimesi aynı zamanda “hayrı çok” manasını da içermektedir. Buradan hareketle, Yüce Allah’ın o gecede kullarının yararına işler hazırladığını vahyi ile bildirmektedir. “Bereketli gece” ifadesi üzerinde düşüldüğünde geceye bereketin verilişinin vahiy sayesinde olduğu görülmektedir. İçinde vahyin bulunmadığı bir gecenin diğerlerinden hiçbir farklı tarafı olmadığı gibi özel bir kadir ve kıymetten de söz edilemez.

b) اِنَّا كُنَّا مُنْذِر۪ينَ “Şüphesiz ki biz uyarıcıyız.” Yüce Allah bu vahyi kendisinin indirdiğini beyan ederken önceki vahiyleri de kendisinin indirdiğini, insanları devamlı olarak uyaranın da kendisi olduğunu, bu sıfatı gereği son vahyi de O’nun indirdiğini hatırlatmaktadır. Burada geçen كُنَّا künnâ fiili “tam fiil” olarak düşünülürse Yüce Allah’ın “uyarıcı olduğu” ortaya konulmaktayken, bu fiile “nâkıs fiil” konumunda “idi” manası verilerek “geçmişte de uyarıcı bizdik” manası da elde edilebilir.

2. ف۪يهَا يُفْرَقُ كُلُّ اَمْرٍ حَك۪يمٍ اَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا اِنَّا كُنَّا مُرْسِل۪ينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ “Katımızdan (verilen bir) emir olarak doğru hüküm içeren her iş onda (o gecede) ayrıntılı olarak ortaya konulur. Rabbinin merhameti gereği (peygamberler) gönderici olan da elbette biziz.” Yüce Allah vahyin indirilmeye başlandığı gecede indirdiği hükümlere ve merhametine dikkat çekmektedir.

a)ف۪يهَا يُفْرَقُ كُلُّ اَمْرٍ حَك۪يمٍ اَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا “Katımızdan (verilen bir) emir olarak doğru hüküm içeren her iş onda (o gecede) ayrıntılı olarak ortaya konulur.” Yüce Allah Kadir gecesine gönderme yapmakla sadece o gecede indirilenlere değil elbette, o gece indirilmeye başlanan vahye dikkat çekmekte, vahyin içeriğinin hikmetli emirlerden oluştuğunu dile getirmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Kadir 97/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Melekler, beraberlerinde Rûh (vahiy) da varken Rablerinin izniyle her işle ilgili olarak inerler.” Hem bu âyette geçen تَنَزَّلُ tenezzelü (aslı tetenezzelü’dür), hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يُفْرَقُ yufraku fiili geniş zaman kalıbında getirildikleri için, bir gecede indirilen vahye değil de vahyin indiriliş sürecinde oluşuna yani bizatihi vahyin bütününe dikkat çekildiği anlaşılmaktadır.

Âyette geçen يُفْرَقُ yüfraku edilgen fiili vahyin peyderper indirilişini de gösteren bir mana içermekte ve bu yapısı gereği İsrâ’ 17/106’da geçen feraknâhu “onu peyderpey indirdik” ifadesiyle de aynı mesajda buluşmaktadır.

Dahası, vahyin bu yapısı onun gerçekleri ayrıtılı olarak açıklayan yönünü de ortaya koymaktadır ki vahyin bu özelliği En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, İsrâ’ 17/12, 41, 89, Kehf 18/54, Furkân 25/33, 50, Rûm 30/58, Zümer 39/27 gibi pek çok âyette de zikredilmektedir.

Bu konuda Furkân 25/32’de şu bilgiler yer almaktadır: “Kâfirler, ‘Kur’an, ona bir defada topluca indirilmeli değil miydi?’ dediler. İşte böyle, kalbini Kur’ân’la iyice sağlamlaştırmak için (böyle parça parça indirdik) ve onu tane tane (ayırarak, yavaş yavaş) okuduk.”

Vahyin indirilişi nasıl ki 22 yıl civarında sürdüyse ve bunun gerekçesi de “Hz. Peygamber’in kalbinin dayanıklı hale getirilmesi ve vahyin hayata aktarılması” şeklinde belirlenmişse, onun okunması da ağır ağır gerçekleştirilmelidir. Bu konuda Müzzemmil 73/4’te verilen bilgi ve emir bundan ibarettir.

İndirilişi ve okunuşu yavaş yavaş, ağır ağır ve peyderpey gerçekleşen vahyin insanlara aktarılması da aynı şekilde yavaş yavaş, ağır ağır yapılmalıdır; İsrâ’ 17/106 ve Furkân 25/32. âyetlerde dikkat çekilen husus budur.

Vahyin akışının, yani beraberlerinde rûh yani “vahiy” varken meleklerin inişlerinin devam ettiği mesajı verilmesinin başka delilleri de vardır. Bu çerçevede Meryem 19/64 ve Fussılet 41/31’de verilen bilgiler son derece ufuk açıcı delillerdir. Vahyin anlam kazandırdığı ve hayatını vahyin şekillendirdiği her insana meleklerin inmesi her zaman mümkündür. Bu durumda, bir gecelik inmekten değil de, vahiy ile buluşulan her dönemde bu birliktelikten söz edilebilir.

Kadir 97/4’te meleklerin Yüce Allah’ın izniyle inişlerinden de söz edilmektedir. Bu âyettekiبِاِذْنِ رَبِّهِمْ bi izni rabbihim ifadesi, meleklerin inişinin kendiliğinden olmadığını, Yüce Allah’ın emri ve izni sayesinde gerçekleştiğini göstermektedir. Meryem 19/64. âyet bunun delilidir: “Biz, ancak ve ancak Rabbinin emriyle ineriz.”

Bu arada Kadir 97/4. âyette geçen مِنْ كُلِّ اَمْرٍ “Her işle (veya herkesle) ilgili olarak” ifadesi de yorumunuu yapmakta olduğumuz âyette كُلُّ اَمْرٍ حَك۪يمٍ اَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا “Katımızdan bir emir olarak her hikmetli iş” ifadesiyle birlikte düşünülmelidir. Âyetin bu kısmı, “her hikmetli iş” anlamı gereği gelen vahiylerin neye veya kime yönelik olduğunu ortaya koymakta, Yâsîn 36/2’de belirtildiği gibi Kur’ân’ın bir sıfatı olarak zikredilmektedir.

Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde verilen mesaj büyük önem arz etmektedir. Vahyin indirilmeye başlandığı o gece, ilâhî ölçüde çok önceden bilinen, ancak meleklerin bilgisine o gecede sunulan her işle ilgili hükümler ortaya dökülür, parça parça bildirilir. Sadece bir gecede değil, vahyin indirildiği her anda bu durum devam etmektedir. Bu işlerin bildirilmesi Yüce Allah’ın izni ve kontrolünde gerçekleşmektedir.

Bu arada vahyin içerdiği her bir emrin hikmetli olduğu, hikmetsiz bir mahiyet arz etmediği ifade edilerek, Yüce Allah’ın verdiği bütün emirlerin, ilettiği bütün prensiplerin hem kaynağı itibariyle, hem de uygulanması noktasında değerli ve hikmetli olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Bu arada Bakara 2/256’da da belirtildiği gibi, vahiy sayesinde artık “doğru yanlıştan ayrılmış” olduğu için vahyin furkân oluşu da tecelli etmiştir, diyebiliriz.

b) اِنَّا كُنَّا مُرْسِل۪ينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ “Rabbinin merhameti gereği (peygamberler) gönderici olan da elbette biziz.” Yüce Allah katından bir emir ve buyruk olarak hikmetli olan her bir emrini yani prensibini içeren vahyini peyderpey indirdiğini beyan ettikten sonra, insanlığa vahiy göndermesinin de merhametinin tecellisi olduğunu, bu sebeple peygamberler gönderdiğini ifade etmektedir. Enbiyâ’ 21/107’de de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinin gerekçesi de âlemlere yönelik rahmet ve merhametinin tecellisidir.

İşte bu iki âyetin birlikte verdiği mesaj ilahi bilgilendirmelerin bir merhamet yansıması olduğuna dikkat çekilmesidir. Nitekim Âl-i İmrân 3/164’te de beyan edildiği gibi, insanlara kendi içerinden peygamber göndermesi Yüce Allah’ın müminlere yönelik çok büyük bir lutfu ve ihsanıdır.

Âyette geçen اِنَّا كُنَّا مُرْسِل۪ينَ innâ künnâ mursilîne ifadesinden maksat Yüce Allah’ın insan peygamberler göndermesidir. Ancak bazı âlimlerimiz buradaki maksadı vahyin gönderilişinde görevlendirilen melekler şeklinde yorumlamışlardır(6) ki bu yorum da isabetlidir. Çünkü Kadir 97/4’te de beyan edildiği üzere, beraberlerinde rûh yani “vahiy” varken meleklerin o gece inmeye devam ettiği bildirilmektedir. Durum böyle olunca iki âyetin birlikte aynı mesajı verdiği söylenebilir.

3. اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Şüphesiz ki O -evet O- es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah sûrenin ilk âyet grubunu içerecek şekilde “işiten” ve “bilen” olduğunu beyan etmektedir. Bu iki sıfatın getirilme sebebi, Yüce Allah’ın vahiy gönderirken kullarının duasını, beklentilerini işittiğini ve bunları gayet iyi bildiğini ortaya koymak istemesidir.

Kulların neye muhtaç olduğu ve kimlerin neler isteyip neler istemediği işitilip bilinmeden ne peygamber görevlendirilebilir; ne de vahiy gönderilebilir. İşte Yüce Allah bu gerçek doğrultusunda risalet görevlendirmesinde ve vahiy göndermesinde tek yetkin kudret olduğunu, bu sıfatlara sahip olamayan varlıkların asla ve asla peygamber görevlendiremeyeceği gibi kitap da indiremeyeceğini muhataplara dolaylı bir mesaj olarak iletmiş olmaktadır. Âyette yer verilen هُوَ hüve “fasl zamiri” sayesinde elde edilen hasr/kasr ifadesinin getirilme gerekçesi muhtemelen budur.

b) Yüce Allah’ın Eşsiz Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 7-8. âyetlerinde mutlak ve erişilmez kudretiyle ilgili şu bilgileri vermektedir: “Eğer kesin olarak inanıyorsanız, (bilin ki Allah), göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların Rabbidir. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Dirilten ve öldüren de O’dur. (O), sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.”

ı. Yüce Allah’ın Mutlak Hükümranlığı

رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا اِنْ كُنْتُمْ مُوقِن۪ينَ “Kesin inananlar olursanız, (bilin ki Allah) göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların Rabbidir.”

Âyetteki رَبِّ السَّمٰوَاتِ rabbi’s-semâvâti tamlaması “göklerin Rabbi(dir)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin (Rabbidir)”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ benehumâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakilerin de”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُوقِن۪ينَ mûkınîne kelimesi ise “kesin olarak inananlar, eğer kesin olarak inanıyorsanız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı cümleler, bu bağlamda kainatın sahibi oluşuyla önceki ve sonraki bütün insanların Rabbi oluşu gündeme getirilmektedir.

1. رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا “(Bilin ki Allah) göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların Rabbidir.” Yüce Allah gerçekten iman edebilenlere seslenmekte ve bütün maklukatın Rabbinin, sahibinin ve idare edicisinin kendisi olduğu beyan etmektedir.

Kur’ân’da dört kez(7) geçen bu ifade bir anlamda bütün bu yaratılmışların rabbi olan kudretin ilah olmaya da layık olduğuna, elçi ve vahiy gönderebileceğine vurgu yapmaktadır. Yaratamayan ve mahlûkatın rabbi olamayan hiçbir kudret ilahlığa ve dolayısıyla kendisine ibadet edilmeye de layık değildir. Bu ifade aynı zamanda putperestlerin başka varlıklara tapınma gerekçelerinden birisi olan “onlardan korkma” duygularının da yersiz ve geçersiz olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu ifade esasında yaratılmış her şeyi içermekte ve her şeyin sahibinin de yaratıcısının da koruyup kollayanının da Yüce Allah olduğunu vurgulamaktadır. A‘râf 7/54 ve Kâf 50/38’de “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin yaratılışı”yla ilgili geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

2. اِنْ كُنْتُمْ مُوقِن۪ينَ “Kesin inananlar olursanız.” Bu ifade Yüce Allah’ın kudretini kavramak isteyenlerin kesin olarak iman etmek durumunda olduğunu ortaya koymaktadır. Âyette geçen مُوقِن۪ينَ mûkınîne kelimesinden hareketle, îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir. Bu fiilin çeşitli konu bağlamlarında duyarlı insanlar için kullanıldığı pek çok âyetin(8) bulunduğunu da hatırlamak gerekmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Tek Oluşu, Diriltmesi, Öldürmesi

لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ رَبُّكُمْ وَرَبُّ اٰبَآئِكُمُ الْاَوَّل۪ينَ “O’ndan başka ilah yoktur. (O) diriltir ve öldürür. Sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.”

Âyetteki لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; يُحْي۪ yuhyî fiili “yaratır, hayat verir”;وَيُم۪يتُ ve yümîtü fiili “ve öldürür”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz(dir)”; وَرَبُّ اٰبَآئِكُمُ ve rabbu âbâiküm tamlaması “ve sizin babalarınızın, atalarınızın Rabbi(dir)”; الْاَوَّل۪ين el-evvelîne kelimesi ise “öncekilerin, eskilerin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı cümlelerin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1.لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “O’ndan başka ilah yoktur. (O) diriltir ve öldürür.” Yüce Allah bu âyette yine kudretine ve bütün insanların Rabbi oluşuna dair bilgiler vermektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığının hatırlatılmasının muhtemel sebebi, Rabbimizden başka hiçbir gücün peygamber görevlendiremeyeceğini ve yaptığı görevlendirmeden de hiç kimseye hesap vermeyeceğini ortaya koymaktır.

a) لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur.” Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(9) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “(O) diriltir ve öldürür.” Yüce Allah mutlak anlamda bütün canlılara hayat verebilen ve bütün canlıları da öldürebilen olduğunu bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde(10) de dile getirilmektedir. Rabbimiz bu bağlamda üçüncü sıfatını “diriltme ve öldürme” gücüyle ilişkilendirerek beyan etmektedir. Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin yaratıcı sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise muhataplara ölümü, ikisi birden ölüm ve sonrasında yaşanacak âhiret inancını hatırlatmaktadır.

Böylece hem Rabbimizin yegâne kudret sahibi olduğu, yaptığı görevlendirmelerden sorgulanamayacağı hem de başka ilah arayışlarının da beyhude olduğu ortaya konulmaktadır. Bu üç sıfat hem vahyin indirildiği dönem, hem de evrensel olarak bütün zamanların muhataplarını ilgilendirmekte, onları bilgilendirip bilinçlendirmekte, imanın bir slogan değil, fedakârlık olduğunu ortaya koymaktadır.

2. رَبُّكُمْ وَرَبُّ اٰبَآئِكُمُ الْاَوَّل۪ينَ “Sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında da kendisini tanıtmaya devam etmekte ve putperestlerin ilah arayışlarının beyhude olduğunu belirterek, tevbe etmeleri durumunda Yüce Allah’ın onların da Rabbi olması sebebiyle kendilerini sahipleneceği mesajını vermektedir.

Bu ifade bir kez de Hz. Mûsâ’nın Firavun’a yönelik olarak Yüce Allah’ın tanıttığı bir pasajda Şu‘arâ’ 26/26’da geçmektedir. İlahlık iddiasında bulunan Firavun veya başka ilah arayışında olan herkesin birer kul olduğunu ve Yüce Allah’ın onların Rabbi olduğunu Hz. Musa muhataplarına tebliğ etmektedir. Yüce Allah bütünüyle kâinatın Rabbi olduğu mesajını önceki âyette verdikten sonra, burada özellikle bütün insanların da Rabbi olduğunu vurgulamaktadır. Âyette رَبُّ rabb sıfatının iki kere gelmesi hem bu mesajı muhataplara kavratmayı amaçlamakta, hem de Yüce Allah’ın kullarının sahibi olup onları koruyup kollayacağını, tevbe kapısının herkese açık olduğunu kendilerine bildirmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Mü’min 40/1; Fussılet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 44/1; Ahkâf 46/1.
  • Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Duhân 44/1 Ahkâf 46/1
• 2 - Semerkandî, age., II, 104; Taberî, age., XI, 80; Râzî, age., XVII, 3. 3 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2
• 4 - Semerkandî, age., III, 251; Taberî, age., XII, 149.
• 5 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 6 - Semerkandî, age., III, 268.
• 7 - Meryem 18/65; Şu‘arâ’ 26/24; Sâffât 37/5; Sâd 38/66; Dühân 44/7; Nebe’ 78/37.
  • Kehf 18/65 Şu‘arâ 26/24 Sâffât 37/5 Sâd 38/66 Duhân 44/7 Nebe' 78/37
• 8 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 9 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 10 - Bakara 2/28, 258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Câsiye 45/26; Hadîd 57/2,17.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Câsiye 45/26 Hadîd 57/2 Hadîd 57/17