Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 33-40. âyetlerinde kâfirlerin beklentilerinin yersizliğini, alaycılıklarının başlarına neler getireceğini, inkar suçunu başkalarına atma girişimlerini, risalet kurumunun amacını ve nihayet kendi erişilmez kudretini dikkatlere sunmaktadır.

a) İnkârcıların Olumsuz Tutumuna Karşı Risalet

Yüce Allah, sûrenin 33-36. âyetlerinde inkârcıların meleklerin veya Allah’ın azap emrinin gelmesini beklediklerini, bunun öncekilerin de sapkın yolu olduğunu, böylece kendilerine haksızlık ettiklerini, yaptıklarının cezasının onlara ulaşmış olacağını ve alay etmekte oldukları şeyin kendilerini çepeçevre kuşatıvereceğini haber vermektedir.

Ardından, müşriklerin “Allah dileseydi biz de babalarımız da O’nun peşi sıra başka şeylere tapmazdık. Onun emri olmadan hiçbir şeyi de haram kılmazdık” dedikleri, öncekilerin de böyle yaptıkları, elçilere apaçık tebliğden başka bir görev düşmediği bildirilmektedir.

Daha sonra, “Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan kaçının” diye emretmeleri için her ümmete bir elçi gönderildiği, Yüce Allah’ın onlardan bir kısmını doğru yola ilettiği, bir kısmının da sapıklığı hak ettiği beyan edilmekte, nihayet “Yeryüzünde dolaşın; sonra yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakın!” şeklinde bir emre yer verilmektedir.

ı. Meleklerin Veya Azabın Gelmesiyle Alay

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ اَوْ يَاْتِيَ اَمْرُ رَبِّكَ كَذٰلِكَ فَعَلَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “(Kâfirler) ille de kendilerine meleklerin gelmesini (karşılarına çıkmasını) veya Rabbinin (azap) emrinin gelmesini mi bekliyorlar! Onlardan öncekiler de böyle yapmışlardı. Allah onlara haksızlık etmedi fakat onlar kendilerine yazık ediyorlardı.”

Âyettekiهَلْ يَنْظُرُونَ hel yenzurûne fiili “bakıyorlar mı, bekliyorlar mı”;اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمُ illâ en te’tiyehum istisnası “onlara gelmesinden başka”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “meleklerin”; اَوْ يَاْتِيَ ev ye’tiye fiili “veya gelmesini”; اَمْرُ رَبِّكَ emru rabbike tamlaması “Rabbinin emrinin”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; فَعَلَ fe‘ale fiili “yapmışt”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan önce geçenler”;وَمَا ظَلَمَهُمُ ve mâ zalemuhum ifadesi “ve onlara zulmetmedi, haksızlık etmedi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatın “ve lakin, ancak”; كَانُوٓا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; اَنْفُسَهُمْ enfusehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlimûne fiili ise “zulmediyorlar(dı), haksızlık ediyorlar(dı)” demektir.

Burada inkârcıların acele azap isteklerine bir anlamda cevap verilmekte ve öncekiler gibi Mekkeli müşriklerin de sadece kendilerine yazık ettikleri gündeme getirilmektedir.

1.هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ اَوْ يَاْتِيَ اَمْرُ رَبِّكَ “(Kâfirler) ille de kendilerine meleklerin gelmesini (karşılarına çıkmasını) veya Rabbinin (azap) emrinin gelmesini mi bekliyorlar!” Yüce Allah sunduğu pek çok delile rağmen, inanmamakta ısrar eden müşriklerin ve inkârcıların “kendilerine (ölüm) meleklerinin veya Rabbinin (azap) emrinin gelmesi” şeklindeki iki akıbetten birisini beklediklerini beyan etmektedir. Beklentileri gerçekleşse de inanmayacakları konusunu En‘âm 6/7, 109, 110, 111. âyetlerde ele almaya çalışmıştık. Cümeledeki هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatlarıyla oluşan hasr/kasr denen “vurgulu” ifade, inkârcıların bunlardan başka herhangi bir şekilde ikna olmayacaklarını ve sapkınlıkta ısrarcı olduklarını açıkça ortaya koymaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bir benzeri de Bakara 2/210’da şu şekilde zikredilmektedir: “Onlar, ille de buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesini mi beklerler? Hâlbuki iş bitirilmiştir. (Allah nizamı artık değişmez.) Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülür.” Bu âyetten de anlaşılacağı üzere, “meleklerin ve Allah’ın gelmesi” ifadesi hak edenlere azabın indirilmesi ve onlara göz açtırılmaması demektir. Âyetin sonundaki cümlede verilmek istenen mesaj kanaatimizce budur.

Bu mesaj ile bağlantılı olarak benzer mesajlar içeren En‘âm 6/158. âyeti hatırlatmakla yetinelim: “Onlar ille de kendilerine meleklerin gelmesini veya Rabbinin gelmesini yahut Rabbinin bazı âyetlerinin gelmesini mi bekliyorlar? Rabbinin bazı âyetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz. De ki: Bekleyin (bakalım); muhakkak ki biz de (sizinle beraber) bekleyenleriz.”

Mekkeli müşriklerin bekledikleri haber verilen istekleri şu şekilde dile getirilmektedir:

a)اَنْ تَاْتِيَهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ “Kendilerine meleklerin gelmesini (mi bekliyorlar?)” Bu ifadeyi azap ve dünyevi helak olarak yorumlamak mümkün olduğu gibi, konuyu inarcıların mucize istekleri şeklinde yorumlamak da mümkündür. Esasında Nahl sûresinin daha önce yorumladığımız 28. âyetinde de belirttiğimiz üzere, melekler o kafirlerin canlarını alırlarken derin pişmanlıklar yaşayacakları ifade edilmektedir. Bu çerçevede:

ı. “Meleklerin gelmesi”, esasında En‘âm 6/93’te dile getirildiği gibi ölüm anında ölüm meleklerinin ellerini inkârcılara uzatıp “haydi çıkarın canınızı” demeleri olayı olabilir.(1)

ıı. Bu yaklaşımdan ayrı olarak konu inkârcıların mucize kabilinden gerçekleştirdikleri istekler de olabilir. Bu çerçevede En‘âm 6/8’de Mekkeli müşriklerin risaletle ilgili dile getirdikleri “melek indirilmesi” isteği konusunda bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

ııı. Onların melek isteği Hıcr 15/7-8’de de zikredilmektedir. Ancak bekledikleri türden bir melek gelmesinin aslında azabın gelmesi ve kendilerine hiçbir şekilde zaman tanınmaması manasına geldiği de aynı âyetlerde beyan edilmektedir.

b) اَوْ يَاْتِيَ اَمْرُ رَبِّكَ “Yahut Rabbinin (azap) emrinin gelmesini (mi bekliyorlar?)” Bu cümlede geçen “Rabbinin emri” ifadesinden maksadın “mahşerdeki azap hükmü” olduğu anlaşılmaktadır. “Rabbin emrinin gelmesi” Fecr 89/22-23’te geçtiği üzere mahşerde Yüce Allah’ın yargılama kararı ve nihai olarak verdiği hüküm de olabilir.(2) Dahası bu ifade Nahl 16/26, Ahzâb 33/57 ve Haşr 59/2 gibi âyetlerde geçtiği gibi Yüce Allah’ın azabının ve helakinin gelmesi şeklinde de anlaşılabilir.

Bunlardan ayrı olarak, meseleyi dünyevî açıdan da ele alabiliriz ki bu durumda maksadın “Mekkeli müşriklerin Bedir’de yaşadıkları feci akıbet” olması da elbette mümkündür.(3) Ancak bu ifade mesajı daraltacağı için konuyu mahşerdeki azap hükmü şeklinde anlamak daha doğru olsa gerektir.

2. كَذٰلِكَ فَعَلَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Onlardan öncekiler de böyle yapmışlardı.” Bu cümlenin aynısı Nahl 16/35. âyette de geçmektedir. Yüce Allah vahyin indirildiği dönemdeki müşriklerin durumunu bu şekilde beyan ettikten sonra, kendilerinden önce yaşayan inkârcıların da benzer şekilde davrandıklarını, onların da aynı şekilde sonuçsuz beklentilerle ve alay içerikli ifadelerle peygamberlerini yalanlayıp onları rahatsız ettiklerini, sonuçta benzer akıbetlerle helak edildiklerini ifade etmek istemektedir. Aynı kötülüğü yapanlar aynı akıbeti yaşarlar.

3. وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Allah onlara haksızlık etmedi fakat onlar kendilerine yazık ediyorlardı.” Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek insanların kendilerine haksızlık ettiklerini,(4) bu nedenle kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.

a)وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ “Allah onlara zulmetmemiştir.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hiç kimseye haksızlık etmediğini ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de açıkladığımız gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık yapmaları gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Burada muhataplar öncelikle müşrikler olduğu için hitabın da onlara yönelik olarak anlaşılması gerekmektedir. Yüce Allah’ın insanlara yapmayacağını haber verdiği haksızlık elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam verecekleriyle ilgilidir. Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir.

Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz. Birileri yalanlıyor diye peygamber görevlendirmekten ve kitap göndermekten geri durmaz; hem inkârcıların tevbe etmesi için, hem de diğer insanların yararına olacak her türlü ihsan ve ikramı onlara sunmaya devam etmektedir.

b) وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Fakat onlar kendilerine zulmediyorlardı.” Yüce Allah insanlara en küçük bir şekilde bile haksızlık etmeyeceğini beyan ettikten sonra, insanların başına gelenlerin kendi hak ettikleri ve kendilerine kendilerinin uyguladığı yanlışlıklar olduğunu bildirmektedir. Kehf 18/49’da “Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulmuş olacaklardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir” buyrularak, insanların karşılaşacağı sıkıntı ve azabın sebebinin kendi yaptıkları olduğu beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/79’da da şu ifadeler yer almaktadır: “Sana gelen her iyilik Allah’tandır; sana gelen her kötülük de kendi (işlediğin günah yüzü)ndendir. Seni insanlara elçi olarak gönderdik. (Buna) şâhit olarak Allah yeter.” Benzer şekilde Rûm 30/41’de de şu muhteşem bilgiler zikredilmektedir: “İnsanların kendi elleriyle kazandıkları (günahlar) yüzünden karada ve denizde fesat (bozulma) çıktı. Belki (gerçeğe) dönerler diye (Allah) onlara yaptıklarının bir kısmını tattırıyor.”

ıı. Alaycılığın Sonu

فَاَصَابَهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Sonunda yaptıklarının kötülükleri onlara ulaşmış ve alay etmiş oldukları şey onları çepeçevre kuşatmış (olacak)tır.”

Âyettekiفَاَصَابَهُمْ fe esâbehum fiili “ve onlara isabet etti, isabet edecek”;سَيِّـَٔاتُ مَا عَمِلُوا seyyiâtü mâ ‘amilû tamlaması “yaptıklarının kötülükleri”;وَحَاقَ ve hâka fiili “ve kuşattı, kuşatacak”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ mâ kânû bihî yestehziûne ifadesi ise “alay ettikleri şey” demektir.

Burada inkârcıların başına geleceği haber verilen sıkıntıların kaynağı gündeme getirilmektedir.

İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği de çeşitli âyetlerde dile getirilmekte,(5) konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir.

Yüce Allah inkârcıların başına gelen sıkıntıların sebebinin kendilerinin yaptığı kötülükler olduğunu, dolayısıyla alay edip durdukları şeylerin kendilerini çepeçevre kuşatmış olacağını haber vermektedir. Bilindiği üzere, inkârcılar öncelikle vahyi ve risalet kurumunu reddettikleri için, Nahl sûresinin 24. âyetinde de ele aldığımız gibi vahye “eskilerin masalları” diyerek vahiy ile alay etmişlerdi.

Önce inançla alay eden bu kişiler sonrasında elbette sayısız kötülük de işledikleri için, gerek dünyada başlarına gelen helak vs. sıkıntılar, gerekse mahşerde yaşayacakları azap onların hak edişlerinin karşılığı olacaktır. Konuyla ilgili olarak Kehf 18/49’da şöyle buyrulmaktadır: “Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulmuş olacaklardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir.”

Mahşerde insanların başına gelecek azabın onların dünyadaki inanç ve davranışlarının karşılığı olduğuyla ilgili Kur’ân’da oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Bu bağlamda Yâsîn 36/54’ü hatırlatmakla yetinelim: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.”

Mahşer ortamının genel özeti bu âyette verilmekte ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(6) ve âhiret yurdunun haksızlık yapma yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(7) Necm 53/39-41’de de zikredildiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

İnkârcıların başına gelen helak ve azap türü sıkıntılar inanç ve uygulamalarındaki yanlış tercihleri yüzünden olmasına rağmen, Yüce Allah onların her yaptığını da cezaya konu edinmediğini Şûrâ 42/30’da şu şekilde beyan etmektedir: “Başınıza gelen herhangi bir musibet kendi ellerinizin yaptığı (işler) yüzündendir. (Allah, hatalarınızın) birçoğunu da affeder.” Dahası Nahl 16/61 ve Fâtır 35/45’te de ifade edildiği üzere, Yüce Allah insanların kazandığı şeyleri hemen cezalandırmamakta, onları belirlenmiş bir süreye kadar ertelemektedir. Çünkü yaptıkları yüzünden eğer cezalandırılacak olsalardı yeryüzünde hiçbir canlının kalmaması gerekirdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah kullarına zerre ölçüsünde bile olsa haksızlık etmez. Onların başına gelenler kendi inkârları, küfürleri, şirkleri ve nihayet zulme dönüştürdükleri uygulamaları nedeniyledir.(8) İnsanlar küfürde karar kıldıkları için kalpleri mühürlenir; yoksa kendilerine haksızlık edilerek önce kalpleri mühürlenmiş de sonrasında onlar zorunlu olarak kâfir olmuş değillerdir.

“Sırf inançtaki olumsuzluk nedeniyle insanlar cezalandırılır mı?” diye sorulursa, bilinmelidir ki küfür kişinin fıtratına ve vicdanına karşı açtığı bir savaştır. İnançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Bu yüzden, Lokmân 31/13 gereği “şirk en büyük zulüm olduğuna” göre bunun hesabını Yüce Allah’ın ilgililere soracağının unutulmaması gerekmektedir. Kıyamet günü inkârcıların başına gelecek azap türü şeyler Allah’ın adaleti gereği gerçekleşecektir; dolayısıyla Yüce Allah onlara haksızlık etmeyecektir.

ııı. Müşriklerin Yersiz Bahaneleri

وَقَالَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا لَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا عَبَدْنَا مِنْ دُونِه۪ مِنْ شَيْءٍ نَحْنُ وَلَآ اٰبَآؤُ۬نَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ دُونِه۪ مِنْ شَيْءٍ كَذٰلِكَ فَعَلَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Ortak koşanlar şöyle demişlerdi: ‘Allah dileseydi biz de babalarımız da O’nun peşi sıra başka şeylere tapmazdık. O’nun peşi sıra (O’na rağmen) hiçbir şeyi de haram kılmazdık.’ Onlardan öncekiler de böyle yapmışlardı. Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve dedi ki”; الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا ellezîne eşrakû ifadesi “ortak koşanlar, şir koşmuş olanlar”; لَوْ شَآءَ lev şâe ifadesi “eğer dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا عَبَدْنَا mâ ‘abednâ fiili “biz tapmazdık, kulluk etmezdik”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şeye”; نَحْنُ nahnu zamiri “ne biz”;وَلَآ اٰبَآؤُ۬نَا ve lâ âbâunâ tamlaması “ne de atalarımız”; وَلَا حَرَّمْنَا ve lâ harramnâ fiili “ve haram da kılmazdık”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şeyi”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; فَعَلَ fe‘ale fiili “yapmıştı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan önce geçenler”; فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ fe hel ‘ale’r-rasüli ifadesi “elçilere düşen nedir”; اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ ille’l-belâğu’l-mübînu tamlaması ise “apaçık tebliğden başka” demektir.

Burada müşriklerin sorumluluklarını Yüce Allah’a atma çabaları, öncekilerin izlerini takip etmeleri ve elçilerin temel görevi gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا لَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا عَبَدْنَا مِنْ دُونِه۪ مِنْ شَيْءٍ نَحْنُ وَلَآ اٰبَآؤُ۬نَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ دُونِه۪ مِنْ شَيْءٍ “Ortak koşanlar şöyle demişlerdi: Allah dileseydi biz de babalarımız da O’nun peşi sıra başka şeylere tapmazdık. O’nun peşi sıra (O’na rağmen) hiçbir şeyi de haram kılmazdık.” Bu âyetin bir benzeri En‘âm 6/148’de de geçmekte, orada gelecekte gerçekleşeceği haber verilen olayın bu âyetin delaletiyle meydana geldiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kaderciliği ve alınyazıcılığı benimseyen bir anlayışla suçu Allah’a atarak, O’nun dilemesi durumunda kendilerinin de geçmiş atalarının da Allah’ın peşi sıra başka varlıklara kulluk etmeyeceklerini, yine O’na rağmen hiçbir şeyi de haram kılmamış olacaklarını dile getirdiklerini haber vermektedir.

En‘âm 6/35. âyetinde de belirttiğimiz gibi, dilemesi durumunda Yüce Allah’ın herkesi hidayete erdirebileceği ifade edilmektedir; ancak bu durumda hayatın da imtihanın da hiçbir anlamı kalmayacaktır. Yüce Allah böyle bir şey dilemediğine göre, insanların şirk koşmasını da elbette ve elbette dilemiş değildi. Müşriklerin bu konudaki sözleri her haliyle yalan ve iftiradan ibarettir.

Müşrikler gerek ibadetlerinde, gerek uygulamalarında, gerekse dualarında kendilerince belirledikleri haramların da aslında Yüce Allah’ın dilemesiyle gerçekleştiğini söylemişlerdir. Onlara göre her neye inanmış ve her neyi uygulamışlarsa bunları Yüce Allah dilediği için böyle yapmışlardı. Belli ki onlar Yüce Allah’a iftira etmeye alışmıştı ve inançsızlıklarını da yanlış uygulamalarını da Allah’a iftira etmekten geri durmamışlardı. Bu yaklaşım gereği, tıpkı İblis’in kendi suçunu Yüce Allah’a atması gibi(9) bunlar da onun yolunu izlemişler ve kendi tercihlerinin sebebini Yüce Allah’ın kaderi diyerek saptırmışlardı.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir çirkinlik/kötülük yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler.” Şu‘arâ’ 26/74’te ele alacağımız üzere, Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. İlgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(10)

Sâd 38/6-7’de de zikredildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Mü’minûn 23/24’te benzer bir ifadenin muhatapları tarafından Hz. Nûh’a yönlendirildiği haber verilmektedir. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

Yüce Allah insanoğlunu bu şeytani tutumlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygambere bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerekmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve Lokmân 31/21’de geçtiği gibi taklide alıştırdığı kişileri de ateşe çağırmaktadır. Atalarının izinden gidenler bunları kendilerine Yüce Allah’ın emrettiği yalanını da söylemişlerdir.

İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, tıpkı İblis’in yaptığı gibi müşrikler de kendi sorumluluklarını kabul etmeyip meseleyi Allah’ın dilemesiyle ilişkilendirmekte, A‘râf 7/16-17 ve Hıcr 15/39 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi İblis’in iftira dolu sözlerinin hiçbir şekilde doğru olmadığı ortaya konulmak istenmektedir. Zira Bakara 2/34, A‘râf 7/11, Hıcr 15/31, İsrâ’ 17/61 ve Sâd 38/74 gibi âyetlerde beyan edildiği üzere, İblis bizzat kendisi kibir göstermiş, emri reddetmiş ve küfrü kendisi tercih etmiştir. İblis’in izinden gidenler suçu veya sorumluluğu üstlenme yiğitliğini göstermeyip bunu Yüce Allah’a havale ederek kurtulacaklarını sanmışlardı.

Verilen bunca malumattan da anlaşıyor ki, bu türden mazeret girişimleri hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir. Esasında pek çok âyette verilen bilgiler insanların kendilerinin saptıklarını göstermekte, Yüce Allah’ın hak etmeyen hiç kimseyi saptırmadığı ifade edilmek istenmektedir. Bir tek âyet meali vererek bu konudaki izahımızı bitirmek istiyoruz. Yüce Allah Zümer 39/59’da şöyle buyurmaktadır: “(Allah bu kişilere mahşerde şöyle diyecektir): Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamış, büyüklük taslamış ve inkârcılardan olmuştun.”

2. كَذٰلِكَ فَعَلَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Onlardan öncekiler de böyle yapmışlardı.” Daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/33. âyette de geçen bu cümle gereği Yüce Allah inkârcıların öncekilerin yolunu izlediklerini, sonuçta tıpkı onların yaşadığı gibi kendi akıbetlerini hazırladıklarını ve kendilerine haksızlık ettiklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak müşriklerin önceki sapkın insanların yolunu izlediklerini beyan bağlamında En‘âm 6/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlardan öncekiler de aynı şekilde (peygamberleri) yalanlamışlar ve sonunda azabımızı tatmışlardı.” Yüce Allah müşriklerin dile getireceği bu türden bahanelerin geçersiz olacağını, esasında izinden gittikleri inkârcı atalarının da aynı şekilde hem peygamberi, hem de vahiyleri inkâr ettiklerini, sonuçta dünya hayatlarında Allah’ın helak azabını tattıklarını bildirmektedir.

Yüce Allah kendilerince suçu Allah’a atanların yalan konuştuklarını كَذَّبَ kezzebe “yalanladı(lar)” fiilini kullanarak ortaya koymaktadır. Dahası Yüce Allah bu tür iddiaların sahiplerine verdiği cevapta A‘râf 7/28-29’da şöyle buyurmaktadır: “De ki: Allah çirkinliği/kötülüğü emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz? De ki: Rabbim adaleti emretmiştir.”

3. فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” Bu cümleyi “Elçilere düşen, apaçık tebliğden başka bir şey değildir” şeklinde de tercüme edebiliriz. İfadede هَلْ hel ve اِلَّا illâ hasr/kasr edatları kullanılarak “vurgulu” bir ifade tercih edilmiştir.

Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün eski kavimlerin haktan sapma suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı beyan etmektedir. Müşriklerin kendilerince sorumluluğu Yüce Allah’a atma gayreti ve uyanıklığının esasında hiçbir geçerliliğinin bulunmadığı, elçilerin de tebliğden başka herhangi bir görevlerinin olmadığı bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır. İnkârcılar eğer suçu peygamberlere atmaya çalışmışlarsa bunun da hiçbir şekilde gerçeği yansıtmadığı âyetin mesajında var olmalıdır.

Yüce Allah konuyla ilgili beyanlarında bütün peygamberlerin asıl görevini ilan etmekte, yükümlülüklerinin sadece ve sadece “apaçık tebliğ” olduğunu vurgulamaktadır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(11) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(12) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir. Yüce Allah vahyinin bir belâğ/el-belâğ olduğunu, yani bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْبَلَاغ el-belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(13) yer almakta ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır.

Günümüzde din tebliğinde bulunan kişilerin de benzer şekilde davranmaları gerekmektedir. Dini anlatırken açık ifadeler kullanmak, karmaşık cümlelerden kaçınıp net mesajlar vermek ve muhatapların yanlış ve farklı algılara sahip olmamasını sağlamak gerekir. “İnsanların doğruları, karşıdakinin anladığı kadardır” sözünü unutmamak durumundayız. Konuşmaktan maksat, “kendini ifade etmek ve karşıdakiler tarafından anlaşılmak” olduğu için, tebliğde bunu gözardı etmemeliyiz.

ıv. Risalet Kurumu ve Risaletin Amacı

وَلَقَدْ بَعَثْنَا ف۪ي كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولًا اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللّٰهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “Yemin olsun ki biz ‘Allah’a kulluk edin ve Tağut’tan (azgınlık edenden) kaçının!’ diye (emretmeleri için) her ümmete bir elçi göndermiştik. Allah onlardan bir kısmını doğru yola ulaştırmıştır; bir kısmı da sapkınlığı hak etmişlerdi. Yeryüzünde dolaşın; sonra yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakın!”

Âyetteki وَلَقَدْ بَعَثْنَا ve lekad be‘asnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; ف۪ي كُلِّ اُمَّةٍ fî külli ümmetin ifadesi “her ümmete”;رَسُولًا rasûlen kelimesi “elçi, resül”; اَنِ اعْبُدُوا eni‘büdû ifadesi “kulluk edin diye”; اللّٰهَ allahe ifadesi “Allah’a”; وَاجْتَنِبُوا vectenibû emri “ve kaçının (diye)”; الطَّاغُوت et-tâğûte kelimesi “şeytandan, puttan, azdırıcı şeyden”;فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “onlardan, içerinden (şöyleleri) vardır”; مَنْ هَدَى men hedâ ifadesi “hidayet ettiği kişi(ler)”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah’ın”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “ve onlardan yine (şöylesi) vardır”;مَنْ حَقَّتْ men hakkat fiili “gerçek olan, gerçekleşen”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; الضَّلَالَة ed-dalâletü kelimesi “sapkınlık”; فَس۪يرُوا fe sîrû emri “ve gezin”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَانْظُرُوا fenzurû emri “ve bakın, görün”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, idi”; عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ين ‘âkıbetü’l-mükezzibîne tamlaması ise “yalanlayanların akıbeti” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamber gönderme sistemi, gerekçesi, hidayate erenlerle sapkınlığı tercih edenlerin bulunduğu ve ibret alınsın diye eskilerin helak edilen yurtlarının görülmesi gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ بَعَثْنَا ف۪ي كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولًا اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ “Yemin olsun ki biz ‘Allah’a kulluk edin ve Tağut’tan (azgınlık edenden) kaçının!’ diye (emretmeleri için) her ümmete bir elçi göndermiştik.” Yüce Allah her ümmete mutlaka bir elçi gönderdiğini beyan ederek, risaletin amacının “insanları tevhide davet edip şirkten ve küfürden kaçınmaları” olduğunu ifade etmektedir.

a)وَلَقَدْ بَعَثْنَا ف۪ي كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولًا “Yemin olsun ki biz her ümmete bir elçi göndermiştik.” Âyetin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi hem yemin hem de pekiştirici bir anlam içermekte, بَعَثْنَا be‘asnâ fiili ise “göndermek” manasına gelmektedir.

Bu âyette verilmek istenen mesajla ilgili olarak öncelikle şunu belirtmek gerekmektedir: İlâhi öğretilerin içeriğine bakıldığında hepsinin aynı kaynaktan geldiği, aynı ruh birlikteliğine sahip oldukları, içeriklerinin ve hedeflerinin bir olduğu görülmekte, mesajlar arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığı anlaşılmaktadır. Zaten Bakara 2/83-84, Mâide 5/12, Nahl 16/36, Şûrâ 42/13, Necm 53/36 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus bundan başkası değildir.

Bu âyetteki mesajı daha iyi anlayabilmek için “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre, En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki, bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen de peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi yaşanmıştır.(14)

Fetret dönemlerinde önceki peygamberin risâleti devam ediyor demektir. Ancak doğrudan bir peygamber ortada olmadığı için bazı yanlış bildirimler veya risâlet öğretilerinden habersiz kalmak söz konusu olabilir. İşte bu durumda İsrâ’ 17/15’teki “Biz peygamber gönderinceye kadar hiçbir şekilde azap edici değildik” ifadesi devreye girer. Aynı şekilde En‘âm 6/131’de “bir toplumun, gâfil iken yani hakikatten habersizken haksız yere helâk edilmeyeceği” beyan edilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

Peygamberlik konusunu incelerken risalet ve nübüvvet kavramları hakkında bazı açıklamar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda daha önceden kaleme aldığımız ve Müzzemmil 73/15’te aktardığımız bir tebliğ metni bulunduğunu ve arzu edenlerin o metni okumasını tavsiye etmekteyiz.(15)

b) اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ “Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan kaçının diye.” Yüce Allah bütün ümmetlere elçiler göndermesinin gerekçesini işte bu cümlede özetlemekte ve maksadının tevhidi yerleştirmek ve insanların şeytani güçlerin saptırmasından kaçınmasını sağlamak olduğunu beyan etmektedir. “Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ (demedim mi?)” mealindeki Yâsîn 36/61’de, ayrıca Zâriyât 51/56’da da beyan edildiği gibi, yaratılışımızın gayesi olarak Yüce Allah’a kulluk etmemiz gerekmektedir. Bu emir Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; bu nedenle, bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(16) Tek mabud olan Yüce Allah’a kulluk etmek tevhidin esasıdır. Tâğût denen azdırıcılardan kaçınmak ise tevhidi ayakta tutan en önemli unsurlardan birisidir.

Âyette geçen الطَّاغُوت et-tâğût kelimesi “şeytan, put, şer otorite, azdırıcı şey”(17) gibi hakkın ve hakikatın karşısındaki her türlü şer güç manasına gelmektedir. Kelimenin kök anlamından hareketle, bu kavram kişiyi azdıran ve saptıran, sonuçta hakkın zıddı olan bütün şerleri ifade etmektedir. Esasında kelimenin başındaki eliflâm takısı belirteç edatı manasından ziyade bir cins anlamı içermelidir.

Buradan hareketle, kavramın kapsamında şeytanın ve şeytanlaşmış insanlar tarafından ileri sürülen her türlü saptırıcı unsurun bulunduğu rahatlıkla söylenebilir. Devam eden cümleden hareketle, hidayetin “isabet”, Tâğût’tan yana olmanın da “dalalet yani sapkınlık” olduğu anlaşılmaktadır.

2. فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللّٰهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ “Allah onlardan bir kısmını doğru yola ulaştırmıştır; bir kısmı da sapkınlığı hak etmişlerdi.” Yüce Allah inkârcıların alaycılıklarını, dünyadaki feci hallerini, korkunç ölümlerini ve mahşerdeki perişan durumlarını beyan ettikten sonra, her ümmete bir elçi gönderdiğini ifade etmiş, bunun ardından risaletin amacını ortaya koymuştur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette peygamber göndermenin gerekçesi bağlamında “Allah’a kulluk ile şeytânî algılardan kaçınma”yı esas almıştır. İşte kendilerine gönderilmiş bir peygamberin tebliğ ettiği hakikatlere itibar edip onun önderliğini benimseyen kişiler hidayeti tercih ettikleri için, Yüce Allah da onların bu tercihlerini onaylamış ve kendilerine hidayet etmiştir. Ancak risalet öğretilerini reddedenler ise sapkınlığı tercih etmiş oldukları için kendileriyle ilgili olarak aleyhlerinde sapkınlık gerçekleşmiştir.

“Hidâyet ve dalâlet” konusunda Fâtiha 1/6’da geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Hidayet kişinin kendi isteğinin ve tercihinin sonucu olduğu gibi, sapkınlık da kulların tercihlerinin ve hakedişlerinin karşılığıdır. Bu yüzden, âyette hidayeti tercih edenlerin hidayetini Yüce Allah onaylamışken, sapkınlık da tercih edenler hakkında gerçekleşmiştir.

Dikkat edilirse burada sözü edilen الضَّلَالَة ed-dalâleh kelimesi Yüce Allah’a değil, doğrudan onu tercih edenlere nispet edilmektedir. Çünkü Yüce Allah kullarının sapmasını istemez. Bu nedenledir ki, insanlara fıtrat ve vicdan vermiş, onları akıl ve irade sahibi kılmış, kendilerine içlerinden peygamber görevlendirmiş ve kitap indirmiştir. Bu konuda Zümer 39/7’de yer alan şu ifade son derece belirleyicidir: “Eğer küfreder (hakikati inkâr eder)seniz Allah sizden zengindir (size muhtaç değildir). Eğer şükrederseniz bundan hoşnut olur.”

3. فَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “Yeryüzünde dolaşın; sonra yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakın!” Yüce Allah her ümmete peygamber göndermesine rağmen insanların bir kısmının hidayeti tercih ettiklerini, ancak diğerlerinin ise sapkınlıkta karar kıldığını beyan ettikten sonra, aynısı Âl-i İmrân 3/137’de de geçen bu emirde bunların feci akıbetinin nasıl olduğu konusunda muhatapların yeryüzünde gezip dolaşmalarını emretmektedir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar?” Burada ifade her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “gidip gezin”, “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermektir.

Bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdir; henüz görmeyenlerin de gidip ibret almak için görmeleri âyette açıkça emredilmektedir.

“Hakikâtı yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(18) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

b) İnkâcıların Olumsuz Tavrı Ve İlâhî Kudret

Yüce Allah, sûrenin 37-40. âyetlerinde kendileri sapıklığı tercih edenleri hidayete erdirmeyeceğini, inkârcıların Allah’ın ölen kişiyi dirilt(e)meyeceğine dair kuvvetli bir şekilde yemin ettiklerini, diriltmenin O’nun bizzat kendisine karşı gerçek bir vaadi olduğunu, fakat insanların çoğunun bunu bilmediğini ifade etmektedir.

Ardından, hakkında ihtilaf ettikleri şeyi onlara açıklaması ve kâfir olanların da kendilerinin yalancılar olduklarını bilmeleri için Yüce Allah’ın onları dirilteceği bildirilmektedir. Nihayet “Biz, bir şeyin olmasını istediğimiz zaman, ona (söyleyecek) sözümüz sadece ‘Ol’ dememizdir; hemen olmaya başlar” beyanıyla Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dikkat çekilmektedir.

ı. Sapanların Hidayete Erdirilmemesi

اِنْ تَحْرِصْ عَلٰى هُدٰيهُمْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي مَنْ يُضِلُّ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Sen onların doğru yola ulaşmalarına çok düşkünlük göstersen de bil ki Allah saptırdığı (sapkınlığını onayladığı) kimseyi (kişi dilemediği sürece) doğru yola ulaştırmaz. Onların hiçbir yardımcısı da yoktur.”

Âyetteki اِنْ تَحْرِصْ in tahrıs fiili “eğer çaba sarfetsen de”; عَلٰى هُدٰيهُمْ ‘alâ hüdâhum ifadesi “onların hidayetlerine, onların doğru bulmaları için”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْد۪ي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, rehberlik yapmaz”; مَنْ يُضِلُّ men yudıllü ifadesi “saptırdığı, sapkınlığını onayladığı kimseye”; وَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَاصِر۪ينَ min nâsırîne ifadesi ise “yardımcılar” demektir.

Burada Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin Yüce Allah’ın kararını değiştiremeyeceği ve sapıkların yola gelmeyeceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.اِنْ تَحْرِصْ عَلٰى هُدٰيهُمْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي مَنْ يُضِلُّ “Sen onların doğru yola ulaşmalarına çok düşkünlük göstersen de bil ki Allah saptırdığı (sapkınlığını onayladığı) kimseyi (kişi dilemediği sürece) doğru yola ulaştırmaz.” Kur’ân’da h-r-s kökünden gelen kelimeler beş âyette(19) birbirine yakın anlamlarda yer almakta ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekiتَحْرِصْ tahrıs fiili de “çaba sarfetmek, yürekten istemek, gönülden arzulamak, hırsla arzu etmek, hırs ortaya koymak”(20) gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah bütün ümmetlere “Allah’a kulluk etsinler ve şeytânî şeylerden kaçınsınlar diye birer elçi gönderdiğini”, birtakım insanları hidayete erdirdiğini, ancak geri kalanlar hakkında sapkınlığın gerçekleştiğini beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve sapkınlığı tercih edenlerin hidayete erdirilmesini ne kadar arzu etse de bu azgın halleri onaylananlara hidayet etmeyeceğini haber vermektedir. Bu haliyle bir taraftan sapkınlıkta karar kılanların bu hallerindeki ısrarı gündeme getirilirmekte, diğer taraftan da çevredekilerin iman etmemesinden dolayı son derece üzülen Hz. Peygamber’e(21) moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Âyette geçen لَا يَهْد۪ي مَنْ يُضِلُّ lâ yehdî men yudıllü ifadesi “(Allah’ın) sapkınlığını onayladığı kimseye hidayet etmemesi” manasına gelmektedir. Buradaki لَا يَهْد۪ي lâ yehdî fiilinin lâ yühdâ şeklinde “hidayet edilmez” manasında meçhul okunuşu da vardır.(22) Her iki durumda da mesajda önemli bir değişiklik olmamaktadır. Burada herhangi bir kaderden değil de azgın insanın kararlılığından söz edildiği unutulmamalıdır. Zira Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette zaten kendileri sapan, kâfir olan ve azgınlaşanlara hidayet etmeyeceğini haber vermektedir.

Konuyla ilgili Bakara 2/26-27. âyetlerin mealini hatırlatmakla yetinelim: “Şüphesiz Allah (hakkı açıklamak için) sivrisinek ve onun da ötesinde bir varlığı misal getirmekten çekinmez. İman etmişlere gelince, onlar böyle misallerin Rablerinden gelen hak ve gerçek olduğunu bilirler. Kâfirler ise ‘Allah böyle misal vermekle ne murat eder?’ derler. Allah onunla birçok kimseyi saptırır; birçoklarını da doğru yola yöneltir. Verdiği misallerle Allah sadece fâsıkları saptırır. Onlar kesin söz verdikten sonra sözlerinden dönerler. Allah’ın ziyaret edilip hal ve hatırının sorulmasını istediği kimseleri ziyaretten vazgeçerler ve yeryüzünde fitne ve fesat çıkarırlar. İşte onlar gerçekten zarara uğrayanlardır.”

İsrâ’ 17/97 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, verilen ilahi bilgilere inanmayanlar sapkınlığı tercih etmiş oldukları için Yüce Allah onların sapkınlığını onaylamış olacaktır. Sonuçta bu tipler için yol gösterici bir dostun bulunamayacağı açıkça ortaya konulmaktadır. Konuyla ilgili olarak Kehf 18/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “Allah kime hidâyet ederse, işte o, doğru yola ulaşmıştır; kimi de saptırırsa artık onu doğruya yöneltecek bir dost bulamazsın.” Benzer içerikte bir mesaj ise A‘râf 7/178’de şöyledir: “Allah kimi hidâyete erdirirse işte o doğru yola ulaşmıştır. Kimleri de saptırırsa, işte asıl ziyana uğrayanlar onlardır.”

Nisâ’ 4/88, 143 ve Şûrâ 42/46’da “sapkınlığı onaylananlar için artık hiçbir yol kalmadığı” ifade edilmekte, A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Rûm 30/29, Zümer 39/23, 36, Mü’min 40/33 ve Câsiye 45/23’te ise “onları Allah’tan başka hiç kimsenin hidayete erdiremeyeceği” bildirilmektedir. Neticede sapkınlığı onaylanmış kişiler için artık defter kapatılır; onların hak yolu bulmaları ise imkânsızlaşır; çünkü Bakara 2/7, 88, Nisâ’ 4/155, En‘âm 6/25, Kehf 18/57, Muhammed 47/16 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi Yüce Allah onların kalplerini mühürlemiş olmaktadır.

Bu ve daha pek çok âyette hidayet ve dalaletle ilgili pek çok detay bilgiler yer almaktadır. “Hidayet ve dalalet” Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardandır. Bu nedenle meseleyi Fâtiha 1/6’da ayrıntılı bir şekilde ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Onların hiçbir yardımcısı da yoktur.” Bu ifade çeşitli âyetlerde(23) geçmektedir. Yüce Allah kimlerin sapkınlık kararlarını onaylamışsa artık onlar için hiçbir yardımcının olamayacağını haber vermektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu bağlamda İsrâ’ 17/97 ve Şûrâ 42/44’te “sapkınlığı onaylananlar için artık Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı” beyan edilmektedir.

Kur’ân’da mahşerde kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(24) İşte bunlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve sapkınlığı onaylananlardır.

ıı. Diriltilmeyi İnkâr ve Bunun Gerçekleşmesi

وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَا يَبْعَثُ اللّٰهُ مَنْ يَمُوتُ بَلٰى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Onlar, Allah’ın ölen kişiyi dirilt(e)meyeceğine dair güçlü bir şekilde Allah’a yemin etmişlerdi. Aksine bu (diriltme), O’nun bizzat kendisine ait kesin bir vaadidir. Fakat insanların çoğu bilmezler.”

Âyettekiوَاَقْسَمُوا ve aksemû fiili “ve yemin etmişlerdi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim ifadesi “bütün yemin güçleriyle”;لَا يَبْعَثُ lâ yeb‘asü fiili “diriltemez, diriltmez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَنْ يَمُوتُ men yemûtü ifadesi “ölen kişiyi”; بَلٰى belâ edatı “bilakis”; وَعْدًا va‘den kelimesi “bir vaad olarak”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine”; حَقًّا hakkan kelimesi “gerçek olarak (bunu yapacaktır)”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi ifadesi “insanların çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmezler” demektir.

Burada inkârcıların mahşer diriltilmesini inkârları ve buna karşı Yüce Allah’ın cevabı gündeme getirilmektedir.

1. وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَا يَبْعَثُ اللّٰهُ مَنْ يَمُوتُ “Onlar, Allah’ın ölen kişiyi dirilt(e)meyeceğine dair güçlü bir şekilde Allah’a yemin etmişlerdi.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vargüçleriyle yani kendilerinden emin bir şekilde Allah’a yemin ederek mahşerde herhangi bir diriltilmenin olmayacağını söylediklerini haber vermektedir. Âyette geçen لَا يَبْعَثُ lâ yeb‘asü fiiline “diriltememek” manası da verilebilir. Bu durumda Yüce Allah’ın buna gücünün yetmeyeceği düşünüleceği için, Nahl 16/40. âyette bu algıya da çok net bir şekilde cevap verilmektedir.

Mekke müşriklerinin âhiret algısını Kur’ân ışığında ele almak gerekir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de işaret edildiği gibi Mekkelilerin büyük çoğunluğu âhirete inanmamaktaydı.(25) Böyle bir inkâra sahip oldukları için Müddessir 74/53’te belirtildiği gibi âhiretten korkmuyorlardı. İçlerinde dehr denen zamana inanıp başka herhangi bir üstün güce itibar etmeyen önemli bir grup da vardı.(26) Sayıları az da olsa belli belirsiz bir âhiret inancı taşıyanlar da vardı(27) ve bunların mahşerde kendilerine daha iyi şeyler verileceğine inandıklarını Kur’ân bize haber vermektedir.(28)

Yüce Allah müşriklerin bu yeminlerinin gerçeği yansıtmadığını, mahşerdeki diriltilmenin mutlak sûrette gerçekleşeceğini beyan etmek üzere şu ifadeleri zikretmektedir:

2. بَلٰى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Aksine bu (diriltme), O’nun bizzat kendisine ait kesin bir vaadidir. Fakat insanların çoğu bilmezler.” Yüce Allah âhiretteki diriltilmeye inanmayanların bu iddialarının yanlış olduğunu bu cümlesiyle ortaya koymakta ve diriltilmenin kendi zâtına verdiği bir söz olduğunu, fakat insanların çoğunluğunun bu gerçeği bilmediğini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın vaadi gerçektir ve Allah vaadinden asla dönmez.(29)

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(30)

ııı. Diriltilmenin Sebepleri

لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذ۪ي يَخْتَلِفُونَ ف۪يهِ وَلِيَعْلَمَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنَّهُمْ كَانُوا كَاذِب۪ينَ “Hakkında anlaşmazlığa düştükleri şeyi onlara açıklaması ve kâfir olanların da kendilerinin yalancılar olduklarını bilmeleri için (Allah onları diriltecektir).”

Âyettekiلِيُبَيِّنَ liyübeyyine fiili “sonuçta açıklayacak, açıklasın diye”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için, onlara”; الَّذ۪ي يَخْتَلِفُونَ ellezî yahtelifûne ifadesi “ihtilaf ettikleri şeyi”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”;وَلِيَعْلَمَ ve liya‘leme fiili “ve sonuçta bilecek, bilsin diye”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; كَاذِب۪ين kâzibîne kelimesi ise “yalancılar, yalanlayıcılar” demektir.

Burada mahşerdeki diriltilmenin gerekçesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذ۪ي يَخْتَلِفُونَ ف۪يهِ “Hakkında ihtilaf ettikleri şeyi onlara açıklaması için (onları diriltecektir).” Âyetin başındaki لِيُبَيِّنَ liyübeyyine ifadesindeki lâm/li edatı ta‘lîl yani “gerekçe, illet” bildirdiği gibi akıbet manası da verebilir. Bu mananın daha sonra yorumlayacağımız Nahl 16/116’da olduğu gibi başka örnekleri de vardır.(31) Buna göre anlam “Sonuçta ihtilafa düştükleri konuyu onlara açıklayacak” şeklinde olur.

Yüce Allah, mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlere cevap vermeye devam etmekte ve iki gerekçe üzerinde durmaktadır. Buna göre “ilk” gerekçe “inkârcıların ihtilaf ettikleri bu diritilme hakkındaki şüpheleri açıklığa kavuşturmak”tır. Nebe’ 78/1-5’te şöyle buyrulmaktadır: “Birbirlerine neyi soruyorlar? (İnanıp inanmamakta) ayrılığa düşmekte oldukları o büyük haberi. Hayır, (durum onların sandığı gibi değil)! (Bir gün gerçeği) bilecekler! Evet, evet mutlaka zamanı geldiğinde (gerçeği) bilecekler!” Konunun detayını bu âyetlerin tefsirinde vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Onların ihtilaf edip durdukları konu tıpkı daha sonra ele alacağımız üzere, Nahl sûresinin 64. âyetinde de zikredildiği üzere “mahşer”dir ve elbette bu bilgilerin içeriği “tevhid”dir, “risalet”tir, “âhiret”tir, yani kısaca bütünüyle “din”dir. Yüce Allah insanları dirilterek bu konudaki ihtilaflarını açıklığa kavuşturacağını haber vermektedir.

2. وَلِيَعْلَمَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنَّهُمْ كَانُوا كَاذِب۪ينَ “Kâfir olanların da kendilerinin yalancılar olduklarını bilmeleri için (onları diriltecektir).” Yüce Allah mahşerdeki diriltmenin “ikinci” gerekçesini de “kafirlerin yalancı olduklarını bilmelerini sağlamak” şeklinde belirlemektedir. İnkarcıların bu gerçeği anlayacakları Nebe’ 78/4-5’te beyan edildiği gibi, Yûnus 10/51, Yâsîn 36/52 ve Mülk 67/8-9 gibi pek çok âyette de beyan edilmektedir.

ıv. Yüce Allah’ın Kudreti

اِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ اِذَآ اَرَدْنَاهُ اَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “Biz bir şeyin olmasını istediğimiz zaman, ona (söyleyecek) sözümüz sadece Ol!’ dememizdir; hemen olmaya başlar.”

Âyettekiاِنَّمَا قَوْلُنَا innemâ kavlünâ tamlaması “sözümüz, emrimiz sadece ve sadece (şudur)”; لِشَيْءٍ li şey’in ifadesi “herhangi bir şey için”; اِذَآ اَرَدْنَاهُ izâ eradnâhu ifadesi “onu (yapmak) istediğimiz zaman”;اَنْ نَقُولَ en nekûle fiili “(şöyle) dememiz”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”;كُنْ kün emri “ol”; فَيَكُونُ fe yekûnu filii ise “hemen oluşur, hemen olmaya başlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratma sistemindeki gücü ve kudreti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah için herhangi bir şeyin zorluğundan kesinlikle söz edilemez. Zira herhangi bir şeyin olmasını istediğinde onun söz konusu şeyle ilgili yaptığı tek iş, o şeye sadece “ol” sözünü söylemekten ibarettir; o şey de hemen oluşum sürecine girer. Burada geçen قَوْلُنَا kavlünâ “sözümüz” tamlaması “emrimiz” manasına alınmalıdır.

Konuyla iligli olarak En‘âm 6/73’te şöyle buyrulmaktadır: “O, gökleri ve yeri bir amaç ile yaratandır. ‘Ol!’ dediği gün herşey olmaya başlar. O’nun sözü gerçektir. Sûr’a üflenecek gün de hükümranlık sadece O’nundur. (O), görüleni de görülmeyeni de bilendir. O, hikmet sahibidir; her şeyden haberdardır.”

Yüce Allah mahlukatı yaratma sistemi hakkındaki kuralını كُنْ فَيَكُونُ kün fe yekûnu ifadesiyle dile getirmektedir. Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/82’de şöyle buyurmaktadır: “Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar.” Yüce Allah bu âyette yaratma kanunu bağlamında herhangi bir şeyin olmasını istediğinde sadece “ol” dediğini ve o şeyin de hemen oluşum sürecine girdiğini beyan etmektedir. Bu noktada âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı “sadece ve sadece” vurgu manası vermekte, ilâhî kanunun bunun dışında herhangi bir yoruma kapı açmayacak şekilde tecelli ettiğini göstermektedir.

Yâsîn 36/82’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da toplam sekiz âyette(32) geçtiği üzere, فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnü diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُ fe yekûnü şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.

Cümlede yer alanفَيَكُونُ fe yekûnü ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun hemen başladığının delilidir; yoksa işin hemen olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnü fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı bu ifadenin فَكَانَ كُنْ kün fekâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi. Sünnetüllâh denen “Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 285; Taberî, age., XIV, 102; Zemahşerî, age., II, 580.
• 2 - Semerkandî, age., I, 497; II, 285; Taberî, age., XIV, 102; Zemahşerî, age., II, 580. 3 - Semerkandî, age., II, 285.
• 4 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9
• 5 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 6 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 7 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 8 - Taberî, age., XI, 120; Zemahşerî, age., II, 337.
• 9 - A‘râf 7/16; Hıcr 15/39.
  • A‘râf 7/16 Hicr 15/39
• 10 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/20, 22-23.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/20 Zuhruf 43/23
• 11 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 12 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23. 13 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nehl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 14 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 15 - Bu konuda Kur’ân Sempozyumu’nda sunmak üzere uzunca bir tebliğ hazırlamıştık: Bk. Okuyan, “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Rasûl-Nebî Ayrımı ve Bunun İstismarı)”, Kur’ân Sempozyumu, Fecr ve Dost-Der, Samsun, 2008. 16 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 17 - Semerkandî, age., II, 286; Taberî, age., XIV, 103; Zemahşerî, age., II, 581; Râzî, age., XX, 27.
• 18 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 19 - Bakara 2/96; Nisâ’ 4/129; Tevbe 9/128; Yûsuf 12/103; Nahl 16/37. 20 - Zemahşerî, age., II, 488; Râzî, age., XVIII, 223. 21 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Bakara 2/96 Nisâ 4/129 Tevbe 9/128 Yûsuf 12/103 Nahl 16/37 Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 22 - Semerkandî, age., II, 286; Taberî, age., XIV, 104; Zemahşerî, age., II, 581-582.
• 23 - Âl-i İmrân 3/22, 56, 91; Nahl 16/37; ‘Ankebût 29/25; Rûm 30/29; Câsiye 45/34.
  • Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Nahl 16/37 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Câsiye 45/34
• 24 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25
• 25 - Necm 53/27. 26 - Câsiye 45/24. 27 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32. 28 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50.
  • Necm 53/27 Câsiye 45/24 Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32 Kehf 18/36 Fussilet 41/50
• 29 - Bakara 2/80; Âl-i İmrân 3/9, 194; Ra‘d 13/31; Hacc 22/47; Rûm 30/6; Zümer 39/20. 30 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/80 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/194 Ra‘d 13/31 Hacc 22/47 Rûm 30/6 Zümer 39/20 Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 31 - Âl-i İmrân 3/156, 178; Kasas 28/8; Rûm 30/41; Zümer 39/35; Necm 53/31.
  • Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/178 Kasas 28/8 Rûm 30/41 Zümer 39/35 Necm 53/31
• 32 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68