Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 57-65. âyetlerinde Hz. İsa ile ilgili birtakım hakikatleri, bu bağlamda müşriklerin kendilerince ileri sürdükleri bazı düşüncelerin yanlışlığını, onun gönderilişinin gayesini ve tevhid vurgusunu ele almaktadır.

a) Hz. İsa’nın Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 57-62. âyetlerinde Hz. İsa’yı bir misal olarak anlatınca müşriklerin hemen sevinç çığlıkları atmaya başladıklarını, “Bizim ilahlarımız mı hayırlı, yoksa o mu?” dediklerini, bunu Hz. Peygamber’le tartışmak için söylediklerini, çünkü kavgacı bir toplum olduklarını beyan etmekte, Hz. İsa’ya çeşitli nimetler verdiğini, onun İsrailoğullarına mesel (âyet, delil) kıldığı sadece ve sadece bir elçi kul olduğunu, eğer dileseydi insanların içinden yeryüzünde onların yerine geçecek melekler yaratabileceğini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. İsa’nın veya Hz. Peygamber’in ya da vahyin Son Saat için bir bilgi olduğu, Son Saat’ten şüphe edilmemesi ve Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği, bunun dosdoğru yol olduğu, şeytanın insanları hak yoldan engellememesi için ona karşı dikkatli davranılmasının önemi vurgulanmakta, çünkü şeytanın insanlar için apaçık bir düşman olduğu beyan edilmektedir.

ı. Hz. İsa İle Müşriklerin Yersiz Değerlendirmesi

وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا اِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ وَقَالُوٓا ءَاٰلِهَتُنَا خَيْرٌ اَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ اِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ “Meryem oğlu (İsa, Kur’an’da) bir örnek olarak anlatılınca, kavmin(den bazıları) hemen sevinç çığlıkları atmaya başlamışlardı. (Müşrikler) ‘Bizim ilahlarımız mı hayırlı, yoksa o mu?’ demişlerdi. Bunu sana ancak tartışmak için örnek vermişlerdi (söylemişlerdi). Doğrusu onlar, kavgacı bir toplumdur.”

Âyetteki وَلَمَّا ضُرِبَ ve lemmâ duribe ifadesi “örnek verildiği zaman”; ابْنُ مَرْيَمَ ibnu meryeme ifadesi “Meryem’in oğlu”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak”; اِذَا قَوْمُكَ izâ kavmuke ifadesi “bir de bakarsın ki senin kavmin”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, onunla ilgili”; يَصِدُّونَ yasıddûne fiili “sevinç çığlığı atmaktadır”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”;ءَاٰلِهَتُنَا eâlihetünâ sorusu “bizim ilahlarımız mı”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır)”; اَمْ هُوَ em huve zamiri “yoksa o mu”; مَا ضَرَبُوهُ mâ darabûhu ifadesi “onu örnek vermediler”; لَكَ leke ifadesi “sana”; اِلَّا جَدَلًا illâ cedelen istisnası “tartışmadan başka (bir sebeple), sadece tartışmak için”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُمْ hum zamiri “onlar”; قَوْم kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim(dir)”; خَصِمُون hasımûne kelimesi ise “itiraz edenler, kavgacılık yapanlar” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Hıristiyanlar üzerinden verilen bir misalle ilgili olarak dile getirdikleri bazı sözler gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapacağımız iki âyetin inişiyle ilgili olarak nüzul sebepleri nakledilmektedir. Bu bağlamda Râzî’nin müfessirlerimize nispetle dile getirdiği rivayetleri aktarmak istiyoruz:

“Müfessirler bu hususta şunları ileri sürmüşlerdir ki hepsi de ihtimâl dâhilindedir:”

- “Kâfirler, Hıristiyanların Hz. İsa’ya taptıklarını duyunca, ‘Onlar, İsa’ya tapıyorlar; oysa bizim ilâhlarımız İsa’dan daha iyidir’ dediler. Onlar bu sözü, kendileri meleklere taptıkları için söylediler.”

- “Rivayet edildiğine göre, ‘Siz de Allah’ın peşi sıra tapmakta olduklarınız da hiç şüphesiz ki cehennem yakıtısınız’(1) ayeti nazil olunca, Abdullah İbn Ziba‘râ, ‘Bu, bize ve ilâhlarımıza mı yoksa bütün ümmetlere şamil bir hüküm mü?’ dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Hayır, bütün ümmetlere şamil bir hüküm’ buyurdu. Bunun üzerine Abdullah, ‘Ben seni yendim; Kâbe’nin Rabbine yemin ederim ki, sen Meryem oğlu İsa’nın peygamber olduğunu iddia etmedin mi?”

“İsa ve annesini hayırla yâd etmiyor muydun? Sen, Hristiyanların, İsa ve annesine; Yahudilerîn Uzeyr’e taptıklarını ve meleklere de tapıldığını biliyorsun. Bu nedenle, eğer bunlar cehennemde olacaklarsa, biz, bizim ve ilâhlarımızın onlarla beraber olmasına çoktan razıyız’ dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber sustu; kâfirler güruhu sevindiler, güldüler ve çığlıklar attılar. Yüce Allah bu sebeple ‘Şüphe yok ki, kendileri için bizden en güzel (bir saadet) geçmiş olanlar işte bunlar oradan (cehennemden) uzaklaştırılmışlardır’(2) ayetini indirdi.”

“İşte bu ayet de (Zuhruf 43/57) o zaman nazil oldu. Buna göre mana, ‘Abdullah İbn Ziba‘râ, Meryem oğlu İsa’yı bir misal getirip, Hıristiyanların İsa’ya ibadet etmeleri sebebiyle Hz. Peygamber’le mücadele edince, ‘Bir de ne görelim, senin kavmin Kureyş, bu meselden dolayı Hz. Peygamber’in susturulmasını görmeleri sebebiyle sevinçlerinden çığlıklar attılar, büyüklendiler ve gülmeye başladılar.’ Çünkü örf, taraflardan birisi davasını savunamayıp acze düştüğünde, ikinci tarafın çığlıklar atması ve bundan sevinç duyması şeklinde cereyan edegelmiştir.”

“Dediler ki ‘Bizim ilahlarımız mı iyi, yoksa o mu?’ Yani ‘Sence bizim ilâhlarımız (melekler) İsa’dan daha iyi değil midir? Bu nedenle İsa cehennem odunu olduğuna göre, bizim ilâhlarımızın durumu ise daha hafif ve daha ehven olur’ demektir.”

- “Hz. Peygamber, Hıristiyanların, Hz. İsa’ya taptıklarını ve onu kendilerinin ilâhı kabul ettiklerini anlatınca, Mekke kâfirleri de ‘Muhammed tıpkı Hıristiyanların Mesih’i kendilerinin ilâhı kabul etmeleri gibi, bizim de kendisini bizim ilâhımız kabul etmemizi istiyor’ dediler ve işte bu durumda, ‘Bizim ilâhlarımız mı yoksa o mu?’ yani ‘Bizim ilâhlarımız mı yoksa Muhammed mi daha hayırlıdır?’ dediler. Bu sözü, ‘Muhammed, bizi, kendisine tapmaya davet ediyor; hâlbuki atalarımız ise, bu putlara tapmanın gerekli olduğunu iddia etmişlerdi.”

“Bu iki şeyden birisinin mutlaka yapılması gerekli olduğuna göre, bu putlara tapmak daha uygun olur. Çünkü atalarımız ve geçmişlerimiz, putlara tapma hususunda mutabakata varmışlardı. Ama Muhammed ise bizim kendisine tapmamız hususunda ithama maruz bir kişidir. Bu nedenle, putlara tapmakla meşgul olmak daha evlâ olur’ dedikleri için bu sözü söylediler.”

“Yüce Allah ise, ‘Biz, İsa’ya tapmanın güzel bir yol olduğunu söylemedik. Tam aksine bu bâtıl ve yanlış bir yoldur. Çünkü İsa, sadece bizim kendisine nimet verdiğimiz bir kuldur. Durum böyle olunca, onların ‘Muhammed, bizim kendisine tapmamızı istiyor’ şeklindeki sözleriyle ortaya attıkları bu şüphe gitmiş olur’ şeklinde beyanatta bulunmuştur. İşte bu üç açıklama, ayetin lafzının, bunlardan herbirine muhtemel olduğu şeyler cümlesindendir.”(3)

1. وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا اِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ “Meryem oğlu (İsa, Kur’an’da) bir örnek olarak anlatılınca, kavmin(den bazıları) hemen sevinç çığlıkları atmaya başlamışlardı.” Yüce Allah Hz. Musa ile Firavun’un kıssasının bir bölümünü aktardıktan sonra, bu defa Zuhruf 43/46. âyetteki mesajla ilişkili olarak sözü Hz. İsâ’ya getirmektedir. 46. âyet mealen şöyledir:

“Senden önce gönderdiğimiz elçilerimize (ümmetlerine) sor! Rahmân’ın peşi sıra tapılacak ilahlar (edinin diye) emretmiş miyiz?!” Yani Hıristiyanlar’ın bu söze karşılık Hz. İsâ’ya ilah veya “Allah’ın oğlu” demeleri bir itiraz ve bir örnek olarak ileri sürüldüğünde, nüzül sebebi rivayetlerinde de olduğu gibi Kureyşlilerin bundan derin bir hoşnutluk içerisine girdikleri beyan edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَصِدُّونَ yasıddûne fiili “hoşlanmak”, “keyiflenmek”, “yaygara basmak”, “haykırmak”, “sevinç çığlıkları atmak”, “yüz çevirmek”(4) gibi anlamlar içermekte ve Kureyş müşriklerinin bu durumdan memnun olduklarını göstermektedir. Enfâl 8/35’te geçen tasdiyeten kelimesi de bu manada “el çırpmak”, “gürültü yapmak” manasında bununla benzer bir mana içermektedir.

2. وَقَالُوٓا ءَاٰلِهَتُنَا خَيْرٌ اَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ اِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ “(Müşrikler) ‘Bizim ilahlarımız mı hayırlı, yoksa o mu?’ demişlerdi. Bunu sana ancak tartışmak için örnek vermişlerdi (söylemişlerdi). Doğrusu onlar, kavgacı bir toplumdur.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bir sorusunu ve sonrasında nasıl bir yapıya sahip olduklarını ifade etmektedir.

a)وَقَالُوٓا ءَاٰلِهَتُنَا خَيْرٌ اَمْ هُوَ “(Müşrikler) ‘Bizim ilahlarımız mı hayırlı, yoksa o mu?’ demişlerdi.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin tapındıkları varlıklar olan melekleri kast ederek “meleklerin” mi yoksa Hıristiyanların ilahlaştırıp taptığı “Hz. İsâ’nın” mı daha hayırlı olduğunu söylediklerini, kendilerince bir delile tutunmaya çalıştıklarını nakletmektedir. Nüzül sebebi rivayetlerinde de geçtiği üzere, kendilerince böyle bir mantık geliştirerek Hz. Peygamber’i ve dolayısıyla vahyi mağlup etmek istemişlerdi.

b) مَا ضَرَبُوهُ لَكَ اِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ “Bunu sana ancak tartışmak için örnek vermişlerdi (söylemişlerdi). Doğrusu onlar, kavgacı bir toplumdur.” Yüce Allah müşriklerin dile getirdiği meselede maksatlarının sadece ve sadece tartışma çıkarmak ve laf kalabalıklığı yapmak olduğunu, böylece kavga etmek istediklerini beyan etmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları bir hasr/kasr yani “vurgulu” ifade tekniği olduğu için, onların amacının sadece ve sadece bir tartışma çıkarmak olduğu ortaya konulmakta, esasında görüşlerinde de herhangi bir tutarlılık olmadığı ifade edilmek istenmektedir.

Son cümlenin başındaki بَلْ bel edatı işte bu noktaya dikkat çekmekte ve onların gerçek niyetlerinin düşmanlık etmek ve düşmanlığı devam ettirmek olduğu göz önüne serilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خَصِمُون hasımûne kelimesi “itiraz edenler”, “kavgacı insanlar”, “tartışanlar”, “husumetçi kişiler”, “batılı savunanlar”(5) gibi manalar içermekte, böylece müşriklerin hakikatin peşinde olmadıkları, sadece gereksiz ve sonuçsuz tartışmalar çıkarmak istedikleri, bâtılın savunuculuğunu yaptıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah önceki âyette yani Zuhruf 43/57’de de olduğu gibi çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir. Kur’ân’da darabe,(6) duribe,(7) darabnâ,(8) darabû,(9) yadribu(10) ve nadribu(11) fiilleri ile ıdrib(12) ve tadribû(13) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca buradaki maksat “misal, örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun iki istisnası vardır ki bunların biri bu âyetteki darabû fiilidir; diğer kullanım ise Ra‘d 13/17’de geçen yadribu fiilidir.

ıı. Hz. İsa’nın ve Meleklerin Durumu

اِنْ هُوَ اِلَّا عَبْدٌ اَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَلَوْ نَشَآءُ لَجَعَلْنَا مِنْكُمْ مَلٰٓئِكَةً فِي الْاَرْضِ يَخْلُفُونَ “O (İsa), kendisine nimet verdiğimiz ve İsrailoğulları’na örnek (delil) kıldığımız bir kuldan başkası değildir. Dileseydik elbette içinizden, yeryüzünde yerinize geçecek melekler yaratırdık.”

Buradaki اِنْ هُوَ in huve ifadesi “o değildir”; اِلَّا عَبْدٌ illâ ‘abdün istisnası “bir kul olmaktan başka bir şey”; اَنْعَمْنَا en‘amnâ fiili “nimet vermiştik”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; وَجَعَلْنَاهُ ve ce‘alnâhu fiili “ve onu kılmıştık, yapmıştık”;مَثَلًا meselen kelimesi “misal, mesel, delil, âyet”; لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ li benî isrâîle tamlaması “İsrailoğulları için”; وَلَوْ نَشَآءُ velev neşâu ifadesi “eğer dilemiş olsaydık”; لَجَعَلْنَا lece‘alnâ fiili “elbette kılardık, yapardık”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; مَلٰٓئِكَة melâiketen kelimesi “melekler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; يَخْلُفُونَ yahlüfûne fiili ise “yerlerine geçecek (olanlar)” demektir.

Burada Hz. İsa ile ilgili algı ve meleklerin gerçekte durumunun ne olabileceğiyle ilgili olarak Yüce Allah’ın kudreti gündeme getirilmektedir.

1.اِنْ هُوَ اِلَّا عَبْدٌ اَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “O (İsa), kendisine nimet verdiğimiz ve İsrailoğulları’na örnek (delil) kıldığımız bir kuldan başkası değildir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin tartışmaya konu edinip kendilerince Hz. Peygamber’i mağlup etmeye çalıştıkları Hz. İsa ile ilgili konuyu ele almaktadır. Yüce Allah’ın peygamberlikle nimetlendirdiği bir kulu olan Hz. İsa’ya o günkü Hıristiyanların ilahlık yakıştırması, onu Yüce Allah’ın oğlu sanıp kendisine tapmaları Yüce Allah’ın bir buyruğu değildir ki Zuhruf 43/46. âyette dile getirilen “Rahmân’ın peşi sıra tapılacak ilahlar (edinin diye) emretmiş miyiz?!” mesajla bu durum arasında bir çelişki olsun.

Hz. İsa sadece ve sadece bir kuldur; ne ilahtır ne de Yüce Allah’ın oğludur. Yüce Allah diğer peygamberler gibi kendisini risaletle nimetlendirmiş ve İsrailoğullarına onu bir örnek kılmıştır. Buradan hareketle, mesele bu kadar açık ve basit olmasına rağmen, müşriklerin “mal bulmuş mağribi” gibi müşrik Hıristiyanların sapkınlığını Yüce Allah’ın bir buyruğuymuş gibi sunmaya çalışmaları tam bir müğalatadır, lafazanlıktır, laf kalabalıklığıdır; delilden ve mesnetten yoksun bir hezeyandır.

Yüce Allah Hz. İsa’yı İsriloğullarına مَثَل mesel yani “delil, ibret, âyet” kıldığını ifade ederek,(14) aslında onun babasız bir şekilde yaratılışını gündeme getirmek istemekte,(15) böylece erkek egemen bir topluma meydan okuyarak babasız bir şekilde de çocuk yaratabileceğini göstererek onu kendileri için bir ibret, delil, mucize ve sembol kıldığını ifade etmek istemektedir.

2. وَلَوْ نَشَآءُ لَجَعَلْنَا مِنْكُمْ مَلٰٓئِكَةً فِي الْاَرْضِ يَخْلُفُونَ “Dileseydik elbette içinizden, yeryüzünde yerinize geçecek melekler yaratırdık.” Yüce Allah melekleri kendisinin kızları olarak sanan Mekkeli müşriklerin bu kabulünün de çok yanlış olduğunu beyan ederek, dilemesi halinde insanlardan da melekler yaratabileceğini ve onları insanların yerine yeryüzünün sakinleri kılabileceğini ifade etmektedir.

Meleklerin Yüce Allah’ın kızları olması bir tarafa, Yüce Allah’ın dilemesi halinde insanlardan melekler yaratabileceğini, dolayısıyla melekleri ilah değil, insanların çocukları haline getirebileceğini ifade etmektedir.

Hz. İsa’nın ilah olması bir tarafa, meleklerin de ilah olmadığı bu şekilde vurgulanmış olmaktadır. Bu âyette verilmek istenen mesajın aynı zamanda Mekkeli müşriklerin melek algısını reddetmeye yönelik olduğu açıktır. Yüce Allah’ın kızları sanılan meleklerin de esasında tıpkı birer insan gibi kul oldukları, nihayetinde onların da yeryüzünün sakinleri kılınabileceği, dolayısıyla kendilerine ilahlık yakıştırmasının son derece hatalı bir kabul olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların kendisine secde etmekten yüz çevirmeleri durumunda bilmeleri gereken bir hususa dikkat çekmekte, Rabbinin katındaki meleklerin gece ve gündüz hiç bıkmadan, usanmadan O’nu tesbih ettiklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.”

Demek ki insanlar Yüce Allah’a boyun eğmekten ve kulluk etmekten yüz çevirirlese, bilmelidirler ki Allah’ın kızları sandıkları melekler bile gece ve gündüz bıkmadan, usanmadan, ara vermeden, yüksünmeden sürekli olarak Yüce Allah’ı tesbih etmekte oldukları hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah meleklerin durdurak bilmeden, gece-gündüz Allah’ı tesbihe devam ettiklerini haber vermekte, diğer mahlûkattan üstün olduklarına ve ayrıcalıklarına dair bilgiler vermektedir. Bu âyetin verdiği mesajla dolaylı bir şekilde ilgili olarak, En‘âm 6/8-9 ve İsrâ’ 17/92, 95 gibi âyetleri de hatırda tutmak mesajı daha iyi kavramada önemli bir imkan sunacaktır.

ııı. Son Saat’in Gerçekliği ve Sırât-ı Müstakîm

وَاِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ وَلَا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطَانُ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Şüphesiz ki o (Kur’an/elçi Son) Saat için bir bilgidir. Ondan şüphe etmeyin ve bana uyun! Bu doğru yoldur. Sakın şeytan, sizi (doğru yoldan) engellemesin! Şüphesiz ki o, sizin için apaçık bir düşmandır.”

Buradakiوَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”;لَعِلْمٌ le ‘ılmun kelimesi “elbette bir bilgidir”; لِلسَّاعَة li’s-sâ‘ati ifadesi “o (Son) Saat için”; فَلَا تَمْتَرُنَّ fe lâ temterunne emri “şüphe duymayın”; بِهَا bihâ ifadesi “onun, (Son Saat’in) hakkında”; وَاتَّبِعُونِ vettebi‘ûni emri “ve bana tâbi olun, bana uyun”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ sırâtun müstakîmun tamlaması “dosdoğru yol(dur)”; وَلَا يَصُدَّنَّكُمُ ve lâ yesuddenneküm emri “ve sakın sizi engellemesin”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عَدُوٌّ مُب۪ين ‘adüvvün mübînun tamlaması ise “apaçık bir düşman(dır)” demektir.

Burada Son Saat’e dair bilgilerin bulunması, dosdoğru yola tâbi olmak gerektiği ve şeytanın yoldan engelleyiciliği gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “Şüphesiz ki o (Kur’an/elçi Son) Saat için bir bilgidir. Ondan şüphe etmeyin ve bana uyun! Bu doğru yoldur.” Yüce Allah bu âyetinde Son Saat’e dikkat çekmekte, onun mutlak sûrette gerçekleşeceğini, dolayısıyla ondan şüphe edilmemesini, Allah’a tâbi olunması gerektiğini, çünkü dosdoğru yolun bu olduğunu açıkça bildirmektedir.

Âyetin başındaki هُ hû “o” zamirinin kimi veya neyi gördüğü müfessirlerimiz tarafından tartışılmıştır. Öncelikli olarak belirtmek gerekir ki, bir zamirin birden çok kelimeyi görme ihtimali bulunabilir. Kural, öncelikle ilgili kelimelerin zamire en yakın olanını tercihi gerektirir.

Buradan bakınca âyetteki hû zamirinin Zuhruf 43/57. âyette zikredilen “Meryem oğlu Hz. İsâ”ya gitmesi gerekir. Eğer tercih bu yönde olursa, Hz. İsa’nın Son Saat için bir bilgi olduğu söylenirken, o Son Saat hakkında şüphe edilmemesi ve Yüce Allah’a yani Allah’ın vahyine, dolayısıyla o vahyi tebliğ eden Hz. Muhammed’e tâbi olunması gerektiği ifade ediliyor demektir.

Buradaki hû zamirinin Zuhruf 43/43. âyette zikredilen “Hz. Peygamber”i görmesi de mümkündür. Buna göre âyette verilmek istene mesaj, Hz. Peygamber’in Son Saat’le ilgili bilgi verdiği, ona tâbi olmanın zorunluluğu,(16) çünkü dosdoğru yolun bu olduğu vurgulanıyor demektir.

Âyetteki hû zamirinin Zuhruf 43/2 ve 3. âyetlerde geçen el-kitâb’a, Kur’ân’a veya Zuhruf 43/36. âyette geçen zikr’e veya Zuhruf 43/43 ve 44. âyetlerde geçen “vahy”e, yani zikr olan “Kur’ân”a gitmesi de mümkündür.(17) Bu durumda âyetteki mesaj Kur’ân’ın Son Saat hakkında bilgi verdiği, o vahyi tebliğ eden Hz. Peygamber’e tabi olmanın zorunlu olduğu beyan ediliyor demektir. Kurtuluş için başkasına değil, Hz. Peygamber’e tâbi olmak gerektiği Âl-i İmrân 3/31’de ve A‘râf 7/157-158’de açıkça ifade edilmekte, emredilmektedir.

Sûrenin başından itibaren verilmek istenen mesaj, bu vahyin gerçekleri ortaya koyuculuğudur. Bu nedenle, ara ara konular başka taraflara çevrilse de asıl olan ana konu hiçbir zaman unutulmamalıdır. Bu açıdan bakıldığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki hû zamirini yakın bağlam gereği olarak “Hz. İsa” ile değil de sûrenin başından beri sürdürülen “Kur’ân” ve onun tebliğcisi “Hz. Peygamber”le ilişkilendirmek diğer görüşe göre çok daha doğrudur, uygundur.

Konuyu “Hz. İsa” ile ilişkilendirenler çoğunlukta olsa da,(18) meselenin Hz. İsa’nın nüzul-i îsâ yani Hz. İsa’nın Son Saat’te dünyaya geri gönderileceğine dair âyetlerde en küçük bir işaret dahi yoktur. Yakın bağlam itibariyle konunun Hz. İsa ile ilişkili olduğu düşünülse de verilmek istenen mesaj, onun bir ilah veya Allah’ın oğlu olmadığı, Yüce Allah’ın belirlediği sistemin işletilmesi ve bu sistemin akıbeti demek olan Son Saat’le ilgili bir bilgi olmasıdır.

Hz. İsa ilah değildir; kulu olduğu Yüce Allah’ın yaratıp esaslarını belirlediği sistemi hakkında sadece ve sadece bilgi vermiştir, o kadar. Eğer âyette onun tekrar geleceğiyle ilgili en küçük bir işaret olsaydı o zaman “geldiğinde ona uyun” anlamında bir ifadeye yer verilmesi gerekirdi. Oysa âyette “bana tâbi olun” buyrularak Hıristiyanların onu ilahlaştırmasının yanlışlığı vurgulanarak kendisine tâbi olunacak makamın Hz. Muhammed olduğuna, bunun da sırât-ı müstakîm yani “dosdoğru yol” olduğuna dikkat çekilmektedir.

2. وَلَا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطَانُ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Sakın şeytan, sizi (doğru yoldan) engellemesin! Şüphesiz ki o, sizin için apaçık bir düşmandır.” Burada iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) وَلَا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطَانُ “Sakın şeytan sizi (hak yoldan) engellemesin!” Yüce Allah bütün muhataplarını uyarmakta ve başta Hıristiyanlar ve Mekkeli müşrikler olmak üzere herkesin şeytanın engellemesine karşı uyanık olması gerektiğini beyan etmektedir. Hıristiyanlar Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu sanarak, Mekkeli müşrikler de melekleri Allah’ın kızları sanarak korkunç bir hataya sürüklenmişlerdi. İşte Yüce Allah bu hatalı kabulün arkasında şeytanın bulunduğunu belirterek insanların onun vesveselerine karşı çok dikkatli olmaları gerektiğini tenbihlemektedir.

Âyetteيَصُدَّنَّكُمُ yesuddenneküm ifadesinde şeddeli nûn harfinin tercih edilmesi, uyarının güçlü bir şekilde yapıldığının bir delilidir. Yüce Allah şeytanın insanları bu türden hezayanlara kaptırdığını, onların Son Saat ve sonrası hakkında şüpheye düşürdüğünü, bu nedenle, son ümmetin fertlerinin şeytanın bu engelleyiciliğine karşı uyanık olmak gerektiğini herkese ilan etmektedir.

Bu tür engelleme girişimleri bağlamında Kur’ân’da çeşitli örnekler vardır. Şeytanın insanları Yüce Allah’ı zikretmekten ve O’na dayanıp O’ndan yana olmaktan alıkoymak istemesi olayında aynı fiil kullanılmaktadır.(19) Bu arada münafıkların Hz. Peygamber’den yüz çevirip uzaklaşmaları,(20) kâfirlerin insanları Yüce Allah’ın yolundan saptırmaları(21) ile müşriklerin Allah’ın âyetlerinden uzaklaştırma isteklerine karşılık uyarının yer aldığı cümlede de aynı kelime kullanılmaktadır.(22) Anlaşılan o ki, insanları hak yoldan ve âyetlerin belirlediği hakikat ilkelerinden ayırmak isteyenlerin başında şeytan, ardından da münafıklar, kâfirler ve müşrikler gelmektedir.

b) اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Muhakkak ki o, sizin için apaçık bir düşmandır.” Yüce Allah bu âyetteki uyarısının gerekçesini bu cümlede vermekte ve şeytanın insanlar için apaçık bir düşman olduğunun bilinmesini istemektedir.

Şeytanın insanlar için düşman kılınışıyla ilgili olarak Fâtır 35/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki, şeytan sizin düşmanınızdır; (öyleyse) siz de onu düşman edinin!” Bu ifade “şeytan düşmanınızdır; onu düşman bilin ve öyle davranın” manasına gelmektedir; zımnen “şeytan düşmanınız olsun, dostunuz da Yüce Allah” mesajı verilmek istenmektedir.

Yâsîn 36/60’ta da ele aldığımız üzere, şeytanın düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması demektir. Zannedildiği gibi şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır.(23) Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet(24) vardır.

Burada da söz konusu “düşmanlık” hatırlatılmakta ve insanların da şeytanı düşman edinmeleri istenmektedir. İnançsızlık veya yanlış inançların arkasında şeytanı davet ve onun icabeti veya şeytanın daveti insanın icabeti bulunduğu için, Allah insanları bu davetin ve icabetin içerisinde bulunmamaları noktasında uyarmaktadır.

Şeytan insanlara küfrü, nankörlüğü, nifakı ve mutlak inkârı öğütler; bu noktada davette bulunur.(25) İnsanlara çirkinlikleri yapmalarını emreder.(26) Cennetten kovulurken de ifade ettiği gibi, Yüce Allah’ın has kulları hariç herkesi saptırmak için uğraşacağı bilinmektedir.(27) Bu durumda ona düşman olmak demek, Allah’a kulluk etmek demektir. Allah’a kul ve dost olanlar şeytana düşman olurlar. Düşman olan şeytana karşı gerçekten düşman olmak için ona düşmanca davranmak gerekir.

Bir insanın şeytana düşman olduğunu söylemesi yetmez; çünkü bu düşmanlığın samimi olması şeytanı üzecek işler yapmaya bağlıdır. Bu noktadaki davranışlarımızın “Allah’ın yapılmasını emrettiği farzları uygulamak ve kaçınılmasını istediği haramlarından uzaklaşmak” şeklinde gerçekleşmesi gerekmektedir. Nahl 16/63’te verilen bilgilere göre şeytan inkârcılara dünyada yapıp ettiklerini süslü göstermiş, böylece kendilerinin dünyada dostu olmuş, ancak mahşerde azabın içerisinde birlikte olacakları için bunun sahte ve aldatıcı bir dosluk olduğu ortaya konulmuştur.

Bu cümlede verilmek istenen şöyle bir mesajın bulunduğu kanaatindeyiz: İnsanoğlu düşmansız yapamaz. Onun bu noktadaki halini karşılamak için insanlara veya canlı ya da cansız çevreye düşman olmasının önü kapatılmalıdır. İşte kendisine şöyle denmek istenmektedir: “Düşman arıyorsan, insanlara değil, şeytana düşman ol; şeytan düşman olarak sana fazlasıyla yeter.”

Bu arada şeytanlaşmış insanlar veya şeytanın dümenine girmiş olan insan suretinde şeytanlar da vardır ki onların kendilerine değil, şeytanlıklarına düşman olmak gerekir. Şeytanlığını terk eden insanın dost olması mümkündür ve böyle bir kapının daima açık tutulması gerektiği herkesin kabul etmesi gereken bir gerçekliktir.

b) Hz. İsa’nın Yaptığı Görev Ve Misyonu

Yüce Allah, sûrenin 63-65. âyetlerinde Hz. İsâ apaçık delillerle geldiği zaman kavmine şöyle tebliğde bulunduğunu bildirmektedir: “Ben size hikmet getirdim ve ayrılığa düştüğünüz şeylerden bir kısmını size açıklamak için (geldim). Öyleyse Allah’a karşı muttaki olun ve bana itaat edin! Muhakkak ki Allah, (işte) benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan sadece O’dur. Öyle ise O’na kulluk ediniz. İşte dosdoğru yol budur.”

Ardından, hal böyleyken kavminden çeşitli grupların kendi aralarında Hz. İsa hakkında ayrılığa düştüğü, elem verici günün azabı nedeniyle zalimlerin kınandığı beyan edilmektedir.

ı. Uyarıları

وَلَمَّا جَآءَ ع۪يسٰى بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَلِاُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي تَخْتَلِفُونَ ف۪يهِ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ “İsa, apaçık delillerle geldiği zaman şöyle demişti: Ben size elbette hikmet (doğru hükümler) getirdim ve ayrılığa düştüğünüz şeylerden bir kısmını size elbette açıklayacağım. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin!”

Âyetteki وَلَمَّا جَآءَ ve lemmâ câe ifadesi “ve getirdiği zaman, geldiği zaman”; ع۪يسٰى ‘îsâ kelimesi “İsa”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgeler, apaçık belgelerle”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; قَدْ جِئْتُكُمْ kad ci’tüküm ifadesi “elbette size getirdim, size geldim”; بِالْحِكْمَةِ bi’l-hıkmeti ifadesi “hikmetle (geldim), hikmet (getirdim)”;وَلِاُبَيِّنَ ve liübeyyine fiili “ve mutlaka açıklayacağım”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; بَعْضَ الَّذ۪ي ba‘dellezî ifadesi “(şunun) bir kısmını, bazı şeyleri”; تَخْتَلِفُونَ tahtelifûne fiili “ihtilafa düşmekte (olduğunuz)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde, hakkında”; فَاتَّقُوا fettekû emri “muttaki olun, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimsi “Allah’a karşı”; وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri ise “ve bana itaat edin” demektir.

Burada Hz. İsâ’nın kendisini ilahlaştıranlara yönelik görev ve sorumluluklarının neler olduğunu ilan etmesiyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا جَآءَ ع۪يسٰى بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَلِاُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي تَخْتَلِفُونَ ف۪يهِ “İsa, apaçık delillerle geldiği zaman şöyle demişti: Ben size elbette hikmet (doğru hükümler) getirdim ve ayrılığa düştüğünüz şeylerden bir kısmını size elbette açıklayacağım.” Yüce Allah Hz. İsa’yı ilahlaştıran Hıristiyan algıyı reddetmek üzere bu âyette onun misyonunu yani ne ile görevlendirildiğini beyan etmekte, diğer peygamberler gibi onun da ümmetine apaçık gerçeklerle geldiğini, kendilerine hikmet denen değerleri getirdiğini, hakkında ihtilafa düştükleri konuların bir kısmında kendilerine gerçekleri açıklayıp duyurduğunu ifade etmektedir.

Âyette sözü edilen الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesinden maksat “İncîl”, “ilahi bilgiler”, “hakikatin apaçık belgeleri”, “gerçeklerin delilleri” gibi manalar içermekte, الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesi “içi dolu hakikatler”, “hikmet dolu prensipler”, “ilahi vahiyler”, “peygamberlik”(28) manasında yorumlanabilir. “İhtilaf ettikleri şeyler” ise muhtemelen dinin uygulanmasına dair pratik uygulamalardır.

İşte burada sözü edilenler esasında peygamberlerin hepsinin görev ve misyonunu oluşturan şeylerdir; Hz. İsa da bu büyük peygamberler ailesinin sadece bir halkasıdır; ilahlaştırılması ise korkunç bir hatadır. Âyetin sonunda dile getirdiği “takvâ” ve “itaat” ifadeleri bütün peygamberlerin tebliğinin bir parçası olarak sunulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/50’de şöyle buyrulmaktadır: “Benden önce gelen Tevrat’ı doğrulayıcı olarak ve size haram kılınan bazı şeyleri de helâl kılmam için gönderildim. Size Rabbinizden bir âyet (delil) getirdim. O halde Allah’a karşı muttaki olun; bana da itaat edin!”

Bütün bu bilgilerin veriliş amacı aslında Hz. İsa’nın ilah veya Yüce Allah’ın oğlu olmadığını, onun da diğer peygamberler gibi sadece bir elçi olduğunu, ilah edinilmemesi gerektiğini, görevini yapıp bitirmiş olduğunu herkesin zihnine kazımaktır. Bu âyetlerde verilen bilgiler Hz. İsa’nın risalet görevini yaptığı zamanlarla ilgilidir; yoksa yeniden gelmesi vs. hakkında herhangi bir işaret dahi yoktur.

2.فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin!” Hz. İsa kavmine tebliğinde Yüce Allah’a karşı muttaki olmayı ve kendisine tâbi olunması gerektiğini ifade etmiştir. Onun bu ifadeleri peygamberlerin ümmetlerine karşı ortak tebliğ ilkeleri arasında yer almakatdır.(29) Bu ifade Âl-i İmrân 3/50’de de aynı içerikte bir kez daha dile getirilmektedir.

Nûh 71/3’te peygamberlerin kavimlerine yaptıkları tebliğde dile getirdikleri takvâ ve itaat kavramları hakkında oldukça geniş malumat verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Bilinmelidir ki bir peygamberin tebliğinin temeli Yüce Allah’a karşı sorumluluk bilinci kazandırmak ve bunu uygulamanın yolunun da peygamberlere tâbi olmaktan geçtiğini bildirmektir. Yüce Allah’a yönelik takvamızı yani duyarlılığımızı ancak peygamberlere itaat pratikleriyle ortaya koyabiliriz; işte Hz. İsa’nın da kavmine söylemek istediği de buydu.

ıı. Tevhid Vurgusu

اِنَّ اللّٰهَ هُوَ رَبّ۪ي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah -yalnızca O- benim de Rabbimdir; sizin de Rabbinizdir. O’na kulluk edin! Doğru yol budur.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ hüve zamiri “O”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim de Rabbim(dir)”;وَرَبُّكُمْ ve rabbuküm tamlaması “ve sizin de Rabbiniz(dir)”; فَاعْبُدُوهُ fa‘büdûhu emri “O’na kulluk edin”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; صِرَاطٌ مُسْتَق۪يم sırâtun müstakîmun tamlaması ise “dosdoğru bir yol(dur)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın tebliğ ettiği bir tevhid ilkesi ve yol tarifi gündeme getirilmektedir.

Benzeri Âl-i İmrân 3/51’de de geçen bu cümlede bir tevhid vurgusu yer almaktadır. Bu cümle Hz. Peygamber’in sözü olabilirse de aslında Hz. İsa’ya aidiyeti daha doğrudur.

Hz. İsa kendisini rab ilan edenlere cevap vermekte, Tâhâ 20/30. âyette “Allah’ın kulu” olduğunu beyan ettikten sonra, kendisinin de diğer bütün insanların da Rabbinin Yüce Allah olduğunu ilan etmektedir. Gerçek ilah Allah olduğuna göre, sadece O’na ibadet edilmelidir; çünkü rab olmayan varlıklara kulluk edilmesi doğru değildir.

Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/51, Mâide 5/117 ve Meryem 19/36’da da yine Hz. İsa ile ilgili pasajlarda geçmektedir. Hz. İsa muhataplarının hatalarından vazgeçmeleri durumunda Yüce Allah’ın onları bağışlayabileceği mesajını vermiş olabilir; çünkü âyetteki رَبّ rabb sıfatı böyle bir manayı akla getirmektedir. Kulluk emri hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(30)

Fâtiha 1/6’da ve daha önce yorumladığımız Zuhruf 43/61’de açıkladığımız üzere, صِرَاطٌ مُسْتَق۪يم sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmekte, insanı hakikate ve Yüce Allah’ın rızasına en kısa ve garantili olarak götüren vahyin emrettiği “dosdoğru yol” manasına gelmektedir. İşte Hz. İsa da bu gerçeği dile getirmekte, kendisini ilah edinenleri reddetmekte, hakikatin yolunun Yüce Allah’a kulluktan geçtiğini ilan etmektedir.

ııı. Kavminin Feci Durumu

فَاخْتَلَفَ الْاَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْ عَذَابِ يَوْمٍ اَل۪يمٍ “(Çeşitli) gruplar (İsa hakkında) kendi aralarında ayrılığa düştüler. Elem verici günün azabı nedeniyle zalimlerin vay hâllerine!”

Âyetteki فَاخْتَلَفَ fahtelefe fiili “ayrılığa düşmüştü, ihtilâf etmişti”; الْاَحْزَاب el-ahzâbu kelimesi “çeşitli gruplar”; مِنْ بَيْنِهِمْ min beynihim ifadesi “onların kendi aralarında”;فَوَيْلٌ fe veylün sözcüğü “vay haline, yazıklar olsun”; لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا lillezîne zalemû ifadesi “zalimler için, zalimlere, haksızlık edenlere”; مِنْ عَذَابِ يَوْمٍ اَل۪يمٍ min ‘azâbi yevmin elîmin tamlaması ise “elem verici günün azabından” demektir.

Burada çeşitli grupların kendi aralarında ayrılığa düşmeleri, küfre girmiş olacakları için kendilerine yazık ettikleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri benzer bir içerikte ve bağlamda olmak üzere Meryem 19/37’de de yer almaktadır.

1.فَاخْتَلَفَ الْاَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ “(Çeşitli) gruplar (İsa hakkında) kendi aralarında ayrılığa düştüler.” Âyette geçen ve “grup” anlamındaki el-hızb kelimesinin çoğulu olan الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesi(31) “gruplar” manasına gelmekte ve hakikate karşı düşmanca birleşmiş kişileri, kâfirleri ifade etmektedir. Kelime çoğul getirildiği için, bunu belli tekil şahıslarla özdeşleştirmek manayı daraltmak manasına gelir. Bu nedenle, biz maksadın genel anlamda bütün inkârcıları içerdiği kanaatindeyiz.

Bu cümlede çeşitli grupların ayrılığa düştüğü haber verilmektedir. Yahûdiler Hz. İsâ’yı aşağılamışlardı. Hıristiyanlar ise onu ilahlaştırmışlardı. Başka bazıları da onun insan mı ilah mı olduğu noktasında ayrılığa düşmüşlerdi.(32)

Elbette bu grupların içerisinde bir tanesi de onun Yüce Allah’ın kulu ve elçisi olduğunu benimsemiş olmalıdırlar. Daha önce yorumladığımız üzere, Kur’ân’a göre Hz. İsâ Yüce Allah’ın kendisine nimet verdiği peygamber bir kuldan başka bir şey değildir. Bu haliyle Yüce Allah Hz. İsâ’yı İsrâiloğullarına model kılmıştı.(33)

İsrâiloğullarının ihtilafının hatırlatılma sebebi bu ümmetin de ihtilafa düşmemesini sağlamaktır. Bir konuda eğer doğru bilgiye sahip olunamazsa sonuçta ayrılık kaçınılmaz olur. Hıristiyanlar ve Yahûdiler gibi hiziplere ve gruplara ayrılma felaketinden kurtulmak mümkün olmaz.

Öyleyse son ümmet de Hz. Muhammed’i aşırı yüceltmemeleri gerektiği gibi, onu indirgemeci bir mantıkla da değerlendirmemelidir. Ne Hıristiyanlar gibi ifrat, ne de Yahûdiler gibi tefrit! Bize düşen görev Hz. Muhammed’i örnek almaktan ibaret olan i‘tidalden ayrılmamaktır; bunun yolu ise Hz. Muhammed’i Kur’ân’ın tanıttığı gibi tanımaktan geçer.

2. فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْ عَذَابِ يَوْمٍ اَل۪يمٍ “Elem verici günün azabı nedeniyle zalimlerin vay hâllerine!” Cümlenin başındaki وَيْل veyl kelimesi Fussılet 41/6’da da ele aldığımız üzere, hem “yazıklar olsun, vay haline!” gibi bir anlam vermekte, hem de zalimler için hazırlanmış olan cehenneme giden yolda “derin bir vadinin adı” olarak kabul edilmektedir.

Bu âyette de geçen وَيْل veyl kelimesi Kur’ân’da 27 kez yer almaktadır. Bu kelimenin zikredildiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, Yüce Allah’ın kitabını değiştiren,(34) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(35) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(36) yalancı ve günaha batan,(37) dindarlarla alay eden,(38) yolsuzluk yapan(39) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(40) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(41) müşrikler,(42) zalimler(43) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(44)

Bu kelimenin cehennemde bir vadinin adı olduğu da ifade edilmektedir.(45) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(46) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

Bu anlam çeşitliliğine uygun olarak Yüce Allah Hz. İsa’yı ilahlaştıranları zalimler olarak tanımlamaktadır. Çünkü adalet bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Buna göre inançta tevhid adalet, şirk ise zulümdür. Bu itibarla Yüce Allah Hz. İsa’ya ilahlık yakıştıranların tevhidi bozan zalimler olduğunu beyan ederek, mahşer şartlarında yaşanacak olan o elem verici günün azabının işte bu tür zalimlere yönelik olacağını haber vererek Müslümanların da böyle korkunç bir hataya düşmemeleri gerektiğini uyarmış olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Enbiyâ’ 21/98.
  • Enbiyâ 21/98
• 2 - Enbiyâ’ 21/101.
  • Enbiyâ 21/101
• 3 - Râzî, age., XXVII, 220-221. Benzer rivayetler için de bk. Semerkandî, age., III, 261; Taberî, age., XXV, 86-87; Zemahşerî, age., IV, 252-253.
• 4 - Semerkandî, age., III, 261; Taberî, age., XXV, 86-87; Zemahşerî, age., IV, 253.
• 5 - Semerkandî, age., III, 261; Taberî, age., XXV, 88; Zemahşerî, age., IV, 253.
• 6 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 7 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 8 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 9 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 10 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 11 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 12 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 13 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 14 - Taberî, age., XXV, 89. 15 - Semerkandî, age., III, 262; Zemahşerî, age., IV, 254.
• 16 - Zemahşerî, age., IV, 255. 17 - Taberî, age., XXV, 91; Zemahşerî, age., IV, 254-255.
• 18 - Semerkandî, age., III, 262; Taberî, age., XXV, 90-91; Zemahşerî, age., IV, 254.
• 19 - Mâide 5/91; Zuhruf 43/62. 20 - Nisâ’ 4/61; Münâfikûn 63/5. 21 - Hacc 22/25. 22 - Kasas 28/87.
  • Mâide 5/91 Zuhruf 43/62 Nisâ 4/61 Münâfikûn 63/5 Hacc 22/25 Kasas 28/87
• 23 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; Tâhâ 20/116. 24 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/34 Hicr 15/31 Tâhâ 20/116 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 25 - İbrâhim 14/22. 26 - Bakara 2/268. 27 - A‘râf 7/16-17; Hıcr 15/39-40; İsrâ’ 17/62-65; Sâd 38/82-83.
  • İbrâhîm 14/22 Bakara 2/268 A‘râf 7/17 Hicr 15/40 İsrâ 17/65 Sâd 38/83
• 28 - Semerkandî, age., III, 263; Taberî, age., XXV, 92.
• 29 - Âl-i İmrân 3/50; Enfâl 8/1; Şu‘arâ 26/108, 110, 126, 131, 144, 150, 163, 179; Zuhruf 43/63; Nûh 71/3.
  • Âl-i İmrân 3/50 Enfâl 8/1 Şu‘arâ 26/108 Şu‘arâ 26/110 Şu‘arâ 26/126 Şu‘arâ 26/131 Şu‘arâ 26/144 Şu‘arâ 26/150 Şu‘arâ 26/163 Şu‘arâ 26/179 Zuhruf 43/63 Nûh 71/3
• 30 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 31 - Hûd 11/17; Ra‘d 13/36; Meryem 19/37; Ahzâb 33/20, 22; Sâd 38/11, 13; Mü’min 40/5, 30; Zuhruf 43/65. 32 - Semerkendî, age., II, 393; Taberî, age., XVI, 85-86.
  • Hûd 11/17 Ra‘d 13/36 Meryem 19/37 Ahzâb 33/20 Ahzâb 33/22 Sâd 38/11 Sâd 38/13 Mü'min 40/5 Mü'min 40/30 Zuhruf 43/65
• 33 - Zuhruf 43/59.
  • Zuhruf 43/59
• 34 - Bakara 2/79. 35 - Enbiyâ’ 21/18. 36 - Zümer 39/22. 37 - Câsiye 45/7. 38 - Hümeze 104/1. 39 - Mutaffifûn 83/1. 40 - Mâ‘ûn 107/4. 41 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 42 - Fussılet 41/6. 43 - Zuhruf 43/65. 44 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 45 - Semerkandî, age., I, 67; Taberî, age., I, 378. 46 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75.