Kâf Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “mukatta‘a harflerinden biri olan”قٓ kâf harfinden alan Kâf sûresi, iniş sırasına göre 36, resmî olarak 50. sûredir.

Kâf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medine dönemi sûrelerinden olan Hucürât sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hucurât sûresinin 7. âyetinde Yüce Allah’ın insanların fıtratına küfür, fısk ve isyanı çirkin gösterdiği beyan edilmekte, Kâf suresi 16. âyette de nefsin insana kötü vesveseleri fısıldadığı gündeme getirilmektedir. Hucurât 17’de yaptığı iyiliği başa kakanlar, Kâf 25’te ise hayra engel olanlar eleştirilmektedir. Bu arada her iki surede de mümin ve muttaki olanların ödüllendirileceği beyan edilmektedir.

Kâf suresinin ilk âyetlerinde Kur’ân’a, Hz. Peygamber’e ve ahirete inanmayanlara dair bilgiler verilmekte, ardından kâinat kitabına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda göğün bina edilmesi, süslenmesi, hiçbir eksik gedik barındırmaması, yeryüzünün genişletilmesi, içinde ağır baskıların bulundurulması ve her tür güzel bitkilerin orada yaratılması hakikati görmek isteyenler için bir ibret konusu olarak işlenmektedir. Ayrıca gökten bereketli suların indirilip çeşitli bahçeler, hasat edilen tahıllar, salkım salkım meyveleriyle boylu poslu hurma ağaçları bütün kullar için bir rızık vesilesi olarak tanıtılmaktadır. Özellikle bitkilerin yeşermesi, öldükten sonra diriltilmenin bir delili olarak sunulmaktadır.

12. âyetten itibaren, daha önce helak edilen kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve Yüce Allah’ın onlara vaadettiği azabın gerçekleştiği hatırlatılmakta, bu arada ilk yaratmada yorulmayan ilahi iradenin yeniden yaratmaya da gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin kaydedilmekte olduğu, mahşerde bütün gerçeklerin ortaya döküleceği, birbirini suçlayanlara uyarıda bulunulacağı ve cehennemi hak edenlerin cehenneme, cenneti hak edenlerin de cennete gideceği bildirilmektedir.

36. âyetten itibaren, ilahi bildirimlerin birer öğüt olduğu, bunlara itibar edilip Allah’ı tesbih etmenin önemi vurgulanmakta, dirilten ve öldüren ilahi gücün aynı zamanda son durak olduğu, insanları toplayıp yargılamanın Allah için son derece kolay olacağı beyan edilmektedir.

Son âyette ise, karşıt söylemlere aldırış etmeden Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerine gönderilmiş bir zorba olmadığı ifade edilerek, öğüdün Kur’ân’la verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 19-30. âyetlerinde inkârcıların kaçıp durduğu ölümün ve vaadedilen âhiretin gerçekleşeceğini, her canın beraberinde şahitlerle birlikte getirileceğini, gerçeklerin ortaya çıkacağını, bütün gaflet perdelerinin kaldırılacağını, gözlerin keskin bir şekilde hakikati göreceğini bildirmektedir.

Ayrıca yargılama esnasında insanlar birbirlerini ve dolayısıyla şeytanı suçlayacaklardır; ancak bunun hiç kimseye bir faydası olmayacağını, çünkü şeytanın bu suçlamaları reddedeceğini, kişinin kendisinin sapmış olduğunu özellikle bildireceğini, Yüce Allah huzurunda tartışmamaları için kendilerini uyaracağını, katında sözün değiştirilmeyeceğini, kullarına zulmedici olmadığını, cehennemin dolup dolmadığını soracağını ve cehennemin de mecazi olarak dahası var mı diye cevap verecğini bildirmektedir.

a) Ölüm ve Âhiret

Yüce Allah, sûrenin 19-20. âyetlerinde inkârcıların nefretle kaçıp durdukları ölüm sarhoşluğu yaşayacağını ve Sûr’a üflenerek muhataplara vaad edilmiş olan mahşer hayatının başlayacağını haber vermektedir.

ı. Ölümün Gerçekliği

وَجَآءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقّ ذٰلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَح۪يدُ “Ölüm sarhoşluğu gerçeği getirir; (insana) ‘İşte bu, senin kaçtığın şeydir!’ (denir).”

Âyetteki وَجَآءَتْ ve câet fiili “ve geldi, getirdi”; سَكْرَةُ الْمَوْتِ sekratu’l-mevti tamlaması “ölüm sarhoşluğu”;بِالْحَقّ bi’l-hakkı kelimesi “hakkı, gerçeği”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; مَا كُنْتَ mâ künte ifadesi “senin (şöyle) olduğun şeydir”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; تَح۪يدُ tahîdü fiili ise “sen (nefret edip) kaçmaktasın, senin kaçtığın şeydir” demektir.

Burada âyette ölüm gerçeğine dikkat çekilmekte, âhireti inkâr edenlerin ondan kaçsa da kurtuluşun mümkün olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَجَآءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقّ “Ölüm sarhoşluğu gerçeği getirir;” Câe fiili bâ harfiyle takip edilirse, anlamı “getirmek” şeklini alır. Fiilin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, ölümün herkes için yakın olduğunu ortaya koymak içindir. Âyetin bu cümlesine bazı açılardan farklı manalar verilebilir:

a) “Ölüm sarhoşluğunun gerçeği getirmesi” ifadesi, “bütün olayları ortaya koyması” ve “bir amacı gerçekleştirmesi” demektir ki, bu amaç kişilerin mahşerde yargılanmasıdır. Zaten devam eden âyetlerde bu konuya değinilmektedir.

b) “Ölüm sarhoşluğunun gerçeği getirmesi”, esasında bizzat “ölümün gelişi”ni de ifade edebilir. Bu durumda el-hakk kelimesine “ölüm” manası verilmiş olur. Âyetteki sekrah kelimesi “sarhoşluk” manasına gelse de, burada ölümün insana verdiği sıkıntı ve kâbus durumunu anlatmaktadır. Bu nedenle, âyete “ölüm sarhoşluğu ölümü getirir” şeklinde de anlam verilebilir. Bu durumda “Her can ölümü tadıcıdır”(1) mealindeki âyetlerle bu ayet aynı mesajda buluşmuş olur.

c) Sekratu’l-mevti yani “ölüm sarhoşluğu” ifadesi En‘âm 6/93’te de geçtiği gibi, ğamerâtu’l-mevti yani “ölüm sancıları” demektir. Özellikle kötü insanların ölüm anında gerçeği görmeleri işte bu tamlamalarla ifade edilmektedir. Nahl 16/28 ve 32’de ele alındığı üzere, ölüm anında ölüm meleklerinin muhataplara davranış biçimi ve onlarla konuşmaları bir anlamda kişilerin mahşerde yaşayacakları gerçeklerle önceden yüzleşmeleri demektir. Bu nedenle, ölüm sarhoşluğu, hakkı yani gerçeği getirmiş olacaktır.

Bu arada Nisâ’ 4/159’da belirtildiği gibi, “kitap ehlinden olanlar ölmeden hemen önce Hz. İsa’ya iman edecekler”; ama bunun onlara faydası olmayacaktır. İşte bu şekilde nankör insanlar da ölürken gerçeği görecekler; ancak bu onlara hiçbir şekilde yarar sağlamayacaktır. Benzer şekilde Nisâ’ 4/18, En‘âm 6/158, Yûnus 10/90-91, Secde 32/29, Sebe’ 34/52, Mü’min 40/85, Dühân 44/13 ve Muhammed 47/18’de de bilgiler verilmektedir.

2.ذٰلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَح۪يدُ “(İnsana) ‘İşte bu, senin kaçtığın şeydir!’ (denir).” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَح۪يدُ tehîdü fiili “kaçmak, nefretle uzaklaşmak” demektir. Bu ifade, ölümden kaçan inkârcı insan tipine yönelik bir hatırlatmadır ve onlar ölüm esnasında meleklerin bu seslenişini duyacaklardır.

Cum‘a 62/8’de “ölümden kaçanları ölümün mutlaka yakalayacağı”, Nisâ’ 4/78’de ise “Nerede olurlarsa olsunlar, ölümün insanı gelip bulacağı”, Ahzâb 33/16’da savaştan veya ölümden kaçmanın kimseye fayda vermeyeceği beyan edilmekte, ölümden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığı vurgulanmaktadır.

ıı. Vaadedilen Gün

وَنُفِخَ فِي الصُّورِ ذٰلِكَ يَوْمُ الْوَع۪يدِ “Sûr’a üflenecektir. İşte bu, vadedilen gündür.”

Âyetteki وَنُفِخَ ve nüfiha edilgen fiili “ve üfürüldü, üfürülecek”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri kelimesi “Sûr borusuna”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; يَوْمُ الْوَع۪يدِ yevmu’l-ve‘îdi tamlaması ise “vaadedilen gün” demektir.

Bu âyette de yine inkârcı muhataba yönelik bir hatırlatma yer almakta, geleceğine inanmadıkları kıyâmet-âhiret sürecinin mutlak surette yaşanacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَنُفِخَ فِي الصُّورِ “(En sonunda) Sûr’a üfürülecektir.” Âyetteki نُفِخَ nüfiha edilgen fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilme sebebi, önceki âyette de belirttiğimiz üzere, bu olayın gerçekleşmesinin kesin olduğunu bildirmek içindir. Bir şeyin meydana gelmesi kesin ise, o şey için olmuş gibi ifadeler kullanılır.

Bu bir ifade üslubudur ve bu bağlamda Kur’ân’da özellikle “ölüm, Son Saat, kıyâmet ve mahşer şartlarıyla ilgili konular” pek çok âyette bu şekilde geçmiş zaman kalıbında ifade edilir. “Sûr’a üfürüldü” demek, “ona mutlak surette üfürülecektir” demektir.

Âyetteki “Sûr’a üfürülmek”(2) işleminin ilk mi yoksa ikinci üfleme mi olduğu tartışmalıdır. Eğer bunu “Sûr’a ilk üfürme”yle ilgili görürsek, maksadın bu sistemin yıkılışıyla ilgili olduğunu söylemek durumunda oluruz. Ancak bunun “Sûr’a ikinci kez üfürülme” olma ihtimali de vardır;(3) bu durumda maksat, kıyâmetin yani mahşer için yeni bir inşanın başlatılması olur.

Âyetteki الصُّور es-sûr kelimesi bazı âlimlerimiz tarafından es-sûrah kelimesinin çoğulu olarak es-suver şeklinde de okunmuştur. Bu durumda anlam, ruhların sûretlere, yani bedenlere üflenmesi olur. Elbette bu durumda da mesaj, Sûr’a ikinci kez üfürülmesiyle ilişkili görülmüş demektir.

2. ذٰلِكَ يَوْمُ الْوَع۪يدِ “İşte bu, (azap) vaadedilen gündür.” Cümlenin başındaki zâlike isminden önce وقت ذلك vaktu zâlike takdirinde gizli bir vakt kelimesi var kabul edilir. Buna göre anlam, “bu tehdidin vakti azap vaadedilen gündür” şeklini alır.(4)

Burada sözü edilen gün, bağlam gereği kıyâmeti ve mahşeri inkâr edenlere yönelik tehdide konu olan gündür. Kâfirlere vaadedilen gün de onlara azap edilecek olan mahşer günüdür. Onlar çeşitli defalar o günün gelmesiyle ilgili alay eden “(İnkârcılar) ‘Doğruysanız bu vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler”(5) şeklinde sorular sormuşlar ve kendi feci akıbetlerine sebep olacak şekilde inkârlarını pekiştirmişlerdi.

Bu tür bir inkârın içinde olanlara mahşerde, “İşte bu, azap vaadedilen gündür” diye seslenilecektir. Benzer ifadeler A‘râf 7/43, Enbiyâ’ 21/103, Sâd 38/54, Fussılet 41/30 ve Kâf 50/32’de müminlere bir “müjde ifadesi” olarak yer almaktayken, Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43, Mülk 67/27 ve Me‘aric 70/44 gibi âyetlerde ise kâfirlere “bir azap öncüsü ve hakaret cümlesi” olarak zikredilmektedir.

Önceki âyette de bu âyette de muhataplar aynı kişilerdir. Bunlar hem yakın olan ölüm gerçeğini, hem de kendilerince uzak, hatta imkânsız gördükleri kıyâmet-mahşer sürecini kabul etmedikleri için her iki âyette de zâlike ismi kullanılarak aynı ifade üslubu tercih edilmektedir. “İşte, kaçıp durduğunuz ölüm” veya “İşte bu, inkâr etmekte olduğunuz azap vaadedilen gündür” denilerek, bütün zamanların inkârcılarına hitap edilmekte ve kendilerine gözdağı verilmektedir.

b) Gerçeklerin Ortaya Çıkışı

Yüce Allah, sûrenin 21-22. âyetlerinde “Herkes, yanında bir sevkedici, bir de şahitle beraber gelecektir” ifadesi gereği inkârcıların mahşerde yargılanmaya getirilişlerini ele almakta, bu gerçekten habersiz davrananlara duyarsızlıklarını hatırlatacağını bildirmekte, her türlü perdeyi kaldırıp gerçekleri göz önüne sereceğini şu şekilde beyan etmektedir: “Muhakkak ki sen bundan gaflette idin; (ölüm ve kıyâmetle) biz senin gaflet perdeni kaldırdık. Bugün artık gözün keskindir.”

ı. Yargılanmaya Getiriliş

وَجَآءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَآئِقٌ وَشَه۪يدٌ “Herkes, yanında bir sevk edici (melek), bir de şahitle birlikte gelecektir.”

Âyetteki وَجَآءَتْ ve câet fiili “ve geldi, gelecektir”; كُلُّ نَفْس küllü nefsin tamlaması “her nefis, herkes”; مَعَهَا me‘ahâ ifadesi “onunla vardır, onunla var olduğu halde”; سَآئِقٌ sâıkun kelimesi “bir yönlendiren, sevkeden”; وَشَه۪يدٌ ve şehîdün sözcüğü ise “ve bir şahit” demektir.

Burada bütün insanların yargılanma için huzura getirileceği gündeme getirilmektedir.

Bazı âlimler burada sözü edilen kişinin “Hz. Peygamber”, bazıları “müşrikler”, bazıları da “herkes” olduğunu belirtmiştir.(6) Âyetteki ifade كُلُّ نَفْس küllü nefsin tamlaması şeklinde geldiği için, bunu başka türlü tercüme etmeye imkân yoktur ve maksat âhirette yargılanacak olan “herkes”tir. A‘râf 7/6’da beyan edildiği gibi, mahşerde peygamberler de ümmetleri de yargılanacağına göre, nefs yani ruh taşıyan herkesin yargılanacağı açık bir gerçektir.

Yargılanan kişilerle birlikte iki farklı varlığa daha dikkat çekilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَآئِق sâık kelimesi, “kişileri mahşere, yani yargılama yerine, sonunda da cennete veya cehenneme sevk edecek görevli”nin adıdır. Pek çok âyette zikredilen شَه۪يد şehîd kelimesi ise “kişinin dünya hayatında hayır veya şer olarak yaptıklarına şahitlik edecek bütün şahitler”i ifade etmektedir.

Bazı âlimler sâıkın kişiye musallat olan “şeytanlardan edindiği arkadaşı”; şehîdin de “melek”, “kişinin organları”, “gece ve gündüz” olduğunu belirtmişlerdir. Buna sâık denmesinin sebebi şeytanlara tabi olmalarıdır. İbn Abbâs sâıkın meleklerden olduğunu, şehîdin ise kişinin kendi nefsinden olduğunu beyan etmiştir. İmâm Mücâhid ise bunlardan birinin yazıcı, diğerinin şâhit olan iki melek olduğunu belirtmiştir.(7)

Âyette sevk işlemini yapacağı bildirilenlerin hak edenleri cennete veya cehenneme sevk eden görevliler olduğu Zümer 39/73 ve 76. âyetteki kullanımdan da anlaşılmaktadır. İlgili âyetlerde cennete veya cehenneme sevk edileceklerden söz edilince bu işi gerçekleştirecek görevlilerin de olacağı bellidir.

Şâhidlerin kişinin organları olabileceği gibi,(8) ona şahit olan her bir şeyi de kapsamına alabilir. Elbette şahitlerin arasında melekler,(9) peygamberler,(10) insanlar(11) vs. her şey(12) yer almaktadır. Çünkü Kur’ân’da kendisine yemin edilen her şey insana şahit tutuluyor demektir.

Burûc 85/3’de yer aldığı üzere, kişinin kendi organlarını bir tarafa koysak da onun dışında kalan varlıklar şahitlik edecektir. Burada gözden kaçırılmaması gereken nokta, dünyada yapılan davranışların yargılanmaya konu edinilecekleri ve ilâhî sorgudan hiçbir şekilde kaçıp kurtulmalarının mümkün olmadığıdır. İnsanların dünya hayatında yaptığı eylemler yanına kâr kalmayacaktır.

Şahitlerin getirilmesiyle ilgili olarak En‘âm 6/130, Hûd 11/103, Zümer 39/69, Mü’min 40/51 ve Burûc 85/3’te verilen bilgiler konuyu özetlemektedir. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, كُلُّ نَفْس küllü nefsin ifadesi gereği, âyetteki mesaj mahşerde yargılanacak bütün insanları içerse de, bağlam gereği düşündüğümüzde öncelikli muhatapların inkârcılar olduğunu, diriltilmeye, mahşere ve yargılanmaya inanmayanların özellikle muhatap alındığını belirtmek durumundayız.

Kâf sûresinin 16. âyetinden itibaren devam eden bölümde nefsin insana fısıldadığı vesveseleri Yüce Allah’ın bildiği, O’nun insana şah damarından daha yakın olduğu, sağdan ve soldan gözetleyici meleklerin tayin edildiği, ağızdan çıkan her bir sözün kaydedildiği haber verilmektedir.

Nihayet nefret edilip kaçılan ölüm sarhoşluğunun geleceği, ardından mahşerde diriltilmek için Sûr borusuna üfleneceği ve bunun azap vaadedilen gün olduğu bildirilmektedir. İşte bu âyetleri ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti de bu bağlamın devamı olarak anlamak ve yorumlamak durumundayız.

Buradan hareketle, âyetteki mesajın genelde herkese, ancak öncelikle inkârcılara yönelik olduğunu beyan etmek durumundayız. Nitekim bir sonraki âyette dile getirilen hususlar bu yaklaşımımızın doğru olduğunun diğer bir delilini oluşturmaktadır.

ıı. Gafletten Zorunlu Uyandırılış

لَقَدْ كُنْتَ ف۪ي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَآءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَد۪يدٌ “(Sorgulanan kişiye) ‘Şüphesiz ki sen bundan gafletteydin; (kıyamet günü) biz senin gaflet perdeni kaldırdık. Bugün artık gözün keskindir!’ (denecektir).”

Âyetteki لَقَدْ كُنْتَ lekad künte ifadesi “muhakkak ki sen (şöyle) idin”; ف۪ي غَفْلَةٍ fî ğafleyin ifadesi “gaflette (idin), bunu umursamamıştın”; مِنْ هٰذَا min hâzâ ifadesi “bundan”; فَكَشَفْنَا fe keşefnâ fiili “açtık, kaldırdık”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “senden”; غِطَآءَكَ ğıtâeke tamlaması “senin perdeni, sendeki gaflet perdesini”;فَبَصَرُكَ fe besaruke tamlaması “(artık) senin gözün”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; حَد۪يدٌ hadîdün sözcüğü ise “keskin(dir)” demektir.

Burada mahşer gerçeğinden gaflette olanlardan âhirette gaflet perdesinin açılacağı ve gözlerinin keskin olacağı gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدْ كُنْتَ ف۪ي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا “(Sorgulanan kişiye) ‘Şüphesiz ki sen bundan gafletteydin (denecektir).” Burada nankör kişiye, inanmamakta olduğu kıyâmet ve âhiret süreci ile ilgili olarak dünyadaki umursamaz durumu hatırlatılmakta ve kendisine “bu günü beklemiyor ve umursamıyordun” denilerek, korkunç bir hataya düştüğü beyan edilmektedir. Gaflette olmak, bütünüyle cesedi ve gözü kaplayan, dolayısıyla hiçbir hakikati göstermeyen bir perde gibi sunulmaktadır.(13) Çeşitli âyetlerde(14) geçen غَفْلَة ğafleh kelimesi “bilinen manada gaflet” demektir.

Yüce Allah, bu âyette mahşerdeki diriltilmeye ve elbetteki sorgulanmaya inanmayan nankör insana sesleneceğini beyan etmekte, onun gaflet halinin mazeret oluşturmayacağını ifade etmektedir. Bazı âlimler bunun Hz. Peygamber’e veya bütün insanlara ve cinlere yönelik olduğunu beyan etse de(15) biz maksadı ve muhatabı “inkârcı insanlar” şeklinde kabul edenlerdeniz.(16) Çünkü âyetin ikinci cümlesinde bir perdeden söz edilmektedir ki bu hakikate karşı insanın şartlanmışlığının sembolüdür.

2. فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَآءَكَ “(Ölüm ve kıyâmetle) biz senin gaflet perdeni kaldırdık.” Kıyâmet-âhiret sürecinde bu gaflet perdesi kaldırılacak, gaflet de örtüsü de giderilecektir. Bir kez de Kehf 18/101’de geçen غِطَآءَ ğıtâ’ kelimesine “çok yönlü perde” anlamı verilebilir. Âyette sözü edilen “perde” elbette manevidir ve kalbin gerçeği görmemeye şartlanmasını ifade etmektedir. Kâfirlerin dünyada “gözlerine çektikleri perde” mahşerde kaldırılacaktır.(17) Bu perde inkârcıların kalplerini örttükleri şartlanmışlıktır.(18) Çünkü onlar kalplerinin üzerine kilitler vurmuşlardır.(19)

Buradaki maksadı doğru anlamamızı sağlayacak kullanımlardan birisi de Kehf 18/100-101’de şu şekilde zikredilmektedir: “Gözleri beni anmaya kapalı olmuş ve kulak vermeye de dayanamayan kâfirleri, o gün cehennemle yüz yüze getirmiş (olacağız).”

Onlar kulaklarına hakikate karşı ağırlıklar yerleştirmişlerdir.(20) Peygamber öğretilerine karşı olumsuz ve düşmanca bir tavır içine girenler, ellerini peygamberlerin ağızlarına dayayarak onları susturmaya çalıştıkları gibi, hakikati duymak ve görmek istemediklerini de bu şekilde ortaya koymuşlardı.(21)

Hz. Nûh, kavmini her davet ettiğinde onlar parmaklarını kulaklarına tıkayarak örtülerine bürünmüşler, ışıktan korkan yarasalar gibi vahyin aydınlığından kaçmışlardı.(22) Tevbe 9/32, İbrâhim 14/9, Fussılet 41/26 ve Saff 61/8’deki bilgiler bu noktada mutlak surette hatırlanmalıdır.

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde perde anlamına gelen ğıtâ’ kelimesini muhatap zamiri olan kâf ile tamlama halinde kullanmaktadır. Bunun çok önemli bir sebebi vardır. Söylenmek istenen şudur: Kalbine, gönlüne, gözüne veya kulağına gaflet perdesini sen çektin ey insanoğlu. Perde senin; bunu sen tercih ettin. Şimdi suçu başkasına atamayacağın gibi, bunu inkâr etmen de mümkün değildir.

3. فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَد۪يدٌ “Bugün artık gözün keskindir.” Âyetteki بَصَر besar kelimesi mahşerdeki hayatın kendi şartlarına özel de olsa bedensel bir hayat olacağının delillerinden biridir. Artık mahşer günü inkârcılar dünyada görmek istemedikleri gerçekleri ayan beyan göreceklerdir. Çünkü orada gözler son derece keskin olacak, gerçekler kişinin gözü önüne serilecektir.

Görmemenin imkânı kalmayacak, kendisinden kaçılmak istenen gerçekler bizzat yaşanacaktır. İnsanoğlu o gün kendisinin durumunu bilip görecektir.(23) “Sonra cehennemi açıkça mutlak surette göreceksin”(24) ifadesiyle bu cümle birbirini tamamlamaktadır. 57. sûreye de adını veren حَد۪يد/ الْحَد۪يدel-hadîd/hadîd kelimesi çeşitli âyetlerde(25) geçmekte ve “demir” manasına gelmekte, bu âyette ise demir gibi katı ve keskin olmayı içermektedir.

Âyetin mesajını bütüncül olarak incelediğimizde şunu söyleyebiliriz: Nankör insan tipi dünya hayatındaki umursamaz tutumunun ne kadar yanlış olduğunu, bu hayatta görmek ve anlayıp yaşamak istemediği gerçeklerle mahşerde mutlak surette karşılaşacağını bilmelidir.

Gönlündeki gaflet perdesi mahşerde kaldırılınca, hakikat bütün çıplaklığıyla önüne serilecek ve gözleri adeta fal taşı gibi açılacaktır. Ancak bu durum, geri dönüşü olmayan ve sadece pişmanlıklara neden olan bir sondur. Bu nedenle inkârcılar bu inançsızlıklarının sonucunda kendilerini bekleyen akıbeti göze alarak davranmalıdırlar.

c) Korkunç Son: Cehennem

Yüce Allah, sûrenin 23-27. âyetlerinde inkârcı suçluların tutuklanıp getirileceğini, yakınındaki sevk edici meleğin “İşte yanımdaki hazır” diyeceğini, bunun üzerine cehennem görevlilerine şöyle deneceğini bildirmektedir: “Haydi ikiniz çok inatçı, ısrarcı her kâfiri, hayra bütün gücüyle engel olanı, Allah ile beraber başka ilâh edinen şüpheci saldırganı cehenneme atın; onu şiddetli azaba atın!”

Ardından, bu arada yakınındaki şeytanın suçlularla ilgili olarak “Ey Rabbimiz! Onu ben azdırmadım. Fakat kendisi derin bir sapıklık içindeydi” diyeceği de bir ibret unsuru olarak haber verilmektedir.

ı. Şiddetli Azaba Atılma

وَقَالَ قَر۪ينُهُ هٰذَا مَا لَدَيَّ عَت۪يدٌ اَلْقِيَا ف۪ي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَن۪يدٍ مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُر۪يبٍ اَلَّذ۪ي جَعَلَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَاَلْقِيَاهُ فِي الْعَذَابِ الشَّد۪يدِ “Yakınındaki (sevk edici melek) ‘İşte yanımdaki hazır!’ diyecektir. (Görevlilerine şöyle denecektir:) Siz ikiniz! Çok inatçı ısrarcı her kâfiri, iyiliğe bütün gücüyle engel olanı, Allah ile birlikte başka ilah edinen şüpheci saldırganı cehenneme atın; onu şiddetli azaba atın!”

Buradaki وَقَالَ ve kâle fiili “ve dedi ki, demiş olacak ki”;قَر۪ينُهُ karînuhû tamlaması “onun yakınındaki, arkadaşı”; هٰذَا hâzâ zamiri “işte bu”; مَا لَدَيَّ mâ ledeyye ifadesi “benim yanımdaki”; عَت۪يدٌ ‘atîdün kelimesi “hazır(dır)”; اَلْقِيَا elkıyâ emri “atın”; كُلَّ كَفَّارٍ külle keffârin tamlaması “her kâfiri”; عَن۪يدٍ ‘anîdin kelimesi “inatçı”; مَنَّاعٍ mennâ‘ın kelimesi “çok engelleyeni, hiç vermeyeni”;لِلْخَيْرِ li’l-hayri kelimesi “hayrı, malı”; مُعْتَدٍ mu‘tedin kelimesi “zorbayı, zalimi, hak-hukuk tanımayanı”; مُر۪يب mürîbin sözcüğü “şüpheci kişiyi,”; اَلَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “birlikte edinen kişiyi”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile”; اِلٰهًا اٰخَر ilâhen âhara tamlaması “başka bir ilâh”; فَاَلْقِيَاهُ fe elkıyâhu emri “onu atın”; فِي الْعَذَابِ الشَّد۪يدِ fi’l-‘azâbi’ş-şedîdi tamlaması ise “şiddetli azaba” demektir.

Burada mahşerdeki yargılamanın ardından inkârcılara yönelik yaşanacak bir hakikat dile getirilmekte, bütün zamanların inkârcılarının uyarılması gündeme getirlmektedir.

1. وَقَالَ قَر۪ينُهُ هٰذَا مَا لَدَيَّ عَت۪يد “Yakınındaki (sevk edici melek) ‘İşte yanımdaki hazır!’ diyecektir.” Bu âyette geçen قَر۪ين karîn kelimesine iki farklı anlam verilebilir:

a) Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(26) geçen قَر۪ين karîn kelimesi “arkadaş” manasına gelmektedir. Bir kez de Kâf 50/18’de geçen عَت۪يد ‘atîdün kelimesi ise “hazır, sabit” demektir. Yorumunu yapmakta olduüğumuz âyetteki قَر۪ين karîn kelimesi, inkârcı kişinin amellerini yazan “melek” olabilir.

Söylemek istediği ise şudur: “Yâ Rabbi, beni kendisine görevli kıldığın kişiyi sana getirdim.”(27) Bu durumda karîn kelimesi Kâf 50/21. âyette geçen “sevk edici ve şâhit” iki meleği karşılamaktadır. Kelime tekil olsa da tıpkı Tâhâ 20/49-50’de olduğu gibi aslında iki kelimeyi karşılamaktadır.

Bu ihtimale dayalı başka bir yorum daha yapılabilir: Buna göre davranışları yazmakla görevli meleğin hazırlandığı şey, görevli meleğin yazdığı amel defteri de olabilir.

b) Buradaki قَر۪ين karîn kelimesinin “şeytan” olma ihtimali de vardır. Fussılet 41/25 ve Zuhruf 43/36 ve 38’deki kullanımlar bu görüşün delili durumundadır. Buna göre “sevk edici ve şâhit iki melek” inkârcı kişiyi getirince, orada bulunan şeytan şöyle demiş olacaktır: “İşte benim kontrolümde olan bu kişiyi yoldan çıkarma ve saptırmalarımla cehennem için hazırladım.”(28) Birkaç âyet sonra Kâf 50/27’deki kullanıma bakıldığında aynı kelime orada da yer almakta ve “şeytan”ı ifade etmektedir.

Biz, söz konusu kelimenin her iki türlü de anlaşılabileceğini ifade ederek, kelimenin “yakınındaki, yanındaki, arkadaşı” gibi asıl anlamlarından hareketle, bu âyetteki yorumumuz “melek”, Kâf 50/27. âyetteki ise “şeytan” şeklindedir. Sonuçta bu yaklaşımlarımız kelimenin anlamı değil, bağlama göre yorumudur.

2. اَلْقِيَا ف۪ي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَن۪يدٍ “(Görevlilerine şöyle denecektir:) Siz ikiniz! Çok inatçı ısrarcı her kâfiri cehenneme atın!” Âyetteki muhataplar “sevk edici ve şahitlik edici melekler” veya “cehennemin zebanileri” olabilir. Bazı âlimlerimiz اَلْقِيَا elkıyâ şeklindeki bu tesniye kalıbının aslında اَلْقِ اَلْقِ elkı, elkı “at, at” şeklinde iki emrin tek kelimeyle ifade edilmiş hali olduğu kanaatindedir.(29)

Önceki âyetlerle birlikte düşünüldüğünde sunulmak istenen manzara kanaatimizce şudur: Suçlu kişiler mahşerde yargılanma makamına getirilirken kaçıp kurtulamayacakları bir şekilde, adeta iki koluna girilerek mahkeme salonuna getirilen sanıklar gibi olacaklardır. Hem kıskıvrak yakalanmış, hem de çevredeki şahitlerin şahadetiyle yargıcın huzuruna çıkartılmış olacaklardır. Yargılama sonunda azgın kişiler bir taraftan ellerinde kelepçeler,(30) diğer taraftan ayaklarında zincirler(31) ve boğazlarında tasmalarla(32) cehenneme atılacaklardır.

Âyetteki كَفَّارٍ عَن۪يد “Her inatçı kâfir” tamlaması, كَفَّار keffâr ve عَن۪يد ‘anîd şeklinde iki mübalağa kalıbıyla gelmektedir. Yüce Allah bu âyette inatçılık anlamında ‘anede kökünden türetilen عَن۪يد ‘anîd sıfatını kullanmaktadır. Müddessir 74/16’da da yer aldığı üzere, bu kelime Kur’ân’da dört kez(33) geçmekte ve “doğru olan bir şeyi, doğruluğunu bildiği halde reddeden veya doğruya karşı çıkan kimse, inatçı” manasına gelmektedir. ‘Anîd veya mu‘annid kelimeleri “gerçeğe karşı kendisini bilerek şartlandıran veya konuşlandıran kişi”yi ifade eder.

Bu kelimeler Yüce Allah’ın birliğini inkâr edip imandan dönen, hidayet yolu olan haktan ayrılan(34) ve bu noktada kararlı ve ısrarcı olan herkesi ifade etmektedir. Maksadın Velîd b. Muğîre olduğu görüşü sağlıklı değildir;(35) çünkü buradaki كُلّ külle kelimesi, mesajı evrensele taşımakta, anlamı bir kişiye indirgemenin, onu bazı özel kişilerle sınırlı tutmanın doğru olmayacağını göstermektedir.

3. مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُر۪يبٍ “Hayra bütün gücüyle engel olan, şüpheci saldırganı (cehenneme atın).” Bir benzeri de Kalem 68/12’de geçen bu ifadede nankör kişinin bazı özellikleri zikredilmektedir.

a) Bir kez de Kalem 68/12’de geçen مَنَّاع mennâ‘ın kelimesine “çok meneden, çok cimri”, الْخَيْر el-hayr sözcüğüne “mal-mülk” manası verilirse, bu kişilerin hiç kimseye hiçbir şekilde mal vermediği ve yardım etmediği, hatta muhtemel yapılacak yardımları da engellediği anlaşılır. Bazı âyetlerin delaletiyle, buradaki الْخَيْر el-hayr kelimesinin “mal, eşya, servet”(36) anlamına geldiğini belirtmeliyiz. Bu durumda ifade edilmek istenen anlam, bu insan tipinin aşırı mal, servet düşkünlüğü ve özellikle çok cimri olması nedeniyle başkalarını engellediğidir.

Diğer ihtimale göre ise, âyetteki الْخَيْر el-hayr kelimesi mutlak manada “hayır, iyilik” anlamına gelmektedir. Böylece maksat, ailesini ve çocuklarını hayırdan, yani İslâm’a girmekten alıkoyan başta Velîd b. Muğîra olmak üzere herkesle ilgilidir. Velîd, kardeşinin çocuklarının İslâm’a girmelerini engellemiş ve “içinizden kim İslâm’a girerse, yaşadığım sürece ona hiçbir hayrım, yardımım dokunmayacaktır” demiştir.(37)

b) Âyetteki ikinci olumsuz sıfat مُعْتَد mu‘tedin kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime “zorba, haddi aşan, hakkı çiğneyen, hak-hukuk tanımayan, alabildiğine zalim, kepazeliğin her türlüsünü yapan kişi” anlamlarına gelmektedir. Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında bu kelime Kalem 68/12 ve Mutaffifûn 83/12’de aynı anlamlarda geçmektedir. Ayrıca el-mu‘tedî(û)ne şeklinde çoğul kalıpta “kalbi mühürlenenler”,(38) “haddi aşan saldırganlar”,(39) bu nedenle “Yüce Allah’ın sevmediği kişiler”(40) anlamlarına da gelmektedir.

c) Âyetteki bir diğer olumsuz özellik ise çeşitli âyetlerde(41) de geçen مُر۪يب mürîbin kelimesiyle ifade edilen “aşırı şüphecilik”tir. Bu sıfat, Yüce Allah’ın birliği, dilediğini yapabilmedeki kudreti ve dini ile ilgili “şüphede olmak” demektir. “Derin şüphe içinde olmak” anlamına gelen bu kelimenin, bağlam gereği bu sûredeki anlamını “kıyâmet, âhiret ve mahşerdeki yargılanma konularındaki şüphecilik” manasına almak daha doğru bir yaklaşımdır.

4. اَلَّذ۪ي جَعَلَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَاَلْقِيَاهُ فِي الْعَذَابِ الشَّد۪يدِ “O (inkârcı), Allah ile beraber başka ilâh edinmişti; onu şiddetli azaba atın!” Bu âyette inkârcı kişinin en önemli inanç bozukluğu gündeme getirilmekte ve onun Yüce Allah ile birlikte başka bir ilâh edindiği, yani şirke bulaştığı bildirilmektedir.

Kur’ân’da “başka bir ilah edinmenin sakıncaları” bağlamında çeşitli âyetler de vardır. Hıcr 15/96’da Allah ile birlikte başka bir ilah edinenlerin alaycılar olduğu ve gerçeği er ya da geç bilecekleri haber verilmektedir. İsrâ’ 17/22, 39 ve Zâriyât 51/51’de Yüce Allah ile birlikte başka hiçbir ilah edinmemek gerektiği beyan edilmişken, Mü’minûn 23/117’de böyle bir ilah edinenin delilinin bulunmadığı ve hesabının Yüce Allah’a kaldığı haber verilmektedir.

Furkân 25/68’de Yüce Allah ile birlikte başka bir ilah edinmemek gerektiği Rahmân’ın has kullarından olma noktasında vazgeçilmez bir ilke olarak zikredilmektedir. Dahası, İsrâ’ 17/22 ve Kasas 28/88’de Yüce Allah ile başka hiçbir ilaha yalvarılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Sûrenin indirildiği yer ve zaman dikkate alındığında Mekke’de yaşanan en önemli inanç sorununun “şirk” olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

“O (inkârcı), Allah ile beraber başka ilâh edinmişti” ifadesinin “Her inatçı kâfir” veya “atın onu” ifadesinden bedel ya da ona atıf olduğu da söylenebilir. Her üç durumda da maksat kâfirlerin cehennemde şiddetli bir şekilde cezalandırılacaklarını vurgulu bir şekilde hatırlatmaktır.

İşte burada sıralanan haliyle söyleyecek olursak, “Allah’a ortak koşan müşrik”, “çok inatçı ve ısrarcı kâfir”, “hayra bütün gücüyle engel olan şüpheci saldırgan kişiler” bu inanç, tutum ve davranışlarının karşılığını elbette göreceklerdir. İşte âyetin ikinci cümlesinde yer alan şu emir bunu ifade etmektedir:

“Onu şiddetli azaba atın!” ifadesi, daha önce Kâf 50/24. âyette dile getirilen emrin bir başka şekildeki ifadesidir. Orada “cehenneme atın” emri burada “onu şiddetli azaba atın” şekline dönüşmekte, bir anlamda cehennemin şiddetli bir ateş azabının yaşanacağı yer olduğu vurgulanmış olmaktadır.

ıı. Şeytanın Kendini Savunması

قَالَ قَر۪ينُهُ رَبَّنَا مَآ اَطْغَيْتُهُ وَلٰكِنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ “Yakınındaki (şeytan): ‘Rabbimiz! Onu ben azdırmadım. Fakat kendisi derin bir sapkınlık içindeydi.’ diyecektir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”;قَر۪ينُهُ karînuhû tamlaması “onun yakını, arkadaşı”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; مَآ اَطْغَيْتُهُ mâ atğaytühû fiili “ben onu azdırmadım”; وَلٰكِنْ ve lâkin ifadesi “ve lakin, ancak”; كَانَ kâne fiili “o (şöyle) idi”; ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ fî dalâlin ba‘îdin tamlaması ise “uzak sapkınlıkta, derin şaşkınlıkta” demektir.

Bu âyette cehenneme girecek inkârcı kişinin başkasını suçlama ifadeleri karşısında saptırıcı olduğu bilinen insan ve cin şeytanlarının vereceği cevap gündeme getirilmektedir.

Anlaşılıyor ki, bu insanlar kendi suçlarını mahşerde başkalarına atma girişimde bulunacaklar, ancak hiç beklemedikleri şekilde şu cevabı alacaklardır: “Yakınındaki (şeytan) diyecek ki: Ey Rabbimiz, onu ben azdırmadım; fakat kendisi derin bir sapkınlık içindeydi.” Âyetteki قَر۪ين karîn kelimesi İbn Abbâs, Mücâhid, Dahhâk ve Katâde’nin de ifade ettiği gibi “şeytan” anlamına gelmektedir.(42)

- Suçu Başkasına Atma Girişimleri ve Sonucu

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet, mahşerdeki yargılamada insanların birbirilerini suçlamaya çalışmalarıyla ilgilidir. Bu bağlamda suçu başkasına atmanın imkânsız olduğu, suç gibi cezanın da şahsîliği ve herkesin yaptığının sonucuna katlanacağı Kur’ân’da beyan edilmektedir.

Meryem 19/83’te “Şeytanların zaten kâfir olanlara gönderileceği” beyan edilmektedir.

Zuhruf 43/36’da ise “Vahiyden yüz çevirenlere şeytanın musallat edileceği ve onun da söz konusu kişiden adeta hiç ayrılmayacağı” bildirilmektedir.

Benzer bir ifade Şu‘arâ’ 26/221-222’de de yer almakta, şeytanların zaten yalancı ve günahkarlara ineceği haber verilmektedir.

Fussılet 41/24-25’te mahşerde cehenneme gidecek kişilere dünya hayatlarında kötü arkadaşların musallat edildiği bildirilmektedir.

Ayrıca A‘râf 7/27’de şeytanların iman etmeyenlere dost kılınacakları beyan edilmektedir.

İncelemeye çalıştığımız konu hakkında Kâf 50/27’ye ilave olarak Kur’ân’da benzer suçlamalara, çekişmelere ve konuşmalara dair pek çok örnek bulunmaktadır.(43) Bunlardan bir kısmını hatırlatmakta yarar vardır:

A‘râf 7/38-39: “(Allah) şöyle buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her ümmet girdikçe yoldaşlarına lânet edecekler. Hepsi birbiri ardından orada (cehennemde) toplanınca, sonrakiler öncekiler için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onun için onlara ateşten bir kat daha fazla azap ver!’ diyecekler. Allah da, ‘Zaten herkes için bir kat daha fazla azap vardır, fakat siz bilmezsiniz’ diyecektir. Öncekiler de sonrakilere derler ki: Sizin bize bir üstünlüğünüz yok. O halde siz de yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”(44)

İbrâhim 14/21-22: “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkacak ve zayıflar o büyüklük taslayanlara diyecekler ki: ‘Biz sizin tâbilerinizdik. Şimdi siz, Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?’ Onlar da diyecekler ki: ‘(Ne yapalım) Allah bizi hidâyete erdirseydi biz de sizi doğru yola iletirdik. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Çünkü bizim için sığınacak bir yer yoktur.’(Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan diyecek ki: ‘Şüphesiz Allah size gerçek olanı vaadetti, ben de size vaadettim; ama, size yalancı çıktım. Zaten benim size karşı bir gücüm yoktu. Ben, sadece sizi (inkâra) çağırdım, siz de benim davetime hemen koştunuz. O halde beni kınamayın; kendinizi kınayın. Ne ben sizi kurtarabilirim, ne de siz beni kurtarabilirsiniz! Kuşkusuz daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı reddettim.’ Şüphesiz zalimler için elem verici bir azap vardır.”

Nahl 16/85-88: “O zulmedenler azabı gördüklerinde, artık onlardan azap hafifletilmez, onlara mühlet de verilmez.(Allah’a) ortak koşanlar, ortak koştukları şeyleri gördükleri zaman derler ki: ‘Rabbimiz! İşte bunlar, seni bırakıp da tapmış olduğumuz ortaklarımızdır.’ Onlar da berikilere, ‘Siz mutlaka yalancılarsınız’ diye söz atarlar.O gün Allah’a teslim (bayrağını) çekerler ve uydurmakta oldukları şeyler onlardan kaybolup gider. Kâfirler (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar var ya, işte onlara, yapmakta oldukları bozgunculuklar sebebiyle azaplarını kat kat artıracağız.”

Furkân 25/17-19: “Allah, cehennemlikleri ve kendisi dışında taptıklarını topladığı gün, ‘Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)?’ diye sorunca, onlar da şöyle cevap verecektir: ‘Seni tenzih ederiz. Seni bırakıp da başka dostlar edinmek bize yaraşmazdı. Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet verince zikri unuttular ve helâki hak eden bir kavim oldular.’ (Bunun üzerine saptırılanlara hitaben şöyle denir:) İşte (taptıklarınız), söylediklerinizi yalanladılar. Artık (azabı) geri çevirmeye de yardıma da gücünüz yetmez. İçinizden zulmedenlere büyük bir azap tattıracağız!”

Şu‘arâ’ 26/96-99: “(Cehenneme atılanlar) orada birbiriyle çekişerek şöyle demiş olacaklardır: Allah’a yemin olsun ki, sizi âlemlerin Rabbi’yle eşit saymakla gerçekten apaçık bir sapıklık içindeymişiz. Bizi sadece o suçlular saptırdı.”

Ahzâb 33/66-68: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün: Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik! derler. Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar, derler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

Sebe’ 34/31-33: “Kâfir olanlar dediler ki: Biz hiçbir zaman bu Kur’an’a ve bundan önce gelen kitaplara inanmayacağız. Sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen! Zayıf sayılanlar, büyüklük taslayanlara: Siz olmasaydınız, elbette biz inanan insanlar olurduk, derler. Büyüklük taslayanlar, zayıf sayılanlara (kıyamet gününde), ‘Size hidâyet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Bilakis siz suç işliyordunuz’ derler. Zayıf sayılanlar da büyüklük taslayanlara, ‘Hayır! Gece gündüz (işiniz) tuzak kurmaktı. Çünkü siz daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz’ derler. Artık azabı gördüklerinde, için için yanarlar; biz de o inkâr edenlerin boyunlarına demir halkalar takarız. Onlar ancak yapmakta oldukları günahları yüzünden cezalandırılırlar.”

Yâsîn 36/74-75: “Kendilerine yardım edilir ümidiyle Allah’ın peşi sıra çeşitli ilâhlar edindiler. Oysa onlar kendilerine yardım edemezler; hepsi birbirlerinin hazırlanmış askerleridirler.”

Sâffât 37/25-34: “Size ne oldu ki birbirinize yardım etmiyorsunuz? Evet, onlar o gün zilletle boyun eğeceklerdir. (İşte bu duruma düştükleri vakit) onlardan bir kısmı, diğerlerine yönelir, birbirlerini sorumlu tutmaya çalışırlar. (Uyanlar, uydukları adamlara:) Siz bize sağdan gelirdiniz (sûreti haktan görünürdünüz) derler. (Ötekiler de), ‘Bilâkis’ derler, ‘siz inanan kimseler değildiniz. Bizim sizi zorlayacak bir gücümüz yoktu. Fakat siz kendiniz azgın bir toplum idiniz. Onun için Rabbimizin hükmü bize hak oldu. Biz (hak ettiğimiz cezayı) mutlaka tadacağız. Biz sizi azdırdık. Çünkü kendimiz de azmıştık.’ Şüphesiz o gün onlar azapta ortaktırlar. İşte biz, suçlulara böyle yaparız.”

Mü’min 40/47-48: “(Kâfirler) ateşin içinde birbirleriyle çekişirlerken zayıf olanlar, (kendilerini saptıran) büyüklük taslayanlara ‘Biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?’ diyecekler. Büyüklük taslayanlar ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Muhakkak ki Allah kulları arasında vereceği hükmü vermiştir’ diyeceklerdir.”

Zuhruf 43/38: “(Şeytanın arkadaşı), bize (huzurumuza) gelince (şeytana hitaben) ‘Âh, keşke benimle senin aranda iki doğular kadar uzaklık olsaydı; ne kötü arkadaşmışsın!’ diyecektir.”

Ahkâf 46/5-6: “Allah’ı bırakıp da kıyamet gününe kadar kendisine cevap veremeyecek kişilere tapandan daha sapık kim olabilir? (Oysa) onlar, bunların tapmalarından habersizdirler. İnsanlar bir araya toplandıkları zaman (müşrikler) onlara (tapındıklarına) düşman kesilirler ve onlara kulluk ettiklerini inkâr ederler.”

İnsanla şeytanın buluşması aslında bir “sonuç”tur; “sebep” ise kişinin azgınlaşmayı öncelikle kendisinin tercih etmesidir. İblis’in ilâhî huzurdan kovulmasının ardından, kullarının önemli bir bölümünü azdıracağını söylemesine karşılık, Yüce Allah ona şu cevabı vermiştir: “Benim has kullarım üzerinde senin hiçbir yetkin ve otoriten olamaz.”(45) Demek ki kişi ya Yüce Allah’tan ya da şeytandan yana olacaktır. Allah’tan yana olanlar kurtulup cennete, şeytandan yana olanlar ise yargılandıktan sonra cehenneme gidecektir.

d) Cehennemliklere Yönelik Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde inkârcıların mahşer yargılamasında birbirleriyle tartışmamaları gerektiğini, vaadinin bulunduğunu, katında hükmün hiçbir şekilde değiştirilemeyeceğini, hiç kimseye haksızlık yapılmayacağı için de kullarına zulmetmeyeceğini bildirmektedir.

Ardından, “O gün cehenneme, ‘Doldun mu?’ diyeceğiz. O da, ‘Daha var mı?’ cevabını verecektir” şeklinde cehennemin konuşturulacağı ve bütün suçluları içine alabileceği beyan edilmektedir.

ı. İlâhî Huzurda Uyarı ve Hatırlatma

قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ اِلَيْكُمْ بِالْوَع۪يدِ “(Allah) şöyle diyecektir: Huzurumda çekişmeyin! (Ben) size uyarı elbette göndermiştim!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”; لَا تَخْتَصِمُوا lâ tahtesımû emri “kavga etmeyin, çekişmeyin”; لَدَيَّ ledeyye kelimesi “benim katımda, benim huzurumda”; وَقَدْ قَدَّمْتُ ve kad kaddemtü fiili “ve elbette takdim etmiştim, uyarmıştım, göndermiştim”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; بِالْوَع۪يدِ bi’l-va‘îdi sözcüğü ise “azap tehdidi ile, azap tehdidini” demektir.

Burada mahşerdeki yargılama esnasında veya sonrasında cehennemlik oldukları anlaşılan suçluların birbirlerini suçlamalarıyla ilgili bilgiler gündeme getirlmektedir.

1. قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ “(Bunun üzerine Allah şöyle) buyuracaktır: Huzurumda çekişmeyin!” Zümer 39/31’de belirtildiği gibi, insanlar kıyâmet günü Rablerinin huzurunda tartışacaklardır. Oysa mahşer, yeni sözlerin söylenip itibar arama yeri değil, ilâhî bilgilendirmelerin dinleneceği ve verilen karara uyulacağı yerdir.

Anlaşılıyor ki mahşerin çeşitli ortamları bulunacak, kişiler bir yerde konuşulamayacakken bir diğer yerde konuşuluyor olacaktır. Kasas 28/66’da “birbiriyle konuşup bir şeyler sorulamayacağı” beyan edilirken, Sâffât 37/27’de “birbirilerine soracakları”, Sebe’ 34/31’de “birbirlerine laf çakacakları” bildirilmektedir.

Rahmân 55/39’da “günahkâr insanların ve cinlerin günahlarından sorulmayacağı” beyan edilirken, Hıcr 15/99’da “herkesin sorgulanacağı” bildirilmektedir. Şu‘arâ’ 26/96-102’de buna benzer atışmalara yer verilmekte, başka bazı âyetlerde de bu içerikte diyaloglardan söz edilmektedir.(46)

Mazeret üretmeye kalkışanlar uyarılacağı gibi,(47) suçu başkasına atma konuşmalarının yapılamayacağı ve etkilerinin olamayacağı beyan edilmektedir.(48) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu anlamda bir uyarı yer almakta, orada tartışma yapılmaması gerektiği muhataplara bildirilmektedir.

2. وَقَدْ قَدَّمْتُ اِلَيْكُمْ بِالْوَع۪يدِ “Ben size (azapla ilgili olarak daha önce) elbette uyarı göndermiştim!” Bu ifadenin başındaki قَدْ kad edatı azap vaadinin gerçekleştirilmiş olduğunu göstermektedir. Âyetteki اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi de bütün insanları içermektedir.

Yüce Allah, insanlık tarihi boyunca gönderdiği bütün peygamberleri aracılığıyla insanlara ilâhî mesajların ulaştırılmasını istemiş, akıl, irade, vicdan ve fıtrat nimetleriyle de bunun önemini kavratmayı amaçlamıştır. İlâhî buyrukların içerisinde elbette insana gerekli olan bütün hususlar yer aldığı gibi, özellikle “âhiret bilinci”, “mahşerdeki yargılama” ve “ateş azabı” gibi konular çok önemli bir yer işgal etmiştir. İşte burada sözü edilen vaad, azapla ilgili olmalıdır.

Önceki âyette aktarılan, şeytanın “onu ben azdırmadım” şeklindeki ifadeleriyle birlikte düşünüldüğünde, bu âyette yer alan uyarı, şeytana kul olmamayla da ilişkilendirilebilir. Yâsîn 36/60’ta ve daha başka âyetlerde de geçtiği üzere, Yüce Allah insanoğlunu şeytana kulluk etmemesi gerektiği noktasında uyarmıştı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus bu iki uyarıyla ilgili olarak anlaşılmalıdır.

Suçu başkasına atma, kendi kabahatini başkası üzerinden geçiştirmeye kalkışma, azabın hafifletilmesi ve saptırıcıların azabının arttırılması konularında Kur’ân’da çeşitli âyet grupları bulunduğu için burada bir kısmını hatırlatmak istiyoruz.

- Cehennemliklerin Birbirlerini Suçlamaları

Cehennemlikler, cehenneme atılırken yapacakları itirafların veya pişmanlıkların hemen peşinden bu defa kendilerini kimlerin saptırdığını ifade edeceklerdir. Şimdi bu konudaki bazı örnekleri incelemek istiyoruz.

Önceki başlıkta mealini zikrettiğimiz A‘râf sûresinin 38-39. âyetlerinde âhiret sürecinde cehennemliklerin birbirlerini nasıl suçlayacakları, bunların dünyadayken aslında birbirlerini kardeş kabul etmelerine rağmen, orada bu kardeşliğin sona erip karşılıklı suçlamaya dönüşeceği, sonuçta herkesin kendi suçluluğu oranında cezaya çarptırılacağı beyan edilmektedir.

Daha önce de aktardığımız İbrahim 14/21-22. âyetlerde ele alınan konu önce birbirini, ardından da şeytanı suçlayanlara mahşerde verilecek cevaplarla ilgilidir ve suçlamaların hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceği bildirilmektedir.

Kasas 28/63: “(O gün) aleyhlerine söz (hüküm) gerçekleşmiş olanlar, ‘Rabbimiz! Şunlar azdırdığımız kimselerdir. Biz nasıl azmışsak onları da öylece azdırdık (yoksa onları zorlayan bir gücümüz yoktu. Onların suçlarından) uzak olduğumuzu sana arz ederiz. Zaten onlar aslında bize tapmıyorlardı (kendi arzularına tapıyorlardı)’ derler.”

Bu âyette insanları azdıran suçlular, kendi azdırdıklarını itiraf etmiş, ancak suçlu olmadıklarını, azmak isteyenlerin kendilerine uyduğunu belirtmiş, suçsuzluklarını Yüce Allah’a arz etmiş ve sonuçta dünyadayken azdırdıklarını söyledikleri insanların da zaten kendilerine ibadet etmediklerini söylemiş olacaklardır. Elbette bu tür ifadeler de suçlama içeren âyetler arasında sayılmalıdır.

Daha önce de aktardığımız Sebe’ 34/31-33. âyetlerde zâlimlerin, Yüce Allah’ın huzurunda birbirlerine karşı ağır sözler sarf edecekleri, birbirlerini çeşitli şekillerde suçlayacakları, ancak sonuçta her iki grubun da aynı akıbeti paylaşacakları ifade edilmektedir.

Yine daha önce mealini aktardığımız Sâffât 37/27-33. âyetlerdeki ifadeler de diğerleriyle aynı paralelde konuşmaları içermekte, fakat sonuç hiçbir şekilde değişmemektedir.

Fâtır 35/14: “Eğer onları (putları) çağırırsanız, sizin çağırmanızı işitmezler. İşitseler bile size cevap veremezler. Kıyâmet günü de sizin ortak koşmanızı reddederler. (Bu gerçeği) sana, her şeyden haberi olan (Allah) gibi hiç kimse haber veremez.”

Bu âyette direkt olarak bir suçlama ifadesi olmasa da, putların, dünyadayken bile insanların çağrılarına cevap veremedikleri söylenmekte, âhirette ise mecazen insanların kendilerine taptıklarını inkâr edecekleri beyan edilmektedir.(49) Yani burada da bir çeşit suçlama ve karşılığında suçun reddi söz konusudur, diyebiliriz. Buradan anlaşılıyor ki, dünyada iken tapınılan varlıklar kendilerine tapanları âhirette yalanlayacaklardır.

İnsanları saptıran diğer insanların, reislerin veya büyüklerin ya da insanların sapmalarının bir göstergesi olan putların, insanları saptırma veya kendilerine tapınılmasını reddetmelerinin en önemli örneklerinden biri işte bu âyettedir. Burada insan veya putlar değil, şeytan söz konusudur ve şeytan kıyâmet günü konuşturulacaktır.

Âyette ifade edildiğine göre, şeytan, bu tür kenara çekilme işlemini dünyadayken de yapmakta olduğunu bizzat itiraf etmektedir.(50) Dolayısıyla diğer örneklerden de anlaşılabileceği gibi, âhiretteki bu tür itiraf veya sataşmalar ya da suçu başkasının üzerine atma girişimleri sonuçsuz kalacaktır.

- Azabın Hafifletilme İsteği

Âhirette sonuçsuz kalacak isteklerden biri de cehennemliklerin cehennem bekçilerine yönelik dile getirdikleri “azabın hafifletilmesi” şeklindeki istekleridir. Bu konuda iki âyeti hatırlatmakla yetineceğiz.

Mü’min 40/49: “Ateşte bulunanlar cehennem bekçilerine, ‘Rabbinize dua edin, bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!’ diyecekler.” İşte bu isteğin karşılığında bekçiler, konuyu dünyadayken kendilerine gelen peygamberlerin çağrılarına uyup uymamaya getirmiş ve şu cevabı vermiş olacaklardır:

Mü’min 40/50: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ derler. Onlar da, ‘Getirdiler’ cevabını verirler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ derler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.” Bu cevaptan da anlaşılacağı üzere azabın hafifletilme isteğinin yerine getirilmesi mümkün olmayacaktır.

Bu başlıkta incelemeye çalıştığımız konu hakkında Kur’ân’da benzer suçlamalar, çekişmeler ve konuşmalara dair pek çok örnek bulunmaktadır.(51) Ancak biz bu kadarını zikretmekle yetinmek ve azap artırım isteği hakkındaki âyetlere geçmek istiyoruz.

- Azap Arttırım İsteği

Cehenneme atılacak suçlular, dünyada kendilerini saptıranların kimler olduğunu ifade ettikten ve onlara ağır suçlamalarda bulunduktan sonra, bu defa Yüce Allah’tan onların azaplarını arttırması dileğinde de bulunacaklardır. Şu âyetlerde söz konusu istek dile getirilmektedir:

A‘râf 7/38: “Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onun için onlara ateşten bir kat daha fazla azap ver! diyecekler. Allah da, ‘Zaten herkes için bir kat daha fazla azap vardır, fakat siz bilmezsiniz’ diyecektir.”

Burada azap artırım isteği karşısında herkesin kendi suçunun karşılığını mutlaka çekeceğine dair bilgi verilmektedir.

Ahzâb 33/67-68: “Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar, derler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

Bu âyetlerde cehennemlikler, kendilerini saptıranların, kendi reisleri ve büyükleri olduğunu, bu nedenle Yüce Allah’tan o kişilerin azabını ikiye katlaması noktasında istekte bulunacakları dile getirilmektedir. Bu isteklere olumlu cevap verilmesi ise söz konusu olmayacaktır.

Sâd 38/61: “(Cehennemlikler, kendilerini saptıranlar için) ‘Ey Rabbimiz! Bunu bizim önümüze kim getirdiyse onun ateşteki azabını iki kat arttır!’ derler.”

Fussılet 41/29: “Kâfirler cehennemde, ‘Ey Rabbimiz! Cinlerden ve insanlardan bizi saptıranları bize göster de aşağılanmışlardan olsunlar diye onları ayaklarımızın altına alalım!’ diyeceklerdir.”

Kâfirler, dünyada kendilerini hem cinlerden hem de insanlardan bazılarının saptırdığını söyleyerek, onların kendilerine gösterilmesini Yüce Allah’tan isteyecekler; bu arada saptıranları ayaklarının altına alıp daha da alçak bir duruma gelmelerini sağlamak arzusunu dile getireceklerdir. Bu istek, hem saptıranların kimler olduğunun tespitini ve tescilini sağlayacak, hem de azaplarının bir de kendi elleriyle verilmesini isteyerek bir çeşit azap artırım isteklerini dillendirmiş olacaklardır.

Bu azap artırım isteklerine cevap olarak birbirlerini suçlayanların azapta ortak olacakları Kur’ânî bir gerçek olarak çeşitli âyetlerde(52) ifade edilmektedir.(53)

Kâf sûresinin 27 ve 28. âyetlerinde bu konuyla doğrudan ve dolaylı olarak bir ilginin bulunduğunu belirtmek durumundayız. Şeytan veya şeytanlaşmış kişiler kendilerini suçlayanlara karşı herhangi bir suçlarının bulunmadığını, inkârcıların uzak bir sapıklık içinde olduklarını ve hak ettikleri akıbeti yaşayacaklarını bildirmektedirler.

Başkasını suçlamanın kimseye faydası olmayacaktır. Özellikle Yüce Allah’ın huzurunda tartışmanın yersizliği vurgulanarak, insanlara dünya hayatındayken azap tehdidinin yapıldığı hatırlatılacaktır; âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.

ıı. İlâhî Hükmün Değiştirilmemesi

مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَمَآ اَنَا۬ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Benim huzurumda söz değiştirilmez; ben kullar(ım)a asla haksızlık edici değilim.”

Âyetteki مَا يُبَدَّلُ mâ yübeddelü edilgen fiili “değiştirilmez”; الْقَوْلُ el-kavlü kelimesi “(o) karar, hüküm”; لَدَيَّ ledeyye sözcüğü “benim katımda”;وَمَآ اَنَا۬ ve mâ ene ifadesi “ve ben hiçbir şekilde (şöyle) değilim”; بِظَلَّامٍ bizallâmin ifadesi “zulmedici, haksızlık edici”; لِلْعَب۪يدِ li’l-‘abîdi sözcüğü ise “kullara” demektir.

Burada Yüce Allah katında sözün değişmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1.مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ “Benim huzurumda söz değiştirilmez.” Bu ifade aslında “katımda verdiğim hüküm değişmez, değiştirilemez” demektir.

a) Buradaki الْقَوْل el-kavl kelimesi “o söz, verilen söz, hüküm” anlamına gelmekte, bazen dünyevî cezalar için de kullanılmış olsa da(54) daha çok mahşerdeki hükümle ilgili olarak Yüce Allah’ın inkârcılara karşı verdiği azap kararını ifade etmektedir.(55) Bu arada Yüce Allah’ın vaadinden dönmeyeceğiyle ilgili bazı âyetleri de bu vesileyle hatırlatmış olalım.(56)

Yüce Allah’ın kulları hakkında hüküm veya karar vermesiyle ilgili olarak başka kullanımlar da vardır. Meselâ kelimetü rabbike “Rabbinin kelimesi”,(57) el-hakk “kesin söz”(58) ve kelimetü’l-‘azâbi “azap kararı”(59) tamlaması bu manada kullanılmaktadır.

b) Bu âyet, ilahi mesajların kaynak, ruh ve amaç birlikteliğinin en önemli delillerindendir. Zira yorumunu yapmakta olduğumuz Kâf 50/29’da belirtildiği gibi Yüce Allah katında söz değiştirilmez.

Esasında Şûrâ 42/13’te verilen şu bilgiler de aynı doğrultuda mesaj içermektedir: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!’ diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah, dilediğini/layık gördüğünü kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

Fussılet 41/43’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sana söylenmekte olan, senden önceki rasullere/elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Muhakkak ki senin Rabbin, hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.” Benzer şekilde Nahl 16/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana anlattıklarımızı, daha önce Yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz onlara zulmetmedik; fakat onlar kendilerine haksızlık ediyorlardı.”

Bu noktada En‘âm 6/90’yı da hatırlatmalıyız: “İşte onlar (peygamberler), Allah’ın hidayet ettiği kimselerdir. Sen de onların (hidayet) yoluna uy! ‘De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Bu (Kur’an), âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.”

Ayrıca Necm 53/36-37’da şu ifadeler zikredilmektedir: “Yoksa Musa’nın ve çok vefalı (sözü tam yerine getiren) İbrahim’in sahifelerinde bulunan (şu gerçekler kendisine) haber verilmedi mi!?” Benzer mesajlar A‘lâ 87/18-19’da da verilmektedir.

c) Âyetin bu ilk cümlesinde azabı hak edenlere yönelik böyle bir hatırlatma yapılmakta, Yüce Allah’ın vereceği kararı başka hiçbir gücün etkileyemeyeceği ve değiştiremeyeceği beyan edilmek istenmektedir.

Buradan hareketle, yaygın kabule göre şefaatin de ilâhî hükmü ve kararı değiştirmek, yani haklarında cehennemlik kararı verilen suçluların oradan çıkartılması manası düşünüldüğünde, söz konusu kabulün en azından bu âyete aykırı olduğu görülmektedir. Çünkü Hz. Peygamber’in kendilerine azap vaadi gerçekleşenleri ateşten kurtarmasının mümkün olmadığı Zümer 39/19’da beyan edilmektedir.

d) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle, klasik kabule göre bir ayetin hükmünün neshedilmesi yani iptali manasında değerlendirilen neshin de en azından ayetler arasında olamayacağının en açık delillerindendir. Çünkü nesh eğer hükmün tamamen iptali anlamına geliyorsa ve onun yerine başka bir hüküm geliyorsa bu durumda hüküm değiştirilmiş olacağı için ayette verilen mesaj bunun mümkün olmadığının delilidir. Ancak nesh eğer hükmün belli şartlara tahsisi yani özel kılınması ise o zaman elbette sorun yoktur.

2. وَمَآ اَنَا۬ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Ben kullara asla zulmedici değilim.” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(60) yer almaktadır. Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde zulmetmeyeceği belirtilmektedir. Burada مَا mâ edatıyla بِ bâ harfinin birlikte kullanımı “hiçbir şekilde”, “aksi düşünülemeyecek şekilde” gibi anlamlar vermekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın zulmetmesini düşünmenin bile akla ziyan olduğu vurgulanmaktadır.

Kehf 18/49’da ve daha pek çok âyette yer aldığı üzere, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde zulmetmez; kullarına zulmetmeyi kesinlikle istemez;(61) işte burada da vurgulanan husus budur. Cehenneme gidenler kendi hak edişlerinin sonucu bu cezaya çarptırılmış olacaklardır.

ııı. Cehennemin Konuşturulması

يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَاْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَز۪يدٍ “O gün cehenneme ‘Doldun mu?’ diyeceğiz. O da ‘Daha var mı?’ diyecektir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; نَقُولُ nekûlü fiili “söyleyeceğiz, diyeceğiz”; لِجَهَنَّمَlicehenneme kelimesi “cehenneme, cehennem için”; هَلِ امْتَلَاْتِ hel imtele’ti sorusu “doldun mu”; وَتَقُولُ ve tekkûlü fiili “ve (o da) diyecek ki”; هَلْ مِنْ مَز۪يدٍ hel min mezîdin sorusu ise “fazlası, daha çoğu var mı” demektir.

Burada cehenneme yönelik bir hitap ve onun vereceği cevap gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah, cehennemi dolduracağını vaadettiği için, bu soru o sözün ispatı durumundadır. “Yüce Allah inkârcı insanlarla ve cinlerle cehennemi dolduracağını”(62) beyan etmektedir. İşte bu âyet ilgili vaadin gerçekleşeceğini ortaya koyan soruyu içermektedir.

a) Cehennem de bütün iradesiz varlıklar gibi yaratılış amacına hizmet etmektedir. Organların veya yeryüzünün mahşerde konuşup şahitlik yapması gibi, elbette cehennem de tutuşturulacak ve içine girenleri yakmaya programlandığı için bu işlevini yapacaktır. Tıpkı Sekar cehennemi için söylenen “ne geriye diri bırakır ne de öldürüp terk eder”(63) hakikati her cehennem için söz konusudur.

Cehennem içine girenleri bırakmaz; işte Yüce Allah’ın veya meleklerin “daha yok mu?” sorusunu mecazen sormasının amacı da budur. Hak eden herkesi içine alacak şekilde yaratılacak olan cehennemin bu özelliği onu hafife alanlara yönelik muhteşem bir uyarı ve korkutma içermektedir.

Konuyla ilgili olarak belirtelim ki, Me‘âric 70/17’de de cehennemin hak ve hakikatten yüz çevirenleri kendisine çağıracağı beyan edilmektedir. Dahası cehennem adeta bir canlı varlık gibi azabı hak edenleri göreceği Furkân 25/12’de dile getirilmektedir.

Bu âyette cehennemin konuşmasından söz edilmesi, tahyîl denen mananın kalpte canlandırılması, tasviri ve tesbitinin kast edildiği bir ifade biçimidir. Cehennemin doldurulacağı vaadinin mana yönünden şekillendirilip tesbiti böyle yapılmaktadır. Aynı şekilde bu ifade biçimi cehennemin genişliğinin de bir beyanı olarak kabul edilebilir.(64)

b) Zilzâl 99/4’te “yeryüzünün konuşması” bağlamında yer aldığı ve orada belirttiğimiz üzere, cehennemin konuşması hakikat anlamında değil de mecaz olarak kabul edilmelidir. Gökyüzüne ve yeryüzüne hitaben “ister istemez gelin” dendiğinde onların da “isteyerek geldik” cevabını vermesi mecazi bir konuşma biçimidir.(65) Ayrıca “organların konuşması veya şahitlik etmesi”(66) de -Allah daha iyi bilir ya- bu türden bir konuşma olmalıdır.

c) Yüce Allah’ın emriyle bütün mahlûkatın konuşturabileceği gerçeğinin bir örneği olan “cehennemin dile getirilmesi” ilk etapta garip karşılansa da Fussılet 41/21’deki “her şeyi konuşturan Allah bizi de konuşturmuştur” ifadesi bunun mümkün olduğunun delilidir. Elbette konuşturma biçimlerini değiştirip yeni konuşturma türlerinin yaratılması ilahi kudretin gücü dâhilindedir.

Yukarıda naklettiğimiz üzere, burada asıl mesaj, cehennemin hak eden herkesi içine alabilecek derecede geniş olduğu ve kâfirlerin bu azaptan kurtulmasının mümkün olmadığının beyan edilmesidir. Kıyâmeti, ahireti ve orada yargılanmayı inkâr edenler korkunç bir akıbetle buluşturulacak ve ilahi adaletten kaçıp kurtulamayacaklardır.

2. Gerek tefsirlerimizde gerekse hadis külliyatımızda cehennemin ve cennetin doldurulması hakkında çok çeşitli rivayetler vardır. Mana bakımından hemen hemen hepsinin ana mesajını içeren bir örneği aktarmak istiyoruz. Ebû Hûreyre Rasûlüllah’ın şöyle buyurduğunu bildirmektedir:

“Cennet ve cehennem birbiriyle tartışırken cehennem, ‘ben büyüklük taslayanlar ve zorbalarla (doldurulmam için) tercih edildim’ deyince, cennet de ‘acaba neden insanların sadece zayıfları ve düşkünleri beni tercih ediyor?’ dedi. Bunun üzerine Yüce Allah cennete hitaben, ‘sen benim rahmetimsin; seninle kullarımdan istediğime merhamet ederim’ buyurmuş; cehenneme hitaben de, ‘sen benim azabımsın; kullarımdan dilediğime seninle azap ederim’ buyurmuştur. Her ikisinin de doldurulacağı hükme bağlanmıştır…”(67)

Bir temsilin yer aldığı bu hadis ve benzer rivayetler, mesajı aktarmada yeterli olduğu için başka detaylar vermeyi uygun görmedik.

Söylenmek istenen şudur: “Yüce Allah inkârcı insanlarla ve cinlerle cehennemi dolduracağını” beyan etmektedir.(68) İşte bu beyanın gereği olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Kâf 50/30. ayette konu cehennemle ilişkili olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Cehennemin hak eden herkesi içine alabileceğiyle ilgili mesajlar ‘Ankebût 29/68, Zümer 39/32 ve Me‘âric 70/17’de de söz konusu edilmektedir. Meselenin cennet boyutu ise bir sonraki ayet grubunda yer almaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57.
  • Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57
• 2 - Benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18. 3 - Semerkandî, age., III, 335. 4 - Zemahşerî, age., IV, 376.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 5 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25; Kıyâmet 75/6; ...
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 Kıyâmet 75/6
• 6 - Taberî, age., XXVI, 162.
• 7 - Semerkandî, age., III, 335; Taberî, age., XXVI, 161-162; Zemahşerî, age., IV, 376.
• 8 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20. 9 - Hûd 11/18. 10 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41. 11 - Âl-i İmrân 3/53. 12 - Meryem 19/37.
  • Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/20 Hûd 11/18 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Âl-i İmrân 3/53 Meryem 19/37
• 13 - Zemahşerî, age., IV, 376-377. 14 - Meryem 19/39; Enbiyâ’ 21/1, 97; Kasas 28/15; Kâf 50/22.
  • Meryem 19/39 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/97 Kasas 28/15 Kâf 50/22
• 15 - Taberî, age., XXVI, 163. 16 - Semerkandî, age., III, 335. 17 - Bakara 2/7. 18 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/155. 19 - Muhammed 47/24.
  • Bakara 2/7 Bakara 2/88 Nisâ 4/155 Muhammed 47/24
• 20 - En‘âm 6/25; Fussılet 41/5. 21 - İbrâhim 14/9. 22 - Nûh 71/7.
  • En‘âm 6/25 Fussilet 41/5 İbrâhîm 14/9 Nûh 71/7
• 23 - Kıyâmet 75/14. 24 - Tekâsür 102/7. 25 - İsrâ’ 17/50; Kehf 18/96; Hacc 22/21; Sebe’ 34/10; Kâf 50/22; Hadîd 57/25.
  • Kıyâmet 75/14 Tekâsür 102/7 İsrâ 17/50 Kehf 18/96 Hacc 22/21 Sebe' 34/10 Kâf 50/22 Hadîd 57/25
• 26 - Nisâ’ 4/38; Sâffât 37/51; Zuhruf 43/36, 38; Kâf 50/23, 27. 27 - Semerkandî, age., III, 336.
  • Nisâ 4/38 Sâffât 37/51 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/38 Kâf 50/23 Kâf 50/27
• 28 - Zemahşerî, age., IV, 377.
• 29 - Semerkandî, age., III, 336. 30 - Furkân 25/13. 31 - Hâkka 69/32. 32 - Hacc 22/21; Yâsîn 36/8; Mü’min 40/71-72.
  • Furkân 25/13 Hâkka 69/32 Hacc 22/21 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/72
• 33 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Kâf 50/24; Müddessir 74/16. 34 - Taberî, age., XXVI, 166. 35 - Semerkandî, age., III, 336.
  • Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Kâf 50/24 Müddessir 74/16
• 36 - Bakara 2/180; Me‘âric 70/21; ‘Âdiyât 100/8.
  • Bakara 2/180 Me‘âric 70/21 ‘Âdiyât 100/8
• 37 - Zemahşerî, age., IV, 377. 38 - Yûnus 10/74. 39 - En‘âm 6/119; Tevbe 9/10. 40 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55.
  • Yûnus 10/74 En‘âm 6/119 Tevbe 9/10 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55
• 41 - Hûd 11/62, 110; İbrâhim 14/9; Sebe’ 34/54; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14.
  • Hûd 11/62 Hûd 11/110 İbrâhîm 14/9 Sebe' 34/54 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14
• 42 - Semerkandî, age., III, 336; Taberî, age., XXVI, 167.
• 43 - Yûnus 10/28-29; İbrahim 14/21; Nahl 16/86; Şu‘arâ 26/99; Sâffât 37/27-40, 51-59; Sâd 38/59-64; Zümer 39/31; Zuhruf 43/38; Kâf 50/27-28. 44 - A‘râf 7/38-39.
  • Yûnus 10/29 İbrâhîm 14/21 Nahl 16/86 Şu‘arâ 26/99 Sâffât 37/40 Sâffât 37/59 Sâd 38/64 Zümer 39/31 Zuhruf 43/38 Kâf 50/28 A‘râf 7/39
• 45 - Hıcr 15/40, 42; İsrâ’ 17/65; Sâd 38/83.
  • Hicr 15/40 Hicr 15/42 İsrâ 17/65 Sâd 38/83
• 46 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Ahzâb 33/67-68; Sebe’ 34/31-33; Sâffât 37/27-38 47 - Kıyâmet 75/16-19. 48 - Nahl 16/84; Rûm 30/57; Murselât 77/35-36.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Sâffât 37/38 Kıyâmet 75/19 Nahl 16/84 Rûm 30/57 Mürselât 77/36
• 49 - Ahkâf 46/6.
  • Ahkâf 46/6
• 50 - Bu konuda örnek sözleri için bk. Enfâl 8/48; Nahl 16/87; Haşr 59/16.
  • Enfâl 8/48 Nahl 16/87 Haşr 59/16
• 51 - Yûnus 10/28-29; İbrahim 14/21; Nahl 16/86; Şu‘arâ’ 26/99; Sâffât 37/27-40, 51-59; Sâd 38/59-64; Zümer 39/31; Zuhruf 43/38; Kâf 50/27-28.
  • Yûnus 10/29 İbrâhîm 14/21 Nahl 16/86 Şu‘arâ 26/99 Sâffât 37/40 Sâffât 37/59 Sâd 38/64 Zümer 39/31 Zuhruf 43/38 Kâf 50/28
• 52 - A‘râf 7/38; Sâffât 37/33; Mü’min 40/48; Zuhruf 43/39. 53 - Cehennemliklerin birbirleriyle ilgili istekleri hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 551-558.
  • A‘râf 7/38 Sâffât 37/33 Mü'min 40/48 Zuhruf 43/39
• 54 - Hûd 11/40; İsrâ’ 17/16; Fussılet 41/ 25; Ahkâf 46/18. 55 - Mü’minûn 23/27; Neml 27/82, 85; Kasas 28/63; Secde 32/13; Yâsîn 36/7, 70; Sâffât 37/31. 56 - Âl-i İmrân 3/9, 194; Ra‘d 13/31; Zümer 39/20.
  • Hûd 11/40 İsrâ 17/16 Fussilet 41/25 Ahkâf 46/18 Mü'minûn 23/27 Neml 27/82 Neml 27/85 Kasas 28/63 Secde 32/13 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/70 Sâffât 37/31 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/194 Ra‘d 13/31 Zümer 39/20
• 57 - Hûd 11/119. 58 - Sâd 38/84-85. 59 - Zümer 39/19.
  • Hûd 11/119 Sâd 38/85 Zümer 39/19
• 60 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117, 182; A‘râf 7/160, 177; Enfâl 8/51; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; Hacc 22/10; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Fussılet 41/46; Kâf 50/29. 61 - Mü’min 40/31.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 Âl-i İmrân 3/182 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Enfâl 8/51 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 Hacc 22/10 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Fussilet 41/46 Kâf 50/29 Mü'min 40/31
• 62 - A‘râf 7/18; Hûd 11/119; Sâd 38/85; Secde 32/14. 63 - Müddessir 74/28.
  • A‘râf 7/18 Hûd 11/119 Sâd 38/85 Secde 32/14 Müddessir 74/28
• 64 - Zemahşerî, age., IV, 379.
• 65 - Fussılet 41/11. 66 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21.
  • Fussilet 41/11 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21
• 67 - Buhârî, Eymân 12; Tevhîd, 7, 25; Tefsûru Sûre-i 50/1; Müslim, cennet, 32, 36, 38; Tirmizî, cennet, 20, 22; Ahmed b. Hanbel, II, 314; III, 13, 134.
  • Kâf 50/1
• 68 - A‘râf 7/18; Hûd 11/119; Sâd 38/85; Secde 32/14.
  • A‘râf 7/18 Hûd 11/119 Sâd 38/85 Secde 32/14