Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 31-46. âyetlerinde zatının kudretini, kararlarının kesin olduğunu, putların çaresizliğini ve güçsüzlüğünü, vahyin meydan okuyuculuğunu, inkârcılıkta kararlı olanlar üzerinde ısrar etmemek gerektiğini, insanların kendi yaptıklarının karşılığını göreceklerini dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudretini İtiraf

Yüce Allah, sûrenin 31-33. âyetlerinde insanları gökten ve yerden rızıklandıranın, kulaklara ve gözlere sahip kılanın, ölüden diriyi, diriden ölüyü çıkaranın ve bütün işleri idare edenin kim olduğunun sorulması halinde müşriklerin cevabının “Allah” olacağını bildirmekte, duyarlı davranmamalarını kınamakta, Rab oluşunun gerçek olduğunu, haktan başka şeylerin sapkınlık olacağını, savrulmamak gerektiğini, nihayet yoldan çıkanların iman etmeyeceklerini, dolayısıyla onlara azap sözünün gerçek olacağını beyan etmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Kâinata Hükümran Oluşu

قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ اَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَمَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَمَنْ يُدَبِّرُ الْاَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللّٰهُ فَقُلْ اَفَلَا تَتَّقُونَ “De ki: ‘Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Veya işitme (duyu)suna ve gözlere kim hâkim bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim yönetiyor?’ Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) olmayacak mısınız?”

Âyettekiقُلْ kul emri “de ki”; مَنْ يَرْزُقُكُمْ men yarzukuküm sorusu “sizi kim rızıklandırıyor”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yükseklerden”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerden”;اَمَّنْ يَمْلِكُ emmen yemlikü ifadesi “yoksa kim sahip kılıyor”; السَّمْع es-sem‘a kelimesi “işitme organına”; وَالْاَبْصَارَ ve’l-ebsâra sözcüğü “ve gözlere”; وَمَنْ يُخْرِجُve men yuhricu sorusu “kim çıkarıyor”; الْحَيّ el-hayye kelimesi “sağ olanı, diri olanı”; مِنَ الْمَيِّتِ mine’l-meyyiti sözcüğü “ölüden, ölü olandan”; وَيُخْرِجُ ve yuhricu fiili “ve yine (kim) çıkarıyor”; الْمَيِّت el-meyyite kelimesi “ölüyü”; مِنَ الْحَيِّ minme’l-hayyi ifadesi “diriden”;وَمَنْ يُدَبِّرُ ve men yüdebbiru sorusu “ve kim idare ediyor”; الْاَمْر el-emra kelimesi “işi, durumu”;فَسَيَقُولُونَ fe seyekûlûne fiili “ileride diyecekler ki”; اللّٰهُ allâhu lafzı “Allah”; فَقُلْ fe kul emri “de ki”; اَفَلَا تَتَّقُونَ efelâ tettekûne ifadesi ise “takvalı, duyarlı olmuyor musunuz” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’ı kabul etmelerine rağmen sorumlu davranmamaları ve tutarsızlıkları gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ اَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَمَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَمَنْ يُدَبِّرُ الْاَمْرَ “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Veya işitme (duyu)suna ve gözlere kim hâkim bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim yönetiyor?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış olarak belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır.

Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Ancak konunun en detaylı örneği yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer almaktadır. Benzer içerikte yaratıcının kim olduğuyla ilgili sorunun cevabını Yüce Allah’ın verdiği başka örnekler de En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16, Sebe’ 34/24 ve Mü’min 40/16. âyetlerdir.

a) قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor?” Bu sorunun bir benzeri Sebe’ 34/24’te de yer almaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’in Mekkeli müşriklere bazı sorular sormasını istemekte ve konuyu inkârcılar da dâhil insanların rızıklandırılmasıyla ilişkilendirmektedir. Gökten yağmurlar yağdırarak, topraktan da bitkiler ve ürünler yetiştirerek bütün insanları ve canlıları kimin rızıklandırdığı sorunun ilk cümlesi olarak belirlenmektedir.

Yağan yağmuru kimin yarattığı, o yağmurun toprağın altındaki tohumlarla nasıl karıştığı, tohumun bitkiye, bitkinin çiçeğe, çiçeğin meyveye ve ürüne nasıl dönüştüğü gibi konular esasında bu sorunun kapsamında yer almaktadır.

Şüphe yok ki Yüce Allah burada müşriklere soru sorarken önce gözlemledikleri dış dünyayı, yani âfâkı “ufukları” düşünmelerini istemekte, ardından da sözü enfüse yani “kendi vücut organları”na getirmektedir. Bu arada âyette يَرْزُقُ yarzuku “rızık vermek” manasına gelen fiilin kullanılması, devam eden cümle gereği hem maddi hem de manevi boyutun düşünülmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

b) اَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ “Veya işitme (duyu)suna ve gözlere kim hâkim bulunuyor?” Bu ifade “bunları sizin için ve sizin vücutlarınızda yaratan kimdir?” manasına gelebileceği gibi,(1) insanlarda yaratılan bu nimetlerin gerçek sahibinin, can ve ruh vererek kullanım imkânlarını sunanın kim olduğu şeklinde de anlaşılabilir. Yüce Allah insanoğluna verdiği ve dış dünyada olup bitenlerle ilgili bilgi edinmede en önemli organlardan ikisini gündeme getirmektedir.

Bu bağlamda السَّمْع es-sem‘ denen “işitme organı” ile الْاَبْصَار el-ebsâr denen “gözler” zikredilmektedir. İşitmenin tekil, gözlerin çoğul getirilmesinin muhtemel sebebi, görme ile elde edilen bilgilerin çok daha fazla oluşu olabilir. Yüce Allah varlığını haykıran, sanattaki erişilmezliğini ortaya koyan, buyruklarını işittiren, hakikatlerin görünmesini sağlayan bu organları insanoğluna kimin verdiğini sormaktadır.

c)وَمَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ “Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor?” “Ölüden dirinin, diriden de ölünün çıkartılması”yla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(2) Yüce Allah bu ifadesiyle insanların her gün ve her an gözlemledikleri bir hakikati hatırlatmakta, ölüden diriyi, diriden de ölüyü kimin çıkardığını sormaktadır. Bitkilerde daha dün yokken bugün varlık alanına girenlerden, bugün varken yarın ölüp giden bitkilere, hayvanlara ve insanlara varıncaya kadar muhteşem bir dönüşümün yaşandığını beyan etmektedir.

Kâinatta her an bir diriliş yaşanırken aynı zamanda bir de ölüm meydana gelmekte, harika bir düzen bu şekilde varlığını sürdürmektedir. Yâsîn 36/33-34’te de geçtiği gibi ölü gibi duran toprağın yeşertilerek diriltilmesi, ayrıca ölü gibi duran sperm ve yumurtadan insanın ve diğer canlıların yaratılması “ölüden diriyi çıkarmanın” örnekleri arasında yer almaktadır.

Bu arada Kehf 18/45, Hacc 22/5, Zümer 39/21 ve Hadîd 57/20’de de geçtiği üzere, canlı ve yeşil bitkilerin sararıp solması, sonunda kuruyup çerçöp haline gelmesi, insanların ve diğer canlıların yaşamaktayken bir anda ölüp gitmeleri de “diriden ölüyü çıkarmanın” yaşanan sayısız örnekleridir.

Yüce Allah’ın soruya konu edindiği bu cümlenin mecaz olarak “kâfirden mümini, müminden de kâfiri kimin çıkardığı” noktasında bir anlam boyutu da elbette vardır. İlk anlam öncelikli tercihimiz olsa da bazı müfessirlerimizin bu anlam boyutuna da dikkat çektiklerini bu vesileyle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.(3)

d) وَمَنْ يُدَبِّرُ الْاَمْرَ “(Her türlü) işi kim yönetiyor?” “İşlerin idare edilmesi”yle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(4) Secde 32/5’teki kullanımdan hareket ederek, bütün bu işlerin gökten yeryüzüne kadar bütün mahlûkatı içerdiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah verdiği bu örneklerden hareket ederek kapsamı çok daha genişletmekte ve bu çerçevede düşünülmesini istemekte, “bütün bu işleri kimin idare etmekte olduğunu müşriklere ve bütün inkârcılara sordurmaktadır. Tabir caizse, iğneden ipliğe, zerreden kürreye kâinattaki bütün işleyişi kimin yarattığını, kimin idare ettiğini, otorite ve hükümranlığın kimin elinde ve kontrolünde bulunduğunu sormaktadır. İşte bütün bu soruların cevabı ise devam eden cümlede şu şekilde zikredilmektedir:

2. فَسَيَقُولُونَ اللّٰهُ فَقُلْ اَفَلَا تَتَّقُونَ “Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) olmayacak mısınız?” Âyetin bu kısmında iki noktaya dikkat çekilmektedir:

a) فَسَيَقُولُونَ اللّٰهُ “Hemen ‘Allah’ diyecekler.” Bu itirafın benzerleri konunun işlendiği Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38, Zuhruf 43/9 ve 87’de de yer almaktadır. En‘âm 6/12’de ise aynı cevabı Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e verdirttiği görülmektedir. Yüce Allah inkârcılara sordurduğu bu soruların cevaplarının hemen verileceğini, düşünmeye bile kalmayacağını, çünkü apaçık hakikatler üzerinde düşünülmesinin bir anlamının bulunmadığını ortaya koymaktadır.

Bu nedenle, فَسَيَقُولُونَ fe seyekûlûne ifadesinin başına ta‘kîbiyye manası veren fâ/fe edatı getirilmiştir. İşte bu soruların cevabı olarak müşriklerin hiç düşünmeden hemen “bütün bunları Allah yapıyor” cevabını vereceklerini haber vermektedir. Şirkin tabiatı budur. Şirk, bir hak-bâtıl şirketidir. İster hak bâtıla, isterse bâtıl hakka karışsın, sonuç hep aynıdır. Çünkü hak bu şekilde safiyetini yitirmiş olur.(5)

b) فَقُلْ اَفَلَا تَتَّقُونَ “De ki: (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) olmayacak mısınız?” Yüce Allah müşriklerin bu ani ve doğru cevabının arkasından, yine hiç zaman kaybetmeden kendilerine “Öyle ise (neden O’nu gazaplandırmaktan) korunmuyorsunuz?” şeklinde bir soru daha sorulmasını Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Burada geçen تَتَّقُونَ tettekûne “muttaki olmak” fiili “korunmak, sakınmak, duyarlı olmak, sorumlu davranmak, sorumluluğunu bilmek” manalarına gelmektedir. İlk muhataplar müşrikler olduğu için onların korunmaları istenen konu “putlara tapınmaları, onları Allah’a aracı edinmeleri ve büyük bir kısmının da mahşerdeki hesaba inanmamaları”dır. Elbette böyle korkunç bir kabahatin sahipleri bundan uzaklaşmaları için uyarılmaktadır.

İşte sorulan bütün bu ve benzer sorulara olumlu ve doğru cevap veren müşriklerin şirke bulaşmış inançları ve uygulamaları Yüce Allah tarafından şiddetle reddedilmekte, sahipleri eleştirilmekte ve dolaylı olarak sorumlu davranmaya davet edilmektedirler. Önceki cümlelerde olduğu gibi bu kınama ifadesinin benzerleri Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63 ve Lokmân 31/25’te de zikredilmektedir.

ıı. Hakikatin Zıddının Sapkınlık Oluşu

فَذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ اِلَّا الضَّلَالُ فَاَنّٰى تُصْرَفُونَ “İşte O, sizin gerçek Rabbiniz olan Allah’tır. Artık gerçek(ler)den sonra sapkınlıktan başka ne kalır ki! Nasıl da (sapkınlığa) döndürülüyorsunuz!”

Âyetteki فَذٰلِكُمُ fe zâliküm kelimesi “işte sizin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz(dir)”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “hak(tır), gerçek(tir)”;فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ fe mâzâ ba‘de’l-hakkı sorusu “haktan, gerçekten sonra ne kalır”;اِلَّا الضَّلَالُ ille’d-dalâlü istisnası “sapkınlıktan başka”;فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nasıl da”; تُصْرَفُونَ tusrafûne edilgen fiili ise “döndürülüyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tevhide vurgusu ve inkârcıların sapkınca tutumları gündeme getirilmektedir.

1.فَذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ اِلَّا الضَّلَالُ “İşte O, sizin gerçek Rabbiniz olan Allah’tır. Artık gerçek(ler)den sonra sapkınlıktan başka ne kalır ki!” Yüce Allah önceki âyette kudretinin erişilmezliğini müşriklerin de itiraf edeceğini haber verdikten sonra, benzer bütün soruların cevabının da kendi kudreti dâhilinde düşünülmesi gerektiğini beyan etmektedir.

a) فَذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ “İşte O, sizin gerçek Rabbiniz olan Allah’tır.” Yüce Allah kendi zatıyla ilgili olarak allâh lafzını kullanmanın yanında iki de sıfatını dile getirmektedir ki bunların ilki rabb, diğeri de el-hakk’tır.

ı. Rabb sıfatı Yüce Allah’ın bütün kullarını sahipleneceğini, tevbe etmeleri durumunda müşrikleri de koruyup kollayacağını ifade etmek istemektedir. Özellikle رَبُّكُم rabbuküm tamlamasındaki küm zamirinin ilk muhataplar olarak müşrikleri içerdiği düşünüldüğünde bu yaklaşımımızın doğru olduğu anlaşılacaktır. Bu ifade ve benzerleri En‘âm 6/102, Yûnus 10/3, 32, Fâtır 35/13, Zümer 39/6, Mü’min 40/62, 64 ve Şûrâ 42/10’da yer almaktadır.

ıı. Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(6) Bu sıfat Yüce Allah’ın hak ve hakikatin kaynağı ve yaratıcısı olduğunu, her söyleminin gerçeği yansıttığını, ilke ve prensiplerinde polemiğe yer olmayacak şekilde net mesajlar içerdiğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah şirk hastalığına tutulmuş kişilere hem rabb, hem de el-hakk sıfatıyla seslenmekte ve başka varlıklara ilahlık veya aracılık isnadının korkunç bir yanlış olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

b) فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ اِلَّا الضَّلَالُ “Artık gerçek(ler)den sonra sapkınlıktan başka ne kalır ki!” Yüce Allah kendindan başkasının ilah edinilmesini hakkın karşısındaki bâtılla, yani sapkınlıkla karşılamaktadır; âyetteki ilk mesaj budur. Ancak bu mesajın tek olması zorunlu değildir. Bizce Yüce Allah’ın hak oluşu gibi kelamının da eşsiz oluşu hakkında da âyette bir mesaj vardır.

Yüce Allah önceki cümlede yer verdiği el-hakk sıfatını burada vahyi için kullanmakta ve vahyin ötesinde geride sapkınlıktan başka bir şeyin kalmayacağını ortaya koymaktadır. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr, yani “vurgulu ifade tekniklerinden birisi” olduğu için bu anlam kaçınılmazdır.

Kur’ân, “gerçeği getiren ve gerçeği temsil eden” bir kitaptır.(7) “Hakk’tan öte geriye dalalet kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu açık bir gerçektir. Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır. Bir ismi de el-Hakk olan Yüce Allah, el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, gönderdiği ilâhî mesajlarla hayatı düzenlemenin önemini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır.

En‘âm 6/153’te şöyle buyurulmaktadır: “İşte benim dosdoğru yolum budur; ona uyun; (sakın) başka yollara uymayın; (çünkü o yollar) sizi (Allah)’ın yolundan ayrı düşürür. (Allah) bunları size takvâ sahibi (yani duyarlı) olmanız için emretmiştir.” Demek ki Kur’ân’ın prensipleri dosdoğru yolu gösteren tek rehberdir.

İsrâ’ 17/9’da sözü edilen “Kur’ân’ın akvam oluşu, yani tek hakikat yoluna ulaştırıcılığı” ile Câsiye 45/29’da geçen “Kur’ân’ın gerçeği konuşması” ifadesi esasında bu hakikatı göstermeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’ın el-Hakk ismiyle söylenmek istenen şudur: Hakka ve hakikate ulaşmanın tek yolu Kur’ân’dan geçmektedir; başka yollar birer çıkmaz sokaktır.

2. فَاَنّٰى تُصْرَفُونَ “Nasıl da (sapkınlığa) döndürülüyorsunuz!” Benzerleri Zümer 39/6 ve Mü’min 41/69’da da geçen bu ifade “Neden Allah’a ortak koşmaktan hâlâ vazgeçmiyorsunuz?”, “Öyleyse nasıl Hakk’tan sapıklığa çevriliyorsunuz?”, “O halde nasıl yüz dönüp çekiliyorsunuz?”, “O halde nasıl olup da döndürülüyorsunuz?”, “O halde hakikati nasıl gözardı edebiliyorsunuz?”, “Buna rağmen nasıl oluyor da (hakikate) böylesine mesafeli durabiliyorsunuz?” şeklinde de yorumlanmaktadır.(8) Maksat müşriklerin haktan sapkınlığa, tevhidden şirke, saadetten azgınlığa savrulmalarının kınanmasıdır.(9)

ııı. Yüce Allah’ın İnkârcılara Karşı Ezelî Kararı

كَذٰلِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذ۪ينَ فَسَقُوٓا اَنَّهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “İşte böylece Rabbinin “Onlar inanmazlar” şeklinde yoldan çıkanlar hakkındaki sözü gerçekleşmiş oldu.”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; حَقَّتْ hakkat fiili “gerçekleşti”; كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetu rabbike tamlaması “senin Rabbinin kelimesi, sözü”; عَلَى الَّذ۪ينَ فَسَقُوا ‘alellezîne fesekû ifadesi “yoldan çıkanlarla ilgili, yoldan çıkanlar hakkında”;اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yu’minûne fiili ise “inanmazlar” demektir.

Burada iman etmeyenlerle ilgili olarak azap sözünün gerçekleşmiş olacağı gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması(10) “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(11) Bu tamlamanın aslında “azap kelimesi, azap sözü” manasına geldiği de diğer âyetlerde görülmektedir.(12) Bu ifadeyi Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de, şirkte ve inkârcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz.

Yüce Allah hem kâinat kitabından hem insan kitabından hem de gönderdiği ilâhî hakikatlerin yer aldığı vahiy kitabından yaptığı onca bilgilendirmeye, ibret içerikli sunumlara rağmen yoldan çıkmaya karar verenlerin iman etmeyecekleri şeklindeki sözünün gerçekleştiğine dikkat çekmektedir. Bakara 2/6, Enfâl 8/55, Yâsîn 36/7, 10 gibi pek çok âyette de belirtildiği gibi, Yüce Allah yaptığı bütün bilgilendirmelere ve sunduğu sayısız imkâna rağmen inkâra şartlanmış insanların iman etmeyeceğini haber vermektedir. İşte bu hususun bir örneğini de yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda görmekteyiz.

“Allah’ın yoldan çıkanlarla ilgili ‘inanmazlar’ kelimesi gerçekleşmiştir” ifadesi, bunun kesinlikle bir alınyazısı veya yazgı/kader olduğu manasına gelmemektedir. Yüce Allah Şems 91/8’deki beyanına göre kullarının fıtratına fücûr ve takvâ yeteneği yerleştirmiş, ancak bazı insanların fücûr kısmına yatırım yapacağını, İblis’in yolunu izleyeceğini de bildiğini haber vermektedir.

O’nun bilgisi elbette olayın o şekilde meydana gelmesinin gerekçesi değildir. Zira Yüce Allah herkese fıtrat, vicdan, akıl ve irade vermiş, onlara gerçeği tebliğ edip örneklik oluştursun diye peygamber görevlendirmiş ve apaçık kitaplar göndermiştir.

Bütün bunlar onun fıtratına ve vicdanına hitap etmesine rağmen, Yüce Allah kötülüğe ve inkâra şartlanmış insanların inanmayacağını ezeli ilmiyle bilmektedir. Ancak insanoğlu Yüce Allah’ın kendileriyle ilgili neyi bildiğini bilemeyeceği için, davranışlarını Yüce Allah’ın bilgisine göre değil, bilgilendirmesine göre yapmalıdırlar. Zaten âyette geçen الَّذ۪ينَ فَسَقُوا ellezîne fesekû “yoldan çıkanlar” ifadesi insanların iradelerine bağlanmakta ve yoldan çıkmayı kendilerinin istediğini, üstelik bunda ısrarcı olduklarını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah’ın bilgisinin gerçekleştiği bu inançsızlar üzerine azap sözünün de gerçek olacağı ise A‘râf 7/18, Yûnus 10/96, Hûd 11/119, İsrâ’ 17/63, Secde 32/13, Yâsîn 36/7, Sâd 38/85, Zümer 39/19, 71 ve Mü’min 40/6 gibi âyetlerde beyan edilmektedir.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Putların Çaresizliği

Yüce Allah, sûrenin 34-36. âyetlerinde putların yaratmayla ve diriltmeyle ilgili güçlerinin bulunmadığını, bütün bunları kendisinin yapabildiğini, dolayısıyla insanların gerçeklerden savrulmamaları gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, hakka hidayet edenin putlar değil, kendi zatı olduğunu, bu nedenle hidayet edene tâbi olunması gerektiğini, çünkü diğerlerinin kendilerine yol gösterilmedikçe kendi yollarını dahi bulmayacaklarını, artık bu şekilde yanlış hüküm vermemelerinin zorunlu olduğunu dile getirmektedir.

Daha sonra, müşriklerin büyük çoğunluğunun zandan başka bir şeye uymadıkları, zannın da gerçeklerden herhangi bir şeyi karşılamadığı, Yüce Allah’ın insanların yapıp ettiği her ne varsa onları hakkıyla bildiği haber verilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Yaratıcılığı ve Dirilticiliği

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ مَنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ قُلِ اللّٰهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “De ki: ‘(Allah’a) ortak koştuklarınız arasında (yoktan) yaratmayı başlatacak, sonra onu (tekrar) iade edebilecek biri var mı?’ De ki: Allah (yoktan) yaratmayı başlatır; sonra onu (tekrar) iade eder. Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ hel min şürakâiküm sorusu “ortaklarınızdan herhangi biri var mı”; مَنْ يَبْدَؤُا men yebdeu ifadesi “başlamakta olan”; الْخَلْق el-halka kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُع۪يدُهُ yu‘îdühû fiili “onu yeniden yaratmaya”; قُلِ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah (var, başkası yok)”; يَبْدَؤُا yebdeü fiili “başlar, başlatır”; الْخَلْق el-halka kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُع۪يدُهُ yu‘îdühû fiili “onu yeniden yaratmaya”;فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nasıl da”; تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili ise “çevriliyorsunuz” demektir.

Burada sûrenin 31. âyetinde dile getirilen ve cevabı müşriklerden beklenen soruların zıddına bu defa En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16 gibi âyetlerde de olduğu gibi sorunun da cevabın da Yüce Allah tarafından dile getirildiği bir konu gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ مَنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ “De ki: (Allah’a) ortak koştuklarınız arasında (yoktan) yaratmayı başlatacak, sonra onu (tekrar) iade edebilecek biri var mı?” Yüce Allah müşriklere hitap etmekte, kendisine ortak koştukları arasından bir yaratığı ilk defa yaratmaya başlayan, sonrasında da bunu sürekli devam ettirebilen birinin olup olmadığını sormaktadır ki soru biçimi böyle birinin olmadığını ortaya koymaktadır.

a) Fâtır 35/3’te de benzeri bulunan bu tür soru cümlelerinde soruya konu edilen şeyin kesinlikle olmadığı, bunun tersinin doğru olduğu manası muhataba öğretilmek istenmektedir. Zaten devam eden cümlede sorunun cevabı yine Yüce Allah üzerinden verilmektedir. Çeşitli âyetlerde geçtiği gibi, meydan okuma veya bir şeylerin getirilmesi şeklindeki istekler, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Bazı âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(13)

b) Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bana gösterin bakalım, onlar (putlar) yeryüzünden neyi yaratmışlar; yoksa onların gökler(in yaratılışıyla) ilgili herhangi bir ortaklığı mı varmış!” Ra‘d 13/16’da da konuyla ilgili beyanlar vardır. Bu âyetlerde de öncekine benzer bir meydan okuma yer almakta, gökler ve yerle ilgili bir detaya girilmektedir. Benzer bir soru Tûr 52/36’da “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı” şeklinde inkârî bir kalıpta getirilmektedir.

A‘râf 7/191 ve Furkân 25/3’te de beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın dışında her şey yaratılmıştır. Müşriklerin ortak koştukları da bu bağlamda yaratılmış şeyler oldukları için, onların hiçbir şekilde ilâh olamayacağı, hiçbir şey yaratamayacakları beyan edilmiş olmaktadır. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/111’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, âcizlikten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir.” Demek ki Yüce Allah’ın kâinatın idaresinde hiçbir ortağı yoktur.

c) Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûrenin dördüncü âyetinde de açıkladığımız gibi kâinatı nasıl ki bir süreç halinde yarattıysa, bu sünnetine uygun olarak insanı da bir süreç halinde yaratmaya başladığını haber vermektedir. Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(14) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(15) Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen يَبْدَؤُا yebdeü, bedee fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki يُع۪يدُ yu‘îdü fiili hem bu dünyada yaratılışın devamını, hem de öbür âlemde yaratılışın iade edildiği, yani insanların yargılanmak için diriltilmesi anlamını içermektedir.

2. قُلِ اللّٰهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “De ki: Allah (yoktan) yaratmayı başlatır; sonra onu (tekrar) iade eder. Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!” Yüce Allah sorduğu sorunun cevabını bizzat kendisi vermekte ve ilk defa yaratmaya başlayanın da yaratılışı hem dünyada devam ettirenin hem de mahşerde yeniden diriltmeyi başarabilecek olanın kendisi olduğunu beyan etmektedir.

a) قُلِ اللّٰهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ “De ki: Allah (yoktan) yaratmayı başlatır; sonra onu (tekrar) iade eder.” Âyette yaratılmaya başlanmasından söz edilen şey için الْخَلْق el-halk kelimesi kullanılmaktadır. Muhatap insan olduğu ve ilk muhataplar da mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ettikleri için söz konusu kelimeden maksadın insanoğlunun dünyada yaratılmasıyla mahşerdeki diriltilmesi olduğu öncelikli ihtimaldir.(16) Ancak maksadı mutlak anlamda ele alıp ilgili kelimenin bütün mahlûkat ve dolayısıyla hayat manasına geldiği de elbette söylenebilir.(17) Bu durumda yaratılışın iadesi dünyadaki sürekli yaratılıştır; konunun âhiret boyutu ikinci plandadır.

b) فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!” Yüce Allah dile getirdiği bu ve benzer soruların cevabını bazen 31. âyette de geçtiği gibi muhataplara verdirmektedir; bazen de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi kendisi vermektedir. Esasında yoktan yaratma noktasında etkin tek gücün Yüce Allah olduğunu kabul eden müşrikler konu risalet, vahiy ve âhiret olunca inkâra saplanmaktalardı. İşte bu hususa dikkat çekmek üzere Yüce Allah âyetin sonunda “Nasıl da yoldan saptırılıyorsunuz!” buyurarak müşrikleri kınamaktadır.

Fâtır 35/3’te de geçtiği üzere, buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılmalıdır: “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!”

“Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen bu fiil, “yalanlamak” manasında yorumlanmaktadır. Buna göre cümlenin manası, “Allah’tan başkasının hiçbir şey yaratamadığını bilmenize rağmen neden yalanlıyorsunuz?”(18) şeklini almaktadır. Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte,(19) muhatapların inkârcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve müğnafıkları olduğu görülmektedir.

Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(20) Bu durumda cümleye “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorsunuz!” manası verilebilir. Buradaki تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak, “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorsunuz” şeklinde de anlaşılabilir.

Yûnus 10/31’de “gökten ve yerden size kim rızık veriyor” diye onlara sorulduğunda “Allah rızıklandırıyor” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Bu itirafa rağmen, nasıl oluyor da hakikati kabulden döndürüldükleri, gerçeklerden savruldukları ve Allah’a kulluktan ayrılıp şirke bulaştıkları soruya konu edinilmekte, “hayret ki ne hayret” manası kast edilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Hidayet Ediciliği

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ مَنْ يَهْد۪يٓ اِلَى الْحَقِّ قُلِ اللّٰهُ يَهْد۪ي لِلْحَقّ اَفَمَنْ يَهْد۪يٓ اِلَى الْحَقِّ اَحَقُّ اَنْ يُتَّبَعَ اَمَّنْ لَا يَهِدّ۪يٓ اِلَّآ اَنْ يُهْدٰى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ “De ki: ‘Ortak koştuklarınızdan gerçeğe ulaştıracak olan var mı?’ De ki: Allah gerçeğe ulaştırır. Gerçeğe ulaştıran mı uyulmaya daha layıktır; yoksa hidayet verilmedikçe kendi kendine doğru yolu bulamayan mı? Ne oluyor size? Nasıl (böyle) hükmediyorsunuz?”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ hel min şürakâiküm sorusu “ortaklarınızdan herhangi biri mi var”;مَنْ يَهْد۪ي men yehdî sorusu “kim hidayete erdirecek, yol gösterecek”;اِلَى الْحَقِّ ile‘l-hakkı kelimesi “hakka, gerçeğe”; قُلِ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet eder”;لِلْحَقّ li’l-hakkı ifadesi “hakka, gerçeğe”; اَفَمَنْ يَهْد۪ي efemen yehdî sorusu “hidayet eden kişi mi”;اِلَى الْحَقِّ ile‘l-hakkı kelimesi “hakka, gerçeğe”; اَحَقّ ehakku sözcüğü “daha layık(tır)”;اَنْ يُتَّبَعَ en yuttebe‘a edilgen fiili “tâbi olunmaya, uyulmaya”;اَمَّنْ لَا يَهِدّ۪يٓ emmen lâ yehiddî sorusu “yoksa hidayet edemeyen kişi mi”;اِلَّآ اَنْ يُهْدٰى illâ en yühdâ istisnası “hidayete erdirilmekten başka (çaresi ve imkânı olmayan mı)”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “size ne oluyor?”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; تَحْكُمُونَ tahkümûne fiili ise “hüküm veriyorsunuz” demektir.

Burada önceki âyette de olduğu gibi hidayetle ilgili bir soru sorulmakta, cevabı verilirken bir mukayese yapılmakta, sonunda inkârcıların yanlış hükümleri gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَآئِكُمْ مَنْ يَهْد۪يٓ اِلَى الْحَقِّ قُلِ اللّٰهُ يَهْد۪ي لِلْحَقّ “De ki: ‘Ortak koştuklarınızdan gerçeğe ulaştıracak olan var mı?’ De ki: Allah gerçeğe ulaştırır.” Yüce Allah müşriklere aynı şekilde bir soru daha sordurmakta ve cevabı yine kendisi vermektedir. Bu defa konu hakka hidayet etmek, hakka rehberlik yapmak şeklinde belirlenmektedir.

Âyette geçen يَهْد۪ي yehdî fiilleri “yol göstermek, hidayete erdirmek” manasına gelmektedir. Önceki âyette olduğu gibi bu sorunun da cevabı elbette beklenmemekte, sadece Yüce Allah’ın vereceği cevaba dikkatler çekilmek istenmektedir. İnançlı inançsız herkes bilir ki hakka götürecek yolu elbette sadece Yüce Allah belirleyebilir ve dileyen insanları o yola sadece O ulaştırabilir.

Yûnus sûresinin 31. âyetinde de geçtiği gibi müşrikler insanlara işitme ve görebilme imkânı verenin Yüce Allah olduğunu itiraf ettiklerine göre, burada da farklı bir varlıktan elbette söz edilemez. Bu nedenle, hakka ve hakikate eriştirecek olan kudretin Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Hidayet edenin Yüce Allah olduğu Hz. İbrâhim’in,(21) Hz. Mûsâ’nın(22) ve Hz. Muhammed’in(23) dilinden de ortaya konulmakta, bunun evrensel bir hakikat olduğu dile getirilmektedir.

2. اَفَمَنْ يَهْد۪يٓ اِلَى الْحَقِّ اَحَقُّ اَنْ يُتَّبَعَ اَمَّنْ لَا يَهِدّ۪يٓ اِلَّآ اَنْ يُهْدٰى “Gerçeğe ulaştıran mı uyulmaya daha layıktır; yoksa hidayet verilmedikçe kendi kendine doğru yolu bulamayan mı?” Yüce Allah bu cümlede bir mukayese yapmakta ve herkese hatta her varlığa hidayet eden kendisinin mi yoksa başkası tarafından yol gösterilmedikçe kendi yolunu bile bulamayacak acizlikteki varlıkların mı takip edilmeye, kendilerine tâbi olunmaya daha layık olduklarını sormaktadır.

Âlimlerimiz burada geçen ve aslı yehtedî olan يَهِدّ۪ي yehiddî fiilinin altı değişik şekilde okunabileceğini beyan etmişlerdir. Buna göre söz konusu fiil yeheddî, yehddî, yeh(e)dî, yehiddî, yihiddî ve yehdî şeklinde okunmaktadır. Arapların bu fiili yehtedî manasında yehdî şeklinde okudukları belirtilmiştir.(24) Yehtedî kalıbındayken tâ harfi dâl harfine idğam edilip şeddelenmiştir.

Ardından hâ ile şeddenin ilk harfi sakin oldukları ve kural gereği sakin harfler harekelenince kesra ile harekelendikleri için hâ harfine kesra hareke verilmiş ve söz konusu fiili يَهِدّ۪ي yehiddî şeklini almıştır. Kıraat şekilleri farklı olsa da hepsinde de verilmek istenen mana ve mesaj aynıdır; farklılık sadece okunuş biçimiyle sınırlıdır.

3. فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ “Ne oluyor size? Nasıl (böyle) hükmediyorsunuz?” Yüce Allah sûrenin başından beri müşriklerin inanç ve uygulamalarının ne kadar saçma ve yanlışlarla dolu olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyetin sonunda yeniden kendilerine seslenmekte ve ne kadar yanlış hüküm verdiklerini kınayıcı bir üslupla kendilerine yönlendirmektedir. Bu ifadenin benzerleri müşriklerin ve inkârcıların kanaatleri bağlamında çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(25)

Âyetteki مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesine “yazıklar olsun size!” anlamı da verilebilir.(26) Dahası, bu ifadenin mesajında “Aklınıza, fikrinize ne oldu? Neyinize, hangi delilinize, hangi kuvvetinize güveniyorsunuz?” şeklinde bir anlam zenginliği de görülebilir.(27)

Bu ifade Kalem 68/36’da mücrimlerle müslümanların mahşerde aynı durumda olacağını sananlara yönelik bir içerikte de yer almaktadır. Ayrıca Sâffât 37/154’te, melekleri Yüce Allah’a kız çocukları olarak isnat edip kendilerine beğendikleri erkekleri layık gören tipik müşrik kafasının eleştirildiği bir âyet grubunda da söz konusu anlayışı kınamak üzere bu ifade tercih edilmiştir.

Neresinden bakılırsa bakılsın, hangi tercüme esas alınırsa alınsın, bu tür ifadelerin yer aldığı âyetlerde verilmek istenen mesaj, bu şekilde hüküm vermenin son derece yanlış olduğunu ve sahiplerini mahcup edeceğini ortaya koymaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda ele alınan ve reddedilen husus, müşriklerin tevhidi bozan şirk anlayışları, Allah’a çocuk isnadı, mahşere inanmamaları ve vahye karşı inkârcı ve alaycı bir tutum sergilemeleridir. Hiç kimse dünya hayatında da âhiret şartlarında da kafasına göre Yüce Allah adına hüküm verme yetkisine sahip değildir; vesselâm.

ııı. Müşriklerin Zanna Uymaları

وَمَا يَتَّبِعُ اَكْثَرُهُمْ اِلَّا ظَنًّا اِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْن۪ي مِنَ الْحَقِّ شَيْـًٔا اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ “Onların çoğu zandan başka bir şeye uymaz. Şüphesiz ki zan, gerçeklik bakımından hiçbir şey ifade etmez. Şüphesiz ki Allah onların yapmakta olduklarını bilendir.”

Âyetteki وَمَا يَتَّبِعُ ve mâ yettebi‘u fiili “ve tâbi olmaz, uymaz”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğunluğu”; اِلَّا ظَنًّا illâ zannen istisnası “zandan başka bir şeye”; اِنَّ الظَّنَّ inne’z-zanne ifadesi “muhakkak ki zan”; لَا يُغْن۪ي lâ yuğnî fiili “ifade etmez, karşılamaz”;مِنَ الْحَقِّ mine‘l-hakkı kelimesi “gerçekten, haktan”;شَيْـًٔا şey’en sözcüğü “herhangi bir şey”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِمَا يَفْعَلُونَ bimâ yef‘alûne ifadesi “yaptıkları şeyleri” demektir.

Burada müşriklerin büyük çoğunluğunun zanna uymaları ve zannın gerçeği karşılamaması gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا يَتَّبِعُ اَكْثَرُهُمْ اِلَّا ظَنًّا “Onların çoğu zandan başka bir şeye uymaz.” Bu cümlede مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları, manayı vurgulu hale getirmekte ve müşriklerin çoğunluğunun sadece ve sadece zanna uydukları beyan edilmiş olmaktadır. Yûnus 10/23. âyetinde de dile getirilen bu husus, müşriklerin inanç ve yaşantılarındaki temelsizliği ortaya koymaktadır.

Yüce Allah Necm 53/28’de benzer çerikte ve yine müşriklerin yanlış inançlarını ortaya koyma bağlamında şöyle buyurmaktadır: “Zanna uymanın dışında onların bu hususta hiçbir bilgisi yoktur. Muhakkak ki zan, hakikat bakımından bir şey ifade etmez.” Bu âyet sûrenin başından beri eleştiriye konu edinilen Mekkeli putperest müşriklerin büyük çoğunluğunun inanç ve bilgi durumunu özetlemektedir. Necm 53/28’de bu ifadeyi karşılayan cümle “Onların bu konuda hiçbir bilgisi yoktur” şeklinde geçmektedir.

Buna göre, Yüce Allah’a çocuk ve ortak isnadında, Hz. Peygamber’i suçlamalarında, âhiret, melekler, vahiy, hatta bütünüyle kendi inanç ve yaşayışlarında hiçbir doğru esas üzere olmadıkları, kanaatlerinin hiçbir bilgiden kaynaklanmadığı, sadece zanna uydukları beyan edilmektedir. Onların bu durumu Bakara 2/78’de belirtildiği gibi Medine’de yaşayan bir grup kitap ehlinin el-Kitâb’ı bilmeyip zanna uymalarına benzemektedir. Benzer bir kullanım Nisâ’ 4/157’de Hz. İsa’nın akıbetiyle ilgili muhataplarıyla ilişkili olarak zikredilmektedir.

Bazı müfessirlerimiz buradaki “çoğunluğu” ifadesini “hepsi” manasına aldığı için(28) farklı bir soru ihtiyacı yoktur. Ancak biz bu görüşü tercih etmediğimizi belirtmek durumundayız. Müşriklerin çoğunun zanna uyduğunun belirtilmesinde diğerlerinin durumunun nasıl olduğu da hatıra gelebilir. Buna cevaben de diğer azınlığın böyle zanna tâbi olmayla değil de şiddetli bir inat ve şiddetli bir düşmanlıkla hakkın ve hakikatin dışına çıktıkları, karşıtlarına hayat hakkı vermeyecek düzeyde bir azgınlığa bulaştıkları söylenebilir ki Mekke’nin özellikle belli başlı isimlerinin tam da bu nitelikte olduğu bilinen bir gerçektir.

2. اِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْن۪ي مِنَ الْحَقِّ شَيْـًٔا “Şüphesiz ki zan, gerçeklik bakımından hiçbir şey ifade etmez.” Bu cümlede de zan, hakkın ve hakikatin zıddı olarak sunulmakta, zannın hiçbir şekilde gerçeği karşılamadığı beyan edilmektedir. Dahası, eğer burada sözü edilen el-hakk kelimesini “Allah” anlamına alırsak, o zaman mana “zan, Allah’tan yana hiçbir şey ifade etmez” şeklinde olur ve “ilâhî nitelikler zanlarla elde edilip ortaya konulamazlar” mesajı gündeme gelmektedir.

Zannın hak ve hakikatin hiçbir şekilde karşılığı olmadığı son derece açık ifadelerle ortaya konulmakta ve müşriklerin din ve hayat algılarının ne kadar temelsiz olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Hucürât 49/12’de zandan çok kaçınılması gerektiği, çünkü zannın bir bölümünün apaçık ve çok büyük bir günah olduğu beyan edilmektedir. Ayrıca zanla ilgili Hz. Peygamber’in de çok önemli bir uyarısını paylaşmak istiyoruz: “Zandan çok sakının, muhakkak ki zan sözün en yalan olanıdır.”(29)

Zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(30) diğerlerinde ise “zannetmek”(31) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. Bu bağlamda tercümesinde genellikle hata yapıldığını düşündüğümüz bir âyeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey inananlar, zandan çok sakının! Çünkü zannın bir bölümü günahtır (haramdır).”(32) Bu âyetin, “Zannın çoğundan kaçının” şeklindeki tercümesinin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü âyetteki kesîran kelimesi ez-zann kelimesiyle değil, ictenibû emriyle ilişkilidir. Dolayısıyla âyetin anlamı “Zandan çok sakının” şeklindedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ “Şüphesiz ki Allah onların yapmakta olduklarını bilendir.” Âyetin sonundaki bu ifade bir taraftan Yüce Allah’ın hayata hâkimiyetini ortaya koymakta, diğer taraftan da ilminin sınırsız olduğunu kavratmayı amaçlamaktadır. Şirkin kol gezdiği ve otorite kurduğu bir ortamda müslümanların bozulmak istenen psikolojileri işte bu tür cümlelerle ayakta tutulmakta, kendilerine moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

c) Vahyin Çeşitli Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 37-39. âyetlerinde Kur’ân’ın uydurulabilir bir metin olmadığını, onu kendisinin indirdiğini, öncesindeki kitapları doğruladığını, açıklayıcı olduğunu, şüphe içermediğini ve âlemlerin Rabbinden bir ikram olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğunu söyleyenlere vahiy gibi bir sûre getirmeleri şeklinde meydan okunmakta, bütün yardımcılardan yardım alabilecekleri, bilgisini kuşatamadıkları şeyleri yalanladıkları, öncekilerin de böyle davrandığı ve ibret içerikli akıbetlerine bakılması gerektiği ifade edilmektedir.

ı. Yüce Allah Kaynaklı Oluşu

وَمَا كَانَ هٰذَا الْقُرْاٰنُ اَنْ يُفْتَرٰى مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْص۪يلَ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Bu Kur’an, Allah’ın peşi sıra (varlıklar tarafın)dan (tasarlanıp) uydurulabilecek (bir söz) değildir. Ancak (o) kendinden öncekini doğrulayan ve o Kitabı (Tevrat’ı) açıklayandır. Onda şüphe yoktur; âlemlerin Rabbindendir.”

Âyettekiوَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, değildir”; هٰذَا الْقُرْاٰنُ hâze’l-kur’ânu ifadesi “bu Kur’ân”; اَنْ يُفْتَرٰى en yüfterâ ifadesi “iftira edilmek(lik), uydurulmak(lık bir şey)”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra şeyler tarafından”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve ancak”; تَصْد۪يق tasdîka kelimesi “onaylamak(tır)”; الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ ellezî beyne yedeyhi tamlaması “onun önündekini”;وَتَفْص۪يلَ الْكِتَابِ ve tafsîle’l-kitâbi tamlaması “ve kitabın açıklaması(dır)”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde, onda”; مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ min rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbinden(dir)” demektir.

Burada vahyin önce ne “olmadığı”, sonra da ne “olduğu”yla ilgili özellikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كَانَ هٰذَا الْقُرْاٰنُ اَنْ يُفْتَرٰى مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Bu Kur’an, Allah’ın peşi sıra (varlıklar tarafın)dan (tasarlanıp) uydurulabilecek (bir söz) değildir.” Bu ifadenin anlam olarak bir benzeri Yûsuf 12/111’dedir. Bu cümlede geçen اَنْ يُفْتَرٰى en yüfterâ ifadesi mastar olarak “uydurulma” şeklinde anlaşılabileceği gibi, Âl-i İmrân 3/178 ve Tevbe 9/122’de de olduğu gibi ifadenin başında لاَنْ يُفْتَرٰى lien yüfterâ şeklinde gerekçe bildiren bir lâm/li edatı da var kabul edilebilir. Bu ihtimale göre âyetin manası “Bu Kur’ân Allah’tan başkası tarafından uydurulmak için değildir” şeklini alır.(33)

Yüce Allah Kur’ân’ın birileri tarafından tasarlanıp uydurulabilecek ve uydurulmuş bir şekilde Allah’a isnat edilebilecek bir kitap olmadığını beyan etmektedir. Bu ifade Kur’ân’ın Yüce Allah’tan başkasına isnat edilemeyeceğini, kullar tarafından uydurulamayacağını, bir iftiraya konu edinilemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Yûnus sûresinin 15-16. âyetlerinde de dile getirildiği üzere, müşrikler Hz. Peygamber’den bu Kur’ân’dan başka bir metin getirmesini veya hiç olmazsa bir kısmını değiştirmesini istemişlerdi. Ancak bizzat Hz. Peygamber bunun mümkün olmadığını, sadece kendisine vahyedilene uymakta olduğunu, aksi takdirde isyana düşüp azaba uğratılmaktan korktuğunu, Yüce Allah’ın dilemesi durumunda onu okuyup aktarmasının bile mümkün olmayacağını belirtmişti.

Kendileri vahyin kaynağını bir beşerle ilişkilendirdikleri için Kur’ân’ı bir insanın üretip söyleyebileceği kanaatini taşıyorlardı; hatta Yûnus sûresinin 20. âyetinde “Hz. Peygamber’e Rabbinden bir delil indirilseydi ya” diyerek bir mucize beklentisinde olduklarını ortaya koymuşlardı. İşte Yüce Allah bütün bu algıların bir anlamda cevabı olmak üzere bu Kur’ân’ın insanlar veya mahlûkat tarafından tasarlanıp üretilebilecek, böylece de Yüce Allah’a isnat edilip iftira edilebilecek bir kitap olmadığını beyan etmiş olmaktadır. Esasında çok daha esaslı bir cevap, meydan okuma şeklinde bir sonraki âyette dile getirilecektir.

2. وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْص۪يلَ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Ancak (o) kendinden öncekini doğrulayan ve o Kitabı (Tevrat’ı) açıklayandır. Onda şüphe yoktur; âlemlerin Rabbindendir.” Yüce Allah ilk cümlede Kur’ân’ın başka insanlar tarafından uydurulabilecek bir metin olmadığını beyan ettikten sonra bu defa dört özelliğine dikkat çekmektedir.

a) وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ “Ancak (o) kendinden öncekini doğrulayan ve o Kitabı (Tevrat’ı) açıklayandır.” Yüce Allah Kur’ân’ın özellikleri bağlamında “ilk” sıfat olarak, onun kendinden önceki vahiyleri tasdik edici olduğunu zikretmektedir. Kur’ân’ın kaynağı nasıl ki Yüce Allah ise önceki vahiylerin kaynağı ve sahibi de elbette Yüce Allah’tır. Dolayısıyla vahiyler ve dolayısıyla peygamberler birbirlerinin reddiyecisi değil, onaylayıcısı ve koruyup kollayıcısıdırlar.

Burada mastar kalıbında olmak üzere tasdîk şeklinde geçse de bu kelimenin ism-i fâil kalıbı olan musaddık kelimesi Kur’ân’da 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(34) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(35) Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitaptır. Hz. Peygamber de önceki peygamberler zincirinin son halkasıdır.

b) وَتَفْص۪يلَ الْكِتَابِ “Kitâb’ı açıklayandır.” Yüce Allah vahyin “ikinci” özelliğini Kitâb’ın açıklaması şeklinde belirlemektedir. Burada sözü edilen الْكِتَاب el-Kitâb kelimesi “Levh-i Mahfûz”,(36) “her şey”,(37) “Kur’ân” gibi anlamlar verebilir. Aynı konunun işlendiği Yûsuf 12/111’de geçen ifadeden hareketle Kur’ân’ın her şeyi açıkladığını söylemek durumundayız.

“Bu ifade, Kur’an’ın yalnızca tefsire konu olan müfesser bir hitap değil, aynı zamanda tefsir eden müfessir bir hitap olduğunu ifade eder. Bir müfessir olarak Kur’an, biri haricî, diğeri dâhilî olmak üzere iki tür unsuru tefsir eder:

ı. Hâricî unsurlar: Bunlar üçe ayrılır:

- Varlığın yaratılış ve denetleniş yasalarının tefsiridir.

- Bireyin tâbi olduğu psikolojik yasaların tefsiridir.

- Toplumların tâbi olduğu sosyolojik ve tarihsel yasaların tefsiridir.

ıı. Dâhilî unsurlar: Bunlar da üçe ayrılır:

- Medenî sûreler Mekkî sûrelerin tefsiridir.

- Ahkâmla ilgili âyetler akidevi âyetlerin tefsiridir.

- Müteşabih âyet­ler, bu âleme ve öte âleme ilişkin gaybî hakikatlerin tefsiridir.

Bunların hepsinin de tek merkezi vardır: Allah katındaki ‘ana kart’ olan Levh-i Mahfûz. Şu hâlde ilâhî hitabın, tabiatın, kâinatın, insanın ve toplumların tâbi olduğu tüm yasalar, aynı kaynaktan neş’et etmektedir.”(38)

c) لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Onda şüphe yoktur.” Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(39) “ecel”,(40) “Son Saat”(41) ve “Kıyâmet Günü”(42) için toplam 14 kez kullanılmaktadır.

Yüce Allah vahyinin “üçüncü” özelliğini “içinde ve kaynağında hiçbir şüphe bulunmaması” şeklinde belirlemektedir. Bu ifade Kur’ân’da hiçbir şüphe olmadığını ortaya koymakta ve vahyin bir sıfatını oluşturmaktadır.(43)

d) مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(O,) âlemlerin Rabbindendir.” Yüce Allah bu âyette vahyinin “dördüncü” özelliğini “‘âlemlerin Rabbi’nden olmak” şeklinde belirlemektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(44)

Yüce Allah zikrettiği bu sıfatlarla önce Kur’ân’ın mahlûkat tarafından uydurulabilecek bir metin olmadığını beyan etmekte, bir anlamda onun ne olmadığını, yani uydurulmaya konu bir metin olamayacağını ortaya koymaktadır. Ardından Kur’ân’ın ne olduğuyla ilgili olarak onun önceki ilâhî mesajları tasdik ediciliğini, ardından el-Kitâb’ın yani bir anlamda insan için vazgeçilmez önemde bulunan her şeyin açıklaması olduğunu ifade etmektedir. Sonrasında ise vahyin kaynağında ve içeriğinde hiçbir şüphenin ve eksikliğin bulunmadığını ve nihayet kaynağının da “âlemlerin Rabbi olan zât” olduğunu ifade etmektedir.

ıı. Putperestlere Karşı Meydan Okuyuculuğu

اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ قُلْ فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِه۪ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu!’ mu diyorlar? De ki: Doğruysanız Allah’tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da onun benzeri bir sure getirin!”

Âyetteki اَمْ em edatı “yoksa”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle mi) diyorlar”; افْتَرٰيهُ ifterâhu fiili “onu uydurdu”; قُلْ kul emri “de ki”; فَاْتُوا fe’tû emri “getirin”;بِسُورَةٍ bisûratin kelimesi “herhangi bir sûre”; مِثْلِه mislihî tamlaması “onun benzeri”; وَادْعُوا ved‘û emri “ve davet edin, çağırın”; مَنِ اسْتَطَعْتُمْ menisteta‘tüm ifadesi “gücünüzün yettiklerini”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, Allah’tan başka”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler, sadık olanlar” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’in vahyi iftira ettiği iddiası ile Yüce Allah’ın kendilerine yönelik meydan okuması gündeme getirilmektedir.

Bu konuda Hûd 11/13’te geniş değerlendirmelerde bulunacağımız için burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1.اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu!’ mu diyorlar?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir. Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.(45) En‘âm 6/7-8, Furkân 25/4 ve Secde 32/3 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, Mekkeli müşrikler vahyin kaynağında insan unsuru görmekte, ya Hz. Peygamber’in ya da başka bir beşerin bunu uydurduğunu iddia etmektelerdi.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(46) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(47) “şâ‘ır (şâir)”,(48) “sâhır (büyücü)”,(49) “meshûr (büyülenmiş)”,(50) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(51) “müfterî (iftiracı)”,(52) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(53) “kezzâb (çok yalancı)”,(54) “dâllûn (sapkın(lar)”(55) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(56) diyorlardı.

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi önceki peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(57) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(58)

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(59) “öncekilerin masalları”,(60) “geçmişten gelen büyü”,(61) “açık bir büyü”,(62) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(63) “eski bir uydurma”(64) veya “bir beşer sözü”(65) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(66) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(67) “onu şeytanların indirmediği”ni,(68) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(69) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da bildirmektedir.(70)

Bazı âyetlerde düz cümleler halinde gelen bu iftiralar, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette soru cümlesi olarak zikredilmekte, ancak mesaj onların bu suçlamayı bilerek yaptıklarını kavratmayı amaçlamaktadır.(71) Çünkü müşrikler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğuna, böylece Yüce Allah’a iftira ettiğine inanıyorlardı. Onların bu zannı önceki âyette olduğu gibi âyetin devam eden cümlesinde de cevaplandırılmaktadır.

2. قُلْ فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِه۪ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Doğruysanız Allah’tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da onun benzeri bir sure getirin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik yalancı ve müfteri suçlamasını cevaplamak üzere bu iddianın sahiplerine meydan okumaktadır. İsrâ’ 17/88’de bütün insanların ve cinlerin bir araya gelip birbirlerine yardım bile etseler bunu başaramayacakları haber verilmektedir.

Hûd 11/13 ve Bakara 2/23’te de olduğu gibi, burada Yüce Allah müşrik muhataplara meydan okurken sadece kendilerinin değil, yardımını alabilecekleri şairler, kâhinler, edebiyatçılar, putlar vs. kimler varsa hepsini yardıma çağırmalarını kendilerinden istemekte, becerebiliyorlarsa Kur’ân gibi bir sûre olsun getirmelerini meydan okumaktadır.

Tehaddî denilen “meydan okuma”, İsrâ’ 17/88 ve Tûr 52/34’te olduğu gibi önce “bütünüyle vahiy” ile başlamıştı. Bu iki sûre 59-68. sıralarda indirildikleri için meydan okuma da yaklaşık olarak 60-70 sûrelik bir bütünü içermektedir. Daha sonra Hûd 11/13’te “on sûre” ve nihayet yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “tek sûre”(72) getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır.

Mekke dönemindeki sûrelerde yer alan bu ifadeler muhataplar tarafından yerine getirilemeyince, bu defa Medine döneminde konu yeniden “bir sûre” üzerinden gündeme getirilmektedir. Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere yönelik meydan okumalar geçerliliğini sürdürmektedir.

Ne o gün birisi çıkıp bu meydan okumaya cevap verebilmiştir ne de daha sonra başkaları! Bu gerçekten hareketle, Velîd ve onun gibi müşriklerin, vahye karşı düşmanca tutumlarında her defasında mağlup olmaya mahkûm oldukları bilinmelidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı isteme şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(73)

ııı. Bilgi İçeriğinin Tamamen Kuşatılamaması

بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُح۪يطُوا بِعِلْمِه۪ وَلَمَّا يَاْتِهِمْ تَاْو۪يلُهُ كَذٰلِكَ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِم۪ينَ “Aksine onlar bilgisini kavrayamadıkları ve yorumu kendilerine asla gelmemiş olan (Kur’an’ı) yalanladılar. Onlardan öncekiler de böyle yalanlamışlardı. Şimdi bak, zalimlerin sonu nasıl olmuştu!”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanladılar”; بِمَا لَمْ يُح۪يطُوا bimâ lem yuhîtû ifadesi “kuşatamadıkları şeyi”; بِعِلْمِه۪ bi ‘ılmihî tamlaması “O’nun bilgisini”; وَلَمَّا يَاْتِهِمْ ve lemmâ ye’tihim fiili “henüz onlara gelmedi”; تَاْو۪يلُهُ te’vîlühû tamlaması “onun yorumu”; كَذٰلِك kezâlike kelimesi “işte böylece”; كَذَّبَ kezzebe fiili “yalanladı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; عَاقِبَة ‘akıbetü sözcüsü “akıbeti, sonu”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimlerin, haksızlık edenlerin” demektir.

Burada hakikate ulaşmak istemeyip taklide batarak kendi felaketine zemin hazırlayanlar gündeme getirilmektedir.

1.بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُح۪يطُوا بِعِلْمِه۪ وَلَمَّا يَاْتِهِمْ تَاْو۪يلُهُ “Aksine onlar bilgisini kavrayamadıkları ve yorumu kendilerine asla gelmemiş olan (Kur’an’ı) yalanladılar.” Yüce Allah müşriklerin Kur’ân’ı yalanladığını beyan ederken vahyin bilgisini kuşatamadıklarını ve te’vilinin de kendilerine gelmediğini ifade etmektedir.

a) بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُح۪يطُوا بِعِلْمِه۪ “Aksine onlar bilgisini kavrayamadıkları (Kur’an’ı) yalanladılar.” Müşrikler Kur’ân’ın “hakikatlerini anlayamadıkları ve hikmetini bilemedikleri bazı şeyleri” içerdiğini görünce, Kur’ân’ı yalanlamayı tercih etmişlerdi. Çünkü onlar ulûhiyetin sırlarını bilemiyor, bütün anlatılanları maddî âlemde alışkın oldukları şeylere kıyas ederek hikmetlerini kavramaya çalışmıyorlardı. Bu nedenle, anlamak ve araştırmak yerine hak ve hakikati yalanlamışlardı.(74)

Kur’ân çeşitli yönlerden i‘câza sahip bir kitaptır. İçerdiği çeşitli ilimler, her meslekten insana hitap edebilecek düzeydeki muhtevası, peyderpey indirilmesine rağmen âyetleri ve sûreleri arasındaki muhteşem uyum, benzerinin meydana getirilemeyeceğine dair yaptığı meydan okuma, kâinattaki bütün mahlûkatla ilgili oluşturulan eşsiz ve erişilmez kanunlar, hiçbir insan tarafından değiştirilemeyecek şekildeki yapısı, yaratılış, sosyal hayat, inanç, ibadet, ahlak, insanın yaratılışı ve psikolojisi, kevnî âleme dair belirlenmiş muhteşem yasaları, çeşitli araştırma konuları, ekonomi, hukuk, siyaset, tıp vs. pek çok hakikat Kur’ân’ın içeriğinde bulunmaktadır. İşte hayatı çepeçevre kuşatan bütün bu harika konuları düşünüp kuşatmak ve kavramak yerine bu kişiler vahyi yalanlamayı seçmişlerdi.

b) وَلَمَّا يَاْتِهِمْ تَاْو۪يلُهُ “Ve yorumu kendilerine asla gelmemiş olan (Kur’an’ı yalanladılar).” Âyetin bu cümlesine çeşitli açılardan yorum getirebiliriz:

ı. İnkârcı muhataplar Kur’ân’ın harika içeriğini kavramaya yanaşmadıkları için ele aldığı konuların te’vili yani açıklaması henüz kendilerine ulaşmaması nedeniyle onu yalanlama kolaycılığını tercih etmişlerdi. Mekke’de indirilen bazı âyetlerin açıklaması Medine’de indirileceği için nihai açıklamanın Medine dönemiyle ilişkili olduğu gerçeğini görmezlikten gelip vahyin içeriğiyle ilgilenmediler.

ıı. “Kendilerine henüz te’vilinin gelmemesi” ifadesi onun vaad ettiği Son Saat, kıyamet, mahşer, hesap, cennet, cehennem gibi hakikatler de olabilir.(75) Bu durumda onun vaad ettiği şeyler henüz kendilerine gelmediği için inanıp beklemek yerine inkârı yeğlemişlerdi.

ııı. Devam eden cümleden hareketle, burada “te’vilinin gelmemesi” ifadesi, vahyin ele aldığı çeşitli kıssalar ve onlarda verilmek istenen derin mesajlar da olabilir. Anlatılış nedenini ve ele aldığı detayların maksadını kavramak yerine, kabukta kalarak ya da hiç ilgilenmeyerek insanlık tarihinin özeti demek olan kıssa anlatımının maksadıyla ilgilenmeyenlerin bundan başka herhangi bir akıbeti de elbette düşünülemez.

Âyetin bu ilk cümlesinde esasında güne ve herkese yönelik mesajın bulunduğu kanaatindeyiz. Çünkü burada eleştirilen konu, bir şeyin hakikatini bilmeden ve yorumuna sahip olunmadan onu yalanlamayla ilgilidir. Şimdilerde de taklide saplanıp gidenler neye, niçin ve nasıl inandıklarını sormamakta, kendi mezhebini doğru kabul edip diğerlerinin bâtıl olduğuna hükmederek atalar dinini taklit etmektedirler.(76) Bu doğru bir yol ve metot değildir.

Yapılması gereken ise sahip olduğumuz değerleri bilgi açısından kuşatmaya çalışmak ve elde dilebilir yorumlarına ulaşmaya gayret etmektir. Tahkike dayalı iman ve onunla yaşlanmış bir ömür sahibini istikametli kılmış olacaktır; diğerleri ise dünya hayatında koca bir sefalet ve mahşerde elem verici korkunç bir azapla yüzleşeceklerdir.

2. فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِم۪ينَ كَذٰلِكَ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Onlardan öncekiler de böyle yalanlamışlardı. Şimdi bak, zalimlerin sonu nasıl olmuştu!” Yüce Allah bu cümlesiyle Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verirken, inkârcılara da ibret nazarıyla bakmaları uyarısında bulunmaktadır.

İlk muhatapları inkârcı ve müşrik Mekkeliler olan Hz. Peygamber, onların inkârcılıklarından dolayı son derece rahatsız oluyor, derin hüzne dalıyordu. Ona moral vermek ve teselli etmek için Yüce Allah sadece onun muhataplarının değil, çok eski kavimlerin de benzer olumsuz tepkiler verdiğini hatırlatarak canını fazla sıkmamasını temin etmek istiyor olabilir.

Önceki kavimlerden peygamberleri yalanlayanların başına nelerin geldiği Kur’ân’daki pek çok kıssada detaylı bir şekilde ele alınmakta, fırtına, kasırga, deprem, sel felaketi, denizde boğulma, şehirlerin altının üstüne çevrilmesi vs. olaylar ders çıkarmak isteyenler için çeşitli helak örnekleri olarak sunulmaktadır. Kur’ân hem hakikat yolunu bulmak isteyenler için bir yol haritasıdır; hem de insanlık tarihi boyunca yaşanan hak-bâtıl mücadelesinde hakkın yanında yer alanların huzur ve mutluluğunu, şerrin yanında yer alanların ise yaşadığı helak ve felaketli hatırlatmada eşsiz bir rehberdir.

d) İnkârcıların Olumsuz Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 40-43. âyetlerinde insanlardan bir kısmının iman edeceğini, bir kısmının etmeyeceğini, bozguncuları kendisinin gayet iyi bildiğini, herkesin davranışının kendisine ait olacağını, birbirlerinden uzak ve sorumsuz olacaklarını beyan etmektedir.

Ardından, müşriklerden bir kısmının Hz. Peygamber’e kulak vereceği, ancak aklını çalıştırmadıkları için gerçeğe sağır olanlara herhangi bir şey duyuramayacağı, aynı şekilde kendisine bakanlar olsa da gerçeği görmek istemeyen körlere yol gösterilemeyeceği ifade edilmektedir.

ı. İnananların ve İnanmayanların Bulunacağı

وَمِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِه۪ وَرَبُّكَ اَعْلَمُ بِالْمُفْسِد۪ينَ “İçlerinden ona (Kur’an’a) inanan da var; inanmayacak olan da. Rabbin bozguncuları çok iyi bilendir.”

Âyetteki وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan, içlerinden (şöyleleri) vardır”; مَنْ يُؤْمِنُ men yu’minu ifadesi “inanmakta olan kişi”; بِه bihî ifadesi “ona, (Kur’ân’a)”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan, içlerinden (şöyleleri) yine vardır”; مَنْ لَا يُؤْمِنُ ۪ men lâ yu’minu ifadesi “inanmamakta olan kişi”; بِه bihî ifadesi “ona, (Kur’ân’a)”; وَرَبُّكَ ve rabbuke tamlaması “ve senin Rabbin”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”; بِالْمُفْسِد۪ينَ bi’l-mifsidîne sözcüğü ise “bozguncuları” demektir.

Burada toplum içerisinde inanç noktasında insanların tek tip olmayacağı ve kaybedenlerin bulunacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِه۪ “İçlerinden ona (Kur’an’a) inanan da var; inanmayacak olan da.” Burada sözü edilenler öncelikle Mekkeliler olsa da(77) daha sonra bu dinle tanışan herkestir. İnsanlardan inananlar olacağı gibi inanmayanlar da bulunacaktır. Konu Mekke müşrikleriyle ilgili olsa da, daha sonra kitap ehlinden de diğer inançlardan da insanların inanabileceği ya da inanmamakta devam edecekleri bildirilmektedir.(78) Oradakiler inanmasa da başka yerlerdekiler inanabilir; onlar inanmasa da onların çocukları veya nesilleri inanabilir.(79)

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Kur’ân hakkındaki olumsuz tavırlarını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e moral vermek üzere aynı muhataplar içerisinden vahye inananlar olabileceği gibi inanmayanların da olacağını haber vermektedir. İnkârcılar zaten Hz. Peygamber’i ve ilk dönemin müminlerini bunalttıkları için onların varlığından herkes haberdardı. Ancak müşrik bir toplumun içinden, üstelik tarifsiz baskı ve zulümlere rağmen yine de inananların çıkabileceği bilgisi Hz. Peygamber ve müminler için çok büyük bir müjdedir. İnkârcılara zaman tanınmasının temel sebebi de Yüce Allah’ın bu konudaki ezeli bilgisidir.

Esasında Mekke çok büyük bir baskıya sahne olduğu için, Yüce Allah onların içinden gizlice iman etmekte olanların bulunduğunu Hz. Peygamber’e müjdelemiş de olabilir. Zira âyette geçen يُؤْمِنُ yü’minu fiili öncelikli olarak şimdiki zaman manası vermektedir. Bu nedenle, toplumun içinde imanını gizlemek zorunda kalanların var olduğunu düşünmek yanlış değildir.

Hatta Yâsîn 36/11 ve Mülk 67/12 gibi âyetlerde Rablerine gizli hallerinde (gayb’da) iman edip saygı duyanlardan söz edilmesinin muhtemel sebebi de bu olsa gerektir. Zira devam eden âyetlerde Mülk 67/13-14’te şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizli söyleyin; ister açıktan. O (Allah) kalplerin özünü bilendir. Dikkat edin Yaratan (herşeyi) bilir. O, Her türlü bilgiye ulaşandır; her şeyden haberdardır.” Burada öncelikle “sözün gizlisi”ne değinilmesi de en ince bilgiye ulaşmak manasındaki el-latîf sıfatının kullanıması da bizi bu düşünceye sevk etmektedir.

Âyette yer alan لَا يُؤْمِنُ lâ yü’minu fiili, baştaki لَا lâ edatı gereği gelecek zaman manası vermekte ve o gün toplumun içinde bulunup da ileride de inanmayacak olanların varlığını ortaya koymaktadır. Çünkü bu kalıp gelecek zamanda bir şeyin olmayacağını ortaya koyan bir kalıptır. Yüce Allah vahyini gönderdiği o ortamda bu vahye inananlar ve inanacaklar olduğu gibi, ileride buna inanmayacakların da bulunacağını Hz. Peygamber’e önceden haber vermekte, bir anlamda her şeye hazırlıklı olmasını ve inanmamaları nedeniyle de canını sıkmamasını öğütlemiş olmaktadır.

2. وَرَبُّكَ اَعْلَمُ بِالْمُفْسِد۪ينَ “Rabbin bozguncuları çok iyi bilendir.” Burada ve Kur’ân’ın diğer âyetlerinde Yüce Allah ile ilgili bir bağlamda kullanılan ism-i tafdîl kalıplarını “daha iyi, en iyi” şeklinde değil de özellikle “gayet iyi, çok iyi” şeklinde tercüme ettiğimizi belirtmeliyiz. Çünkü Yüce Allah’ı başkalarıyla mukayese etmek doğru bir işlem değildir.

Yüce Allah Mekke toplumu öncelikli olmak üzere, diğer zamanlarda da kimlerin iman etmediğini, kimlerin inanmayacağını, bununla birlikte kimlerin toplumu fesada sürükleyenlerden olduğunu da gayet iyi bilmekte olduğunu beyan etmektedir. Anlaşılıyor ki iman etmemek, fesada çalışmaktır. Çünkü vahye inanmayanlar onun hakkında ileri geri konuşup insanların imanlarını engellemeye çalışmaktadırlar.

Esasında kişinin imansızlığı önce kendi fıtratına ve vicdanına açtığı bir savaştır. Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratırken ona fıtrat ve vicdan verdiği, gönderdiği kitapların da o fıtratı ve vicdanı zedelemeyip aksine onunla aynı hakikatleri seslendirdiği bilinen bir gerçektir.

Âyette geçen الْمُفْسِد۪ين el-müfsidîne kelimesinden maksadı sadece kendi içinde bozgun yaşayanlar değil de, toplumda diğer insanlara karşı sınırını bilmeyen davranışlar ortaya koyanları da içerecek şekilde anlayabiliriz ki âyetten maksat öncelikli olarak bunlardır. Bunlar inkârda ısrar edenlerdir; inkârdan beslenenlerdir; inkârla anılanlar ve inkârı hayat tarzına dönüştürenlerdir.

ıı. Sorumlulukların Şahsiliği

وَاِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ ل۪ي عَمَل۪ي وَلَكُمْ عَمَلُكُمْ اَنْتُمْ بَر۪يٓؤُ۫نَ مِمَّآ اَعْمَلُ وَاَنَا۬ بَر۪يٓءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ “Onlar seni yalanlamaya devam ederlerse, de ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız; ben de sizin yaptığınızdan uzağım.”

Âyettekiوَاِنْ كَذَّبُوكَ ve in kezzebûke fiili “ve eğer seni yalanlarlarsa”; فَقُلْ fe kul emri “(onlara) de ki”; ل۪ي lî ifadesi “benim içindir, bana aittir”; عَمَل۪ي ‘amelî tamlaması “benim işim”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve size aittir”; عَمَلُكُمْ ‘amelüküm tamlaması “sizin ameliniz, sizin işiniz”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; بَر۪يٓؤُ۫ن berîûne kelimesi “uzak olanlar(sınız)”;مِمَّآ اَعْمَلُ mimmâ a‘lemu fiili “benim yaptığım şeylerden”; وَاَنَا ve ene zamiri “ve ben de”; بَر۪يٓء berîun sözcüğü “uzağım”; مِمَّا تَعْمَلُونَ mimmâ ta‘melûne ifadesi ise “sizin yaptığınız şeylerden, sizin yapmakta olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in inkârcılara karşı nasıl bir tavır içerisinde bulunması gerektiğine dair bilgilendirme gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ ل۪ي عَمَل۪ي وَلَكُمْ عَمَلُكُمْ “Onlar seni yalanlamaya devam ederlerse, de ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir.” Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e hitaben Şu‘arâ’ 26/216’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana isyan ederlerse onlara de ki: Ben sizin yaptıklarınızdan uzağım.” Bu cümlenin mesaj açısından bir başka benzeri de Sebe’ 34/25’te şöyle geçmektedir: “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.” Şûrâ 42/15’te de “Bizim işlerimiz bize, sizinkiler de sizedir” şeklinde bir mesaj zikredilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetin sonunda dile getirdiği bozguncuların Kur’ân’a iman etmedikleri gibi aslında bu vahyi yalanlayanlar olduğunu işte bu âyette beyan etmektedir. Eğer bu kişiler yalanlamaya devam ederlerse Yüce Allah bu noktada Hz. Peygamber’i inşa etmekte ve nasıl davranması ve neler söylemesi gerektiğini ona öğretmektedir.

Rabbimiz bu tür inkârcılara karşı Hz. Peygamber’in “Benim imanım, işim, amelim, itaatim banadır; sizinkiler de size” demesini emretmektedir. Bu ifadenin kapsamında elbette “bu tercihimizin karşılığını dünyada da mahşerde de göreceğiz” kısmı da vardır. Daha geniş bir bakış açısıyla söylemek gerekirse, bu cümle Kâfirûn 109/6’da geçtiği gibi “Sizin dininiz size, benimki de bana” anlamına gelmektedir.

2. اَنْتُمْ بَر۪يٓؤُ۫نَ مِمَّآ اَعْمَلُ وَاَنَا۬ بَر۪يٓءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ “Siz benim yaptığımdan uzaksınız; ben de sizin yaptığınızdan uzağım.” Bu ifadenin bir benzeri Hûd 11/35’te geçmektedir. Mümtehıne 60/4’te de yer aldığı gibi, benzer bir tavır Hz. İbrâhim ve beraberindekiler tarafından da dönemin inkârcılarına karşı gösterilmiştir. Kur’ân’da on kez(80) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/41’de geçen بَر۪يٓؤُ۫ن berîûne kelimesi aynı şekilde çoğul mana verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te de büraâ’ kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır.

Yüce Allah ilk cümlenin devamını da aynı içerikte şekillendirmekte, “inkârcıların yapıp ettiklerinden Hz. Peygamber’in, onun yaptıklarından da müşriklerin uzak olduğunu” söylemesini Hz. Peygamber’den istemektedir. Verilmek istenen mesaj, herkesin kendi davranışından sorumlu olduğunun bildirilmesidir.(81) Bu âyetin “kıtâl/savaş âyeti”yle neshedildiğine dair ileri sürülen görüşlerin doğru olması mümkün değildir.(82)

3. Kasas 28/55’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.” Benzer bir ifade Bakara 2/139 ve Furkân 25/63’te de yer almaktadır. Kitap ehlinden olup Hz. Peygamber’e tâbi olanlar kendilerine sataşıldığında muhataplarına aynı şekilde sataşarak cevap vermemekte, “Sizin işleriniz size, bizimkiler de bize” diyerek onlara bulaşmamaya çalışırlardı.

Söylemek istedikleri şuydu: Biz sahip olduğumuz şeylerle mutluyuz, onlardan ve onlarla olmaktan razıyız; siz de sizinkilerden memnunsunuz.(83) Bu ifade “Sizin dininiz size, bizimki de bize” şeklinde de yorumlanabilir. Bu yorum esasında desteğini Kâfirûn 109/6’daki “Sizin dininiz size, benimki de bana” âyetinden almaktadır. Biz bizim yapıp ettiklerimizin hesabını vereceğiz; siz de sizin yapıp ettiklerinizin hesabını vereceksiziniz. Bizim yaptıklarımızın sorumluluğu bize, sizin yaptıklarınızın sorumluluğu da size aittir.

Bu konuda Şu‘arâ’ 26/216, Sebe’ 34/25, Şûrâ 42/15, Mümtehıne 60/4 ve Kâfirûn 109/6 gibi âyetlerde verilen mesajlar da aynı noktada ele alınabilir. Bütün bu âyetlere bakıldığında müslümanların karşıtlarına aldırış etmemeleri, onlarla didişmemeleri ve kendi işleriyle ilgilenmeleri gerektiği üzerinde duruluyor denebilir.

Bu âyetler sayesinde müslüman oldukları için karşıtları tarafından çeşitli sataşmalara, eziyetlere ve sıkıntılara maruz bırakılanlara her zaman lazım olacak muhteşem bir metot kazandırılmaktadır. Kur’ân’ın inşa ettiği aklın ve şahsiyetin en önemli göstergelerinden birisi de “öteki” ile ilişkilerde takınacağı bu tavırdır. Fiilî olarak savaşmayana karşı saldırılıp savaşılmaz; durduğu yerde duranla da ilişkiler kesilmez. Sataşmalarına itibar ve aldırış edilmez; icabında sakin ve vakur duruşla kendilerine en güzel cevap verilmiş olur.

ııı. Gerçeğe Karşı Sağır ve Kör Davranmaları

وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ اِلَيْكَ اَفَاَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ كَانُوا لَا يَعْقِلُونَ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ اِلَيْكَ اَفَاَنْتَ تَهْدِي الْعُمْيَ وَلَوْ كَانُوا لَا يُبْصِرُونَ “Onlardan seni dinleyenler vardır. Fakat kendileri akıl etmiyorlarsa sağırlara sen mi duyuracaksın? Onlardan sana bakan da vardır. Fakat (gerçeği) göremiyorlarsa körleri sen mi doğru yola ulaştıracaksın!”

Buradaki وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan, içlerinden (şöyleleri) vardır”; مَنْ يَسْتَمِعُونَ men yestemi‘ûne ifadesi “işitmekte olan kişiler, kulak veren kişiler”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; اَفَاَنْتَ efeente ifadesi “sen mi?”; تُسْمِعُ tüsmi‘u fiili “işittireceksin”; الصُّمّ es-summe kelimesi “sağıra”; وَلَوْ كَانُوا ve lev kânû fiilleri “eğer (şöyle) iseler de”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili “akletmezler (akletmeyenler)”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan, içlerinden yine (şöyleleri) vardır”; مَنْ يَنْظُرُ men yanzuru ifadesi “bakan kişi”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; اَفَاَنْتَ efeente ifadeleri “sen mi?”; تَهْدِي tehdî fiili “yol göstereceksin”; الْعُمْي el-‘umye kelimesi “köre”; وَلَوْ كَانُوا ve lev kânû fiili “eğer (şöyle) iseler de”; لَا يُبْصِرُونَ lâ yubsırûne fiili ise “(gerçeği) göremezler, (görmeyenler)” demektir.

Burada bazı inkârcıların Hz. Peygamber’i dinler gibi veya ona bakar gibi olmasına rağmen hidayet istememeleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerin Mekke’ye gelip Kur’ân dinlediklerinde etkilenen ve sonrasında kızıp müslüman olmayan Yahûdiler hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Başka bir rivayette ise bu âyetlerin iniş sebebi şudur: “Kureyş kâfirleri Mescid-i Harâm’a girmişlerdi. O esnada Hz. Peygamber Tâhâ sûresini okuyarak namaz kılıyordu. Bunun üzerine Velîd b. Muğîra “Ey Kureyşliler! Muhammed size kalplerinizi etkilemek için okuyor” demiş; Ebû Cehil ve arkadaşları ise “bu Kur’ân’ı dinlemeyin; gürültü yapın” demiş ve bu âyetler indirilmiştir.(84)

1.وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ اِلَيْكَ اَفَاَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ كَانُوا لَا يَعْقِلُونَ “Onlardan seni dinleyenler vardır. Fakat kendileri akıl etmiyorlarsa sağırlara sen mi duyuracaksın?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e iman etmeyenlerin iki kısma ayrıldığını ifadeyle, içlerinde buğzedip düşmanlık içinde bulunanlar ile daha ılımlı bulunanları haber vermektedir.

Âyette geçen يَسْتَمِعُونَ اِلَيْكَ yestemi‘ûne ileyke ifadesi “sana kulak verenler” manasına gelmekte, ancak bunun “öğrenmek için bir hakikati dinlemek” maksadıyla değil de “dinliyor gibi görünmek” şeklinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Çünkü âyetin devamında bu tip insanlar için “aklını kullanmayan sağır(lar)” ifadesi geçmektedir.

Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/25, İsrâ’ 17/47 ve Muhammed 47/16’da da yer almakta, her geçtiği yerde olumsuz bir içerikte bulunmaktadırlar. Özellikle İsrâ’ 17/47’yi hatırlatmakla yetineceğiz: “Biz, onların seni dinlerken onu (Kur’ân’ı ne maksatla) dinlediklerini, kendi aralarında fısıldaşırlarken de zalimlerin ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz!’ dediklerini gayet iyi bilmekteyiz.” Yüce Allah’ın âyetlerine karşı böyle olumsuz bir tutum Lokmân 31/7 ve Câsiye 45/7’de de geçmektedir.

Demek ki hakikate gönül vermeden bir şeyleri dinliyor görünmek, kişinin gerçeklere karşı manen sağır oluşunun ve aklını kullanmamasının sonucudur. Bu âyette durumu böyle olanlara karşı Hz. Peygamber’in moralini bozmaması gerektiği bildirilmek istenmektedir. Çünkü onlar dinliyor görünse de aslında dinlemiyorlar; çünkü akıllarını kullanıp bir hakikatin izini sürmüyorlardı. Bu nedenle, fiziksel olarak değilse de mecaz olarak bunlar sağırdırlar. Sağırlık Yüce Allah’ın bildirdiği prensiplere karşı ise bu durum fiziksel sağırlıktan çok daha sıkıntılıdıır; çünkü böyle davranıldığı sürece söz konusu kişilerin düzelme imkân ve ihtimali yoktur.

Fiziksel sağırlıkta ise çeşitli yollarla hakikati öğrenmenin mümkün olduğu bilinen bir gerçektir. Kaldı ki fiziksel sağırlık bir kabahat değildir; çünkü doğuştan getirilmiş bir imtihan biçimidir. Oysa manevi sağırlık kişinin kendi tercihidir ve bunun feci sonucuna katlanmak da kaçınılmaz olacaktır. Sağırlara hakikatin işittirilemeyeceğiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerin(85) bulunduğunu hatırlatmakla yetinelim. Bunların içinden Zuhruf 43/40. âyetin meali şöyledir: “(Ey Peygamber!) Sağırlara sen mi işittireceksin yahut körleri ve apaçık sapıklıkta olanları doğru yola sen mi ileteceksin?”

2. وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ اِلَيْكَ اَفَاَنْتَ تَهْدِي الْعُمْيَ وَلَوْ كَانُوا لَا يُبْصِرُونَ “Onlardan sana bakan da vardır. Fakat (gerçeği) göremiyorlarsa körleri sen mi doğru yola ulaştıracaksın!” Yüce Allah önceki âyette işitmeyle ilgili söylediklerinin benzerini görmeyle de ilişkilendirerek beyan etmektedir. İnkârcılar içerisinden Hz. Peygamber’e şeklen veya fiziksel olarak bakanlar bulunacağını, ancak eğer aklını kullanmıyorlarsa kör olmayı tercih eden kişiye yol gösterilemeyeceği soru cümlesiyle ifade edilmektedir.

Bakıyor olmak gerçek manada görmeye yetmez. Çünkü kişinin gözleri açık olsa da gören beyindir. Beyni başka taraflara dalmış kişilerin bakar kör olarak dolaştıkları herkesin bildiği bir gerçektir. Tıpkı bunun gibi hak ve hakikatin izini sürmek için değil de, sırf şeklen bir bakış sahibi olmak gerçekleri görmeye elbette yetmez. Bakmak başka şeydir; görmekse bambaşka bir şeydir. Aklı ve gönül gözü görmeyenlerin fiziksel olarak bir yerlere bakması, görülebileceklerin görülmesine yetmez.

Bu âyette geçen “nazar etmek” esasında bilinçsiz bir eylem olarak tanıtılmaktadır. Eğer aklı görmüyorsa Yüce Allah bu kişiler için âyetin sonunda “gerçeği görmeyen kör(ler)” ifadesini kullanmaktadır. Zira Hacc 22/46’da da beyan edildiği gibi “Gözler kör olmaz; ancak göğüslerdeki kalpler kör olur.” Gerçekleri görmemek bir körlüktür ve tıpkı önceki âyette de belirttiğimiz gibi asıl sıkıntılı olanlar da bu türden kişilerdir.

Fiziksel olarak kör olanların ne kadar zeki oldukları ve neleri başardıkları herkesin malumudur. Oysa gözleri açık olsa da gerçeği kapattıkları kalpleri kör olanlar, asıl karanlıklara ve zindanlara kendilerini hapsedenlerdir. Bedensel olarak kör olanlara nasıl ki yol tarif edilemezse, akıl ve gönül gözünü de hakka ve hakikate kapatanlara hidayet edilemez; rehberlik yapılamaz; yol gösterilemez. Çünkü Yüce Allah bu tiplerle ilgili olarak A‘râf 7/198’de şöyle buyurmaktadır: “Onları doğru yola çağırırsanız (ciddiye alıp) size kulak vermezler. Onları sana bakar görürsün; oysa onlar görmezler.”

“Bu âyetler Türkçedeki ‘işitmek-dinlemek’, ‘bakmak-görmek’ farkına dikkat çekmektedir. Kur’an tefekküründe, hayat-ölüm, temizlik-pislik, kâr-zarar, kazanç-kayıp anlam çiftlerinde olduğu gibi, görmek-körlük, dinlemek-sağırlık anlam çiftleri de fizikî değil mânevîdir. Kur’an’a göre hakikati görmeyen kimse gözü olsa dahi kördür; hakkın sesini duymayan kimse kulağı olsa dahi sağırdır.”(86)

e) İnsanların Mahşerdeki Durumu

Yüce Allah, sûrenin 44-46. âyetlerinde insanlara sadece kendilerinin haksızlık ettiklerini beyan ettikten sonra, mahşerdeki diriltilme esnasında dünyada aralarında tanışabilecekleri kadar günün sadece bir saati veya anı kadar kaldıklarını sanacaklarını, ahirete inanmayanların ziyana uğrayacaklarını haber vermektedir. Ardından insanlara vaadedilen azabın bir kısmının Hz. Peygamber’e gösterilmesi veya ondan önce vefat ettirilmesi durumunda sonuçta dönüşlerinin sadece Yüce Allah’a olacağı ve yaptıklarının kendilerine haber verileceği ifade edilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Hiç Kimseye Haksızlık Etmemesi

اِنَّ اللّٰهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْـًٔا وَلٰكِنَّ النَّاسَ اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Şüphesiz ki Allah insanlara hiçbir şekilde haksızlık etmez fakat insanlar kendilerine yazık ederler.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَظْلِمُ lâ yazlimu fiili “zulmetmez, haksızlık etmez”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; شَيْـًٔا şey’en sözcüğü “herhangi bir şey, hiçbir şekilde”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlar”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlimûne fiili ise “zulmederler, haksızlık ederler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(87)

1.اِنَّ اللّٰهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْـًٔا “Şüphesiz ki Allah insanlara hiçbir şekilde haksızlık etmez.” Bu âyetin bir benzeri Nisâ’ 4/40’ta şöyle geçmektedir: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.” Burada geçen zerrah kelimesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenشَيْـًٔا şey’en kelimesi aynı mesajı içermektedir.

Yüce Allah insanlara hiçbir konuda hiçbir şekilde en küçük bile olsa zulmetmeyeceğini, ancak insanların kendilerine haksızlık edeceğini beyan etmektedir. Burada muhataplar öncelikle müşrikler olduğu için, hitabın da onlara yönelik olarak anlaşılması gerekmektedir. Yüce Allah’ın insanlara yapmayacağını haber verdiği haksızlık elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam vereceği şeylerle ilgilidir. Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir. Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez.

Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz. Birileri yalanlıyor diye peygamber görevlendirmekten ve kitap göndermekten geri durmaz; hem inkârcıların tevbe etmesi için hem de diğer insanların yararlarına olacak her türlü ihsan ve ikramı onlara sunmaya devam etmektedir.

2. وَلٰكِنَّ النَّاسَ اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Fakat insanlar kendilerine yazık ederler.” Yüce Allah insanlara en küçük bir şekilde bile haksızlık etmeyeceğini beyan ettikten sonra, insanların başına gelenlerin kendi hak ettikleri ve kendilerinin uyguladığı yanlışlıklar olduğunu bildirmektedir. Kehf 18/49’da “Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulmuş olacaklardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir” buyrularak, insanların karşılaşacağı sıkıntı ve azabın sebebinin kendi yaptıkları olduğu beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/79’da da şöyle buyrulmaktadır: “Sana gelen her iyilik Allah’tandır; sana gelen her kötülük de kendi (işlediğin günah yüzü)ndendir. Seni insanlara elçi olarak gönderdik. (Buna) şâhit olarak Allah yeter.” Benzer şekilde Rûm 30/41’de de şu muhteşem bilgiler yer almaktadır: “İnsanların kendi elleriyle kazandıkları (günahlar) yüzünden karada ve denizde fesat (bozulma) çıktı. Belki (gerçeğe) dönerler diye (Allah) onlara yaptıklarının bir kısmını tattırıyor.”

Bu arada insanların başına gelen sıkıntılar inanç ve uygulamalarındaki yanlış tercihleri yüzünden olmasına rağmen, Yüce Allah onların her yaptığını da cezaya konu edinmediğini Şûrâ 42/30’da şu şekilde beyan etmektedir: “Başınıza gelen herhangi bir musibet kendi ellerinizin yaptığı (işler) yüzündendir. (Allah, hatalarınızın) birçoğunu da affeder.”

Dahası Nahl 16/61 ve Fâtır 35/45’te de beyan edildiği üzere, Yüce Allah insanların kazandığı şeyleri hemen cezalandırmamakta, onları belirlenmiş bir süreye kadar ertelemektedir. Çünkü yaptıkları yüzünden eğer cezalandırılacak olsalardı yeryüzünde hiçbir canlının kalmaması gerekirdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah kullarına zerre ölçüsünde bile olsa haksızlık etmez. Onların başına gelenler kendi inkârları, küfürleri, şirkleri ve nihayet zulme dönüştürdükleri uygulamaları nedeniyledir.(88) İnsanlar küfürde karar kıldıkları için kalpleri mühürlenir; yoksa kendilerine haksızlık edilerek önce kalpleri mühürlenmiş de sonrasında onlar zorunlu olarak kâfir olmuş değillerdir.

“Sırf inançtaki olumsuzluk nedeniyle insanlar cezalandırılır mı?” diye bir soru sorulursa, bilinmelidir ki, küfür kişinin fıtratına ve vicdanına karşı açtığı bir savaştır. İnançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Bu nedenle, Lokmân 31/13 gereği “şirk en büyük zulüm olduğuna” göre, bunun hesabını Yüce Allah’ın ilgililere soracağının unutulmaması gerekmektedir. Kıyamet günü inkârcıların başına gelecek azap türü şeyler Allah’ın adaleti gereği gerçekleşecektir; dolayısıyla Yüce Allah onlara haksızlık etmeyecektir.

ıı. Âhirete Göre Dünya Hayatının Kısalığı

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ كَاَنْ لَمْ يَلْبَثُوٓا اِلَّا سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ يَتَعَارَفُونَ بَيْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِلِقَآءِ اللّٰهِ وَمَا كَانُوا مُهْتَد۪ينَ “(Allah) o gün onları, (dünyada) sanki günün ancak aralarında birbirleriyle tanışabilecekleri bir saati kadar kalmış gibi toplayacaktır. Allah ile karşılaşmayı yalanlayıp doğru yola gelmemiş olanlar elbette zarara uğramışlardır.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevm kelimesi “o gün”; يَحْشُرُهُمْ yahşuruhum ifadesi “(Allah) onları toplar, toplayacaktır”; كَاَنْ لَمْ يَلْبَثُوا keen lem yelbesû ifadesi “sanki hiç yaşamamış, kalmamışlar gibi”;اِلَّا سَاعَةً illâ sâ‘aten kelimesi “bir saattan başka, bir andan başka”;مِنَ النَّهَارِ mine’n-nehâri ifadesi “gündüzden”; يَتَعَارَفُونَ yete‘ârafûne fiili “tanışırlar, tanışabilecekleri bir süre”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların kendi aralarında”;قَدْ خَسِرَ kad hasira fiili “elbette ziyana uğramış (olacaktır)”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanlar, yalanlayanlar”;بِلِقَآءِ اللّٰهِ bilikâillâhi tamlaması “Allah ile karşılaşmayı”; وَمَا كَانُوا mâ kânû fiili “ve onlar (şöyle) olmamışlardı, şöyle değillerdi”; مُهْتَد۪ينَ mühtedîne kelimesi ise “hidayete erdirilmiş kişiler” demektir.

Burada mahşer şartlarına göre dünya hayatının kısalığı ve inkârcıların kaybedecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ كَاَنْ لَمْ يَلْبَثُوٓا اِلَّا سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ يَتَعَارَفُونَ بَيْنَهُمْ “(Allah) o gün onları, (dünyada) sanki günün ancak aralarında birbirleriyle tanışabilecekleri bir saati kadar kalmış gibi toplayacaktır.” Yüce Allah mahşerde insanları dirilteceğini ve insanların dünya hayatında sanki günün bir saati kadar kalmış gibi hissedeceklerini beyan etmektedir. Bu ifadeyle bir taraftan dünya hayatının kısalığı vurgulanırken, diğer taraftan da âhiretin ebediliğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

a) وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ كَاَنْ لَمْ يَلْبَثُوٓا اِلَّا سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ “(Allah) o gün onları, (dünyada) sanki günün ancak bir saati kadar kalmış gibi toplayacaktır.” Dünyada kalış sürelerinin “on gün” olduğunu sananların dile getirildiği Tâhâ 20/103’te de belirtildiği gibi, konuyla ilgili olarak Nâzi‘ât 79/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.”

Ahkâf 46/35’te de aynı konu gündeme getirilmekte, “kâfirlerin, kendilerine vaadedilen günü gördüklerinde, sanki dünyada günün bir saati kadar kalmış olacaklarını sanacakları” belirtilmektedir. Aynı şekilde, Mü’minûn 23/112-114. âyetler de bunu desteklemektedir. Yüce Allah azaptakilere dünyada ne kadar kaldıklarını soracak; “Bir gün veya daha az bir süre” cevabını verecekler, O da “Çok kısa bir süre kaldıklarını” kendilerine söyleyecektir. Bu konunun işlendiği âyetlerde hasr/kasr denen “vurgulu ifadeler” kullanılmasının sebebi, gerçekten öyle sandıklarını göstermeyi amaçlamış olabilir.

Âhirete göre dünya hayatı son derece kısadır; bunu nankörler açık bir şekilde fark edeceklerdir. Gerçekten de zaman göreceli bir kavramdır; onu göreceli yapan ise tâbi olduğu şartların farklılığıdır. Ancak bundan daha da önemlisi o zamanın nasıl geçirildiğidir. Eğer doğru ve içi dolu bir hayat yaşanmışsa bu görecelilik tersine bile dönebilir. Çünkü Kadr sûresinde, vahyin şenlendirdiği bir gecenin 83 yıla, yani bir ömre bedel olduğu beyan edilmekte, böylece vahiy ile bezenmiş bir hayatın dünyalardan ya da bütün zamanlardan daha hayırlı olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyette sözü edilen “günün tanışmaya vesile olabilecek şekildeki kısa bir süresi” ifadesini, bazı âlimlerimiz kabirle veya Sûr’a iki üfleme arasıyla ilişkilendirmişlerdir ki bunun herhangi bir delili yoktur.(89) Çünkü konu mahşerdeki diriltilmede nankör insanların yaşayacağı pişmanlığı ortaya koymaktır. Kur’ân’a göre hayat “dünya ve âhiret” şeklinde ikiye ayrıldığı ve ruh-beden birlikteliğiyle ilişkilendirildiği için, üçüncü bir hayata dair açıklamalar veya yorumlar gerçeği yansıtmaktan uzaktır. İmâm Mukâtil’in de belirttiği gibi maksat dünya hayatının kısalığını ortaya koymaktır.(90)

b) يَتَعَارَفُونَ بَيْنَهُمْ “Aralarında birbirleriyle tanışabilecekleri (kısa bir süre).” Bu cümle, iki âlemle ilgili olarak anlaşılıp yorumlanabilir.

ı. Bu ifade, insanların dünya hayatında günün bir saatinde ayaksütü birbirleriyle tanışacakları kısa bir süreyi ortaya koymaktadır, diyebiliriz. Bu çok kısa süren tanışıklık daha sonra biter.(91) “On gün”, “bir gün”, “günün bir bölümü” gibi ifadeler esasında mahşer hayatına göre dünyanın geçiciliğini ve kısalığını göstermektedir. İşte bu ifadelerin bir ileri aşaması olması bakımından, burada geçen يَتَعَارَفُونَ بَيْنَهُمْ “Aralarında birbirleriyle tanışırlar” ifadesi, dünyada kalış süresinin çok çok kısa olduğunu içermekte ve insanların birbirleriyle ayaküstü bir şekilde çok kısa olarak tanışıklıkları kadar bir süreyi anlama katmaktadır. İnsanlar mahşerde diriltilince oradaki hesabın ve akıbetin korkunçluğu sebebiyle aralarında dünyadaki tanışıklık da sona erer.

ıı. Âyette yer alan يَتَعَارَفُونَ بَيْنَهُمْ “Aralarında birbirleriyle tanışırlar” cümlesini dünya hayatındaki tanışılık süresiyle değil de mahşerdeki bir araya gelişlerindeki tanışmalarıyla ilişkilendirenler de vardır.(92) Onlar birbirilerini dünyada tanıdıkları gibi âhirette de tanıyacaklardır. Daha sonra bu tanıma işi azabı görüp de birbirlerinden uzaklaşmalarında sona erer.(93)

Mahşer şartlarında özellikle yargılama esnasında ve sonrasında yaşanacak olan karşılıklı suçlamalar orada da tanımanın gerçekleşeceğinin bir delili olarak sunulabilir. Cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(94) Buna göre verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın mahşer şartlarında insanları toplayacağı, bunun sonrasında insanların mahşerde birbirlerini tanıyacakları, ancak devam eden süreçte bunun sona ereceği durumla ilgili olabilir. Bu da bir ihtimaldir; ancak bizim tercihimiz bu ifadenin dünya hayatıyla ilişkilendirilmesinden yanadır.

2. قَدْ خَسِرَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِلِقَآءِ اللّٰهِ وَمَا كَانُوا مُهْتَد۪ينَ “Allah ile karşılaşmayı yalanlayıp doğru yola gelmemiş olanlar elbette zarara uğramışlardır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde mahşerde toplanan insanlar arasından önemli bir grubun ziyana uğramış olacağını haber vermektedir. Bunlar “Allah’la karşılaşmayı yalanlayanlar” ve “hidayet yolunu tercih etmeyenler” şeklinde belirlenmektedir.

Yûnus 10/7’de de açıkladığımız gibi, Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerin aslında Rableriyle karşılaşmaya, yani mahşere ve orada hesaba çekilmeye inanmadıklarını beyan etmektedir. “Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(95) yanında, “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(96) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(97) ve “hesabı kabul etmemek”(98) de vardır.

Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(99) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar. Yüce Allah bu insan tipinin hem mahşer gerçeklerini yalanladıklarını, hem de hidayet yolunu tercih etmediklerini beyan ederek ziyana uğrama nedenlerini de ortaya koymuş olmaktadır.

ııı. Dönüşün Yüce Allah’a Olacağı

وَاِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَاِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّٰهُ شَه۪يدٌ عَلٰى مَا يَفْعَلُونَ “Ya onları uyardığımız şeylerin bir kısmını sana gösteririz ya da seni vefat ettiririz. Dönüşleri sadece bizedir. Sonra Allah onların yapmakta olduklarına da şahittir.”

Âyettekiوَاِمَّا نُرِيَنَّكَ ve immâ nüriyenneke fiili “ya sana gösteririz”; بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ ba‘dallezî ne‘ıdühum tamlaması “onlara vaadettiklerimizin bir kısmını”;اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ ev neteveffeyenneke ifadesi “veya seni vefat ettiririz”; فَاِلَيْنَا fe ileynâ ifadesi “sadece ve sadece bizedir”; مَرْجِعُهُمْ merci‘uhum tamlaması “onların dönüşleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; شَه۪يدٌ şehîdün kelimesi “şahit(tir)”; عَلٰى مَا يَفْعَلُونَ ‘alâ mâ yef‘alûne ifadesi ise “yaptıklarına, yapmakta oldukları şeye” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik bir hitap ile inkârcılara yönelik mahşerde yaşanacak felakete dair bilgilendirme gündeme getirilmektedir.

1. وَاِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَاِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ “Ya onları uyardığımız şeylerin bir kısmını sana gösteririz ya da seni vefat ettiririz. Dönüşleri sadece bizedir.” Bu âyetin benzerleri Ra‘d 13/40 ve Mü’min 40/77’de de geçmektedir. Dolaylı da olsa benzer bir mesaj Zuhruf 43/41-42’de de zikredilmektedir. Âyetin bu cümlesi hakkında iki farklı tercüme yapılabilir:

a) Buna göre Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve şöyle buyurmuş olmaktadır: “O inkârcılara vaad ettiğimiz cezaların bir kısmını bile sana gösterirsek (dünyada görülebilecek olan budur). Yok, eğer seni vefat ettirirsek o zaman da dönüşleri sadece bizim huzuruma olacaktır.” Bu durumda âyetin başındaki اِمَّا immâ ifadesinin “işte o budur; bundan ibarettir” manasındaki cevabının hazfedilmiş, “gizlenmiş” olduğu kabul edilir.

b) Diğer ihtimale göre ise âyette herhangi bir hazif “gizli ifade” söz konusu değildir ve âyetin anlamı şöyledir: “Ya onları uyardığımız şeylerin bir kısmını sana gösteririz; ya da (bundan önce) seni fevat ettiririz (fark etmez). (Nasıl olsa) dönüşleri sadece bizedir.” Bu durumda فَاِلَيْنَا fe ileynâ “sadece bizedir” ifadesi اِمَّا immâ edatıyla başlayan bütün bir cümlenin cevabı kabul edilmiş olur.(100) Kur’ân’da dönüşün Yüce Allah’a olacağıyla ilgili çeşitli âyetlerin zikredilmekte olduğunu özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.(101)

Her iki ihitimale göre de bu âyette inkârcılara yönelik bir gözdağı verilmesi ve başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlere moral kazandırılması amaçlanmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Mahşerde Yüce Allah’a dönüşlerinde onlara ne olacağını göreceksin.”

2. ثُمَّ اللّٰهُ شَه۪يدٌ عَلٰى مَا يَفْعَلُونَ “Sonra Allah onların yapmakta olduklarına da şahittir.” Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(102) Bu cümlenin bir benzeri Âl-i İmrân 3/98’de de geçmektedir. Âyette geçen şehîd kavramı hakkında daha önce yorumladığımız Yûnus 10/29’da bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah âyetin ilk cümlesinde Hz. Peygamber’i vefat ettirmesi durumunda neticede herkesin dönüşünün kendisine olacağını beyan etmekte, bu cümlede ise Hz. Peygamber’in vefatından sonra inkârcıların dünyada neler yapacağına, nasıl bir yalanlama ve küfre devam edeceklerine O’nun şahit olacağını bildirmektedir.(103) Bu ifade elbette hem bir durum tespitidir; hem de inkârcılara yönelik gözdağı vermeyi amaçlayan bir tehdittir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 117; Taberî, age., XI, 113-114.
• 2 - Âl-i İmrân 3/27; En‘âm 6/95; Yûnus 10/31; Rûm 30/19.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/95 Yûnus 10/31 Rûm 30/19
• 3 - Semerkandî, age., II, 118.
• 4 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 361’de 52. not.
• 6 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30
• 7 - Hakk, el-Hakk kelimesinin “hak, hakikat, gerçek” anlamında Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı örnek âyetler için bk. Nisâ’ 4/122, 151; En‘âm 6/5, 62, 73; A‘râf 7/44; Enfâl 8/4, 74; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 31, 53, 108; Yûsuf 12/100; Ra‘d 13/1; Hıcr 15/85; Nahl 16/38; Kehf 18/17, 98; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/71; Rûm 30/47; Lokmân 31/9; Sâffât 37/37; Zuhruf 43/30.
  • Nisâ 4/122 Nisâ 4/151 En‘âm 6/5 En‘âm 6/62 En‘âm 6/73 A‘râf 7/44 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/31 Yûnus 10/53 Yûnus 10/108 Yûsuf 12/100 Ra‘d 13/1 Hicr 15/85 Nahl 16/38 Kehf 18/17 Kehf 18/98 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/71 Rûm 30/47 Lokmân 31/9 Sâffât 37/37 Zuhruf 43/30
• 8 - Semerkandî, age., II, 118; Taberî, age., XI, 114. 9 - Zemahşerî, age., II, 333.
• 10 - En‘âm 16/115; A‘râf 7/137; Yûnus 10/33, 96; Hûd 11/119; Mü’min 40/6. 11 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358. 12 - Zümer 39/19, 71.
  • Nahl 16/115 A‘râf 7/137 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hûd 11/119 Mü'min 40/6 Zümer 39/19 Zümer 39/71
• 13 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/41.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/41
• 14 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 15 - Yûnus 10/4.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4
• 16 - Semerkandî, age., II, 118. 17 - Taberî, age., XI, 115; Zemahşerî, age., II, 334; Esed, age., s. 401.
• 18 - Semerkandî, age., III, 100. 19 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4. 20 - Râzî, age., XXVI, 4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 21 - Şu‘arâ’ 26/78. 22 - Tâhâ 20/50 23 - A‘lâ 87/1-3.
  • Şu‘arâ 26/78 Tâhâ 20/50 A‘lâ 87/3
• 24 - Semerkandî, age., II, 118-119; Taberî, age., XI, 115-116; Zemahşerî, age., II, 334; Râzî, age., XVII, 91. 25 - En‘âm 6/136; Yûnus 10/35; Nahl 16/59; ‘Ankebût 29/4; Sâffât 37/154; Kalem 68/36; Câsiye 45/21.
  • En‘âm 6/136 Yûnus 10/35 Nahl 16/59 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/154 Kalem 68/36 Câsiye 45/21
• 26 - Semerkandî, age., III, 484. 27 - Yazır, age., VIII, 282.
• 28 - Zemahşerî, age., II, 334.
• 29 - Buhârî, Vesâyâ, 8; Nikâh, 45; Müslim, Birr, 28; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 245, 287.
• 30 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 31 - Bakara 2/78; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14. 32 - Hucürât 49/12.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14 Hucurât 49/12
• 33 - Râzî, age., XVII, 94.
• 34 - Bakara 2/41, 97; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 35 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111. 36 - Yazır, age., IV, 492. 37 - Semerkandî, age., II, 120.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/97 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 38 - İslâmoğlu, age., s. 362’de 57. not.
• 39 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 40 - İsrâ’ 17/99. 41 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 42 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32. 43 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 44 - Yûnus 10/37; Şu‘arâ’ 35/192; Secde 32/2; Vâkı‘a 56/80; Hâkka 69/43.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32 Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 Yûnus 10/37 Fâtır 35/192 Secde 32/2 Vâkı‘a 56/80 Hâkka 69/43
• 45 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33
• 46 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 47 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 48 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 49 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 50 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 51 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 52 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 53 - Dühân 44/14. 54 - Sâd 38/4. 55 - Mutaffifûn 83/32. 56 - Sebe’ 34/43. 57 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 58 - Yâsîn 36/15.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15
• 59 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 60 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 61 - Müddessir 74/24. 62 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 63 - Sebe’ 34/43. 64 - Ahkâf 46/11. 65 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 66 - Furkân 25/4-6. 67 - Tekvîr 81/25. 68 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 69 - Hâkka 69/41-42. 70 - Târık 86/14. 71 - Taberî, age., XXI, 90.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 72 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 73 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 74 - Râzî, age., XVII, 98.
• 75 - Semerkandî, age., II, 120; Taberî, age., XI, 118.
• 76 - Zemahşerî, age., II, 335-336.
• 77 - Taberî, age., XI, 118. 78 - Semerkandî, age., II, 120. 79 - Zemahşerî, age., II, 336.
• 80 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 81 - Taberî, age., XI, 119. 82 - Semerkandî, age., II, 120; Taberî, age., XI, 119; Zemahşerî, age., II, 336.
• 83 - Taberî, age., XX, 91.
• 84 - Semerkandî, age., II, 121.
• 85 - Yûnus 10/42; Neml 27/80; Rûm 30/52; Zuhruf 43/40.
  • Yûnus 10/42 Neml 27/80 Rûm 30/52 Zuhruf 43/40
• 86 - İslâmoğlu, age., s. 363’te 60. not.
• 87 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Zuhruf 43/76; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Zuhruf 43/76 Talâk 65/1
• 88 - Taberî, age., XI, 120; Zemahşerî, age., II, 337.
• 89 - Semerkandî, age., II, 121-122. 90 - Semerkandî, age., II, 122. 91 - Taberî, age., XI, 120.
• 92 - Semerkandî, age., II, 122. 93 - Râzî, age., XVII, 104-105. 94 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Ahkâf 46/6; Kâf 50/27.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Ahkâf 46/6 Kâf 50/27
• 95 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 96 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 97 - Furkân 25/40. 98 - Nebe’ 78/27.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27
• 99 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 100 - Zemahşerî, age., II, 338. 101 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 102 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 103 - Semerkandî, age., II, 122.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9