Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 102-111. âyetlerinde, Hz. Peygamber’e ve son ümmete seslenmekte, verdiği bilgilerin gayb haberlerinden olduğunu beyan etmekte, her şeye rağmen insanların çoğunluğunun şirksiz inanmayacağını, nice delillere rağmen itibar etmeyip sapkınlıklarına devam edeceklerini, risalet kurumunu, nihayet kıssaları anlatma gerekçesini ifade etmektedir.

a) İnsanların Genelde İnanç Durumları

Yüce Allah, sûrenin 102-104. âyetlerinde verdiği bu bilgilerin birer gayb haberi olduğunu, yaşananlar esnasında Hz. Peygamber’in onların yanında olmadığını, ne kadar arzu etse de insanların çoğunun iman etmeyeceğini, tebliğine karşılık ücret istemediğini, çünkü vahyin bütün âlemler için bir hatırlatma olduğunu beyan etmektedir.

ı. Kıssalar Bağlamında Gayb Haberleri

ذٰلِكَ مِنْ اَنْبَآءِ الْغَيْبِ نُوح۪يهِ اِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ اَجْمَعُوآ اَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ “Bu(nlar), sana vahyetmekte olduğumuz gayb (bilinemeyen) haberlerindendir. Onlar tuzak kurarak (kötü) bir işte fikir birliğine vardıklarında sen onların yanında değildin (ki bunları bilesin).”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte şu, o”; مِنْ اَنْبَآءِ الْغَيْبِ min enbâi’l-ğaybi tamlaması “gayb, bilinemeyen haberlerden(dir)”; نُوح۪يهِ nûhîhi fiili “onu vahyediyoruz”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”;وَمَا كُنْتَ ve mâ künte fiili “ve sen (şöyle) değildin”; لَدَيْهِمْ ledeyhim ifadesi “onların yanlarında”; اِذْ iz edatı “hani, o zaman”; اَجْمَعُوآ ecme‘û fiili “fikir birliği yaptıkları (zaman)”; اَمْرَهُمْ emrahum tamlaması “onların kendi işlerinde”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; يَمْكُرُونَ yemkürûne fiili ise “tuzak kuruyorlar (iken)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf kıssasının gayb haberlerinden olduğu ve tuzak kurarken Hz. Peygamber’in onların yanında olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ مِنْ اَنْبَآءِ الْغَيْبِ نُوح۪يهِ اِلَيْكَ “Bu(nlar), sana vahyetmekte olduğumuz gayb (bilinemeyen) haberlerindendir.” Bu ifadenin aynısı Hz. Hanne, Hz. Meryem, Hz. İsa ve Hz. Zekeriyya’nın kıssasının ele alındığı bir pasajın sonunda Âl-i İmrân 3/44’te, bir benzeri de halkı helak edilen şehirlerin haberleri bağlamında Hûd 11/100’de zikredilmektedir.

Benzer bir ifadenin geçtiği Hûd 11/49’da da belirttiğimiz üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Yûsuf sûresinin 3. âyetinden itibaren ele aldığı Hz. Yûsuf’un kıssasının “gayb haberleri”nden olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifade ile sûrenin 3. âyetinde yer alan “Gerçek şu ki, sen bundan önce (bu haberleri) elbette bilmeyenlerdendin” cümlesi, Hz. Peygamber’in Hz. Yûsuf kıssasını bilmediğini açıkça ortaya koymaktadır.

Kur’ân kıssalarının gayb haberleri cümlesinden olduğu belirtilerek, söz konusu olaylarla ilgili insanların doğru bilgilere sahip olmadığı belirtilmek istenmektedir. Âyetteki ه hu zamirinin kullanılmasının muhtemel sebebi, Hz. Yûsuf kıssasının gayb haberlerinden birisi olarak tanıtılmasıdır. Anlaşılıyor ki, bu türden gayb haberleri sadece ve sadece vahiy sayesinde bilinebilmekte, başka kaynaklar yeterli ve güvenli bilgiler vermekten uzak kabul edilmektedir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen اَنْبَآء الْغَيْبِ enbâu’l-ğayb “gayb haberleri” ifadeleri, Yüce Allah’ın zatı, meleklerin yapısı, son saat, kıyamet, mahşer gibi “mutlak gayb” değil, belirli zamanlara ve şahıslara özel “mukayyed gayb”dır. Nitekim kıssalara konu olan haberler en azından yaşayanları tarafından gözlemleniyor, yakın tarihte ve mekânda bulunanlarca da haklarında malumat bulunuyordu. Ancak olayın süresi ve mekânı uzayınca artık insanlar bu türden haberleri bilmiyorlardı.

Olayların üzerinden çok uzun yıllar geçtiği için artık ya unutulmuş veya yanlış aktarımlar sebebiyle bozulmuş oldukları için Yüce Allah bu tür haberlere de gayb haberleri demekte ve haklarında doğru bilgiye vahiy sayesinde ulaşmanın mümkün olduğunu ortaya koymaktadır. Esasında hiçbir ilâhi metin okumamış olan Hz. Peygamber’in bu kadar uzun bir kıssayı eksiksiz bir şekilde aktarması, verilen bilgilerin vahiy kaynaklı olduğunun bir delilidir.

2. وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ اَجْمَعُوآ اَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ “Onlar tuzak kurarak (kötü) bir işte fikir birliğine vardıklarında sen onların yanında değildin (ki bunları bilesin).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin fikir birliği yapıp ona tuzak kurarlarken Hz. Peygamber’in onların yanında olmadığını beyan etmektedir.

Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin fikir birliğine vararak Hz. Yûsuf’a karşı kurdukları tuzak hakkında Yûsuf 12/15. âyetinde beyanlar yer almaktadır. Buna göre yaptıkları icmâ‘ yani “fikir ortaklığı” Hz. Yûsuf’u kuyuya bırakma fikriydi. 15. âyette de belirttiğimiz gibi “fikir birlikteliği sağlamak” manasına gelen اَجْمَعُوا ecme‘û fiili, kullanıldığı her iki âyette de maalesef iyi, faydalı ve olumlu bir işlemle değil, bir kötülükle ilişkili olarak gerçekleştirilmişti.

Yûnus 10/71 ve Tâhâ 20/64’te geçen bu fiilin emir kalıbı olan ecmi‘û kelimesi de aynı şekilde “tuzak ve entrika kurmak” anlamında olumsuz bir işlem için kullanılmaktadır. Hz. Yûsuf’a kardeşleri nasıl tuzaklar kurmuşlar idiyse, Kureyşlilerin de benzer şekillerde Hz. Peygamber’e tuzak kurmakta oldukları zımnen bu âyetin vermek istediği mesajlar arasında yer almaktadır. Hz. Yûsuf’un kardeşleri sonuçta nasıl mağlup ve mahcup olduysalar, Mekkeli müşrikler de benzer şekilde mağlup ve mahcup olacaklardır; kıssanın anlatılmasının bir nedeni de muhtemelen budur.(1)

ıı. İnsanların Çoğunluğunun İnanmaması

وَمَآ اَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِن۪ينَ “Sen ne kadar üstüne düşsen de insanların çoğu asla iman edecek değildir.”

Âyettekiوَمَآ اَكْثَرُ النَّاسِ ve mâ ekseru’n-nâsi tamlaması “ve insanların çoğu (şöyle) değildir”;وَلَوْ حَرَصْتَ ve lev haraste fiili “üzerine ne kadar düşsen de”; بِمُؤْمِن۪ينَ bimü’minîne kelimesi ise “iman edenler” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e moral veren bir ifade gündeme getirilmektedir.

Rivayete göre, Kureyş kâfirleri ile bir grup Yahûdî sırf işi sarpa sardırmak için Hz. Peygamber’den bu kıssayı anlatmasını istemişlerdi. Hz. Peygamber kıssayı anlatmış olmasına rağmen, onlar yine de iman etmeyince bu âyet indirilmiştir.(2)

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve ne kadar arzu edip çalışsa da, ne türden gayretler sarfetse de sonuçta insanların çoğunluğunun iman etmeyeceğini kendisine haber vermektedir. Burada “insanların inanmayacağı şey” dar anlamda anlatılan “Hz. Yûsuf’un kıssası”dır; geniş anlamda ise “Hz. Peygamber’in vahiy adına söylediği her şey”dir. Esasında maksat Hz. Peygamber’e moral vermek ve En‘âm 6/34’te belirtildiği gibi muhatapların asıl sorununun Yüce Allah’ın ayetlerini inkar etmek olduğuna dikkat çekilmektedir.

Kur’ân’da h-r-s kökünden gelen kelimeler beş âyette(3) birbirine yakın anlamlarda yer almakta ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki حَرَصْتَ haraste fiili de “çaba sarfetmek, yürekten istemek, gönülden arzulamak, hırsla arzu etmek, hırs ortaya koymak”(4) gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(5)

Yüce Allah bu ifadesiyle çevredekilerin iman etmemesinden dolayı son derece üzülen Hz. Peygamber’e(6) moral vermeyi de amaçlamaktadır. Burada sözü edilen اَكْثَرُ النَّاسِ ekseru’n-nâsi “insanların çoğu” ifadesi, öncelikle vahyin indirildiği dönem itibariyle Mekkeli müşriklerdir; ancak bu yorum tarihsel bir yorumdur. Evrensel anlamda da bakıldığında, tarihin her döneminde ve bundan sonraki dönemlerde de bu hakikat değişmeyecek ve insanların çoğunluğu kesinlikle iman etmeyeceklerdir. Âyetteki مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı bu ihtimali devre dışı bırakmaktadır; yani insanların çoğunluğu “hiçbir şekilde” iman etmeyeceklerdir.

Demek ki peygamberlerin en başarılı olanının bile elde ettiği en yüksek oran yüzde 49’u geçememiştir. Bu ayet ışığında düşünüldüğünde birilerinin gelip bütün dünya insanlığını müslümanlaştıracağı iddiasının ne kadar Kur’ân’a aykırı olduğu bu ayetten anlaşılmaktadır. Üstelik Hz. Peygamber’in yapamadığını başka birilerinin yapacağını düşünmek de ayrıca bir problem olarak ortadadır.

ııı. Tebliğin Şekli ve Vahyin Amacı

وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ “Sen bunun için onlardan herhangi bir ücret istemiyorsun. O (Kur’an), âlemler için sadece (gerçeği) hatırla(t)madır.”

Âyetteki وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ ve mâ tes’elühum fiili “ve sen onlardan istemiyorsun”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, (tebliğe) karşılık”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin ifadesi “herhangi bir ücret”; اِنْ هُوَ in hüve ifadesi “o (tebliğ ettin şey) değildir”; اِلَّا ذِكْرٌ illâ zikrun istisnası “(gerçeği) hatırla(t)madan başka”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemler için, âlemlere, insanlara” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tebliğine karşılık muhataplarından ücret istememesiyle ilgili hakikat gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ “Sen bunun için onlardan herhangi bir ücret istemiyorsun.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risalet öğretilerini muhataplarına iletirken onlardan kesinlikle hiçbir ücret istemediğini beyan etmektedir. Yâsîn 36/21’de de ifade edilidği üzere, bu ilke bütün peygamberlerin uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerini “ücret” eksenli değil, “ecir” eksenli yaparlar ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklerler.(7) Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına “adamış kişiler”dir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “insanların Yüce Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir.

Bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikram edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz. Öyleyse, insanlar birbirlerine iyilik yaparlarken karşılık istememeli, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. İnsân 76/9’da vurgulanan husus budur.

Dahası, kard-ı hasen denen “güzel borç” kurumu da borcu Yüce Allah’a vermek ve karşılığını sadece O’ndan beklemek şeklinde anlaşılmalıdır.(8) Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Ciddi mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı, ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir.

2. اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ “O (Kur’ân), âlemler için sadece (gerçeği) hatırla(t)madır.” Burada vahyin gönderiliş gayesi üzerinde durulmaktadır. Tekvîr 81/27’de de yer aldığı üzere, bu âyette Kur’ân’ın zikr “(gerçeği) hatırlatan” oluşu اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları birlikte kullanılarak hasr/kasr denilen “vurgulu” bir şekilde ifade edilmektedir.

“Kur’ân’ın âlemler için sadece gerçeği hatırla(t)ma oluşu”, yararlanmak isteyen herkes için öğüt oluşu anlamına gelir. Esasında öğüt almak için en güzel öğüdü bulmak gerekir. En güzel öğüt elbette En Güzel’in öğüdüdür ki ki oda Yüce Allah’ın kelamı olan Kur’ân-ı Kerîm’dir.

Tefsirimizin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki isimleri” başlığında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân bir hatırlatmadır, yararlanmak isteyen için bir öğüttür. Bu kökten gelen kelimeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Zikr, tezkirah ve zikrâ kalıplarında bu kelime “gerçeğin hatırlanması ve hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır.(9)

“Hatırlatma” olan vahyin neyi hatırlattığı ise elbette çok önemlidir. Kanaatimize göre, vahyin hatırlattığı şeyler Yüce Allah’ın insanoğlunun fıtratına yazdığı hakikatlerdir. Eğer doğru okunur, doğru anlatılır ve doğru anlaşılırsa aslında “ikiz kardeşler” olan iki kitabın yani insan ve vahyin birbirini asla yadırgamadığı açık bir şekilde görülecektir.

Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler daha çok insanlar olduğu için, âyetteki الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesini “insanlar, akıllılar” anlamında değerlendirmek gerekir. Bu kelimenin el-‘ılm “ilim” kelimesiyle aynı kökten geldiği düşünüldüğünde, “âlem” adını almanın “ilim”le ilişkisi de ortaya konulmuş olur. Bu arada cinlerin de bu vahyin aydınlığından yararlandığına dair Kur’ân’da mesajlar bulunmaktadır.(10) Ahkâf 46/29-32 ve Cinn 72/1-2. âyetler bunun delilidir. Muhatapların çoğunluğu kimlerden oluşuyorsa hitap ona göre şekillendirilmektedir. Dolayısıyla mesajın içeriğinde cinlerin bulunmasına bir engel yoktur.

b) Delillere Karşı Duyarsızlık ve Müslüman Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 105-108. âyetlerinde göklerde ve yerde nice deliller bulunduğunu, insanların onlara uğramalarına rağmen ibret almadan geri döndüklerini, bu çerçevede insanların çoğunun şirk koşmadan iman etmeyeceklerini beyan ettikten sonra, inkarcılara yönelik olarak “kendilerine bir azap gelmesinden veya farkında olmadan Son Saat’in aniden gelmesinden güvende olmadıklarını” ifade etmektedir.

Ardından, bir Müslüman duruşu öğretilerek şu prensip duyurulmaktadır: “(Ey Peyamber!) De ki: İşte bu, benim yolumdur. Allah’a çağırıyorum; ben ve bana uyanlar aydınlık bir yol üzerindeyiz. Allah’ı (ortaklardan) tenzih ederim! Ben hiçbir şekilde ortak koşanlardan değilim.”

ı. Kâinattaki Deliller ve Şirk İçerikli İnanç Bozukluğu

وَكَاَيِّنْ مِنْ اٰيَةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ وَمَا يُؤْمِنُ اَكْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ اِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ “Göklerde ve yerde nice ayet(ler, deliller, işaretler) vardır ki onlara uğrarlar da onlardan yüz çevirirler. Onların çoğu ancak ortak koşarak Allah’a iman ederler.”

Buradaki وَكَاَيِّنْ مِنْ اٰيَةٍ ve keeyyin min âyetin ifadesi “nice ayet(ler), delil(ler) vardır ki”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “(hem) göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve (hem de) yerde, yeryüzünde”; يَمُرُّونَ yemurrûne fiili “insanlar uğrarlar, onları görürler”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onlara”; وَهُمْ ve hum zamiri “(oysa) onlar”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan”; مُعْرِضُونَ mu‘ridûne kelimesi “yüz çevirenler(dir, (düşünmeyip) yüz çevirirler”;وَمَا يُؤْمِنُ ve mâ yü’minu fiili “ve iman etmez”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; اِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ illâ ve hum müşrikûne istisnası ise “ortak koşanlar olmanın dışında” demektir.

Burada kâinatta nice âyetler bulunsa da inkârcıların yine de inanmayacağı ve inananların da çoğunun şirk içerisinde olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَكَاَيِّنْ مِنْ اٰيَةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ “Göklerde ve yerde nice ayet(ler, deliller, işaretler) vardır ki onlara uğrarlar da onlardan yüz çevirirler.” Yüce Allah öncelikli olarak Mekkeli müşrikleri kast etmekte ve onların çeşitli delilleri görmelerine rağmen onlardan ibret almadıklarını beyan etmekte, bir anlamda evrendeki nice delilleri görmelerine rağmen müşriklerin tevhidi benimsememelerinin gerekçesini işte bu âyette dile getirmektedir.

Âyeti iki türlü yorumlamak gerekmektedir:

a) Kur’ân’da yedi kez(11) geçen ve her kullanıldığı yerde umum manası versin diye مِنْ min edatıyla birlikte kullanılan كَاَيِّنْ keeyyin ifadesi çokluk manası içermekte ve “pek çok”, “nice nice” manası içermektedir.

Burada elbette ilk muhataplar Mekkeli müşrikler olduğu için onların göklerde ve yerdeki nice delilleri görmelerine, bir bölümünün yanından geçmelerine rağmen, hiçbir şekilde ders almadan geçip gittikleri ifade ediliyor demektir. “Göklerdeki âyetler”den kasıt, “güneş, ay, yıldızlar, gezegenler, bulut, yağmur, şimşek, kar, dolu, yıldırım” vs.dir. “Yerdeki âyetler” ise “dağlar, denizler, sayısız ve rengârenk bitkiler, ağaçlar, madenler, farklı sayıda ve özellikteki canlılar” vs.dir.

Nitekim bu doğrultuda âyette geçen يَمُرُّونَ عَلَيْهَا yemurrûne ‘aleyhâ ifadesi “onlara uğralar”, وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ cümlesi de “onlar hakkında düşünmeyip yalanlamak” şeklinde yorumlanmıştır. Bu yaklaşım tarihseldir ve bu yorumla vahyin indirildiği dönemdeki duyarsız insanların inkârları dikkate sunulmuş olmaktadır.(12)

b) Âyetin evrensel anlamda mesajının bulunduğunda şüphemiz yoktur. Bu durumda göklerdeki ve yerdeki nice âyetlere insanların gidecekleri ve maalesef ibret almadan geri dönecekleri haber verilmektedir. Âyetteki يَمُرُّونَ yemurrûne fiili bizzat “gitmek, uğramak” manasına gelmektedir. Yeryüzündeki âyetlere gitmek elbette anlaşılmaktadır; ancak göklerdeki delillere gitmek bilimsel anlamda insanların o gezegenlere çıkacağını, ancak maalesef ders çıkarmadan döneceklerini de ifade edebilir.

Nitekim rivayet edildiğine göre, Abdullah ibn Mes‘ûd’un mushafında âyette geçen bu fiilin يمشون yemşûne şeklinde olduğu da ifade edilmektedir.(13) Bu durumda âyetteki يَمُرُّونَ yemurrûne fiilinin bizzat “yürümek” manasına geldiği anlaşılmakta, böylece âyette evrensel manada bir hakikate işaret edildiği görülmektedir. Yerdekilere gitmenin yanında göklerdeki gezegenlere de gidileceği işte bu âyette dikkat çekilen veya kendisine işaret edilen, göndermede bulunulan bir mesaj olarak görülmelidir.

“Kur’ân’ın kâinat kitabını okuma”yla ilgili bakışını ‘Alak 96/1’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. İnkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.(14)

2. وَمَا يُؤْمِنُ اَكْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ اِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ “Onların çoğu ancak ortak koşarak Allah’a iman ederler.” Yüce Allah çevresindeki Mekkelilerin iman etmemelerine üzülen Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiğini beyan etmek üzere, onların çoğunun şirk koşmadan inanmayacağını haber vermekte ve ona moral kazandırmayı amaçlamaktadır. Daha önce yorumladığımız Yûsuf 12/103’te ve çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

Mekkeli müşrikler Yüce Allah’ın varlığını büsbütün inkâr etmiyorlardı. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış olarak belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu anlamda Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38, Zuhruf 43/9 ve 87’de çeşitli sorular ve müşriklerin cevapları yer almaktadır.

Konunun en detaylı örneği ise Yûnus 10/31’de şu şekilde dile getirilmektedir: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Hatta İbn Abbâs müşriklerin telbiyesi bulunduğunu haber vermekte ve onların şöyle dediğini beyan etmektedir:

لبيك اللهم لبيك لبيك لا شريك لك الا شريك هو لك تملكه وما ملك “Emrine âmadeyim, ey Allah’ım, emrine amadeyim. Emrine âmadeyim, Senin ortağın yoktur. Ancak bir tane ortak var ki sen ona da onun sahip olduklarına da sahipsin.”(15)

Bütün bu ifadelerden anlaşılıyor ki, Mekkeli müşrikler mutlak manada inkârcı değil, inançlarını şirke bulaştırmışlardı. Durum o gün öyleydi de bugün daha iyi değildir maalesef. O zaman müşrikler Yüce Allah ile aralarına putları koymuşlardı ve müşrik adını almışlardı. Bugün Yüce Allah ile kendileri arasına başka varlıkları, başka insanları, algıları, dünyevî beklentileri koyanların haddi hesabı yoktur.

Bu âyet evrensel bir hakikati ortaya koymakta ve insanların şirk denen hastalıktan behemehâl korunmaları gerektiğini öğretmektedir. Çünkü ibadette eksikliği bulunanlar günahkâr olurlar; ancak inançtaki sapma kişiyi felakete sürükler. Şirk inancı, kalpteki tek ve mutlak Allah inancını zedeleyip ortadan kaldıran veya geçersiz kılan korkunç bir illettir.

ıı. Azabın ve Son Saat’in Aniden Gelişi

اَفَاَمِنُوٓا اَنْ تَاْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ اَوْ تَاْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “(İnkârcılar) Allah’ın azabından (oluşan) bir kuşatıcının kendilerine gelmesinden veya farkında olmadan o (Son) Saat’in kendilerine ansızın gelmesinden güvende midir!”

Âyetteki اَفَاَمِنُوا efeeminû sorusu “güvende midirler”;اَنْ تَاْتِيَهُمْ en te’tiyehum ifadesi “onlara, kendilerine gelmesinden”; غَاشِيَة ğâşiyetün kelimesi “kuşatıcı (bir azap)”; مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ min ‘azâbillâhi ifadesi “Allah’ın azabından”; اَوْ تَاْتِيَهُمُ ev te’tiyehum ifadesi “veya kendilerine gelmesinden”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat’in”; بَغْتَةbağteten kelimesi “aniden”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne ifadesi ise “farkına varmazlar, farkına dahi varamadan” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’ın azabı veya Son Saat’in gelmesi noktasında herhangi bir güvencelerinin olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. اَفَاَمِنُوٓا اَنْ تَاْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ “(İnkârcılar) Allah’ın azabından (oluşan) bir kuşatıcının kendilerine gelmesinden güvende midirler!” Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün inkârcıların tutumlarının anlamsız ve faydasız olduğunu beyan ederek, kendilerine dünya hayatında Yüce Allah tarafından herhangi bir azabın gelmesinden güvende olmadıklarını haber vermektedir. Âyetin başındaki اَفَاَمِنُوا efeeminû ifadesindeki hemze inkârî bir mana vermekte ve onların böyle bir güvencelerinin olmadığını ortaya koymaktadır.

Burada geçen غَاشِيَة ğâşiyeh kelimesi “kuşatıcı (azap)”(16) manasına gelmekte, böylece dünya hayatında Allah tarafından kendilerine kuşatıcı bir azap geldiğinde bunun herkesi içine alacak bir mahiyet arz edebileceği ortaya konulmaktadır. Ayrıca âyette yer alan مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ min ‘azâbillâhi ifadesindeki مِنْ min edatı da Yüce Allah’ın pek çok azap türünün varlığını ortaya koymakta, âyette dile getirilenin ise bunlardan sadece bir tanesi olduğu ifade edilmek istenmektedir. Burada sözü edilen kuşatıcı azabın dünyevî bir felaket olduğu devam eden cümledeki ifadeden anlaşılmaktadır.

2. اَوْ تَاْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Veya farkında olmadan o (Son) Saat’in kendilerine ansızın gelmesinden (güvende midirler?)” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde aynı şekilde yine başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarına seslenmekte ve kendileri durumun farkında değillerken Son Saat’in kendilerine aniden gelebileceğinden güvende olmadıklarını ifade etmek istemektedir.

Tefsirlerimizde genellikle “kıyâmet”(17) kelimesiyle karşılanan السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi, esasında “o (Son) Saat” manasına gelmektedir. Âyette dikkat çeken en önemli hususlardan birisi işte o Son Saat’in aniden geleceğini beyandır. Zira âyette geçen بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden” manasına gelmekte ve Son Saat’in alametlerinin bulunmayacağını açıkça göstermektedir. Aniden gelecek olan bir şeyin alameti olamaz. Rivayetlerde “alamet” denilen şeyler, eğer ilgili rivayetler sahih iseler, zaten Son Saat’in bizzat içindeki unsurlar olarak değerlendirilebilir.

Dikkat çekilen olumsuzluklardan da kaçınılması gerektiğine yönelik mesajlar veriliyor demektir. Esasında âyetin sonundaki وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ve hum lâ yeş‘urûne ifadesi de Son Saat’in aniden gelişini, muhatapların hiçbir şeyin farkına dahi varamayacaklarını ortaya koyan destek manası vermektedir.

Nâzi‘ât 79/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Son Saatle ilgili bilgi hiç kimseye verilmemiş, Rabbimiz bunu gaybın konusu olarak sadece kendisine saklamıştır. Neml 27/65’te beyan edildiği gibi, “Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Gaybın en önemli konularından birisi olan Son Saat, kıyâmet ve âhiret süreciyle ilgili bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır.

Genellikle alametlerinden bahsedilen kıyâmet hakkında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, onun “aniden” geleceği defalarca beyan edilmesine ve bu konuda Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilgi sahibi kılınmadığı bildirilmiş olmasına rağmen,(18) alametlere dair bir literatür oluşturulması çeşitli istismarları da maalesef beraberinde getirmiştir.

ııı. Müslüman Tavrı ve İlâhi Emre Teslimiyet

قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪يٓ اَدْعُوٓا اِلَى اللّٰهِ عَلٰى بَص۪يرَةٍ اَنَا۬ وَمَنِ اتَّبَعَن۪ي وَسُبْحَانَ اللّٰهِ وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “De ki: İşte bu, benim yolumdur. Allah’a çağırıyorum; ben ve bana uyanlar aydınlık bir yol üzerindeyiz. Allah yücedir! Ben asla ortak koşanlardan değilim.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “işte bu”; سَب۪يل۪ي sebîlî tamlaması “benim yolum(dur)”;اَدْعُوا ed‘û fiili “çağırıyorum, davet ediyorum”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; عَلٰى بَص۪يرَةٍ ‘alâ basîratin ifadesi “bir delille”; اَنَا۬ ene zamiri “ben”; وَمَنِ اتَّبَعَن۪ي ve menittebe‘anî ifadesi “ve bana tâbi olanlar”;وَسُبْحَانَ اللّٰهِ ve sübhânellâhi ifadesi “Allah münezzehtir”;وَمَآ اَنَا۬ ve mâ ene ifadesi “ve ben (hiçbir şekilde şöyle) değilim”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risalet duruşuyla ilgili en temel öğretilerden biri gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪يٓ اَدْعُوٓا اِلَى اللّٰهِ عَلٰى بَص۪يرَةٍ اَنَا۬ وَمَنِ اتَّبَعَن۪ي “De ki: İşte bu, benim yolumdur. Allah’a çağırıyorum; ben ve bana uyanlar aydınlık bir yol üzerindeyiz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmekte ve tabi olduğu yolunun Allah’a davete dayalı olduğunu söylemesini kendisine emretmektedir. Hz. Peygamber’in ve beraberindeki müminlerin buna benzer tavırları ortaya koymaları bakımından Bakara 2/285 ve Âl-i İmrân 3/20’deki mesajlar hatırlanabilir.

a) قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪يٓ “(Ey Peyamber!) De ki: İşte bu, benim yolumdur.” Âyette geçen سَب۪يل۪ي sebîlî tamlaması “yolum” manasına gelmekte ve Hz. Peygamber’in tabi olup takip ettiği hak yol olduğunu göstermektedir. Bu yol En‘âm 6/151-153’te de beyan edildiği gibi esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği sırât-ı müstakîm’dir, yani “dosdoğru yol”dur. Bu tamlamayı bazı müfessirlerimiz “milletim, dinim, islam, yolum, davetim” şeklinde yorumlamışlardır(19) ki hepsinin vardığı yer aşağı yukarı aynıdır.

b) اَدْعُوٓا اِلَى اللّٰهِ عَلٰى بَص۪يرَةٍ اَنَا۬ وَمَنِ اتَّبَعَن۪ي “Allah’a çağırıyorum; ben ve bana uyanlar aydınlık bir yol üzerindeyiz.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(Ey Peyamber!) De ki: İşte bu, benim yolumdur. Allah’a basiretle çağırıyorum; ben ve bana tâbi olanlar (böyle yaparız).”

Yüce Allah Hz. Peygamber’in davet esasını dile getirmekte ve sadece Yüce Allah’a çağırması gerektiğini ifade etmektedir. Yüce Allah’a davet demek O’nun gönderdiği vahye, tevhide, dine, sırât-ı müstakîme davettir. Davetin nasıl olması gerektiği de burada ortaya konulmakta ve bunun bir “basiret üzere” olması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Çünkü âyette yer alan عَلٰى بَص۪يرَةٍ ‘alâ basîratin ifadesi “bir delille, mesnetli olarak, akla uygun, bilinç ve duyarlılıkla donanmış bir kavrayışa dayanarak” demektir.(20) Bu ifade davetin nasıl olması gerektiğini ortaya koyduğu gibi, Hz. Peygamber’in ve ona tâbi olanların durumunu da anlatıyor olabilir; metin her iki yaklaşıma da müsaittir.(21)

Yüce Allah bu âyette başta Hz. Peygamber olmak üzere onun yolunu izleyenlerin kime ve nasıl çağıracağını öğretmektedir. Bu konuda bazı âyetleri özellikle hatırlamak gerekmektedir.

ı. İbrâhim 14/1: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.” Bu âyette insanların karanlıklardan aydınlığa çıkartılacağı yolun Yüce Allah’ın yolu olduğu beyan edilmektedir.

ıı. Ra‘d 13/36: “Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, sana indirilene (Kur’ân’a) sevinirler. Fakat (senin aleyhinde birleşen) gruplardan onun bir kısmını inkâr eden de vardır. De ki: Bana, sadece Allah’a kulluk etmem ve O’na ortak koşmamam emrolundu. Ben sadece O’na çağırıyorum ve dönüşüm de yalnız O’nadır.” Bu âyette davetin sadece ve sadece Yüce Allah’a olduğu belirtilmektedir.

ııı. Nahl 16/125: “(Ey Peygamber!) Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde mücadele et! Rabbin, kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidâyete erenleri de çok iyi bilir.” Bu âyette hem davetin sadece Yüce Allah’ın yoluna olması gerektiği belirtilmekte, hem de bunun hikmet ve güzel öğütle olması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Dahası, muhataplarla mücadele ederken de bunu en güzel şekilde yapmanın zorunluluğu hatırlatılmaktadır.

ıv. Hacc 22/67: “Biz, her ümmete, uygulamakta oldukları bir ibadet tarzı gösterdik. Öyle ise onlar (ehl-i kitap) bu işte seninle çekişmesinler. Sen, Rabbine davet et. Zira sen, hakikaten dosdoğru bir yoldasın.”

v. Kasas 28/87: “Allah’ın âyetleri sana indirildikten sonra, artık onlar seni bu âyetlerden sakın ha alıkoyamasınlar (sen vahyin isteklerini yerine getirme kararlılığını yitirme). Rabbine çağrıya devam et ve asla müşriklerden olma!”

vı. Ahzâb 33/45-46: “Ey Peygamber! Biz seni hakikaten bir şahit, bir müjdeleyici ve bir uyarıcı olarak gönderdik. Allah’ın izniyle Allah’a bir davetçi ve nûr saçan bir kandil olarak (gönderdik).” Burada da konu Hz. Peygamber’in risalet görevlerini belirlemektir. İşte tam da bu görevin asıl noktasının “Allah’ın izni ve buyruğuyla Allah’a davet etmek olduğu” ortaya konulmaktadır.

vıı. Fussılet 41/33: “(İnsanları) Allah’a davet eden, salih amel işleyen (iyi işler yapan) ve ‘Ben müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!”

vııı. Cinn 72/20: “(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim) ve O’na hiç kimseyi ortak koşmam.” Âyetin وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا kısmı “Rabbime davette) O’na hiçbir şeyi (hiç kimseyi) ortak koşmayacağım” şeklinde de tercüme edilebilir. Zira ilk kısımda “Sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim)” manası verilince bunun bir gereği ve devamı olarak ilahi davette Yüce Allah’a ve O’nun yoluna davetin dışında başka herhangi bir şeye davet etmek de davetin şirkini oluşturmaktadır. Bu nedenle duada şirk yasak ve küfür olduğu gibi, Yüce Allah’a ve O’nun yolunun dışında başka bir şeye davet de elbette son derece korkunç bir hatadır.

Özetle şunu belirtmekte yarar görmekteyiz: Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun “kazanmak”tır. Âl-i İmrân 3/193 ve Yûnus 10/25 gibi âyetlerde de, mealini zikrettiğimiz âyetlerde de davetin adresi “Yüce Allah” ve “O’nun dosdoğru yolu” olarak ifade edilmektedir. Peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davet ettikleri için onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selâm olsun.

2. وَسُبْحَانَ اللّٰهِ وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Allah yücedir! Ben asla ortak koşanlardan değilim.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in duruşunu ortaya koyarken, müşrik muhatapların ortaya koyduğu şirk içerikli her şeyden kendisinin uzak ve münezzeh olduğunu bildirmesini istemekte, ayrıca kendisinin de hiçbir şekilde şirk koşanlardan olmadığını ona ilan ettirmektedir.

Âyette yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatları Hz. Peygamber’in hayatında hiçbir şirk unsurunun bulunmadığını vurgulu bir şekilde ve açıkça dile getirmektedir. Hz. Peygamber’in söylemesi istenen bu ifade Müslümanın müşriklerden, müşriklerin de müslümanlardan uzak olduğunu, onlarla anılmaması gerektiğini öğretmektedir.(22)

Kur’ân’da 41 kez geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi(23) genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(24) ya da “yüceler yücesi”(25) şeklinde tercüme edilebilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Müslümanın adeta esas duruşunu ve kimliğini ortaya koymaktadır. Bu çerçevede hatırlanması gereken mesajlardan birisi de En‘âm 6/161-163’tür: “De ki: Muhakkak ki Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, (Allah’ı) birleyen ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine iletti. De ki: Şüphesiz benim salâtım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Ben bununla emrolundum ve ben müslümanların ilkiyim (öncüsüyüm).”

İşte bu ve benzer âyetlerde ortaya konulan temel prensipler bir Müslüman duruşu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Mesele sadece bir ideali hatırlatmak değil, o ideal uğruna nasıl davranılması gerektiğini ve o ideale ulaşmanın yollarını da bütün muhataplara öğretmektir.

c) Risalet ve Kıssalar

Yüce Allah, sûrenin 109-111. âyetlerinde, peygamberleri şehir halklarından “adamlar” olarak gönderdiğini, inkarcıların yurtlarında ibret için gezilmesi gerektiğini, muttakiler için âhiret yurdunun çok daha hayırlı olduğunu haber vermektedir. Sonrasında peygamberlerin çeşitli sıkıntılar içerisinde zaman zaman ümitsizliğe düştükleri, kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara ilâhî yardımın geldiği ve yiğitlerin kurtuluşa erdirildiği, suçlular topluluğunun azaptan kurtarılmadığı bildirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise kıssaların ibret için anlatıldığı belirtilmekte ve vahyin şu özellikleri dile getirilmektedir: “(Bu Kur’ân) uydurulabilecek bir söz değildir. Fakat o, kendinden öncekileri tasdik eden, her şeyi açıklayan (bir kitaptır); iman eden toplum için bir rahmet ve bir hidâyettir.”

ı. Peygamber Görevlendirme Prensibi

وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ اِلَّا رِجَالًا نُوح۪يٓ اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰى اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Senden önce de şehirlerin halkından kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını (peygamber olarak) göndermedik. Kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar? Ahiret yurdu takvâlı (duyarlı) olanlar için hayırlı olandır. Akıl etmiyor musunuz?”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “ve göndermedik”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; اِلَّا رِجَالًا illâ ricâlen kelimesi “erkeklerden (erkek kişilerden) başkasını”; نُوح۪ي nûhî fiili “vahyederiz”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; مِنْ اَهْلِ الْقُرٰى min ehli’l-kurâ ifadesi “şehir halkından”; اَفَلَمْ يَس۪يرُوا efelem yesîrû sorusu “gezmediler mi”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَيَنْظُرُوا fe yenzurû fiili “görürler, görsünler”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, idi”; عَاقِبَة ‘âkıbetü kelimesi “akıbeti, sonu”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekilerin”;وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ ve ledâru’l-âhirati tamlaması “muhakkak ki âhiret yurdu”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا lillezînettekavv ifadesi “takvalı, duyarlı davranmış olanlar için”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne sorusu ise “akıl etmiyor musunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın risalet kurumu, insanların eskilerden ibret almamaları ve ahiret yurdunun kalıcılığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ اِلَّا رِجَالًا نُوح۪يٓ اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰى “Senden önce de şehirlerin halkından kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden başkasını (peygamber olarak) göndermedik.” Kur’ân’da benzer içeriklerde yer alan ifadeler dört kez geçmekte(26) ve Yüce Allah Hz. Peygamber’den önce de çeşitli şehirlerin halklarından kendilerine vahyetmekte olduğu peygamberler gönderdiğini beyan etmektedir.

Demek ki peygamberler şehirlerin içinden yani hayatın içinden seçilmiş ve İbrâhim 14/4’te de geçtiği gibi onların konuştukları dil ile insanlara hitap etmişlerdir. Peygamberler ilk muhatapları hangi milletten iseler o milletin diliyle gönderilmiş, yabancı dil kullanmamışlardır. Şehir halkından olmak daha bilgili ve daha halim selim olmayı gerektirdiği gibi cahilliği ve kaba sabalığı da ötelemektedir.(27)

Vahye muhatap olanların رِجَال ricâl yani “adamlar, erkekler” olduğu ifade edilmektedir. Buradan hareketle, peygamberlerin sadece erkeklerden olduğu söylenebilir.(28) Zaten Kur’ân’da ismi geçen peygamberlerin hepsi erkektir. Çekilen sıkıntılar ve devlet yönetimi, savaşlar, imamet vs. ağır yükümlülükler erkeklerin dayanıklılığına göredir.

Ancak bu kelimeyi “melek peygamber” beklentisi içinde olan muhatapları düşünerek “insan, yiğit” manasına alarak yorumlamak da elbette mümkündür. Müfessirlerimizin bir bölümü bu kanaattedir.(29) Çünkü müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(30) Dahası, Enbiyâ’ 21/25 ve Hacc 22/52’de gönderilenlerin “rasûl” olmalarına gönderme yapılması, maksadın cinsiyet belirlemek olmadığını, “melek peygamber” beklentisine bir cevap olarak “insan peygamber” gönderildiğini vurgulamak olduğunu elbette gösterebilir.

Müşriklerin risalet algısı konusunu Furkân 25/7-8’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Yüce Allah’ın elbette her ülkeye, şehre veya köye bir uyarıcı peygamber göndermesi mümkündür; ancak maksat peygamber sayısını arttırmak değil, insanlara mesajın ulaşmasını sağlamak ve onun uygulanabilir olduğunu örneklerle insanlara göstermektir. Yüce Allah ilk insan neslinden itibaren insanlığı veya ümmetleri peygambersiz bırakmamıştır. Bu konuda oldukça fazla sayıda âyet vardır.(31) İlk nesle Hz. Âdem’in peygamber gönderilmesi bunun bir delilidir.

Dahası, Kur’ân’da kıssası anlatılmayan peygamberlerin bulunduğunun beyan edilmesi bu noktada önemli bir bilgidir.(32) Hz. Muhammed son nebidir, son rasûldür. Artık insanlığa tebliğ görevi yaşadığı dönemde Hz. Peygamber’e, sonrasında ise ümmetine verilmiştir. Başka peygamber beklentileri boşunadır. En‘âm 6/19’da beyan edildiği gibi, artık uyarıcının değil, uyarının ulaşması esastır, vesselâm.

2. اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar?” Yüce Allah inkârcıların dünyadaki sonlarının nasıl şekillendiğini görmeleri için insanların seyahat edip ibret almalarını istemektedir.

Benzer bir cümlenin yer aldığı Fâtır 35/44’te de zikredildiği üzere, burada ifade her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdir.

Bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki يَنْظُرُوا yenzurû fiili “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(33) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(34) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(35) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikati yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(36) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

3. وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Ahiret yurdu takvâlı (duyarlı) olanlar için hayırlı olandır. Akıl etmiyor musunuz?” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/32, A‘râf 7/169 ve Mü’min 40/39’da da geçmektedir. Yüce Allah inkârcıların dünya hayatlarının sonunda tam bir perişanlık yaşadıklarını önceki kavimlerden söz ederek gündeme getirmekte ve onların helak edildiklerini, dolayısıyla geride bıraktıkları memleketlerinin ibret almak için gezilmesini istediğini beyan etmektedir.

Bunun ardından asıl yurdun dünya değil, âhiret olduğunu, çünkü muttakiler için yani duyarlı davrananlar için âhiret yurdunun çok daha hayırlı olacağını hatırlatmaktadır. Dünya hayatının eğlence ve oyundan başka bir şey olmadığı, asıl hayatın âhiret yurdunda olduğu ‘Ankebût 29/64’te dile getirilmektedir.

A‘râf 7/169’da da ifade edildiği gibi, Yüce Allah bu cümlede olumsuz insan tipi başta olmak üzere bütün insanlığa seslenmekte, hayatı dünyadan ve zevklerinden ibaret sayanların derin ve korkunç bir hata içerisinde olduklarını bildirmektedir. Allah’a karşı muttaki olanlar öncelikle Yüce Allah’ın kendilerinden aldığı söze riayet edenler ve ilahi mesajlar üzerinde çalışıp kafa yoranlardır. Muttakîlik bir “duyarlılık” kurumudur. Başta Rabbimizin buyrukları olmak üzere hayat için doğru olan her şeyi yapmak ve Yüce Allah’ın yasakları başta olmak üzere, insanlık zararına şeylerden kaçınmak gerekmektedir. İşte bu şekilde duyarlılık gösterenler için âhiret yurdu dünyaya göre çok daha hayırlıdır.

Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmekle yetinelim.(37) اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir.

Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

ıı. Yüce Allah’ın Peygamberlere Yardım İlkesi

حَتّٰىٓ اِذَا اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَآءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّيَ مَنْ نَشَآءُ وَلَا يُرَدُّ بَاْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ “Sonunda elçiler ümitlerini yitirip de kendilerinin (ümmetleri tarafından) yalanlandıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtarılmıştır. Bizim azabımız, suçlular topluluğundan geri döndürülemez.”

Âyetteki حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; اِذَا اسْتَيْـَٔسَ izestey’ese ifadesi “ümitsizliğe düşünce”; الرُّسُل er-rusülü kelimesi “elçiler”; وَظَنُّوا ve zannû fiili “ve anladılar, kesin olarak fark ettileri (zaman)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “onlar”;قَدْ كُذِبُوا kad küzibû edilgen fiili “elbette yalancı durumuna düşürüldüler”; جَآءَهُمْ câehum ifadesi “onlara, kendilerine geldi”; نَصْرُنَا nasrunâ tamlaması “bizim yardımımız”; فَنُجِّيَ fe nücciye edilgen fiili “ve kurtarıldı”; مَنْ نَشَآءُ men neşâu ifadesi “dilediklerimiz”; وَلَا يُرَدُّ ve lâ yüraddü edilgen fiili “ve geri çevrilemez, engellenemez, ertelenemez”; بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması “bizim cezamız, azabımız, yakalamamız”; عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ ‘ani’l-kavmi’l-mücrimîne tamlaması ise “suçlu topluluktan” demektir.

Burada risalet kurumuna ilâhî yardımın yasasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. حَتّٰىٓ اِذَا اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَآءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّيَ مَنْ نَشَآءُ “Sonunda elçiler ümitlerini yitirip de kendilerinin (ümmetleri tarafından) yalanlandıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtarılmıştır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçlamakta, bu bağlamda peygamberlerin ümitlerini kestiklerinde onların yalanlandıklarını düşündüklerini, bunun sonucunda ilahi yardımın kendilerine geldiğini ve Yüce Allah’ın dilediklerinin kurtarıldığını haber vermektedir.

a) حَتّٰىٓ اِذَا اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ “Sonunda elçiler ümitlerini yitirince.” Bu ifade peygamberlerin maruz bırakıldığı korkunç baskı ve eziyetleri ortaya koymakta, yaptıkları tebliğin artık hiçbir işe yaramadığı konusunda iyice ümitlerini yitirdiklerini göstermektedir. Anlaşılıyor ki, burada peygamberlerin kavimlerinin iman etmeleriyle ilgili olarak ümitlerini kestikleri halleri dikkate sunulmaktadır. Onlar da birer insandı ve elbette onların da muhatapların inkârcılıktaki kararlılıkları nedeniyle ümitlerinin kırıldığı zamanlar olmuştu. Hz. Nûh’un kavmiyle ilgili beyanları(38) ve Hz. Yûnus’un Ninova’yı terk etmesi bunun birer örneğidir.(39)

b) وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا “Kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anlamış oldukları (zaman).” Burada peygamberlerin muhatapları tarafından yalana çıkarılmaları, yani yalanlanmaları ifade edilmekte ve peygamberlerin artık durumun bu olduğunu sanmaları kast edilmektedir. Bütün peygamberlerin hayatında benzer durumlar yaşanmış, tebliğ ettikleri bütün değerlerin muhataplar tarafından önce ciddiye alınmadıkları, sonrasında yalanlandıkları, ardından alaya alındıkları ve en sonunda da tehditlere maruz bırakıldıkları bilinmektedir. İşte bu cümlede onların çevrelerindeki inkârcılar tarafından yalanlandıklarını düşünmeleri beyan edilmektedir.

Âyette geçen ظَنُّوا zannû fiili “anlamak, bilmek, kesin olarak fark etmek” gibi anlamlarda değerlendirilmelidir. Bu anlam çerçevesinde peygamberlerin artık kesin olarak yalancı durumuna düşürüldükleri kanaatine varmaları ve bu nedenle de ümitlerini yitirmeleri söz konusu edilmektedir.

Bu fiile “zannetmek” manası da verilmiştir. Buna göre mana, “Peygamberler kavimlerinin inanmalarından ümit kesip de kendilerine inananların da onlara zaferin gelmesi hususunda yalanlanacaklarını zannettikleri zaman” şeklini alır.(40) Bizim tercihimiz ilkinden yanadır. Âyette geçen كُذِبُوا küzibû edilgen fiili bu okunuşa göre “yalancı durumuna düşürülmek” manasına gelirken, bazı âlimlerin tercih ettiği كُذِّبُوا küzzibû kıraatine göre de “yalanlanmak” anlamını vermiş olmaktadır. Sonuçta iki anlam da birbirine yakındır.(41)

Peygamberlerin yalanlanması ve bu nedenle de ümitlerini yitirmeleri “sebep” olarak düşünülmelidir; bunun “sonucu” da devam eden cümlede gelmektedir.

c) جَآءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّيَ مَنْ نَشَآءُ “Onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtarılmıştır.” Yüce Allah peygamberlerin “bittim” noktasına gelinceye kadar çaba sarf etmeleri gerektiğini ve onların da bunu başardıklarını beyan edercesine kendi yardımının onlara geleceğini, sonuçta kurtarılmayı hak edenlerin de kurtarıldığını haber vermektedir.

Yüce Allah bu konuyla ilgili olarak Bakara 2/214’te şu bilgiyi vermektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzerleri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

Bu konudaki diğer bir bilgilendirme de En‘âm 6/34’te şu şekildedir: “Andolsun ki senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı. Onlar, yalanlanmalarına ve eziyet edilmelerine rağmen sabrettiler, sonunda yardımımız onlara yetişti. Allah’ın kelimelerini (kanunlarını) değiştirebilecek hiçbir kimse yoktur. Muhakkak ki peygamberlerin haberlerinden bazısı sana da geldi.” İşte bu âyetlerde de zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın uygulaması kulların ellerinden geleni yaptıktan sonra ilâhî yardımın geleceği şeklindedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilenler, başta peygamberler olmak üzere hak ve hakikat tarafında olan yiğitlerdir ve Yüce Allah onların mutlak surette kurtarılmış olduklarını bildirmektedir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin ve ümmetlerinin hayatı bu örneklerle doludur. Yüce Allah’ın kurtarılmasını dilediği kişiler elbette ellerinden gelen fedakârlığı fazlasıyla yapanlardır. Çünkü sebepleri yerine getirmeyenler olumlu anlamda sonuçlardan yararlanamazlar.

2. وَلَا يُرَدُّ بَاْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ “Azabımız, suçlular topluluğundan geri döndürülemez.” Yüce Allah önceki cümlede kurtarılmayı hak edenlerin kurtarıldığını beyan ettikten sonra, bu cümlede azabı hak eden suçlular topluluğundan da azabının geri çevrilmeyeceğini, onların o azapla mutlaka buluşturulacaklarını haber vermektedir.

Âyette geçen لَا يُرَدُّ lâ yüraddü edilgen fiili “geri çevrilememek, engellenememek, ertelenememek” gibi anlamlar içermektedir. Bu arada, söz konusu fiilden sonra zikredilen بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması da “cezamız, azabımız, yakalamamız” manalarına gelmektedir.(42) Yüce Allah kendi güç ve kudretinin başka hiçbir kuvvet tarafından alt edilemeyeceğini beyan ederek, bir taraftan Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verirken, diğer taraftan da başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün inkârcılara gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Suçlu ve günahkâr olanların bir kere kalemi kırılmaya görsün, artık onlarla ilgili kararı değiştirmek, ertelemek veya engellemek hiç kimsenin gücünde değildir.

ııı. Kıssaların Anlatılma Gerekçesi ve Vahiy

لَقَدْ كَانَ ف۪ي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ مَا كَانَ حَد۪يثًا يُفْتَرٰى وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْص۪يلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki onların kıssalarında, derin akıl sahipleri için bir ibret vardır. (Bu Kur’an, başkaları tarafından tasarlanıp) uydurulabilecek bir söz değildir. Ancak o, kendinden öncekileri onaylayan, her şeyin açıklaması olan (bir kitap)tır; iman eden toplum için bir rahmet ve bir rehberdir.”

Âyetteki لَقَدْ كَانَ lekad kâne ifadesi “muhakkak ki vardır”; ف۪ي قَصَصِهِمْ fî kasasihim ifadesi “onların kıssalarında”; عِبْرَة ‘ıbratün kelimesi “ibret, ders”; لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ liüli’l-elbâbi tamlaması “derin akıl ve izan sahipleri için”; مَا كَانَ mâ kâne fiili “(Kur’an) değildir”; حَد۪يثًا hadisen kelimesi “(şöyle) bir söz”; يُفْتَرٰى yüfterâ edilgen fiili “iftira edilebilir”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lâkin, ancak”; تَصْد۪يق tasdîka kelimesi “tasdik etmek(tir), tasdik(dir)”; الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ ellezî beyne yedeyhi ifadesi “onun ellerinin arasında olanı, kendisinden öncesindekini”; وَتَفْص۪يلَ ve tafsîle sözcüğü “ve açıklama(dır)”; كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması “her şeyin”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve bir hidayet, rehber(dir)”;وَرَحْمَةً ve rahmeten sözcüğü “ve rahmet(tir)”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavim, topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmakta olan” demektir.

Burada kıssaların anlatılma gerekçesi ve Kur’ân’ın çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ كَانَ ف۪ي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Şüphesiz ki onların kıssalarında, derin akıl sahipleri için bir ibret vardır.” Yüce Allah geçmiş peygamberlerin kıssalarında ve özellikle de bu sûrede işlenmiş olan Hz. Yûsuf’un kıssasında derin akıl ve sağduyu sahipleri için nice ibretler olduğunu beyan etmektedir(43) ki bu durum Yûsuf 12/7. âyetinde de dile getirilmektedir.

Kıssalar ve Kur’ân’da yer alma gerekçelerini Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detay vermeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kıssalar herhangi bir hikâye veya darb-ı mesel değillerdir. Onların anlatılma sebebi tarihi bilgiler vermek de değildir. Kıssalar mutlak surette yaşanmış gerçeklerdir ve her birinde aklını çalıştırmak isteyenler için sayısız dersler ve ibretler vardır.

Kur’ân’da altı kez(44) geçen عِبْرَة ‘ıbrah kelimesi “ibret, ders, delil, burhân” gibi anlamlar vermekte, kıssalar ve kâinat kitabından örnekler gibi Yüce Allah’ın örneğini verdiği hususlardaki kudretine işaret etmektedir.

Sâd 38/29’da da zikredildiği üzere اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması ise Kur’ân’da 16 kez(45) geçmektedir. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması “derin akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, içi çürük ve kof olmayanlar, aklı bir karış havada olmayanlar, sağlam özlü ve temiz akıllı kişiler, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar”(46) manasına gelmektedir.

Bu tamlama yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazen kıssaların peşinden gelir ki maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını öngörür; bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(47) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır.

2. مَا كَانَ حَد۪يثًا يُفْتَرٰى وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْص۪يلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “(Bu Kur’an, başkaları tarafından tasarlanıp) uydurulabilecek bir söz değildir. Ancak o, kendinden öncekileri onaylayan, her şeyin açıklaması olan (bir kitap)tır; iman eden toplum için bir rahmet ve bir rehberdir.” Burada vahyin önce ne olamayacağı, sonrasında ise ne olduğuyla ilgili bilgiler verilmektedir.

a) مَا كَانَ حَد۪يثًا يُفْتَرٰى “(Bu Kur’ân) uydurulabilecek bir söz değildir.” Özelde kıssaların, genelde ise vahyin uydurulabilir bir söz olamayacağı işte bu cümle ile ortaya konulmaktadır. Nitekim Yûnus 10/37’de de şöyle buyrulmaktadır: “Bu Kur’ân Allah’ın peşi sıra (varlıklar tarafın)dan uydurulabilecek (bir şey) değildir.” Yüce Allah Kur’ân’ın birileri tarafından tasarlanıp uydurulabilecek ve böylece Allah’a isnat edilebilecek bir kitap olmadığını beyan etmektedir. Bu ifade Kur’ân’ın Yüce Allah’tan başkasına isnat edilemeyeceğini, kullar tarafından uydurulamayacağını ve bir iftiraya konu edinilemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Yûnus 10/15-16. âyetlerde de dile getirildiği üzere, müşrikler Hz. Peygamber’den bu Kur’ân’dan başka bir metin getirmesini veya hiç olmazsa bir kısmını değiştirmesini istemişlerdi. Ancak bizzat Hz. Peygamber bunun mümkün olmadığını, sadece kendisine vahyedilene uymakta olduğunu, aksi takdirde isyana düşüp azaba uğratılmaktan korktuğunu, Yüce Allah’ın dilemesi durumunda onu okuyup aktarmasının bile mümkün olmadığını belirtmişti.

Kendileri vahyin kaynağını bir beşerle ilişkilendirdikleri için Kur’ân’ı bir insanın üretip söyleyebileceği kanaatini taşıyorlardı; hatta Yûnus sûresinin 20. âyetinde “Hz. Peygamber’e Rabbinden bir delil indirilseydi ya” diyerek bir mucize beklentisinde olduklarını ortaya koymuşlardı. İşte Yüce Allah bütün bu algıların bir anlamda cevabı olmak üzere, bu Kur’ân’ın insanlar veya mahlûkat tarafından tasarlanıp üretilebilecek, böylece de Yüce Allah’a isnat edilip iftira edilebilecek bir kitap olmadığını beyan etmiş olmaktadır.

b) وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ “Ancak (o) kendinden öncekini doğrulayandır.” Âyetteki تَصْد۪يق tasdîk kelimesi ve sonraki cümlelerdeki تَفْص۪يل tafsîl, هُدى hüden ve رَحْمَة rahmeten kelimeleri önceki cümledeki كَانَ kâne fiilinin haberi veya ilk haberine atıf olmaları nedeniyle fetha yani “üstün harekeli” konumundadırlar. Bu ifadenin aynısı Yûnus 10/37’de geçmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’ın özellikleri bağlamında “ilk” sıfat olarak onun kendinden önceki vahiyleri yani Tevrât, İncîl ve Zebûr gibi ilâhî kitapları tasdik edici olduğunu zikretmektedir.(48) Kur’ân’ın kaynağı nasıl ki Yüce Allah ise önceki vahiylerin kaynağı ve sahibi de elbette Yüce Allah’tır. Dolayısıyla vahiyler ve dolayısıyla peygamberler birbirlerinin reddiyecisi değil, onaylayıcısı ve koruyup kollayıcısıdırlar.

Burada mastar kalıbında olmak üzere tasdîk şeklinde geçse de bu kelimenin ism-i fâil kalıbı olan musaddık kelimesi Kur’ân’da 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(49) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(50) Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitaptır. Hz. Peygamber de önceki peygamberler zincirinin son halkasıdır.

c) وَتَفْص۪يلَ كُلِّ شَيْءٍ “Her şeyi açıklamasıdır.” Bu ifadenin anlam olarak benzeri Yûnus 10/37’de şu şekildedir: وَتَفْص۪يلَ الْكِتَابِ “Kitâb’ı açıklayandır.” Yüce Allah vahyin “ikinci” özelliğini “her şeyi açıklaması” şeklinde zikretmektedir. Kur’ân’ın bu özelliğiyle ilgili olarak A’râf 7/52’de şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki onlara, (engin) bilgiyle açıkladığımız bir kitap göndermiştik.” Benzer bir ifade ise Nahl 16/89’da “her şeyin beyanı, açıklaması” şeklinde yer almaktadır. Kur’ân’ın her şeyi açıklayıcılığı konusunu A‘râf 7/52’de ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

d) وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “İman eden toplum için bir rahmet ve bir hidâyettir.” Vahyin “üçüncü” ve “dördüncü” özelliği ise onun iman edenler için bir hidayet yani yol gösterici ve rahmet olduğudur. Bu konudaki detaylı bilgileri de A‘râf 7/52’de vermiştik. Önemine binaen ilgili bilgileri burada da vermek istiyoruz.

Yüce Allah kitabının gönderiliş gayesi ise “inanan bir toplum için hidayet rehberi ve rahmet vesilesi olmak” diye belirlemiştir. Anlaşılıyor ki yol arayanlar Kur’ân’a müracaat etmeli, onun yol göstericilik misyonundan yararlanmalıdır. Vahyin yol göstericiliği Bakara 2/2’de muttakilerle, Bakara 2/185 gibi âyetlerde ise bütün insanlarla ilişkilendirilmektedir.

Burada ilk muhataplar Mekkeli müşrikler olduğu için onların da inanmasını sağlamak amacıyla vahyin gönderiliş gayesi “mümin olmak isteyen topluluk için hidayet vesilesi” şeklinde de anlaşılabilir. Hem mümin olanlar, hem de mümin olmak isteyenler bu bağlamda maksat olmalıdır. Mümin olmak ne kadar mühim ise mümin kalmak da en az o kadar önemlidir. Bu nedenle maksadı iki türlü de anlayabiliriz.

Tefsîrimizin Birinci cildi Giriş bölümünde de ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân’ın çeşitli isimleri ve sıfatları vardır. Bunlardan birisi de hüdâ, yani hidayet kaynağı oluşudur. el-Hüdâ/hüdâ kelimesi Kur’ân’da 85 kez yer almakta ve bazı âyetlerde “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında Kur’ân’ın isimlerinden birisi olarak kullanılmaktadır.(51) Bakara 2/2 ve 185 gibi âyetlerde vahyin bu yönü açıkça vurgulanmaktadır. Bu manada Kur’ân bir yol haritasıdır. Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir.

Kur’ân’ın rahmet oluşu ise Yüce Allah’ın merhametinin tecellisi olarak kitabını indirmesi şeklinde belirlenmektedir. er-Rahmeh/rahmeh kelimeleri Kur’ân’da 114 kez geçmektedir. Kur’ân, “insanlığa ve kâinata merhameti tanıtan, ilâhî rahmetin tecellisi bir sesleniş” olduğu için bu kelime bazı âyetlerde Kur’ân’ın isimlerinden birisi olarak yer almaktadır.(52) Yûnus 10/57 meâlen şöyledir: “Ey insanlar! Size Rabbinizden bir öğüt, kalplerde oluşabilecek her tür (inançsızlık hastalıkları) için bir şifa, inananlar için de bir rehber ve rahmet gelmiştir.” Bu yönüyle Kur’ân, merhametin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah’ın insanlara merhamet ve rahmetinin sonucudur.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., II, 487.
• 2 - Râzî, age., XVIII, 223.
• 3 - Bakara 2/96; Nisâ’ 4/129; Tevbe 9/128; Yûsuf 12/103; Nahl 16/37. 4 - Zemahşerî, age., II, 488; Râzî, age., XVIII, 223. 5 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 6 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Bakara 2/96 Nisâ 4/129 Tevbe 9/128 Yûsuf 12/103 Nahl 16/37 Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24 Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 7 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 8 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 9 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 10 - Semerkandî, age., II, 221.
• 11 - Âl-i İmân 3/146; Yûsuf 12/105; Hacc 22/45, 48; ‘Ankebût 29/60; Muhammed 47/13; Talâk 65/8.
  • Âl-i İmrân 3/146 Yûsuf 12/105 Hacc 22/45 Hacc 22/48 ‘Ankebût 29/60 Muhammed 47/13 Talâk 65/8
• 12 - Semerkandî, age., II, 221; Taberî, age., XIII, 76; Zemahşerî, age., II, 488.
• 13 - Taberî, age., XIII, 76; Zemahşerî, age., II, 488; Râzî, age., XVIII, 224.
• 14 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 15 - Taberî, age., XIII, 79; Râzî, age., XVIII, 224.
• 16 - Semerkandî, age., II, 221; Taberî, age., XIII, 79; Zemahşerî, age., II, 488.
• 17 - Semerkandî, age., II, 221; Taberî, age., XIII, 79.
• 18 - En‘âm 6/59; A‘râf 7/187-188; Enbiyâ’ 21/109; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42-44.
  • En‘âm 6/59 A‘râf 7/188 Enbiyâ 21/109 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/44
• 19 - Semerkandî, age., II, 221; Taberî, age., XIII, 80; Zemahşerî, age., II, 489.
• 20 - Esed, age., s. 480; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 338. 21 - Zemahşerî, age., II, 489.
• 22 - Taberî, age., XIII, 80. 23 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 24 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 25 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 26 - Yûsuf 12/109; Nahl 16/43; Enbiyâ’ 21/7, 25. 27 - Taberî, age., XIII, 80; Zemahşerî, age., II, 489.
  • Yûsuf 12/109 Nahl 16/43 Enbiyâ 21/7 Enbiyâ 21/25
• 28 - Taberî, age., XIII, 80; Zemahşerî, age., II, 489. 29 - Semerkandî, age., II, 222; Taberî, age., XIII, 80; Zemahşerî, age., II, 489; Râzî, age., XVIII, 226. 30 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7; Fussılet 41/14.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 Fussilet 41/14
• 31 - Bakara 2/213; Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24. 32 - Nisa 4/163, 164; Mü’min 40/78.
  • Bakara 2/213 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24 Nisâ 4/163 Nisâ 4/164 Mü'min 40/78
• 33 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 34 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 35 - A‘râf 7/176; Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Hâkka 69/12; Nâzi‘ât 79/26. 36 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 A‘râf 7/176 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Hâkka 69/12 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 37 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138;
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 38 - Nûh 71/24-28. 39 - Sâffât 37/139-148.
  • Nûh 71/28 Sâffât 37/148
• 40 - Semerkandî, age., II, 222; Taberî, age., XIII, 87; Zemahşerî, age., II, 490. 41 - Semerkandî, age., II, 222; Taberî, age., XIII, 87; Zemahşerî, age., II, 490.
• 42 - Semerkandî, age., II, 223; Taberî, age., XIII, 89.
• 43 - Semerkandî, age., II, 223; Taberî, age., XIII, 90.
• 44 - Âl-i İmrân 3/13; Yûnus 12/111; Nahl 16/66; Mü’minûn 23/21; Nûr 24/44; Nâzi‘ât 79/26. 45 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/100; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 46 - Yazır, age., V, 108.
  • Âl-i İmrân 3/13 Yûsuf 12/111 Nahl 16/66 Mü'minûn 23/21 Nûr 24/44 Nâzi‘ât 79/26 Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/100 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10
• 47 - Âl-iİmrân 3/190.
  • Âl-i İmrân 3/190
• 48 - Semerkandî, age., II, 223; Taberî, age., XIII, 90. 49 - Bakara 2/41, 97; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 50 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/97 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 51 - Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/43, 57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13. 52 - En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Kasas 28/43; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/97 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/43 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Kasas 28/43 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20