Hâkka Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını ilk üç âyette de geçen “gerçekleşen hakikat” anlamındaki اَلْحَآقَّة el-hâkkah kelimesinden alan Hâkka sûresi, inişte 45, resmî sıralamada ise 69. sûredir.

Hâkka sûresi resmi sıralamada öncesinde yer alan Kalem sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hâkka sûresinde ilk olarak kıyâmetin mutlaka gerçekleşeceği, Kalem sûresinin son bölümünde kıyâmet-âhiret süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu arada kıyâmetin şiddeti insan idraki ile kavranamayacağı için ilâhî bilgilendirmenin şart olduğu vurgulanmaktadır.

Hâkka sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “kıyâmet ve âhiret”le ilgilidir. Semûd ve ‘Âd kavimlerinin akıbetleri, Firavun, ondan önceki bazı kavimler ile özellikle şehirleri alt üst olan Lût kavminin durumu dikkatlere sunulmakta, kulakları yani ibret alma isteği ve durumu olanların bunların kıssalarından yararlanmalarının amaçlandığı beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, “Sûr’a bir tek defa üflendiği, yeryüzü ve dağlar (kaldırılıp) taşınarak birbirine tek çarpışla çarpıldığı (darmadağın edildiği) zaman, işte o gün, olması (gerekenler) olup bitmiş (olacaktır, kıyâmet kopacaktır). Gök yarılmış (olacak) ve (artık) o (gök) o gün direncini kaybedecektir. Melek(ler) onun (göğün) etraflarında olacaktır. O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır” ifadeleri gereği kıyâmetin çeşitli sahneleri hatırlatılmakta, “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır” ifadesiyle de bütün insanlar uyarılmaktadır.

19. âyetten itibaren, mahşer sahnelerinden birkaçı gündeme getirilmekte, bu çerçevede amel defterini sağ tarafından alanların sevinçleri ile sol taraftan alanların sızlanmaları ve her iki grubun mahşerdeki durumları ele alınmaktadır. Bu bağlamda cehennemliklerin dünyadaki sapkın hallerine karşılık âhirette kendilerine sunulacaklar hakkında kısa bilgilendirmeler yapılmaktadır.

38. âyetten itibaren, her şeye yemin edilerek, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Aksi kanaatlerin akla ziyan olduğu Hz. Peygamber örnekliğinde bildirilerek, vahye müdahalenin tarif edilemeyecek acı sonuçlar doğuracağı belirtilmektedir.

Hâkka sûresi çok önemli uyarılarla ve tesbihin gerekliliği hatırlatmasıyla sona ermektedir.

Yüce Allah sûrenin 13-18. âyetlerinde önce Son Saat’te ve kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacakların bir bölümünü hatırlatmakta, bu çerçevede yeryüzünün, dağların ve göklerin ne hale geleceği, meleklerin durumunu ve insanların Allah’a arz edileceğini haber vermektedir.

a) Son Saatle İlgili Bazı Gerçekler

Yüce Allah sûrenin 13-15. âyetlerinde özellikle kıyâmetten, yani Son Saat’ten bahisle çeşitli değişim ve dönüşüm örnekleri üzerinde durmakta ve şu ifadelere yer vermektedir: “Sûr’a bir tek defa üflendiği, yeryüzü ve dağlar kaldırılıp birbirine tek çarpışla çarpılıp darmadağın edildiği zaman, işte o gün, olması (gerekenler) olup bitmiş olacaktır (kıyâmet kopacaktır).”



ı. Sûr’a Üflenmesi



فَاِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ “Sûr’a tek bir kez üflendiği zaman.”

Âyetteki فَاِذَا نُفِخَ fe izâ nüfiha edilgen fiili “üfürüldüğü zaman”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri kelimesi “Sûr borusuna”; نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ nefhatün vâhıdetün tamlaması ise “bir tek üfürüş” demektir.

Burada Son Saat’in başlangıç olayı öncelikle gündeme getirilmektedir.

Kıyâmet hakkında bu adı taşıyan Kıyâmet 75/1’de geniş açıklamalar yaptığımız için burada sadece bu sûrede geçen ifadeleri incelemeye çalışacağız.

Bu arada konunun başında beyan edelim ki Son Saat, kıyamet ve ahiretle ilgili konularda yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da olduğu gibi “geçmiş zaman” kalıbı kullanılmakta, maksat olayın olup bittiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara kavratmaktır. Bu yüzden biz de tercümlerde gelecek zaman manası vermeyi tercih etmekteyiz.

Yüce Allah sûrenin 13. âyetinden 37. âyete kadar Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci hakkında çeşitli bilgiler vermektedir. Geçmiş kavimlerin helâklerinin hatırlatılmasından sonra, bu âlemin de bir sonunun olduğu bildirilmektedir. Demek ki yolcu da geçicidir, han da; han da yolcudur, hancı da.

Kur’ân’da Son Saat, yani yaygın ifadeyle kıyâmetin kopması anlamında kullanılan ifadelerden birisi de “Sûr’a üflenmesi”dir.(1) Bu âyette de ifade edildiği üzere, ilk üflemede kıyâmet kopacak, ikincisinde ise mahşer duruşması yaşanacaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda her ikisinden de söz edilmektedir.

Bazı âlimler bu üfleme işleminin üç kez gerçekleşeceğini kabul ederek, buradakinin ikincisi olduğunu ifade etmişlerdir. Biz ise Sûr’a iki kez üfleneceğini, ilkinin Son Saat, ikincisinin de kıyâmet-mahşer için olacağını düşünmekteyiz.

İşte “Son Saat’i başlatacak üflemeyle ilgili olarak bu âyette sözü edilen نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ nefhatün vâhıdetün tamlamasında yer alan وَاحِدَةٌ vâhıdetün sıfatı üflemenin sırasını değil, bir defa gerçekleşeceğini göstermektedir.

Cümlede gözetilen maksat, kıyâmetin meydana gelişindeki ilâhî kudretin erişilmezliğini ve etkinliğini ortaya çıkarmaktır. İkincisi, yani mahşerle ilgili “Sûr’a üfleme” hakkında ise Kehf 18/99, Neml 27/87, Yâsîn 36/51 ve Zümer 39/68 gibi âyetlerde bilgi verilmektedir.



ıı. Yeryüzünün ve Dağların Durumu



وَحُمِلَتِ الْاَرْضُ وَالْجِبَالُ فَدُكَّتَا دَكَّةً وَاحِدَةً “Yer ve dağlar taşınarak birbirine tek çarpışla çarpıştırıldığı (zaman).”

Âyettekiوَحُمِلَتِ ve humilet edilgen fiili “ve taşındı(ğı), kaldırılıp atıldı(ğı zaman)”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “yer, yeryüzü”; وَالْجِبَالُ ve’l-cibâlü sözcüğü “ve dağlar”; فَدُكَّتَا fe dükketâ edilgen fiili “çarpıldılar, çarpıştırıldılar, yerle bir edildiler”; دَكَّةً وَاحِدَةً dekketen vâhıdeten tamlaması ise “tek çarpış şeklinde” demektir.

Burada Son Saat’in yeryüzü ve dağlarla ilgili bir başka yönü gündeme getirilmektedir.

1.وَحُمِلَتِ الْاَرْضُ وَالْجِبَالُ “Yer ve dağlar taşındığı (zaman).” Âyetin ilk cümlesiyle ilgili bazı hatırlatmalar ve açıklamaları zorunlu görmekteyiz.

a) Bu âyette Son Saat esnasında yaşanacak felaketin en önemli göstergesi olan “yeryüzü ve dağların durumu” ele alınmaktadır. Kıyâmet bir taraftan yıkım olarak kabul edilse de diğer taraftan da yeni bir başlangıç anlamına gelmektedir. Adına yıkım dediğimiz bu durum aslında bir değişim ve dönüşüm olarak da isimlendirilebilir. Nitekim kıyâmetten söz eden Neml 27/88’de dağların bulutlar gibi hareket etmesi Yüce Allah’ın bir sanatı olarak takdim edilmektedir.

Âyetteki mesajı gündelik hayatta ve mevcut durumda dağların hareketi olarak anlamak mümkün olsa da, asıl mesaj olayın kıyâmetle ilgisini ortaya koymaktadır. Bu nedenle, yeryüzünün ve dağların taşınıp darmadağın edilmesi sadece yıkımı değil, bir sanat eseri olarak değişim ve dönüşümü ifade etmektedir. Demek ki yeryüzünün ve dağların taşınması yeni bir oluşumun ilk aşamasını teşkil etmektedir.

b) Âyetteki الْاَرْض el-ard kelimesi aslında bütünüyle yeryüzünü, yani dağları da içermesine rağmen, ayrıca “dağlar”ın zikredilmesinin önemli bir amacı olmalıdır. Kanaatimizce buradaki ayrımın sebebi şudur: Yeryüzünden kasıt insanların üzerine bastıkları ve gündelik hayatta kullandıkları toprak üzerindeki bütün nesnelerdir.

Dağlardan kasıt ise insanların hükmedemediği erişilmez ve sarsılmaz gördükleri devasa kütlelerdir. İki farklı kelimenin kullanılması, sarsılmaz sanılan dağların da yürütülüp un ufak edileceğini ve Son Saat’in şiddet ve dehşetinden hiçbir şeyin kurtulamayacağını göstermektedir.

Neml 27/88’de “sarsılmaz ve yere çakılı durup etkilenmeyeceği sanılan dağların tıpkı bulutlar gibi hareket edeceği” ifade edilmekte, bu arada dağların gidişine uygun olarak üzerinde bulundukları yeryüzünün de hareket etmekte olduğu anlaşılmaktadır. Bir şeyin üzerinde çakılı olan varlıklar hareket ediyorsa, bizzat o şeyin kendisi de hareket ediyor demektir. İşte yeryüzünün ve dağların hareket ettirilip taşınması, insanların hayretlerini çekecek şekilde tasvir edilmekte, Son Saat’in korkunç yapısı insanların dikkatlerine sunulmaktadır.

2. فَدُكَّتَا دَكَّةً وَاحِدَةً “(Yeryüzü ve dağlar kaldırılıp) birbirine tek çarpışla çarpıldığı (darmadağın edildiği zaman).” Buradaki دُكَّتَا dükketâ ve دَكَّةً dekketen kelimeleri hakkında Fecr 89/21’de birtakım açıklamalar yapacağız. Âyetin ikinci cümlesi, taşınmasının veya savrulmasının sonucunda yeryüzünün ve dağların nasıl bir hal alacağıyla ilgilidir. Burada kullanılan ifade, olayın şiddetini ortaya koymada çok önemli mesajlar içermektedir.

Yeryüzünün ve dağların birbirine çarpılıp darmadağın edilmeleri amaçsız ve sonuçsuz bir işlem değildir. Yeryüzünün parça parça dağılıp dökülmesi,(2) dağların yürütülüp yeryüzünün al açık hale getirilmesi,(3) dağların ufalanıp savrulması, yerlerini boş, dümdüz bırakması,(4) yeryüzünün şiddetle sarsılıp dağların serpilmesi ve hepsinin toz duman halini alması,(5) bunun sonucunda yeryüzünün ve dağların kum yığınına dönüşmesi(6) gibi haller Son Saat’in korkunç yapısını kavratmayı amaçlamaktadır.

Son Saat’te dağların durumu hakkında geniş bilgilendirmeleri Müzzemmil 73/14’te yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Devasa dağlar ve bunca genişliğine ve büyüklüğüne rağmen yeryüzü kıyâmet esnasında sözü edilen bu değişim ve dönüşümü yaşayacağına göre, diğer varlıkların özellikle de insanların ne hale geleceği artık herkes tarafından düşünülmeli ve bu büyük hakikat karşısında Yüce Allah’ın merhamet edeceğini beyan ettiği müstesna kullar(7) arasına girmeye çalışılmalıdır.



ııı. Olayın Gerçekleşmesi



فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ “İşte o gün o olay gerçekleşmiş (olacak)tır.”

Âyetteki فَيَوْمَئِذٍ fe yevmeizin ifadesi “işte o gün”; وَقَعَتِ veka‘at fiili “meydana geldi, gerçekleşti, gerçekleşmiş olacaktır”; الْوَاقِعَةel-vâkı‘atü kelimesi ise “o bilinen olay” demektir.

Burada Son Saat’in artık meydana gelmiş olacağını ve sahnelerinin hepsinin gerçekleşeceği gündeme getirilmektedir.

Bu âyet Son Saat esnasında yaşanacak her türlü fiziksel değişim ve dönüşümü özetlemektedir. Vâkı‘a ve Me‘âric sûrelerinin ilk âyetlerinde, hatta daha pek çok âyette yer aldığı üzere kıyâmet mutlaka yaşanacaktır. Âyetin başındaki يَوْمَئِذٍ yevmeizin “o gün” ifadesi Son Saat anlamında kıyâmet zamanını belirtmektedir. Sonraki üç âyette yer alan يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadeleri ise mahşerle ilgilidir.

Konuyla ilgili âyetlerde olduğu gibi burada da söz konusu olay hakkında kullanılan kelimenin başında eliflâm takısı bulunmaktadır. Anlaşılan o ki hem bu sûrenin indirildiği dönemde, hem de bütün zamanlarda insanların gündemlerinde daima bir kıyâmet olgusu bulunmaktadır. Kıyâmet, bilinen ve gerçekleşmesi beklenen bir olay olduğu için, belirteç takısıyla الْوَاقِعَة el-vâkı‘ah şeklinde getirilmiştir.

Kıyâmetle ilgili olarak bu sûrede Sûr’a üflenmesi ile yeryüzünün ve dağların taşınıp darmadağın edilmesi hatırlatılarak konu özet halinde sunulmuştur.

b) Mahşerde Yaşanacak Bazı Olaylar

Yüce Allah sûrenin 16-18. âyetlerinde Son Saat’ten sonra, yani kıyâmet bağlamında mahşerle ilgili bazı ifadeler zikretmektedir. Bu bağlamda göklerin durumuyla ilgili olarak “Gök yarılacaktır ve artık gök o gün direncini kaybedecektir” buyurmaktadır.

Ardından, meleklerin konumu şu şekilde belirtilmektedir: “Melek(ler) onun (göğün) etraflarında olacaktır. O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır.”

Daha sonra, insan davranışlarının ele alınıp sorgulanması ve hiçbir şeyin gizli saklı kalmayacağıyla ilgli bilgiler şöyle dile getirilmektedir: “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır.”

Çeşitli âlimlerimiz buradaki ilk iki âyeti kıyâmetle ilgili görerek açıklamalar yapmış olsalar da, biz bu üç âyetin ve devamının mahşerle ilgili olduğu kanaatindeyiz; bu nedenle açıklamalarımızı bu istikamette yapmaya çalışacağız.



ı. Göğün Yarılıp Açılması



وَانْشَقَّتِ السَّمَآءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ وَاهِيَةٌ “Gök yarılacak ve o gün direncini kaybedecektir.”

Âyetteki وَانْشَقَّتِ venşekkat fiili “ve yarıldı, ayrıldı, parçalandı, yarılmış olacak”; السَّمَآءُ es-semâu kelimesi “gök, yükseklik, uzay”; فَهِيَ fe hine zamiri “o (gök)”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; وَاهِيَةٌ vâhiyetün sözcüğü ise “zayıf(tır), sarkık(tır), dirençsiz (olacaktır)” demektir.

Yüce Allah bu âyetten itibaren “mahşer” şartlarına dair bilgi vermektedir.

Bu âyetin verdiği anlam konusunda iki farklı yaklaşım söz konusu edilebilir:

1. Genelde müfessirlerimiz bu âyeti önceki âyetlerle ilişkilendirerek maksadı Son Saat’le ilgili kabul etmişler ve âyetteki mesajın Son Saat esnasında göğün alacağı şekille ilgili olduğunu beyan etmişlerdir. Buna göre, âyette verilmek istenen mesaj Son Saat anında göğün parçalanması ve varlığını kaybetmesi ile ilgilidir.

Bu durumda cümlenin başındaki انْشَقَّت inşekkat fiili “yarılmak, parçalanmak”, Kur’ân’da sadece burada geçen وَاهِيَةٌ vâhiyetün sözcüğü de “varlığını kaybetmek” anlamına alınmış olmaktadır. Âyetin başındaki وَ vâv edatı ise atıf, yani “bağlaç” olarak önceki âyet ile bu âyeti anlam açısından birbirine bağlamaktadır. Bu yaklaşıma göre âyetin anlamı “kıyâmet anlamında olması gerekenler olmuş ve gökler de yarılıp parçalanmış, tüm direncini kaybetmiştir” şeklindedir.

2. Bizim de tercih ettiğimiz diğer yaklaşıma göre ise, âyet önceki âyetlerle, yani Son Saat’le ilgili değil, ikinci aşama olan “mahşer” şartlarının şekillendirilmesiyle alakalıdır. Çünkü bir önceki âyette Son Saat’le ilgili olması gereken şeylerin meydana gelmiş olacağı beyan edilmiş ve Son Saat konusu bitirilmişti. Şimdi ise yeni bir bölüm başlamaktadır ki o da “mahşer” konusudur. Bu âyette ifade edilen “göğün yarılması”, Tekvîr 81/1’dekinden farklıdır ve tıpkı İnfitâr 82/1 ve İnşikâk 84/1’de olduğu gibi sistemin yıkılışını değil, yeniden inşasını ifade etmektedir.

a) Bu ve benzer âyetlerde kıyâmet ve mahşerle ilgili içeriklerde meçhul ve mutâva‘ât, yani edilgen kalıpların tercih edilme sebebi hakkında Müzzemmil 73/18’de geniş açıklamalar yapacağız. Burada şu kadarını söyleyelim: Edilgen ve mutâva‘ât kalıpların tercih sebebi, bir işi yapanın kimliğinden ziyade, yapılan işin önemini kavratmaktır. Bir de mutâva‘ât kalıbında varlığın herhangi bir iradesinin bulunmadığı, ilâhî bir programın işletildiği, dolayısıyla bir boyun büküşün yaşandığı anlamı söz konusudur. Kıyâmet ve mahşerde varlıkların durumu tam da buna uygundur.

b) Âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi, kök olarak “yükseklik, her şeyin tavanı, üstü” anlamındaki s-m-v/es-sümüvv’den türetilmiştir.(8) Yaygın kullanıma göre السَّمَآء es-semâ’ sözcüğü “gök” anlamına gelse de maksat, dünyaya göre görsel olarak yüksekte bulundukları için bütünüyle “uzay ve içerdiği gök cisimleri”dir. انْشَقَّ inşekka fiili ise, şekka fiilinin beş harfli kalıbıdır ve “yarılmak, ayrılmak, parçalanmak” anlamlarına gelmektedir.

Göğün Yarılması

Müzzemmil 73/18 gibi çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, pek çok âyette dile getirilen “göğün yarılması”, genellikle bütünüyle kâinat sisteminin yıkılması anlamında yorumlanmıştır.(9) Biz de bu yaklaşımı ilk seçenek olarak yukarıda verdik. Oysa -ister inşikâk kelimesiyle, isterse infitâr kelimesiyle olsun- göğün yarılması, Son Saat’in peşi sıra sistemin yeniden kurulmasının ilk aşamasıdır.

Bu yarılmada öncelikle gökyüzü, yani uzay göz alıcı bir kırmızılığa bürünecek,(10) çok güçlü bir şekilde bina edilen(11) ve benzersiz bir dengeye sahip kılınan gök,(12) yorumunu yapmakta olduğumuz Hâkka 69/16’da vâhiyeh kelimesiyle ifade edildiği gibi bütün direncini kaybedecektir.

Gökler açılıp, kapıları olan bir görüntüye sahip kılınacak,(13) mevcut gizemli yapı bir anlamda bu özelliğini kaybedip, herkesin görebileceği şekilde ortaya serilecektir.(14) O gün gökyüzü, bulutlarıyla birlikte parçalanacaktır.(15) Yani bütün halinde uzayın varlığı değişime tâbi tutulacaktır. Kıyâmette, sadece gök ve bulutlar değil, yeryüzü çok hızlı bir şekilde yarılacaktır.(16) Benzer şekilde Ay da aynı sonu yaşayacaktır.(17)

İnşikâk sûresinin ilk âyetlerinde dile getirilen, göğün ve yerin yarılması ile Hâkka 69/16. âyette sözü edilen göğün yarılması, “sahip oldukları sistemi kaybetmeleri” demektir. Hiç şüphe yok ki bu bir yok oluş değil, yeni bir başlangıcın ilk aşamasıdır. Enbiyâ’ 21/104’te dile getirilen “göğün kâğıt tomarlarının dürülmesi gibi dürülmesi” ve peşinden “ilk yaratılışta olduğu gibi yaratılışın iade edilmesi”, âhirette yeni bir sistemin kurulacağının açık ifadesidir.

Rûm 30/26-27’de göklerin ve mahlukatın yaratılışı, yaratılışın tekrarı ve ikinci yaratmanın ilkine göre çok daha kolay olacağı anlatılmaktadır. Ayrıca Tekvîr 81/1-6’da Güneş’in dürülmesi gibi olaylar bu sistemin yıkılışını ifade ederken, hem İbrâhim 14/48, hem Tekvîr 81/11, hem İnfitâr 82/1-4, hem de İnşikâk 84/1-5’te âhiret şartlarına göre yeni bir sistemin kurulacağı ifade edilmektedir.

Üstelik bu yeni oluşum, Kur’ân’ın açık ifadeleriyle yine bu yeryüzünde ve uzayda,(18) ancak değişim geçirmiş bir halde gerçekleştirilecektir. Çünkü âhiret şartlarında göklerin ve yerin bulunacağı Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.(19) Değişim ve dönüşüm geçirmiş olsalar da gökler ve yeryüzü mahşerin önemli figürleri arasında yer alacaktır.

Târık 86/11’de dile getirilen “göğün dönüşü” ile bu dönüşümün amaçlandığı da söylenebilir. Bununla, göğün ve cisimlerinin kıyâmette parçalanıp mahşer için yeniden bir var oluş sürecine girmesi kastedilmiş olabilir.

Bilinmelidir ki, kıyâmet bir yok oluş değil, bir sistem değişikliğidir. Bu anlamda inşakka fiili tıpkı infetara fiilinde olduğu gibi, sanıldığının aksine parçalanıp yok olmayı değil, özünde potansiyel olarak var kılınan bir yapının tıpkı çekirdeğin yarılıp içindekinin dışarı çıkması gibi yeniden hayat sahnesine çıkartılmasıdır. Gerçeği bütünüyle elbette sadece Rabbimiz bilir.



ıı. Arşın Sekiz Melek Tarafından Taşınması



وَالْمَلَكُ عَلٰىٓ اَرْجَآئِهَا وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ “Melek(ler) onun (göğün) etrafında olacaktır. O gün, Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır.”

Âyetteki وَالْمَلَكُ ve’l-melekü kelimesi “melek(ler)”; عَلٰىٓ اَرْجَآئِهَا ‘alâ ercâihâ ifadesi “onun (göğün) kenarlarında, taraflarında, uçlarında (olacak)”; وَيَحْمِلُ ve yahmilü fiili “ve taşıyacak”; عَرْشَ رَبِّكَ ‘arşa rabbike tamlaması “senin Rabbinin arşını”; فَوْقَهُمْ fevkahum ifadesi “onların üstlerinde, üzerlerinde”; ثَمَانِيَةٌ semâniyetün kelimesi ise “sekiz (melek)” demektir.

Burada mahşerde Yüce Allah’ın arşını taşıyacak meleklerin sekiz olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

Âyet iki farklı cümleden oluştuğu için biz de her iki cümleyi ayrı ayrı ele almak istiyoruz.

1.وَالْمَلَكُ عَلٰىٓ اَرْجَآئِهَا “Melek(ler) onun (göğün) etrafında olacaktır.” Bütünüyle âyet hakkında olduğu gibi bu cümle hakkında da iki farklı yaklaşım söz konusu olabilir.

a) Bu âyet tıpkı bir öncekinde olduğu gibi âlimlerimiz tarafından “Son Saat”le ilişkilendirilmiştir. Buna göre melekler kıyâmette yaşanacakları, göğün yarılan yerlerinin kenarlarından seyredeceklerdir. Bu arada kıyâmet esnasında sekiz melek de onların üzerlerinden Rabbimizin arşını taşıyacaktır.

b) Bize göre ise âyetteki maksat Son Saat’le değil, “mahşer”le ilgilidir. Bu noktada bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

ı. Göklerin kenarlarında duran melek bir tane değil, birden çoktur. الْمَلَك el-melek kelimesinin başındaki eliflâm takısı “bir tür” anlamı vermekte ve maksadın “melekler veya melekî güçler” olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü اَرْجَآئِ ercâ’ “kenarlar” kelimesi çoğul olduğuna göre, kenarlarda bulunacak meleklerin de birden çok olması gerekmektedir. Söz konusu kelimenin الْمَلَك el-melek şeklinde tekil kalıpta seçilmesinin sebebi daha genel bir anlam vermektir.(20)

ıı. “Göğün yarılması” ve “meleklerin onun kenarlarında bulunması” ifadeleri, kanaatimize göre mahşer şartlarındaki yapılanmayı göstermektedir. Bu nedenle, meselenin tam anlamıyla hangi detaylardan meydana geleceği bizce meçhuldür. Mahşerde göğün nasıl bir şekil alacağı ve onun kenarlarının nasıl bir mahiyete büründürüleceği elbette sadece Rabbimizin bileceği bir konudur. Biz sadece kullanılan kelimelerin anlamlarından hareketle kısıtlı açıklamalarla yetinmek durumundayız. Her fırsatta acziyetimizi itiraf etmeliyiz; çünkü Kur’ân’ın eşsiz yapısı bunu gerektirmektedir.

ııı. Furkân 25/22-29’da benzer bir konu ele alınmakta ve mahşerde yaşanacak bazı olaylar hatırlatılmaktadır. Buna göre “Mücrim inkârcıların mahşerde melekleri görecekleri, ancak bir müjdenin değil, bir hicranın söz konusu olacağı, çünkü bu suçluların yapıp ettiklerinin yok edileceği, adeta yel savurmuş küle dönüştürülecekleri” beyan edilmektedir. Ardından konu cennetliklere getirilerek çok güzel bir konuma sahip kılınacakları, rahat ve huzurlu bir şekilde dinlenecekleri ifade edilmektedir.

Bu ifadelerin ardından, söz göğe ve meleklere getirilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “İşte o gün tüm bulutlarıyla birlikte gök yarılacak ve melekler bölük bölük indirilecek. O gün mutlak hükümranlık Rahmân’a (rahmetin mutlak kaynağı olan Allah’a) ait olacaktır ve o gün (dünyada) inkâr etmiş olanlar için çok zor bir gündür.”

Bu ifadelerden sonra yeniden zalimler gündeme getirilmekte ve yaşanacak derin pişmanlıklar hatırlatılmaktadır. İşte bu bilgilerin yer aldığı bu pasajda göğün yarılmasından ve meleklerin indirilmesinden söz edildikten sonra, yargılama gündeme getirilmekte ve tamamen mahşer şartları hatırlatılmaktadır.

Fecr 89/22’de olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz Hâkka 69/17’de de konu mahşerle ilgilidir ve âhiret şartlarında göğün yapısı ile meleklerin görevlerinden söz edilmektedir. Nebe’ 78/18-19’da dile getirildiği üzere, “Sûr denilen boruya üflenecek, insanlar gruplar halinde ilâhî huzura gelecek, gök açılacak ve kapı kapı olacaktır.”

Mahşer şartlarından söz eden Tekvîr 81/7-14. âyetler arasında özellikle 11. âyette “göğün sıyrılıp açılacağı” beyan edilmekte ve yargılamanın başlaması ile göğün açılması peş peşe zikredilmektedir. “Göğün sıyrılıp açılması” zımnen her şeyin günyüzüne çıkıp hiçbir şeyin gizli kalmayacağı anlamına da gelebilir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin peşindeki âyette de zaten bu gerçeğe değinilmekte ve hiçbir gizliliğin kalmayacağı beyan edilmektedir.

2. وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ “O gün, Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır.” Melekler göğün kenarlarında bulunacak, ancak onların da üzerlerinde arşı taşıyan farklı melekler bulunacaktır.

a) Burada sözü edilen arş, Yüce Allah’ın hükümranlık tahtıdır. Âyetteki الْعَرْش el-‘arş/‘arş kelimesi, Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanı anlamında 21 yerde(21) geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, Yüce Allah ile ilgili bir kavram olduğunda kavramın hakikat anlamını elbette bilemeyiz.

Ancak insanlarla ilgili bir kavram olarak Hz. Yûsuf’un(22) ve Seba Melikesi Belkıs’ın(23) yönetimini ifade bağlamında “taht” veya “hüküm/iktidar makamı”(24) manasına gelmektedir. Burûc 85/15 gibi çeşitli âyetlerde ‘arş/el-‘arş kavramı hakkında bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

b) “Rabbimizin arşı”nın mahiyeti hakkında söz söylenemeyeceği gibi, onu meleklerin nasıl taşıyacağı da bizce meçhuldür. hakkında Yüce Allah’ın bilgi vermediği konulardan birisi olan “arş” meselesi, O’nun zatını ilgilendirmektedir. İnsanların bu konuda bilgisiz olmasının hiçbir zararı yoktur.

İnsanlara da nispet edilen bu kavramın, bir yönetim mekanizması, işletilme yeri ve biçimi gibi anlamları söz konusu olduğundan, ilgili kavramın Yüce Allah’a ait “yargılamayı gerçekleştireceği bir hükümranlık tahtı” olduğu bilgisi ile yetinmek durumundayız.

c) Âyetteki فَوْقَهُمْ fevkahüm ifadesi “onların üzerinde” demektir. Bazı âlimlerimiz maksadı “bütün yaratıklar” olarak değerlendirmiştir;(25) bazıları arşı taşıyan meleklerin bu taşıma işini başları üzerinde gerçekleştireceği yorumunu aktarmıştır.(26) Bazı âlimler ise “üzerlerinde” ifadesini “kıyâmete muhatap olanların üzerinde” diye anlamışlardır.(27)

Bize göre bu ifadedeki zamir bu cümlenin hemen öncesindeki cümlede geçen ve çoğul olarak “melekler” anlamını verdiğimiz el-melek kelimesine gitmektedir. Böylece hem gramer açısından sorun olmamakta, hem de mahşer şartlarının yeniden düzenlenmesinde farklı meleklerin görev alacağı bilgisine ulaşılmış olmaktadır.

d) Âyetin sonunda yer alan ثَمَانِيَة semâniyeh kelimesi “sekiz” anlamına gelmektedir. Ancak bu sayının rakamsal bir değer mi ifade ettiği, yoksa çokluk anlamına mı geldiği noktasında farklı kanaatler ileri sürülmektedir.

Bazı âlimlerimiz buradaki “sekiz” sayısının “sekiz sınıf melek” olduğunu ve sayılarını Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceğini beyan etmişler,(28) bazıları ise bunların “Allah’a yaklaştırılmış sekiz melek” olduğunu beyanla, onların da gerçek sayılarının bilinemeyeceğini ifade etmişlerdir.(29) Maksadı “sekiz bin” şeklinde yorumlayanlar da vardır.(30) İbn Abbâs bunların sayısını sadece Yüce Allah’ın bildiği “sekiz saf (dizi) melek” olduğunu belirtmiştir.(31)

Bu noktada Hz. Peygamber’den şöyle bir rivayet nakledilmektedir: “Bugün (dünyada) arşı taşıyanlar dört tanedir. Yüce Allah kıyâmet günü onları dört melekle daha destekleyecektir. Böylece sekiz tane olacaklardır.”(32)

Âyette dünyaya ait sayı verilmemesine rağmen, bu rivayette böyle bir ayırım yer almaktadır. Bu nedenle rivayetin sahih olmama ihtimali yüksektir. Çünkü âyetteki يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi kesinlikle dünyayı içermemektedir; bazı âlimlere göre kıyâmeti ifade etse de bizce maksat mahşer ve âhirettir; âyetin dünya ile ilişkili izahı sorunludur.

e) Yüce Allah mahşer şartlarından söz ettiği pasajın sonunda hükümranlık tahtının etrafında halkalanıp hamd ile Rablerinin sonsuz yüceliğini tesbih eden meleklerden söz etmektedir.(33) Ayrıca yine Rabbimizin arşını taşıyan meleklerin tesbih ve istiğfarla meşguliyetlerinden de söz edilmektedir.(34)

Başka âyetlerde sayı verilmeyip yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “sekiz” sayısının zikredilme sebebi, -Allah bilir ya- “çokluk” anlamı vermek olabilir. Çünkü sayı önemli olsaydı diğer âyetlerde de verilirdi; böyle olmadığına göre, burada verilenin de çokluktan kinaye olduğu söylenebilir.

f) Her şeye rağmen, Yüce Allah sayı verdiğine göre bunu mahşer şartlarının kavranamazlığına ve Yüce Allah için sayının ne anlam ifade ettiğini bilmememize hamlederek de âyeti anlayabiliriz. Yüce Allah sekiz diyorsa sekizdir; ancak sekiz rakamının melekleri nitelendirmek zorunda olmadığını da özellikle hatırda tutmak gerekmektedir.

g) Bu âyette genel olarak şu mesajın verildiği anlaşılmaktadır: Dünya hayatında olduğu gibi mahşer şartlarında da insanların üzerinde Yüce Allah’ın arşının bulunacağı, yani bir idare mekanizmasının işletileceği anlaşılmaktadır. Yüce Allah’ın yönetim sisteminin hangi detaylardan oluşacağı bizce meçhuldür. Sadece sistemi taşıyan meleklerin veya melekî güçlerin sekiz tane olduğu bildirilmektedir.

h) Burada sözü edilen hükümranlık tahtının sadece idare edip yönetmek değil, aynı zamanda bir yargılama sistemi de içermekte olduğu sonraki âyetlerden anlaşılmaktadır. Esasında hem Hz. Yûsuf’un, hem de Seba melikesi Belkıs’ın tahtı düşünüldüğünde Yüce Allah’ın Arşı’nın bir yargılama kürsüsü niteliğini taşıması da ihtimaller arasında sayılabilir.

Kürsü hem yönetim ve iktidar anlamına gelebilir; hem de mahşer şartlarında yargıcı sadece Yüce Allah olan bir mahkemenin kürsüsü olabilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunun asıl konusu “âhiretteki yargılama” olduğu için, “arş” kelimesinin böyle de yorumlanabileceğini söylemekle yetinelim. Her konuda olduğu gibi burada da gerçeği sadece Rabbimiz bilmektedir.



ııı. İnsanların Allah’a Sunulması

يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لَا تَخْفٰى مِنْكُمْ خَافِيَةٌ “O gün, (Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır.”

Âyetteki يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”, تُعْرَضُونَ tu‘radûn edilgen fiili “sunulacaksınız, arz edileceksiniz”; لَا تَخْفٰى lâ tahfâ fiili “gizli kalmayacak”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; خَافِيَةٌ hâfiyetün kelimesi ise “hiçbir gizlilik, sır, gizem” demektir.

Burada insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin ortaya çıkacağı gündeme getirilmektedir.

Burada ayrı ayrı ele alınması gereken iki cümle yer almaktadır:

1. يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız.” Yüce Allah sûrenin bu âyetinde mahşerde yaşanacak aşamalardan bir diğerini daha gündeme getirmektedir.

- Yüce Allah’a Sunulma

Daha önce de çeşitli vesilelerle hatırlattığımız üzere, mahşerde şu yedi aşama yaşanacaktır: “Diriltilme, toplanma, Yüce Allah’a sunulma, bilgilendirilme, sorgulanma/yargılanma, değerlendirilme ve (bütün bunların sonucunda) cennete veya cehenneme sevk edilme.”(35)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu aşamaların üçüncüsü ele alınmakta ve insanların Yüce Allah’a arz edilecekleri bildirilmektedir. İnsanlar öldükten sonra âhiret duruşması için diriltilecekler, toplanacaklar ve üçüncü aşama olarak da Yüce Allah’a sunulacaklardır. “Allah’a arz edilme” ile ilgili bazı âyet meallerini hatırlatmak istiyoruz.

a) “Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalim kim olabilir? Onlar (kıyâmet gününde) Rablerine arz edilecekler; şahitler de, ‘İşte bunlar Rablerine karşı yalan söyleyenlerdir’ diyeceklerdir. Bilin ki, Allah’ın laneti zalimlerin üzerinedir!”(36)

b) “(Düşün) o günü ki, dağları yerinden götürürüz ve yeryüzünün alaçık/dümdüz olduğunu görürsün. Hiçbirini bırakmaksızın onları (tüm ölüleri) mahşerde toplamış olacağız. Hepsi sıra sıra Rabbinin huzuruna arz edilmişlerdir: And olsun ki sizi ilk defasında yarattığımız şekilde bize geldiniz. Oysa size vadedilenlerin tahakkuk edeceği bir zaman tayin etmediğimizi sanmıştınız, değil mi?”(37)

c) “O gün, kâfirleri cehennemle yüz yüze getirmişizdir.”(38)

d) “Ateşe arz olunurlarken onların, zilletten başlarını öne eğerek göz ucuyla gizli gizli baktıklarını göreceksin. İnananlar da, ‘İşte asıl ziyana uğrayanlar, kıyâmet günü kendilerini ve ailelerini ziyana sokanlardır’ diyeceklerdir. Kesinlikle biliniz ki zalimler, devamlı bir azap içindedirler.”(39)

Hakk’a sunulma çerçevesinde “Allah’a arz edilme” ifadelerinden farklı olarak başka kullanımlar da vardır. Bu çerçevede “Allah’a reddolunma”,(40) “Allah’a sevk olunma”,(41) “Allah’ın huzurunda durdurulma”(42) ve “Allah’a rucû‘ (O’na dönme veya döndürülme)”(43) işlemlerinin gerçekleştirileceği Kur’ân’da bildirilmektedir.(44)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu üçüncü aşamanın “Allah’a arz edilme” şeklindeki ifadesi yer almakta ve bundan hiç kimsenin istisna edilmeyeceği anlaşılmaktadır. Hiç şüphe yok ki bu tür ifadelerin Kur’ân’da yer almasının öncelikli hedefi inkârcıları uyarmak ve onların âhirete inanmalarını sağlamaktır; ancak bu mesajın kapsamında herkesin bulunduğu da şüphesizdir.

Hz. Peygamber, insanların mahşerde üç kere arz olunacaklarını beyan etmekte, ilk ikisinin karşılıklı kavga, suçlama, mücadele ve özür beyanı şeklinde olacağını belirtmektedir. Üçüncüsünde ise ellerde artık amel defterlerinin uçuşacağını bildirmektedir.(45) Bu rivayette dile getirilen husus, mahşerde amel defterleri alındıktan sonra yaşanacak çaresizlikleri ortaya koymak ve bu gerçek karşısında insanların bilgilenmesini sağlamak, böylece muhatapların bilinçlenmesine katkıda bulunmaktır.

2. لَا تَخْفٰى مِنْكُمْ خَافِيَةٌ “Size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır.” Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’a sunulmanın gerekçesi gündeme getirilmekte, hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli kalmayacağı ve hiçbir gizliliğin söz konusu olamayacağı beyan edilmektedir.

- Yüce Allah’a Gizlilik Olmayacağı

Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağıyla ilgili Kur’ân’da çeşitli bilgilendirmeler vardır. Bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) Bakara 2/284’te “İnsanlar gönüllerindeki düşünceleri ortaya koysalar da, onları gizleseler de Yüce Allah’ın onları hesaba çekeceği” açıkça belirtilmektedir.

b) Âl-i İmrân 3/5’te “Yeryüzünde ve gökte hiçbir şeyin Allah’a gizli kalamayacağı” ifade edilerek, hem bu dünyada hem de mahşerde insanların veya diğer varlıkların hiçbir hallerinin Yüce Allah’a gizli kalmayacağı beyan edilmektedir.

c) En‘âm 6/59. âyet, aslında her şeyi özetlemektedir: “Gaybın anahtarları Allah’ın yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. O, karada ve denizde ne varsa bilir; O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıklarındaki tek bir taneyi dahi bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”

d) Ra‘d 13/8-10’da konu daha farklı yönleriyle şu şekilde ortaya konulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle, onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

e) Kehf 18/49’da belirtildiğine göre, insan fiillerinin kaydedildiği amel defterleri, küçük-büyük ayırımı yapmadan mahşerde her şeyi gözler önüne serecek ve kötülük sahiplerini derin bir endişe kaplayacaktır.

f) Lokmân 31/16’da Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında yer alan şu hatırlatmalar oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu, bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa, yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.”

g) Mü’min 40/16’da Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı beyan edilmekte, Mü’min 40/19-20. âyetlerde de “Gözlerin bakışlarındaki gizliliği ve gönüllerde saklanan her şeyi Yüce Allah’ın bildiği” ilan edilmekte, hüküm vericinin ise Yüce Allah olduğu belirtilmektedir.

h) Kamer 54/52-53. âyetlerde, küçük-büyük bütün davranışların satır satır kaydedildiği ve yapılanların “ilâhî kayıt kütükleri” olan amel defterlerinde bulunduğu beyan edilmektedir.(46)

i) Mülk 67/13-14’te yer alan, “Sözünüzü ister gizleyin, ister açıkça söyleyin; O, gönüllerin derinliklerinde olanı bilir. Unutmayın ki Allah, yarattığı her şeyi bilir; O, her bilgiye vasıtasız bir şekilde ulaşan ve her bir şeyden haberdar olandır” ifadeleri, Yüce Allah’ın bilgisindeki sınırsızlığı ortaya koymaktadır.

j) Târık 86/9-10’daki şu cümleler bu konuda söylenmek istenenleri adeta özetlemektedir: “O gün bütün sırlar ortaya çıkartılacaktır; artık insan için kuvvet ve yardımcı olmayacaktır.”

k) Zilzâl 99/7-8’de şöyle buyurulmaktadır: “Kim zerre miktarı hayır yaparsa, onu görecektir. Kim de zerre miktarı şer işlerse, onu görecektir.” Bu âyetlerde, boyutu ve şekli her ne olursa olsun, insanoğlunun yaptığı hiçbir şeyin gizli saklı kalmayacağı ve her şeyin açıkça ortaya konulacağı ifade edilmektedir.

Elbette, yapılanların görülmesi ille de karşılığının verilip ödül veya azaba dönüşmesi demek değildir. Çünkü Yüce Allah dilediğini/layık olanı bağışlayacak, dilediğine/layık olana ise azap edecektir.(47) Yaptığından hiçbir şekilde sorumlu tutulamayacak olan sadece Yüce Allah’tır.(48) Rahmeti her şeyi kuşatan,(49) şirk üzere ölmek hariç, bütün günahları dilediğine bağışlayacağını beyan eden(50) Yüce Allah’ın merhametini beklemek ve O’na sığınmak, elbette boş çevrilmeyeceği umulan bir niyazdır.

İşte, Hâkka sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz 18. âyeti, meallerini zikrettiğimiz ve zikredemediğimiz pek çok âyetin vermek istediği mesajı gözler önüne sermektedir. “İnsan fiillerinin kaydedildiği ve sorgulamaya konu edilecekleri gerçeği” bu âyetlerle iyice pekiştirilmektedir. Küçücük bir iyilik veya kötülük, sahibine gösterilecek, fiilleri işleyenler şahitlerin huzurunda, işledikleriyle yüzleştirilecek ve açık bir yargılamaya tâbi tutulacaklardır.

İnsanlara ait hiçbir sırrın gizli kalmayacak olması, her şeyin bütün açıklığıyla meydana serilmesi, hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ve unutulduğu sanılan davranışların kaybolmayıp bir deftere kaydedildiğini göstermektedir. Bu arada inkârcıların rezil edilecekleri de özellikle ortaya konulmaktadır. Hâkka sûresinin hem bu âyetinde, hem de devam eden âyetlerinde verilmek istenen mesaj genel hatlarıyla budur.

Dipnotlar

• 1 - Benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 2 - Fecr 89/21. 3 - Kehf 18/47. 4 - Tâhâ 20/105-106. 5 - Vâkı‘a 56/4-6. 6 - Müzzemmil 73/14.
  • Fecr 89/21 Kehf 18/47 Tâhâ 20/106 Vâkı‘a 56/6 Müzzemmil 73/14
• 7 - Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • Neml 27/87 Zümer 39/68
• 8 - Halil b. Ahmed, age., VII, 318-319. 9 - İnfitâr sûresinin ilk âyetleri kıyâmet olarak, yani yıkılış anlamında değerlendirilmiştir. Taberî, age., XXX, 85; Semerkandî, age., III, 554; Zemahşerî, age., IV, 701; Râzî, age., XXXI, 76-77; Kurtubî, age., XIX, 160; Ebussuud, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, IX, 120; Yazır, age., IX, 46; Esed, age., s. 1243.
• 10 - Rahmân 55/37. 11 - Zâriyât 51/47. 12 - Rahmân 55/7. 13 - Nebe’ 78/19. 14 - Tekvîr 81/11. 15 - Furkân 25/25. 16 - Kâf 50/44. 17 - Kamer 54/1.
  • Rahmân 55/37 Zâriyât 51/47 Rahmân 55/7 Nebe' 78/19 Tekvîr 81/11 Furkân 25/25 Kâf 50/44 Kamer 54/1
• 18 - Kehf 18/47; Tâhâ 20/106-107. 19 - Hûd 11/107-108; İbrâhim 14/48; Enbiyâ’ 21/104.
  • Kehf 18/47 Tâhâ 20/107 Hûd 11/108 İbrâhîm 14/48 Enbiyâ 21/104
• 20 - Zemahşerî, age., IV, 589.
• 21 - A‘râf 7/54; Tevbe 9/129; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Ra‘d 13/2; İsrâ’ 17/42; Tâhâ 20/5; Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 21/86, 116; Furkân 25/59; Neml 27/26; Secde 32/4; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 15; Zuhruf 43/82; Hadîd 57/4; Hâkka 69/17; Tekvîr 81/20; Burûc 85/15. 22 - Yûsuf 12/100. 23 - Neml 27/23, 38, 41, 42. 24 - Esed, age., s. 281’de 43. not.
  • A‘râf 7/54 Tevbe 9/129 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Ra‘d 13/2 İsrâ 17/42 Tâhâ 20/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/116 Furkân 25/59 Neml 27/26 Secde 32/4 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/82 Hadîd 57/4 Hâkka 69/17 Tekvîr 81/20 Burûc 85/15 Yûsuf 12/100 Neml 27/23 Neml 27/38 Neml 27/41 Neml 27/42
• 25 - Semerkandî, age., III, 490. 26 - Râzî, age., XXX, 108. 27 - Kurtubî, age., XVIII, 174.
• 28 - Taberî, age., XXIX, 58. 29 - Semerkandî, age., III, 490. 30 - Râzî, age., XXX, 109. 31 - Kurtubî, age., XVIII, 173.
• 32 - Taberî, age., XXIX, 59; Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Ûyûn, VI, 82. 33 - Zümer 39/68-75. 34 - Mü’min 40/7.
  • Zümer 39/75 Mü'min 40/7
• 35 - Bütün bu yedi aşama hakkında geniş açıklamalarımız için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 454-612. 36 - Hûd 11/18.
  • Hûd 11/18
• 37 - Kehf 18/47-48. 38 - Kehf 18/100. 39 - Şûrâ 42/45.
  • Kehf 18/48 Kehf 18/100 Şûrâ 42/45
• 40 - En‘âm 6/62; Tevbe 9/94, 105, 106; Yûnus 10/30; Cum‘a 62/8. 41 - Neml 27/83; Kıyâmet 75/30. 42 - En‘âm 6/30. 43 - Bakara 2/28; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/12, 60, 108, 164; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/4, 123; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; ‘Alak 96/8. 44 - “Allah’a arz olunma” konusunda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 482-492. 45 - Ahmed b. Hanbel, IV, 414; Tirmizî, kıyâmet, 4; İbn Mâce, Zühd, 33.
  • En‘âm 6/62 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Tevbe 9/106 Yûnus 10/30 Cum‘a 62/8 Neml 27/83 Kıyâmet 75/30 En‘âm 6/30 Bakara 2/28 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/12 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/123 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 ‘Alak 96/8
• 46 - Benzer âyetler için bk. Yâsîn 36/12; Mücâdele 58/6.
  • Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/6
• 47 - Bakara 2/284. 48 - Enbiyâ’ 21/23. 49 - A‘râf 7/156. 50 - Nisâ’ 4/48, 116; Zümer 39/53.
  • Bakara 2/284 Enbiyâ 21/23 A‘râf 7/156 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Zümer 39/53