Şûrâ Suresi 18. Ayet - Kur'an Okuyan

Not Ekle

Kaydet

Şûrâ Suresi Hakkında

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 53 âyetten oluşan, adını 38. âyette yer alan ve “istişare, fikir danışma, ortak akıl” anlamındaki شُورٰى şûrâ kelimesinden alan Şûrâ sûresi, inişe göre 82, resmî sıralamada ise 42. sûredir.

Şûrâ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fussılet sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Fussılet 1; Şûrâ 1-2); “vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirilmesi” (Fussılet 3; Şûrâ 7); “Yüce Allah’ın kainatı yoktan var edici oluşu” (Fussılet 9-12; Şûrâ 11); “kainat kitabından çeşitli âyetler” (Fussılet 37, 39; Şûrâ 29-30); “sorumlulukların şahsiliği” (Fussılet 46; Şûrâ 40); “Son Saat’in bilgisinin sadece Yüce Allah’a ait oluşu” (Fussılet 47; Şûrâ 17) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Şûrâ sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’a ait olduğu, meleklerin yeryüzünde yaşayan insanların bağışlanması için istiğfarda bulundukları, vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirildiği, amacının Mekke ve civarının uyarılması olduğu, insanların ihtilafa düştükleri konularda vahyin hakemliği gibi konular ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak ve erişilmez kudreti, eşsiz ve benzersiz oluşu, rızık verenin kendisi olduğu, bütün peygamberlerin aynı değerleri tebliğ ettiği, kendilerine kitap verilenlerin derin bir şüphede oldukları, Hz. Peygamber’in şahsında ümmete yönelik çeşitli prensipler, Son Saat’in zamanını kimsenin bilemeyeceği, Yüce Allah’ın kullarına lütufkar oluşu, suçluların mahşerdeki çaresizlikleri konuları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, iman ve salih amel sahiplerinin cennete gidecekleri, Yüce Allah’a iftira edenlerin kalplerinin mühürleneceği, yağmurun yağdırılma gerekçesi, göklerin ve yerin yaratılmasının Yüce Allah’ın kudretine delil oluşu, insanların başına gelen sıkıntıların onların elleriyle kazandıklarının sebep olduğu, çoğundan da vazgeçildiği beyan edilmektedir. 31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ı hiç kimsenin aciz bırakamayacağı, hayatın devamı için gemilerin ve rüzgarların durumu, büyük günahlardan kaçınılması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, sabrın önemi ve olumsuz davranış sahiplerinin akıbetinin feci olacağı gibi konular ele alınmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in görevinin tebliğ olduğu, bazı insanların nankörlüğü, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece Yüce Allah’ın mülkünde ve kontrolünde olduğu, dilediğine erkek veya kız çocukları O’nun verdiği, dilediğini kısır kıldığı, her şeyi O’nun bilip en ince detayına varıncaya kadar ölçüp biçtiği beyan edilmektedir. 51. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın insanoğluyla iletişimin nasıl olduğu bildirilerek, Kur’ân’ın rûh ve nûr olarak isimlendirildiği, bununla insanların Yüce Allah’ın yoluna davet edildiği, dosdoğru yolun da bu şekilde edinilebileceği, nihayetinde bütün işlerin sadece Yüce Allah’a döndürüleceği ifade edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Ayetin Tefsiri

Yüce Allah, sûrenin 10-18. âyetlerinde mutlak hükümranlığını, eşsiz ve benzersiz oluşunu, her şeyi kendisinin bildiğini, din olarak evrensel değerler gönderdiğini, insanların ihtilafa düşme gerekçelerini, hayata dair temel bazı ilkelerin ne olduğunu, ilahi mesajların indiriliş gayesini ve aceleciliğin yanlışlığını ifade etmektedir.

a) Yüce Allah’un Mutlak Hükümranlığı

Yüce Allah, sûrenin 10-12. âyetlerinde ihtilafa düşülen konularda hükmün kendisine ait olduğunu, O’na iman edilip güvenilmesi ve O’na yönelmenin gerekliliğini bildirmekte, gökleri ve yeri yoktan var ettiğini, insanlara ve hayvanlara kendi cinslerinden eşler yarattığını, bu suretle çoğalmayı sağladığını, hiçbir eşi ve benzerinin bulunmadığını, her şeyi işiten ve gören olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, göklerin ve yerin hazinelerinin ve bilgi anahtarlarının O’nun elinde olduğunu, rızkı dilediği gibi dağıttığını, nihayet her şeyi hakkıyla sadece ve sadece kendisinin bildiğini ifade etmektedir.

ı. İhtilafta Hükmün Allah’a Adiyeti

وَمَا اخْتَلَفْتُمْ ف۪يهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُٓ اِلَى اللّٰهِ ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبّ۪ي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُۗ وَاِلَيْهِ اُن۪يبُ “Ayrılığa düştüğünüz herhangi bir şeydeki (konunun) hükmü Allah’a aittir. İşte, Rabbim Allah budur. Yalnızca O’na güvendim ve yalnızca O’na yönelirim.”

Âyetteki وَمَا اخْتَلَفْتُمْ ve ma’hteleftüm ifadesi “ve ihtilaf ettiğiniz şeyler”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, hakkında”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şeyle ilgili”; فَحُكْمُهُ fe hukmuhû ifadesi “onun hükmü”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’adır, Allah’a aittir”; ذٰلِكُمُ zâliküm kelimesi “işte sizin için”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(dir)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “sadece ve sadece O’na”; تَوَكَّلْتُ tevekkeltü fiili “güvendim”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “ve yine sadece O’na”; اُن۪يبُ ünîbu fiili ise “yöneliyorum, yönelirim” demektir.

Burada insanlar arasında çıkan ihtilafların hükümünün kime ait olduğu noktasında bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا اخْتَلَفْتُمْ ف۪يهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُٓ اِلَى اللّٰهِ “Ayrılığa düştüğünüz herhangi bir şeydeki (konunun) hükmü Allah’a aittir.” Yüce Allah Hz. Peygamber aracılığıyla bir hakikati dikkatlere sunmakta ve insanların hakkında ihtilafa düştükleri herhangi dinî bir konuda hükmün Allah’a ait olduğunu bildirmektedir.

Dünya hayatında insanlar arasında çıkan ihtilaflı konularda çözümün Yüce Allah’a ait olduğu yani Kur’ân’da yer aldığı anlaşılmaktadır. Buradan hareketle, Kur’ân’da bir insan hayatını ilgilendiren en önemli konularda hükümlerin yer aldığı kabul edilmelidir. Demek ki insanlar arasındaki ihtilaflar Kur’ân sayesinde sona erdirilir, erdirilmelidir. Kur’ân’da hangi konularda hükümler yer almışsa onlar uygulanmalı, başka arayışlara başvurulmamalıdır. Esasında konuya biraz daha yakından bakıldığında ihtilaflı bir konu varsa hakeme ihtiyaç vardır demektir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/114’te şöyle buyrulmaktadır: “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım!” Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/59’da da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin. Peygamber’e ve sizden olan ülü’l-emre (idarecilere) de itaat edin. Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız onu Allah’a ve Resûl’e götürün (onların talimatına göre halledin); bu hem daha hayırlı, hem de netice bakımından daha güzeldir.” Bu âyette müracaat edilmesi gereken yerler bağlamında Yüce Allah ve Hz. Peygamber zikredilmektedir.

Ayrıca yine konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/65’te de şöyle buyrulmaktadır: “Hayır, Rabbine andolsun ki aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın (onu) tam manasıyla kabullenmedikçe iman etmiş olmazlar.” Burada sözü edilen Hz. Peygamber’in hakemliği meselesini bu defa Nisâ’ 4/105’in ışığında anlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Allah’ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitab’ı hak ile indirdik; hainlerden taraf olma!”

Demek ki Hz. Peygamber’in hakemliği ona indirilen Kitâb ile bağlantılıdır; onun din adına kendi başına vahiyden uzak ve vahiyden yoksun bir hakemliği kesinlikle söz konusu olamaz. Eğer Hz. Peygamber’in hakemliği kendisine indirilen Kitâb yani Kur’ân ile olacaksa o zaman hakem tektir ve o da Kur’ân’ı gönderen Yüce Allah’tır. Konuya böyle bakınca, En‘âm 6/114. âyette zikredilen “Allah’tan başkasını hakem mi arayayım?” beyanının anlamı gayet net bir şekilde ortaya çıkmakta, Kur’ân’dan başka temel ve başucu kaynağı arayışı vazgeçilmez sanılan önemini kaybetmiş olmaktadır.

2. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبّ۪ي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُۗ وَاِلَيْهِ اُن۪يبُ “İşte, Rabbim Allah budur. Yalnızca O’na güvendim ve yalnızca O’na yönelirim.” Yüce Allah insanların ihtilafa düştükleri konularda hüküm verme yetkisinin kendisinde olduğunu Hz. Peygamber aracılığıyla beyan ettikten sonra, yine Hz. Peygamber’in bu cümleyi söylemesini kendisine emretmektedir.

a) ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبّ۪ي “İşte, Rabbim Allah budur.” “İşte Rabbim Allah budur” ifadesi bir tevhid ilanı içermektedir; sonrasında gelen cümlelerde ise takdîm-te’hîr denen hasr/kasr yani “vurgulu” ifade teknikleri yer alarak güvenilecek tek makamın Yüce Allah olduğu ve yine sadece O’na yönelmek gerektiğine özellikle dikkat çekilmek istenmektedir.

Bu ifade ve benzerleri En‘âm 6/102, Yûnus 10/3, 32, Fâtır 35/13, Zümer 39/6, Mü’min 40/62, 64 ve Şûrâ 42/10’da yer almakta, Yüce Allah başka varlıkların ilah olamayacağını, çünkü kendisinden başka hiçbir ilah bulunmadığını belirtmektedir. Âyette geçen rabb sıfatı Yüce Allah’ın sahipleniciliğini, terbiye ediciliğini, insanların velinimeti oluşunu ortaya koymakta ve tevbe etmeleri durumunda müşrikleri de sahipleneceği mesajını onlara vermek istemektedir.

b) عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُۗ وَاِلَيْهِ اُن۪يبُ “Sadece O’na dayandım ve yine sadece O’na yönelirim.” Burada Yüce Allah’ın Rabbimiz olduğu beyanının ardından iki hususa değinmektedir:

ı. Âyette geçen عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُۗ “Sadece O’na güvendim” ifadesi “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler” şeklinde çeşitli âyetlerde(1) mesaj olarak zikredilmekte, müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Tevekkülün yani güvenilecek tek makamın Yüce Allah olduğunu bildiren başka âyetlerde de dikkat çekilen husus aynıdır.(2)

ıı. Ayrıca وَاِلَيْهِ اُن۪يبُ “Sadece O’na yöneliyorum” ifadesi de yönelişin sadece Yüce Allah’a olması gerektiği şeklinde çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(3) Demek ki güven kaynağı neresiyse yönelinmesi gereken yer de orasıdır. Buna göre maksat Yüce Allah’a güvenip O’na yönelmek gerektiğini benimseyip hayatı ona göre yaşamaya çalışmaktır.

ıı. Mutlak Yaratıcılığı ve Eşsiz Oluşu

فَاطِرُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا وَمِنَ الْاَنْعَامِ اَزْوَاجًا يَذْرَؤُ۬كُمْ ف۪يهِ لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَيْءٌ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “O, gökleri ve yeri yoktan yaratandır. Size kendinizden eşler, hayvanlardan da (kendilerine) eşler yaratmıştır; bu (düzen)de sizi (çoğaltıp) yaymaktadır. Hiçbir şey, O’nun benzeri gibi bile olamaz. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki فَاطِر fâtıru sıfatı “yoktan yaratan(dır)”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yeri, yeryüzünü”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ اَنْفُسِكُمْ min enfusiküm ifadesi “sizin nefsinizden, sizin kendi türünüzden”;اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”; وَمِنَ الْاَنْعَامِ ve mine’l-en‘âmi ifadesi “ve hayvanlardan da”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”; يَذْرَؤُ۬كُمْ yezrauküm fiili “sizi çoğaltıp yaymaktadır”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur, olamaz”; كَمِثْلِه kemislihî ifadesi “O’nun benzeri gibi”; ۪ شَيْءٌşey’un kelimesi “hiçbir şey”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْبَص۪ير el-besîru sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinata dair mutlak hükümranlığı ve sistemi nasıl işlettiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاطِرُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “O, gökleri ve yeri yoktan yaratandır.” Yüce Allah bu âyette kendi zatıyla ilgili bilgi vermeye devam etmekte ve yaratıcılığını dikkatlere sunmaktadır.

a) Fâtır 35/1’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah, bu cümlede kendisini فَاطِر fâtır sıfatıyla tanıtmaktadır. F-t-r kökünden gelen bu kelime, “bir şeye fıtrat kazandıran güç”, “çekirdeği yarıp içini günyüzüne çıkaran irade”, “yoktan var eden kudret” gibi anlamlara gelmektedir. Kur’ân’da sekiz kez(4) geçen فَطَرَ fetara fiili ile altı âyette(5) geçen فَاطِر fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır.

b) Âyette geçen السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْض es-semâvâti ve’l-ardı kelimeleri “gökler ve yer” anlamına gelse de, asıl maksat bütün mahlûkattır. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, “gökler ve yer” anılmakta, ancak bütünüyle yaratılmışlar âlemi manada var kabul edilmektedir. Bu anlamda Kur’ân’da “Allah her şeyin yaratıcısıdır”(6) ifadeleri yer almaktadır ki, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksadın bütünüyle evren olduğu aşikârdır. Böylece Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

A‘râf 7/54 ve Kâf 50/38 gibi pek çok âyette zikredildiği üzere, Yüce Allah gökleri, yeryüzünü ve ikisinin arasındakileri yaratanın kendisi olduğunu bildirmektedir. Esasında السَّمٰوَات es-semavât “gökler” ve الْاَرْض el-ard sözcüğü “yeryüzü” kelimelerinden sonra bir de مَا بَيْنَهُمَا mâ beynehumâ ifadesi yer almaktadır(7) ki bu da söz konusu âyetlerde yaratılmışların tamamının kast edildiğini, bütün mahlûkatın söz konusu edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir.

c) Göklerin ve yerin fıtrata kavuşturulması meselesinde maksadın ne olduğu önemlidir. Kur’ân’da fetara, fıtrat, infitâr, münfetır gibi aynı kökten gelen kelimeler 20 yerde geçmekte ve “fıtrat”,(8) “yoktan var etmek”(9) ve “çatlamak, çatlak, yırtık”(10) anlamlarına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “yoktan var etmek” anlamına gelen فَاطِر fâtır kelimesi Yüce Allah’ın bir sıfatıdır.

Burada فَاطِر fâtır kelimesini fetara kalıbında mâdî “geçmiş zaman” manasında kabul ederek, maksadın “kâinatın yoktan var edilmesi” olduğu ifade edilmektedir. Buna göre, âyette mahlûkatın yaratılmaya başlamasından söz edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu doğrultuda İbn Abbâs’tan bir de rivayet nakledilmektedir.(11)

2. جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا وَمِنَ الْاَنْعَامِ اَزْوَاجًا يَذْرَؤُ۬كُمْ ف۪يهِ “Size kendinizden eşler, hayvanlardan da (kendilerine) eşler yaratmıştır; bu (düzen)de sizi (çoğaltıp) yaymaktadır.” Yüce Allah kudretini ifade bağlamında kainatı yoktan var ettiğini beyan ettikten sonra, bu defa konuyu canlı hayata getirmekte ve insanların çiftler halinde yaratıldığı gibi hayvanlardan da çiftler yarattığını bildirmekte, böylece üreyip çoğalmaları suretiyle insanoğlunu yeryüzünde yaydığını ifade etmektedir.

a) Konuyla ilgili olarak Nahl 16/72’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah size kendi nefislerinizden eşler yaratmış, eşlerinizden de sizin için oğullar ve torunlar yaratmış, (ayrıca) sizi temiz gıdalardan rızıklandırmıştır. Onlar Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip hâla bâtıla mı inanıyorlar?”

Yüce Allah bu âyette genel anlamda bütün insanlığa hitap etmekte ve kendi cinslerinden onlara eşler yarattığını, eşleriyle birleşmelerinin sonucunda da çocuklar ve torunlar var ettiğini beyan etmekte, dahası hayatlarını devam ettirmeleri için de kendilerine tertemiz şeyleri rızık vesilesi kılarak onları rızıklandırdığını bildirmektedir.

Yüce Allah Rûm 30/21’de şöyle buyurmaktadır: “Kaynaşmanız (huzur bulmanız) için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi de O’nun (varlığının) delillerindendir. Doğrusu bunda, iyi düşünen bir kavim için ibretler vardır.” Yüce Allah’ın insanlığa en büyük nimetlerinden birisi “onlar için birbirlerinin eşleri olarak yaratılmaları”dır. Âyette geçen اَزْوَاج ezvâc kelimesi karşılıklı olarak “eşler” manasına gelmekte, bir anlamda insanların birbirlerinin işleri kılınmalarının önemine vurgu yapılmaktadır.

b) يَذْرَؤُ۬كُمْ ف۪يهِ “Bu suretle çoğalmanızı sağlamaktadır.” Yüce Allah insanların çiftler halinde yaratılmasının devamında bu sistem içerisinde çoğalmalarını sağladığını beyan etmekte, bu şekilde insanların dünya hayatında çoğalıp her tarafa yayıldıklarını bildirmektedir.(12)

3. لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَيْءٌ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “Hiçbir şey, O’nun benzeri gibi bile olamaz. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah âyetin ilk cümlelerinde önce “gökler ve yer” ikilisini, ardından da insanların ve hayvanların eşler halinde yaratıldığını beyan ederek aslında tabiattaki çift kutupluluğa işaret etmiştir. Bu cümlede ise Fecer 89/3’te de işaret ettiği üzere çiftlerin zıddına kendisinin tekliğini, erişilmezliğini ortaya koymakta, ayrıca her şeyi “işiten” ve “gören” olduğunu da bildirmektedir. Bu konuda çeşitli âyetlerde benzer kullanımlar söz konusudur.(13)

Muhatapları âhiretteki yargılama konusunda uyarmayı amaçlayarak kendisini “her şeyi hakkıyla işiten ve gören” olarak tanıtan Yüce Allah, zatıyla ilgili bilgi vermek üzere bu defa kendisine hiçbir şeyin benzemesinin mümkün olmadığını beyan etmekte, bütün insan algılarının ötesinde bir mahiyetinin bulunduğunu, eşsizliğini ve erişilmezliğini bildirmektedir. Her ne ki Yüce Allah’la ilgili olarak akla gelirse Allah’ın o olmadığı aşikardır. Öyleyse Yüce Allah’ın ne olduğu veya ne olmadığı konusunda O’nun verdiği bilgiyle yetinmekten başka hiçbir çare yoktur.

Öncelikle şu hususu belirtmeliyiz: Yüce Allah’ın “zâtî-subûtî, selbî ve fiilî-haber” sıfatlarından bir bölümünü oluşturan âyetlerdeki bilgiler O’nu tanıtmada önemli mesajlar içerse de, bu durum Yüce Allah’ın zatını herhangi bir varlığa benzetmenin kapısını aralamaz. Çünkü Şûrâ 42/11’e göre “Hiçbir şey O’nun benzeri(!) gibi bile olamaz.” Benzeri olmayan Rabbimize herhangi bir şeyi benzetmek akıl kârı değildir.

Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarından hareketle akla gelebilecek hiçbir şey O’nun zatını kavratmaya asla yetmez. Biz Rabbimizin zatını değil, sıfatlarını anlayarak O’nu tanımaya gayret ederiz. Çünkü ما خطر ببالك فالله غير ذلك “Aklına her ne gelirse, (bil ki) Allah onun dışındadır.” İhlâs 112/4’te Yüce Allah hakkında tasavvurumuz noktasında oldukça geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ııı. Rızkı Veren Oluşu ve Mutlak Bilgisi

لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Göklerin ve yerin kilitleri (anahtarları) yalnızca O’nun (katında)dır. (Allah) rızkı dilediğine açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da. Şüphesiz ki O her şeyi bilendir.”

Âyetteki لَهُ lehû ifadesi “sadece ve sadece O’nundur, O’na aittir”; مَقَال۪يد mekâlîdü kelimesi “kilitleri, anahtarları”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “göklerin”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün”; يَبْسُطُ yebsütu fiili “geniş ve bol da vermektedir”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızkı”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâü ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”;وَيَقْدِرُ ve yakdiru fiili “ve kısarak da vermektedir”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın her şeyin kontrolünü elinde bulundurması, rızık vericiliği ve her şeyden haberdar oluşu gündeme getirilmektedir.

1. لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin kilitleri (anahtarları) yalnızca O’nun (katında)dır.” Bu ifade bir kez de Zümer 39/63’te geçmektedir. Âyette geçen مَقَال۪يد mekâlîd kelimesi mıklid veya mıkled kelimelerinin çoğuludur ve “kilitler”, “anahtarlar”, hatta “hazineler” manasına gelmektedir.(14) Hatta bazı âlimlerimiz bu kelimenin tekilinin bulunmadığını, Farsça’dan gelip Arapçalaştırılan kelimelerden olduğunu belirtmişlerdir.(15)

Yüce Allah göklerin ve yerin anahtarlarının veya kilitlerinin ya da hazinelerinin sadece kendi kontrolünde bulunduğunu beyan etmekte, bir anlamda En‘âm 6/59’da da belirtildiği gibi gaybın anahtarlarının sadece kendi katında olduğunu ifade etmiş olmaktadır. “Göklerin ve yerin kilitlerinin sahibi olmak” oralardaki tek tasarruf sahibinin kendisi olduğunu, kâinattaki bütün hükümranlığın kendi kontrolünde bulunduğunu ifade etmekle eşdeğerdir. Âyette لَهُ lehû ifadesinin başta oluşu cümleye bir de “sadece ve sadece O’na aittir” şeklinde hasr/kasr yani “vurgu” manası katmaktadır.

2. يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ “(Allah) rızkı dilediğine açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da.” Yüce Allah kullarından dileyene veya dilediğine/layık gördüğüne rızkı geniş de kısarak da verebileceğini ifade etmektedir.

Yüce Allah müşriklerin sahip kılındıkları mal ve servetin neticede imtihan olduğunu ortaya koyduktan sonra, aynı kişiye rızkın bazen bol, bazen de dar verilebileceğini ifade etmektedir. Bazı müfessirlerimiz burada kendilerine bol veya dar rızık verilenlerin farklı ikişiler olduğunu beyan etmişler, dolayısıyla bazı insanların bol rızıkla, bazılarının ise dar rızıkla denendiğini ileri sürmüşlerdir.(16)

Biz ise kendilerine bol veya dar rızık verilenlerin aynı kişiler olduğunu, bu kişilerin bazen bol, bazen de dar rızıkla denendiklerinin kastedildiği kanaatindeyiz. Fecr 89/15-16’da verilen bilgilerin bunun delili olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim Râzî gibi bazı müfessirlerimiz de bu kanaati benimsemişlerdir.(17)

Rızkın dileyene veye Yüce Allah’ın dilediğine verileceğiyle ilgili olarak bu ifade İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/36, 39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de geçmektedir. Bu âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj rızkı elde etmek için çalışanlara Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verebilir olduğunu beyan etmek olur.

“Dilemek” fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmuş demektir. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır. Manayı böyle verince hâşâ Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir.

Bu konuyu Sebe’ 34/36’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah dilediğine rızkı bol da verir, kısarak da verir. Âyette dikkat çekilen husus, bu noktada Yüce Allah’ın dilediği insanlara rızkı çeşitli miktarlarda ve oranlarda verebileceğidir.

Sonuçta rızkın veriliş gayesi imtihan olduğu için bol veya dar verilmesi sonucu değiştirmemektedir. Bu arada rızık denilince akla hemen maddî ve ekonomik servet gelmektedir. Oysa rızık kavramı bunlardan elbette çok daha geniştir. Bu çerçevede rızık insana gelen sıkıntılardan kurtarılmasını ve kendisine sunulan her türlü nimeti içermektedir.(18)

3. اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki O her şeyi bilendir.” Yüce Allah mahlûkatın kontrolü anlamında mutlak hükümranlığın kendisinde olduğunu, rızkı verenin de O olduğunu ifade ettikten sonra, âyetin sonunda “her şeyi hakkıyla bildiğini” ifade etmektedir. Burada âyetin “bilgi” sıfatıyla bitmesinin nedeni, Yüce Allah’ın hem göklerin ve yeryüzünün anahtarlarını elinde bulundurmasını, hem de kime ne kadar rızık verilmesi gerektiğini hakkıyla bilmesini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da bu türden ifadeler bir taraftan Yüce Allah’ın bilgisinin eşsiz ve erişilmez olduğunu ortaya koyarken, diğer taraftan da inkârcı muhataplarına gözdağı vermeyi, müminlere ise moral kazandırmayı içermektedir.

b) İlâhî Öğretilerdeki Ruh Birlikteliği

Yüce Allah, sûrenin 13-15. âyetlerinde öncelikle şu evrensel bilgiye yer vermektedir: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

Ardından, kendilerine ilim geldikten sonra, sadece aralarındaki kıskançlık yüzünden insanların ayrılığa düştükleri, belli bir süreye kadar Rabbinden bir kelime (erteleme sözü, yasa) geçmiş olmasaydı, elbette aralarında hükmün verilmiş olacağı, kitaba vâris kılınanların yani Mekkelilerin de vahiy ve Kur’an’dan kuşkulandıran bir şüphe içinde oldukları bildirilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’in şahsında evrensel anlamda şu uyarılara yer verilmektedir: “İşte onun için sen (tevhide) dâvet et ve emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Onların heveslerine uyma. De ki: Ben Allah’ın indirdiği her Kitab’a inandım ve aranızda adaleti gerçekleştirmekle emrolundum. Allah bizim de Rabbimizdir; sizin de Rabbinizdir. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz de sizedir. Aramızda tartışılabilecek bir konu yoktur. Allah hepimizi bir araya toplayacaktır; dönüş de sadece O’nadır.”

ı. Dinin Var Ediliş Gayesi ve Risalet Kurumu

شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدّ۪ينِ مَا وَصّٰى بِه۪ نُوحًا وَالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِه۪ٓ اِبْرٰه۪يمَ وَمُوسٰى وَع۪يسٰىٓ اَنْ اَق۪يمُوا الدّ۪ينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا ف۪يهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِك۪ينَ مَا تَدْعُوهُمْ اِلَيْهِ اَللّٰهُ يَجْتَب۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ يُن۪يبُ “(Allah) ‘Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!’ diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi size de din (yasa) kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini (layık olanı) kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola ulaştırır.”

Âyetteki شَرَعَ şera‘a fiili “şeriat belirlemiştir”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; مِنَ الدّ۪ينِ mine’d-dîni ifadesi “dinden”; مَا وَصّٰى mâ vassâ ifadesi “emrettiği şeyi”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; نُوحًا nûhan kelimesi “Nûh’a”; وَالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ vellezî evhaynâ ifadesi “ve vahyettiği şeyi”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَمَا وَصَّيْنَا ve mâ vesaynâ ifadesi “ve emrettiğimiz şeyleri”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “kendisini”; اِبْرٰه۪يمَ ibrâhime kelimesi “İbrahim’e”; وَمُوسٰى ve mûsâ kelimesi “ve Musa(ya); وَع۪يسٰى ve ‘îsâ kelimesi “ve İsa(ya)”; اَنْ اَق۪يمُوا en ekîmû emri “ikame edin diye, uygulayın diye”; الدّ۪ين ed-dîne kelimesi “dini”; وَلَا تَتَفَرَّقُوا ve lâ teteferrakû emri “ve sakın ayrılığa düşmeyin diye”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; كَبُرَ kebura fiili “ağır gelmiştir”; عَلَى الْمُشْرِك۪ينَ ‘ale’l-müşrikîne ifadesi “müşriklere, ortak koşanlara”; مَا تَدْعُوهُمْ mâ ted‘ûhum ifadesi “onları çağırdığınız şey”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَجْتَب۪يٓ yectebî fiili “seçer”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğini, layık gördüğünü, layık olanı”; وَيَهْد۪يٓ ve yehdî fiili “ve hidayet etmektedir, yol gösterir”; مَنْ يُن۪يبُ men yünîbü ifadesi ise “(kendisine) yönelen kişiye” demektir.

Burada ilahi mesajlardaki ruh ve misyon birlikteliği ile peygamberlik kurumuna dair çok önemli bazı hususlar gündeme getirilmektedir.

1. شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدّ۪ينِ مَا وَصّٰى بِه۪ نُوحًا وَالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِه۪ٓ اِبْرٰه۪يمَ وَمُوسٰى وَع۪يسٰىٓ اَنْ اَق۪يمُوا الدّ۪ينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا ف۪يهِ “(Allah) ‘Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!’ diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi size de din (yasa) kıldı.” Yüce Allah son ümmete din olarak neleri esas belirlediyse bunların daha önceki peygamberlere de şeriat olarak belirlediği şeyler olduğunu ve bunun gerekçelerini beyan etmektedir. Daha önce yorumlamaya çalıştığımız üçüncü âyetin mesajıyla bu âyet aynı noktada buluşmaktadır.

Bu âyetlerde verilmek istenen mesajla ilgili olarak öncelikle şunu belirtmek gerekmektedir: İlâhi öğretilerin, prensiplerin içeriğine bakıldığında hepsinin aynı kaynaktan geldiği, aynı ruh birlikteliğine sahip oldukları, içeriklerinin ve hedeflerinin bir olduğu görülmekte, mesajlar arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığı anlaşılmaktadır. Zaten Bakara 2/83-84, Âl-i İmrân 3/81, Nisâ’ 4/26, Mâide 5/12, En‘âm 6/90, 151-153, Nahl 16/36, 118, Şu‘arâ’ 26/192-196, Zümer 39/65, Şûrâ 42/3, 13, Necm 53/36 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus bundan başkası değildir.

a) شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدّ۪ينِ مَا وَصّٰى بِه۪ نُوحًا وَالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِه۪ٓ اِبْرٰه۪يمَ وَمُوسٰى وَع۪يسٰىٓ “(Allah) Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi size de din (yasa) kıldı.” Yüce Allah din konusunda bize kanun olarak belirlediği şeyleri daha önce Hz. Nûh’a da, bu arada Hz. Peygamber’e de, aynı şekilde yine daha önce Hz. İbrâhim’e, Hz. Musa’ya ve Hz. İsâ’ya da emrettiğini bildirerek, ilahi mesajlardaki kaynak ve ruh birlikteliğine dikkat çekmektedir.

Bu noktada Nisâ’ 4/26’da “Yüce Allah’ın bu ümmeti önceki ümmetlerin yoluna iletmeyi istediği” bilgisi mutlaka hatırlanmalıdır. Şimdi bu konuda bazı âyet meallerini ve mesajlarını aktarmak istemekteyiz:

ı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de Peygamberlerin kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

ıı. Konuyla ilgili Şu‘arâ’ 26/192-196. âyetler oldukça dikkat çekicidir: “Şüphesiz bu mesaj, elbet âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir; onu güvenilir ruh (Cebrâîl), uyarıcılardan olasın diye, apaçık Arapça bir lisan ile senin kalbine getirmiş, indirmiştir. Yine şüphe yok ki, bu mesaj öncekilerin hikmet dolu sayfalarında da vardı.”

Demek ki, Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Esasında Kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamındaki el-kar’u kökünden türetildiği görüşü de bunun destekçisi sayılabilir. “Toplamak” anlamı, Kur’ân’ın önceki vahiylerin esaslarını içermesi demektir. Böylece Kur’ân’ın korunması, önceki ilahi mesajların da korunması manasını vermiş olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirildiği üzere, Hz. Nûh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir.(19) Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verildiği Hacc 22/78’de ifade edilmektedir.(20)

ıv. Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. Peygamberler de birbirlerinin rakibi değil, birbirlerinin onaylayıcısı ve destekleyicisidirler. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

Bu âyet, ilahi mesajların kaynak, ruh ve amaç birlikteliğinin en önemli elillerindendir. Zira Kâf 50/29’da belirtildiği gibi Yüce Allah katında söz değiştirilmez. Fussılet 41/43’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sana söylenmekte olan, senden önceki rasullere/elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Muhakkak ki senin Rabbin, hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.” Benzer şekilde Nahl 16/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana anlattıklarımızı, daha önce Yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz onlara zulmetmedik; fakat onlar kendilerine haksızlık ediyorlardı.”

Bu noktada En‘âm 6/90’yı da hatırlatmalıyız: “İşte onlar (peygamberler), Allah’ın hidayet ettiği kimselerdir. Sen de onların (hidayet) yoluna uy! ‘De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Bu (Kur’an), âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.” Necm 53/36-37’da şu ifadeler zikredilmektedir: “Yoksa Musa’nın ve çok vefalı (sözü tam yerine getiren) İbrahim’in sahifelerinde bulunan (şu gerçekler kendisine) haber verilmedi mi!?” Benzer mesajlar A‘lâ 87/18-19’da da verilmektedir.

v. Ahkâf 46/9’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bid‘at”, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu onunla bitirilmiştir.

vı. Hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, insana sadece kendi yaptığının fayda vereceği, gerçekleştirdiği işlerin kendisine gösterilip, tam karşılıklarının verileceği bilgisi hem Hz. Musa’nın, hem de Hz. İbrâhim’in sahifelerinde bildirilmiş gerçekler olarak bizlere sunulmaktadır.

Necm 53/36-41. âyetlerin meali şöyledir: “Yoksa Mûsâ’nın ve sözü tam yerine getiren İbrâhim’in sahifelerinde bulunan şu (gerçekler kendisine) haber verilmedi mi? Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

vıı. A‘lâ 87/18-19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

Hz. Peygamber’in “biz peygamberler bababir kardeşleriz”(21) mealindeki hadisinde de vurgulanan husus budur.

Bu konuyu A‘lâ 87/19’da detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, ilahi prensiplerdeki ruh birlikteliğinin gerekçeleri üzerinde durmaya çalışacağız.

b) اَنْ اَق۪يمُوا الدّ۪ينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا ف۪يهِ “‘Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!’ diye.” Yüce Allah bütün peygamberlere gönderdiği ilahi mesajları onlara verme gerekçesini “fıtrat demek olan dinin ayakta tutulması ve dinde ayrılığa düşülmemesi” şeklinde belirlemektedir.

ı. Âyette dikkat çekilen ilk husus “dinin ayakta tutulması”dır. Konuyla ilgili olarak Rûm 30/30’da, bu noktada din ve fıtrat ilişkisi açıkça ortaya konulmakta, devam eden âyetlerde ise ayrılığa düşenler şiddetli bir şekilde kınanmaktadır.

Bütün peygamberlere emredilen “dinin ikame edilmesi” ifadesi, tıpkı namazın ikame edilmesi gibi “hayatı dini değerlere göre yaşamak”, “dinin bütün prensiplerini hayatın merkezine alarak sağlam bir duruş ortaya koymak”, “dini değerlere sarılmak” ve “dini canlı tutmak” demektir.

Hayatı inşa için gönderilen dini prensipleri hayatın dışına itmek dine yapılabilecek en büyük haksızlıklardan birisidir. Günümüzde Kur’ân’ın anlaşılmadan okunması, anlamayanlara okunuşu ve asla anlayamayacak kişilere yani ölülere okunması dinin mesajını ve hayatı inşa özelliğine büyük zarar vermektedir.

ıı. Âyette dikkat çekilen diğer bir husus ise “dinde ayrılığa düşülmemesi” şeklinde belirlenmektedir. Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/53’te şöyle buyrulmaktadır: “Ne var ki insanlar kendi aralarında işlerini parça parça edip kitaplara ayrıldılar. Her grup kendilerinde bulunan (fikir ve davranış) ile sevinip böbürlenmektedirler.” Önemine binaen burada da aynı bilgileri tekrar hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Yüce Allah ümmetlerin aslında tek olması gerektiğini beyan etmesine ve dinde ayrılığın hiçbir şekilde mazur görülmeyeceğine dair uyarılarına rağmen, önceki milletlere mensup insanların aralarında işlerini parça parça böldüklerini, her bir grubun elinde bulunanla mutlu olduğunu bildirmekte ve elbette bu durumu kınamaktadır.

Mü’minûn 23/53’te geçen زُبُر zübur kelimesi “kitaplar” manasına gelmekte, bölünenlerin her birinin kendine ait kitaplar edinmeleri kınanmaktadır. Bunu yapanlar Yüce Allah’ın kitabını parçalayıp tahrif etmişler, onu değiştirmişlerdir.(22)

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/93’te şöyle buyrulmaktadır: “(İnsanlar peygamberlerini yalanlayarak) kendi aralarında işlerini paramparça ettiler. Hâlbuki hepsi bize döneceklerdir.” Aynı şekilde Rûm 30/32’de bölünüp parçalanma ve gruplara ayrılma bir müşik kabulü ve eylemi olarak zikredilmekte ve Müslümanların kesinlikle bunlardan olmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/103’te şöyle buyrulmaktadır: “Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’ân’a) sımsıkı yapışın; parçalanmayın. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşman idiniz de O, gönüllerinizi birleştirmişti ve O’nun nimeti sayesinde kardeşler haline gelmiştiniz. (Yine) siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O kurtarmıştı. Allah doğru yolu bulasınız size âyetlerini işte böyle açıklıyor.” Aynı şekilde yine Âl-i İmrân 3/105’te de şu evrensel uyarıya yer verilmektedir: “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın. İşte bunlar için büyük bir azap vardır.”

Benzer içerikte olmak üzere Yûnus 10/93, Hûd 11/118, Câsiye 45/17 ve Beyyine 98/4 gibi âyetlerde de dinde ayrılığa düşmenin yanlışlığına ve sebebine dikkat çekilmektedir. Yüce Allah dinde tevhidi emretmesine rağmen, insanların kendi aralarında peygamberlerini yalanlayarak işlerini paramparça ettiklerini haber vermekte, dolaylı da olsa bunun yanlış olduğunu bildirmektedir.

Meseleyi ortaya koymada ve dinde bölünüp ayrılığa düşmenin aslında ne olduğunu anlamada çok önemli olduğu için Kasas 28/4’ü de burada özellikle hatırlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Firavun, ülkesinde (Mısır’da) gerçekten azmış, herbirini erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakmak suretiyle zayıf düşürerek halkını çeşitli gruplara ayırmıştı. O (Firavun) gerçekten bozgunculardandı.”

Aynı şekilde konunun hassasiyetini ortaya koymada son derece önemli olan bir başka âyet ise En‘âm 6/159. âyettir: “Dinlerini parça parça edip gruplara ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur. Onların işi ancak Allah’a kalmıştır. Sonra (Allah) onlara yapmış olduklarını (mahşerde) bildirecektir.”

Yüce Allah dinde ihtilafa düşmenin ve kendi aralarında bölünüp parçalanmanın bir felaket olduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda, çeşitli grupların, mezheplerin, milletlerin taptıkları ve uydukları türlü ilahların, önderlerin vs hepsinin de bir hiç olduğunu, hepsinin en sonunda dönüp varacağı yerin ilahi huzur olduğunu bildirmektedir.(23) Yüce Allah bu âyette dinde ihtilafı reddetmekte, bunu yapanları kınamaktadır. Durum böyle olunca, bu ümmet içerisinde bölünmeyi normal görebilecek veya teşvik edebilecek hiçbir şeyin geçerliliği ve mazereti olamaz. Çünkü bölünme bir felakettir ve tefrika denen ayrılıklar Yüce Allah’ın kınadığı bir şeyi kabul edip ilahi emirlere karşı çıkmaktır.

Yüce Allah kitaplarını bölüp kendileri de bölünüp parçalananlarla ilgili bir sosyolojik tahlil yapmakta ve her bir grubun sahip olduğu inanç, kabul, uygulama vs. her ne varsa onlarla mutlu olduklarını haber vermektedir. Şimdilerde de yaşanan vakıa tamamen böyledir.

Her bir grup kendisinin kurtulacağını, çünkü tek doğrunun kendisi olduğunu söylemeye getirmekte, başkalarını ötekileştirmekte, diğerlerinin de doğru olabileceği noktasında herhangi bir beyana veya esnekliğe yer vermemektedirler. O kadar ki mezhebini dinleştirenler diğer mezhepleri dinsizlikle suçlamakta olduklarını, tersinden bakılınca karşıtlarının da onları dinsiz görebileceğini görmezlikten gelmektedirler.

İslam ümmetinin şimdilerde yaşadığı en büyük felaket budur. Hidayet rehberini vahiy olarak belirlemeyenlerin varıp duracağı nokta işte maalesef bu şekilde bölünmek, parçalanmak, kendi sahip olduğuyla övünmek, diğerlerini ötekileştirmek, dini kendi tekeline alıp diğerlerini dinsiz görmek, sonrasında onların canını, malını, kanını, ırzını kendisine helal görmek, onları üstelik de Allah rızası için (!) öldürmeyi cihad saymaktır. Bir müslüman asla ve asla böyle olamaz, olmamalıdır; böyle olanlar mutlak surette uyarılmalı ve gidişatın son derece yanlış ve sonunun uçurum olduğu kendilerine tebliğ edilmelidir.

Unutulmasın ki Hacc 22/78’de beyan edildiği gibi bu son ümmete tıpkı öncekilere olduğu gibi “Müslümanlar” adını bizzat Yüce Allah vermiştir ve Fussılet 41/33’te zikredildiği üzere “Allah’a davet eden, işini düzgün ve imanlı bir şekilde yapıp ‘Ben Müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü hiç kimsenin olamayacağı” bildirilmektedir.

Konuyla ilgili bunca âyete ve uyarıya rağmen hâlâ daha mezhepçilik yapmak, bunu holiganlığa çevirmek, mezhebini dinleştirip diğerlerini dinsiz görmek bağışlanamaz ve hoş görülemez bir bozukluktur. İnsanlar “mezhepli” olabilirler; ancak kesinlikle ve kesinlikle “mezhepçi” olamazlar, olmamalıdırlar, vesselâm.

2. كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِك۪ينَ مَا تَدْعُوهُمْ اِلَيْهِ “(Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din) ortak koşanlara ağır geldi.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in gerçekleştirdiği tebliğin ve ihlası öngören tevhid dinine davetin müşriklere ağır geldiğini beyan etmektedir.

Sâd 38/5’te de beyan edildiği gibi Hz. Peygamber tebliğinde “ilahlar” inancını reddedip “tek ilah” anlayışını beyan edince müşrikler bunu kabul etmemiş ve bunun çok acayip, şaşılacak bir şey olduğunu dile getirmişlerdir. Anlaşılıyor ki onlara ağır gelen şey tevhid idi ki bütün peygamberlerin ümmetlerine iletmekle yükümlü tutuldukları esas da buydu.

Kur’ân’da altı kez(24) geçen كَبُرَ kebura(t) fiili “zoruna gitmek, ağır gelmek, gözünde büyümek, tahammül edilemez bir hale gelmek” gibi anlamlar içermektedir. Müşriklerin hiç istemedikleri ve kabul etmedikleri unsurlardan birisi de insan peygamber kurumuydu. İşte devam eden cümleyi onların kabul etmedikleri bu hususla ilişkili olarak anlamlandırmamızda herhangi bir sorun yoktur.

3.اَللّٰهُ يَجْتَب۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ يُن۪يبُ “Allah dilediğini (layık olanı) kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ve önceki nesillerdeki inkarcıların bir türlü kabul etmedikleri prensibi gündeme getirmekte ve kendisinin dilediği insanlardan peygamber seçtiğini ifade etmekte, bu arada diğer kullar içinden de kendisine yönelenenlere de hidayet ettiğini bildirmektedir.

a)اَللّٰهُ يَجْتَب۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ يَشَآءُ “Allah dilediğini/layık olanı kendisine (peygamber olarak) seçer.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde peygamberliğin kesbî değil, vehbî olduğu beyan etmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/87’de beyan edildiği üzere şöyle buyrulmaktadır: “Onların babalarından, çocuklarından ve kardeşlerinden bazılarına da (hidayet etmiştik). Onları biz seçmiştik ve doğru yola iletmiştik.” Yüce Allah peygamberleri kendisinin seçtiğini ve onları dosdoğru yola ilettiğini beyan etmektedir.

Yüce Allah peygamber seçimiyle ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi ictebâ/yectebî fiillerini kullanmakta ve Âl-i İmrân 3/179’da şöyle buyurmaktadır: “Allah, müminleri (şu) bulunduğunuz durumda bırakacak değildir; sonunda pisi temizden ayıracaktır. Bununla beraber Allah, size gaybı da bildirecek değildir. Fakat Allah, elçilerinden dilediğini seçer. O halde Allah’a ve peygamberlerine iman edin. Eğer iman eder, takvâ sahibi olursanız sizin için de çok büyük bir ecir vardır.”

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Nahl 16/120-121’dir: “İbrahim, gerçekten Hakk’a yönelen, Allah’a itaat eden bir önder idi; (Allah’a) ortak koşanlardan değildi. Allah’ın nimetlerine şükrediciydi. Çünkü Allah, onu seçmiş ve doğru yola iletmişti.” Benzer şekilde Hz. Yûsuf’un peygamber olarak görevlendirileceğiyle ilgili bilgi verilen Yûsuf 12/6’da da aynı fiil kullanılmaktadır. Dahası bu konuda Bakara 2/105 ve En‘âm 6/124’te de bilgiler verilmektedir.

Yine Yüce Allah’ın “elçiler seçip görevlendirmesi”yle ilgili olarak yastafî fiilini de kullanarak Hacc 22/75’te şöyle buyurmaktadır: “Allah meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da. Şüphesiz Allah işitendir; görendir.” İşte bu ve benzer âyetlerde peygamberliğin bir seçim işi olduğu, kişilerin kendi çalışmalarıyla böyle bir göreve getirilmeyecekleri, vehbîlik gereği Yüce Allah’ın belirlemesiyle şekillendirildiği beyan edilmektedir.(25)

b)وَيَهْد۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ يُن۪يبُ “(Allah) kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında kimlere hidayet edeceğiyle ilgili olarak son derece önemli bir hususa değinmektedir. Bu cümlenin anlam bakımından benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta,(26) hepsinden de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak benzer ifadelerin yer aldığı Ra‘d 13/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Kâfir olanlar diyorlar ki: Ona (risalete dair) Rabbinden bir delil indirilmeli değil miydi? De ki: Kuşkusuz Allah dileyeni saptırır; kendisine yöneleni de hidâyete erdirir.”

Bu âyette Yüce Allah’ın hidayet ve dalalet vermedeki uygulaması kurala bağlanmaktadır. Buradan hareketle, Yüce Allah’ın dileyenleri saptıracağını, onları sapkınlıkta terk edeceğini söyleyebiliriz. Dilemek kulun iradesiyle tecelli eder; ancak kulun tercih edip istediği şeyi yaratmak ise Yüce Allah’ın kontrolündedir.

Hidâyet ve dalalet konusunda kulun durumu ve Yüce Allah’ın konuya müdahalesi noktasında Fâtiha 1/6’da detaylı bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah dileyeni/layık gördüğünü saptırır; hakikate yönelenlere de hidayet eder.

Âyetin sonundaki وَيَهْد۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ يُن۪يبُ “(Allah) kendisine yöneleni de doğru yola iletir” ifadesi, kulun Yüce Allah’a yönelmesi, hakikate doğru adım atması manasına gelmekte, böylelerine Yüce Allah’ın hidayet edeceği beyan edilmektedir.

Teğâbun 64/11’de “Kim Allah’a iman ederse onun kalbine hidayet eder” buyrulurken de verilmek istenen mesaj aynıdır. Demek ki hidayet bir “sonuç”tur; onun “sebeb”i ise kişinin hidayeti istemesi, o uğurda adım atmasıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı durum söz konusudur. Yüce Allah, kendisine doğru adım atıp yönelene hidayet eder.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/16’da şu bilgiler yer almaktadır: “İşte biz onu (Kur’ân’ı) apaçık âyetler halinde indirdik ve muhakkak ki Allah da isteyen herkese hidayete erdirir.” İşte bu âyetlerde verilen “hidayete erdirilme mesajı” yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle birebir uyumludur. Yüce Allah hak edene hidayet eder; bu nedenle Fâtiha 1/6’da geçtiği gibi hidayeti önce istemek gerekir ki sonuçta hidayetle buluşulmuş olsun.

Rabbimiz insanoğluna fıtrat, vicdan, akıl ve irade vererek, kitap indirerek ve peygamber görevlendirerek onun hidayete ermesini istemekte, Zümer 39/6’da geçtiği gibi, insanların küfrü tercih ederek Yüce Allah’a zarar veremeyeceklerini, kulları için küfre razı olmayacağını, aksine kullar şükrederlerse bundan razı olacağını haber vermektedir.

Yüce Allah elbette her istediğine hidayet edebilir, buna O’nun gücü yeter ve hiç kimseden de izin almak durumunda değildir.(27) Rabbimizin elbette melekler gibi hepsi de hidayet üzere olan kulları vardır. Ancak imtihana konu olan varlıklar cinler ve insanlardır; onların iradeleri vardır ve ona göre davranarak sonuçlarına katlanacaklardır.

ıı. İhtilafın Nedeni ve İnkârcıların Derin Şüphesi

وَمَا تَفَرَّقُوٓا اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫رِثُوا الْكِتَابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مُر۪يبٍ “(Müşrikler) kendilerine bilgi geldikten sonra, sadece aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düştüler. Belirli bir süreye kadar Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı, elbette aralarında hüküm verilirdi. Onlardan sonra kitaba vâris kılınanlar (Mekkeliler) de şüphesiz ki ondan (Kur’an’dan) kuşkulandıran bir şüphe içindedir.”

Âyetteki وَمَا تَفَرَّقُوٓا ve mâ tefarrakû fiili “ve ayrılığa düşmemişlerdi”; اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ illâ min ba‘di mâ câehum istisnası “kendilerine geldikten sonrasından başka, kendilerine geldikten sonra ayrılığa düşmüşlerdi”; الْعِلْم el-‘ılmu kelimesi “ilim, bilgi”; بَغْيًا bağyen sözcüğü “kıskançlık yaparak”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; وَلَوْلَا كَلِمَةٌ ve levlâ kelimetün ifadesi “bir kelime, söz, karar (şöyle) olmasaydı”; سَبَقَتْ sebekat fiili “geçmiş (olmasaydı)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”;اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belli bir süreye kadar”; لَقُضِيَ lekudiye edilgen fiili “elbette hüküm verilmiş olurdu”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫رِثُوا ve innellezîne ûrisû ifadesi “muhakkak ki vâris kılınanlar”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitaba”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”; لَف۪ي شَكٍّ lefî şekkin ifadesi “elbette şüphededirler”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; مُر۪يب mürîbin sözcüğü ise “kuşkulandıran” demektir.

Burada önceki milletlerin tefrikaya düşmelerinin sebebi ile müşriklerin vahye dair derin şüphede oluşları gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا تَفَرَّقُوٓا اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ “(Müşrikler) kendilerine bilgi geldikten sonra, sadece aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düştüler.” Burada sözü edilenlerin Mekkeli müşrikler olduğu ifade edilse(28) de biz maksadın önceki milletler, yani kitap ehli(29) olduğu kanaatindeyiz. Çünkü önceki âyette önceki milletlere bu noktada gönderme yapılmış ve ilahi öğretilerdeki mesaj birlikteliğine dikkat çekilmişti. Ayrıca bu âyetin sonunda da “kendilerine kitap verilenler” ifadesi kullanılarak bu görüş bir anlamda pekiştirilmiştir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerden önce kendilerine ilahi bilgiler gönderilmiş olan Yahudi ve Hıristiyanlar gibi geçmiş ümmetlerin aralarındaki kıskançlık, çekişme ve inatlaşma nedeniyle tefrikaya düştüklerini haber vermektedir. Son peygamberin Araplardan gelmesi bir anlamda onu kıskanmalarına sebep olarak ifade edilmektedir.(30)

Oysa bir önceki âyette de dile getirildiği üzere, hepsine hitaben “dinde ihtilafa, yani tefrikaya düşmemeleri gerektiği” tenbih edilmişti. Onlar kendilerine bilgi gelinceye kadar bütünlüklerini bozmamışlardı; yani Yüce Allah’ın tek bir ilah olduğu ve peygamberlerin tümünün tebliğ ettiği öğretilerin temelde aynı olduğu bilgisi kendilerine gelince bu defa tefrikaya düşmüşlerdi.(31)

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/213, Âl-i İmrân 3/19, Yûnus 10/93 ve Câsiye 45/17 gibi âyetlerde de benzer mesajlar yer almakta, aralarındaki kıskançlık nedeniyle kendilerine bilgi geldikten sonra ihtilafa düştükleri bildirilmektedir. Bu mesajın bir benzeri Beyyine 98/4’te şu şekilde ifade edilmektedir: “Kitap verilenler ancak o açık delil (Peygamber) kendilerine geldikten sonra ayrılığa düştüler.”

Anlaşılıyor ki bu ümmetler kendi sapkın anlayışları içerisinde varlıklarını sürdürmektelerken peygamber öğretileri onlara ulaşınca bir anlamda vahyin ölçüsü gündeme gelmiş ve aralarında esasında var olan, ancak ortaya çıkartılmayan derin ihtilaf ve tefrika gün yüzüne çıkmıştı. Âyette geçen بَغْيًا بَيْنَهُمْ “Aralarındaki kıskançlık” ifadesi Bakara 2/90, 213, Âl-i İmrân 3/19 ve Câsiye 45/17 gibi âyetlerde dile getirilmekte ve hem inkarın, hem de tefrika ve ihtilafın sebebi olarak sunulmaktadır.

Bu noktada hatırlanması gereken mesajlar bağlamında Mü’minûn 23/52-53. âyetleri mealen aktarmakta yarar vardır: “Hakikaten bu (bütün peygamberler ve onlara iman edenler) bir tek ümmet olarak sizin ümmetinizdir. Ben de sizin Rabbinizim. Öyle ise bana karşı muttaki (duyarlı) olun. Ne var ki insanlar kendi aralarında işlerini parça parça edip kitaplara ayrıldılar. Her gurup kendilerinde bulunan (fikir ve davranış) ile sevinip böbürlenmektedirler.” Bu mesajın bir benzeri Enbiyâ’ 21/92-93’te de zikredilmektedir.

2. وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ “Belirli bir süreye kadar Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı, elbette aralarında hüküm verilirdi.” Yüce Allah’tan geçmiş olan kelime yani hüküm onların cezalandırılmasıyla ilgilidir. Eğer böyle bir prensip veya ilke söz konusu olmasaydı ihtilafa ve tefrikaya düşen önceki milletlerle ilgili olarak hemen azap hükmü verilmiş, öncekilerin ve sonrakilerin hepsi de helak edilmiş olurdu. Buradan anlaşılıyor ki âyetin bu cümlesinden maksat, son ümmetin müşrik inkârcıları sanılsa da esasında bütün zamanların inkârcılarının kast edildiğinde şüphemiz yoktur.

Benzerleri Yûnus 10/19, Hûd 11/110, Tâhâ 20/129, Fussılet 41/45 ve Şûrâ 42/21’de de geçen bu ifade gereği “Yüce Allah’tan bir kelimenin geçmiş olması” azabın mahşere ertelenmesi ve inkârcılara zaman tanınmasıyla ilgili ezeli hüküm verilmesi manasına gelmektedir. Yorumunu ypmakta olduğumuz âyette diğer örneklerinden farklı olarak اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen “belirlenmiş bir süreye kadar” ifadesi yer almakta ve bunun da dünya hayatı olduğu anlaşılmaktadır.

İnsanlara verilen vâde veya azabın uygulanma zamanı ise İbrâhim 14/42 ve Kamer 54/46’da belirtildiği gibi Son Saat’tir; yani Kıyamet günüdür.(32) İnsanlara zaman tanınmasının nedeni içlerinden birilerinin inanabilme ihtimalidir. Eğer inanmazlarsa kendilerine tanınan zamanın onların lehine değil, aleyhine olacağı da Âl-i İmrân 3/178’de hatırlatılmaktadır.

3. وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫رِثُوا الْكِتَابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مُر۪يبٍ “Onlardan sonra kitaba vâris kılınanlar (Mekkeliler) de şüphesiz ki ondan (Kur’an’dan) kuşkulandıran bir şüphe içindedir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında “kendilerine kitap verilenler”den söz ederek bu âyetin başlangıcında kastedilenlerin önceki milletler içerisinde kendilerine kitap verilenler olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah önceki milletlerin ihtilaf ve tefrika durumunu açıklıkla ortaya koyduktan sonra, onların peşinden gelenlerin yani hem Hz. Peygamber döneminde kitap ehlinin izinden gidenlerin, hem de Mekkeli müşriklerin vahye dair derin bir şüphede olduklarını ifade etmektedir.

Yüce Allah İbrâhim 14/9, Hûd 11/62, Fussılet 41/45 ve Şûrâ 42/14’te ifade edildiği üzere, tıpkı önceki helak edilmiş kavimlerin kendi kitaplarından şüphede oldukları gibi Mekkeli müşriklerin de Hz. Peygamber’e indirilen ve onun tebliğ ettiği vahiyden, yani Kur’ân’dan derin şüphede olduklarını haber vermektedir. Nitekim Hûd 11/110 ve Sebe’ 34/54’te de aynı gerçeğe dikkat çekilmektedir.

ııı. Hayata Dair Temel Öğretiler

فَلِذٰلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَآ اُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ وَقُلْ اٰمَنْتُ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنْ كِتَابٍ وَاُمِرْتُ لِاَعْدِلَ بَيْنَكُمْ اَللّٰهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ اَللّٰهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَاِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “İşte onun için sen davet et ve emrolunduğun gibi doğru ol! Onların heveslerine uyma! De ki: Ben Allah’ın indirdiği (her) kitaba inandım ve aranızda adaleti gerçekleştirmekle emrolundum. Allah bizim de Rabbimizdir; sizin de Rabbinizdir. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz de sizedir. Sizinle bizim aramızda delil (getirmeye gerek) yok. Allah hepimizi bir araya toplayacaktır; dönüş de yalnızca O’nadır.”

Âyettekiفَلِذٰلِكَ fe lizâlike ifadesi “bundan dolayı”; فَادْعُ fed‘u emri “davet et”; وَاسْتَقِمْ ve’stekım emri “ve istikamet sahibi ol”; كَمَآ اُمِرْتَ kemâ ümirte ifadesi “emrolunduğu gibi”;وَلَا تَتَّبِعْ ve lâ tettebi‘ emri “ve sakın uyma”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum ifadesi “onların arzularına, heveslerine”; وَقُلْ ve kul emri “de ki”; اٰمَنْتُ âmentü fiili “iman ettim, güvendim”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiğine, indirdiği şeye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; مِنْ كِتَابٍ min kitâbin ifadesi “herhangi bir kitaba, vahiyle ilgili olarak”; وَاُمِرْتُ ve ümirtü edilgen fiili “ve bana emredilmiştir”; لِاَعْدِلَ li a‘dile fiili “adaletli olmam için”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَبُّنَا rabbünâ tamlaması “bizim Rabbimiz(dir)”; وَرَبُّكُمْ ve rabbuküm tamlaması “ve sizin de Rabbinizdir”; لَنَآ lenâ ifadesi “bize aittir, bizimdir”; اَعْمَالُنَا a‘mâlüna tamlaması “bizim işlerimiz”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve sizin içindir, size aittir”; اَعْمَالُكُمْ a‘mâlüküm tamlaması “sizin işleriniz”; لَا حُجَّةَ lâ huccete ifadesi “delil getirmeye gerek yok, tartışma yok”; بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ beynenâ ve beyneküm ifadesi “bizimle sizin aranızda”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَجْمَعُ yecme‘u fiili “bir araya toplayacaktır”; بَيْنَنَا beynâna ifadesi “hepimizin arasını, hepimizi”;وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece ve sadece O’nadır”; الْمَص۪ير el-masîru kelimesi ise “dönüş” demektir.

Burada hayatı inşa eden Kur’ân mesajının en temel ilkelerinden bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1.فَلِذٰلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَآ اُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ “İşte onun için sen davet et ve emrolunduğun gibi doğru ol! Onların heveslerine uyma!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e ve elbette onun şahsında bütünüyle ümmete hitap etmekte, çeşitli buyruklar ve prensipler dile getirmektedir. Âyetin ilk kısmında konuyla ilgili üç noktaya değinilmektedir.

a) فَلِذٰلِكَ فَادْعُ “İşte onun için sen (tevhide) dâvet et!” Bu çerçevede “ilk” emir “tebliğ”le, yani davetle ilişkilendirilmektedir. Davetin yani çağrının, inançta ve davranışta tefrikaya düşen önceki milletlerin davranışının aksine öncelikli olarak Hakk’a, tevhide olması gerektiği beyan edilmektedir.

Âyette emredilen şey için فَادْعُ fed‘u “davet et” kelimesi kullanılmakta, dini tebliğde zorlamanın ve dayatmanın olmaması gerektiği ortaya konulmaktadır. Bu davette bütün insanların muhatap alınması gerektiği de anlaşılmaktadır. Davetin kime ve nasıl yapılması gerektiği konusunu Fussılet 41/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

b) وَاسْتَقِمْ كَمَآ اُمِرْتَ “Emrolunduğun gibi dosdoğru ol!” Âyette zikredilen “ikinci” buyruk “istikamet sahibi olmak”la ilişkilendirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Hûd 11/112’de de açıkladığımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “O halde seninle beraber tevbe edenlerle birlikte emrolunduğun gibi dosdoğru ol! Aşırı da gitmeyin!”

Benzer bir emir çoğul kalıpta Fussılet 41/6’da da yer almaktadır. Buradan anlaşılıyor ki istikamet sahibi olmak bütün müminlere yönelik bir emirdir. Cinn 72/16 ve Tekvîr 81/28’de de bu konuya değinilmektedir. Bu arada aynı emir Yûnus 10/89’da Hz. Musa’ya ve Hz. Hârûn’a da yönlendirilmektedir.

Esasında bu emir dinin özü ve özeti olarak da anlaşılabilir. Çünkü dinin amacı, istikameti düzgün insanlar yetiştirmektir. Bu amaçla vahiy Hz. Peygamber’in örnekliğinde insanlarla buluşturulmuştur. İstikamet sahibi olmak, “tevhid ve itaat üzere olmak”(33) veya “Kur’ân’a uymak”tır.(34)

İbn Abbâs’ın nakline göre Kur’ân’ın tamamında Hz. Peygamber’e bu âyetten daha zor ve meşakkatli gelen başka bir âyetin indirilmediği ifade edilmiştir. Yüce Allah istikamet sahibi olanlarla ilgili olarak Fussılet 41/30-33’te de oldukça açıklayıcı bilgiler vermektedir. Benzer bir ifade Ahkâf 46/13’te de yer almaktadır.

c) وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَهُمْ “Onların heveslerine uyma!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde “üçüncü” olarak kitap ehlinden olan inkarcıların ve Mekkeli müşriklerin arzularına uymamasını Hz. Peygamber’e ve onun şahsında herkese emretmektedir. Çünkü inkarcıların heva ve hevesleri hakka ve hakikate açıkça aykırılık içerdiği için onlara tabi olunmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(35) geçen اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması, puta tapan müşrik inkârcıların “heva ve hevesleri, boş arzu ve beklentileri, geçici doyumları, bencil ve keyfi yargıları” manalarında yorumlanabilir. İşte bu noktada bu türden hevâ ve heveslerine kapılanlara tâbi olmamak gerektiğine dikkat çekilmekte, aksi takdirde sonucun hüsran olacağı değişik âyetlerde(36) dile getirilmektedir. Burada sözü edilen durum dolaylı olarak Kalem 68/8-15’te zikredilen uyarılarla da birlikte yorumlanabilir.

2. وَقُلْ اٰمَنْتُ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنْ كِتَابٍ وَاُمِرْتُ لِاَعْدِلَ بَيْنَكُمْ “De ki: Ben Allah’ın indirdiği (her) kitaba inandım ve aranızda adaleti gerçekleştirmekle emrolundum.” Âyetin bu bölümünde iki emir dikkatlere sunulmaktadır.

a)وَقُلْ اٰمَنْتُ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنْ كِتَابٍ “De ki: Ben Allah’ın indirdiği (her) kitaba inandım.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik dile getirdiği prensipleri bağlamında “dördüncü” olarak “indirdiği her kitaba iman ettiğini söylemesi”ni emretmektedir. İnanç esasları arasında yer alan en önemli hususlardan bir tanesi de Yüce Allah’ın indirdiği bütün ilahi prensiplere yani bütün vahiylere iman etmektir. İşte bu cümlede dile getirilen husus, hem bütün ilahi kitaplara iman etmeyi hem de indirilen kitabın her bir ilkesini benimsemeyi içermektedir.

Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de ifade edildiği üzere “kitabın bir kısmına inanıp bir kısmını inkar etmek tam anlamıyla küfür olarak tarif edilmekte”dir. İman esaslarının sayıldığı veya bu konunun ele alındığı âyetlerde bu noktada dikkat çekilen hususlardan birisi de “bütün kitaplara, yani Yüce Allah tarafından indirilmiş olan bütün vahiylere iman etmek” şeklinde beyan edilmektedir.(37)

b) وَاُمِرْتُ لِاَعْدِلَ بَيْنَكُمْ “Aranızda adaleti gerçekleştirmekle emrolundum.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen “beşinci” emir, Hz. Peygamber’in insanlar arasında adaletli davranması gerektiğidir. Yüce Allah Nahl 16/90’da şöyle buyurmaktadır: “Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder; çirkin işleri, fenalığı ve azgınlığı da yasaklar. O, (gerçekleri) hatırlayasınız diye size öğüt veriyor.”

Âyette geçen اَعْدِلَ a‘dile fiili ‘a-d-l kökünden türetilmiştir. Bu kökten gelen kelimeler “dengeli yapmak”,(38) “adaletli davranmak”,(39) “adalet”(40) “sözde/konuşmada adalet”,(41) “kararda adalet”,(42) “doğru şâhitlik”,(43) “ekonomik ilişkilerde adalet”,(44) “fidye vermek”,(45) “fidye”(46) ve “şirk koşmak”(47) manalarında kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen mesajla uyumlu olarak Nisâ’ 4/135 ve Mâide 5/8’de oldukça açık uyarılar yer almakta, hatta Mümtehıne 60/8’de de benzer bir mesaja yer verilmektedir. Konuyu Nahl 16/90’da ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Tebliğde muhataplara adil davranmak gerektiği gibi yönetimde de adaletten ayrılmamak gerekmektedir. Çünkü devletin dini adalettir.

3. اَللّٰهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ “Allah bizim de Rabbimizdir; sizin de Rabbinizdir. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz de sizedir. Sizinle bizim aramızda delil (getirmeye gerek) yok.” Âyetin bu bölümünde üç noktaya değinilmektedir:

a)اَللّٰهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ “Allah bizim de Rabbimizdir; sizin de Rabbinizdir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarına ilan etmesini istediği hususlar bağlamında aynı ilaha inandıklarını söylemesini ondan istemektedir. Bu ifade ‘Ankebût 29/46’da geçen “Bizim ilahımız da sizin ilahınız da birdir” beyanıyla örtüşmektedir.

b)لَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ “Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz de sizedir.” Âyette yer alan bu ifade sorumlulukların şahsiliğini gösteren çok önemli bir ifadedir. Bununla benzer mesaj içeren çeşitli âyetler Kur’ân’da vardır. Bu bağlamda Yûnus 10/41’de de açıkladığımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “Onlar seni yalanlarlarsa de ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız; ben de sizin yaptığınızdan uzağım.”

Bu ifadenin bir benzeri Hz. Peygamber’e hitaben Şu‘arâ’ 26/216’da şöyle geçmektedir: “Eğer sana isyan ederlerse onlara de ki: Ben sizin yaptıklarınızdan uzağım.” Bu konuda Sebe’ 34/25’te şöyle geçmektedir: “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.”

Rabbimiz bu tür inkârcılara karşı Hz. Peygamber’in “Benim imanım, işim, amelim, itaatim banadır; sizinkiler de size” demesini emretmektedir. Bu ifadenin kapsamında elbette “bu tercihimizin karşılığını dünyada da mahşerde de göreceğiz” kısmı da vardır. Daha geniş bir bakış açısıyla söylemek gerekirse bu cümle Kâfirûn 109/6’da geçtiği gibi “Sizin dininiz size, benimki de bana” anlamına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/55’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.” Kitap ehlinden olup Hz. Peygamber’e tâbi olanlar kendilerine sataşıldığında muhataplarına aynı şekilde sataşarak cevap vermemekte, “Sizin işlerinizi size, bizimkiler de bize” diyerek onlara bulaşmamaya çalışırlardı.

Söylemek istedikleri şuydu: Biz sahip olduğumuz şeylerle mutluyuz, onlardan ve onlarla olmaktan razıyız; siz de sizinkilerden memnunsunuz.(48) Bu ifade “Sizin dininiz size, bizimki de bize” şeklinde de yorumlanabilir.

c) لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ “Sizinle bizim aramızda delil (getirmeye gerek) yok (aramızda tartışılabilecek bir konu yoktur).” Âyetin bu bölümünde yer alan bu cümle, farklı inançlardan olan insanlarla tartışmaya, çekişmeye, kavga ve nizaya girmeye gerek olmadığı manasını içermektedir.(49)

Burada “aramızda başkaca delil getirmemize, munakaşaya gerek yoktur; her şey ortada” şeklinde bir anlam ihtimali de söz konusu edilmektedir.(50) Yüce Allah Nahl 16/125 ve ‘Ankebût 29/46’da kitap ehliyle ve diğer muhataplarla en güzel şekilde tartışılması gerektiğini, nihayetinde herkesin sorumluluğunun kendisine olacağını beyan etmektedir.

4. اَللّٰهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَاِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “Allah hepimizi bir araya toplayacaktır; dönüş de yalnızca O’nadır.” Yüce Allah muhatapların inşa edilmesi noktasında beyanına devam etmekte ve Kıyamet günü insanlar arasındaki tartışmaları sona erdirip aralarını bulacağını, aralarında adaletle hükmedeceğini, çünkü dönüşün sadece ve sadece O’na olacağını ilan etmesini Hz. Peygamber’den istemektedir.(51) Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(52) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

c) İnkârcıların Anlamsız İstekleri

Yüce Allah, sûrenin 16-18. âyetlerinde kendisine icabet edildikten sonra Allah hakkında tartışanların delillerinin bâtıl olduğunu, gazabı ve elem verici azabı hak ettiklerini, buna karşılık olarak Allah’ın Kitâb’ı ve mîzânı bir amaç ile indirdiğini, Son Saat’in ne kadar yakın olduğunu Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilemeyeceğini ifade etmektedir.

Ardından, Son Saat’e inanmayanların onunla ilgili olarak acele ettikleri, inananların ise ondan (dolayı) korktukları ve onun gerçek olduğunu bildikleri beyan edilmekte, sonrasında “İyi bilin ki, Son Saat hakkında tartışanlar uzak (derin) bir sapıklık içindedirler” buyrulmaktadır.

ı. Delillerinin Geçersizliği

وَالَّذ۪ينَ يُحَآجُّونَ فِي اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مَا اسْتُج۪يبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ “Çağrısına (bütün sorularına) cevap verildikten sonra, Allah hakkında tartışmaya girenlerin delilleri Rableri katında boştur. Onlara bir gazap vardır ve onlar için şiddetli bir (de) azap vardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يُحَآجُّونَ vellezîne yuhâccûne ifadesi “tartışan kişiler”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah hakkında”; مِنْ بَعْدِ مَا min ba‘di mâ ifadesi “şundan sonra”; اسْتُج۪يبَ üstücîbe edilgen fiili “cevap verildi(kten)”; لَهُ lehû ifadesi “kendisine olumlu”; حُجَّتُهُمْ huccetühum tamlaması “onların delilleri”; دَاحِضَة dâhıdatün kelimesi “geçersiz(dir)”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim tamlaması “onların Rabbi katında”; وَعَلَيْهِمْ ve ‘aleyhim ifadesi “ve onların aleyhlerinde vardır, olacaktır”; غَضَب ğadabun sözcüğü “gazap, öfke”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “yine onlar için vardır, olacaktır”; عَذَابٌ شَد۪يدٌ ‘azâbun şedîdün tamlaması ise “şiddetli bir azap” demektir.

Burada ilahi daveti kabul edenlere rağmen başkalarının ileri sürdüğü delillerin geçersiz ve bâtıl oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ يُحَآجُّونَ فِي اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مَا اسْتُج۪يبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Çağrısına (bütün sorularına) cevap verildikten sonra, Allah hakkında tartışmaya girenlerin delilleri Rableri katında boştur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönlendirdiği birtakım prensiplerin ardından insanlığa ulaştırdığı temel ilkelere olumlu cevapla icabet edildikten sonra artık art niyetli insanların ileri sürdüğü delillerin Allah katında hiçbir kıymeti olmadığını, hepsinin bâtıl olduğunu haber vermektedir.

Âyette yer alan دَاحِضَة dâhıdah kelimesi farklı kalıplarda Kehf 18/56, Mü’min 40/5 ve Sâffât 37/141’de de geçmekte ve “gücünü kırmak”, “etkisizleştirmek”, “alt etmeye çalışmak”, “iptal etmek”, “bâtıl”(53) gibi manalar içermektedir. İşte bu anlamı gereği Yüce Allah insanlığa peygamberler aracılığıyla ulaştırdığı hakikatlere aklıselim sahipleri tarafından olumlu cevap verildikten sonra artık geride kalanların ileri sürmeye çalıştıkları delillerin hiçbir hakikati karşılamadığı, etkisiz oldukları, muhatabı etkilemek için aklî, naklî, teorik veya pratik anlamda güçlerinin bulunmadığı, nihayetinde geçersiz oldukları ifade edilmiş olmaktadır.

Âyette kendisine işaret edilen حُجَّة hucceh yani “huccet ve delil”den maksadın, Yahudilerin şu sözleri olduğu ifade edilmektedir: “Sizler ittifak edilen şeyi almanın, ihtilaf edileni almaktan daha evlâ olduğunu söylemiyor musunuz? Bu sebeple Hz. Musa’nın nübüvveti ve Tevrât’ın hak kitap oluşu ittifakla bilinmektedir.

Halbuki Hz. Muhamemmed’in nübüvveti ise sizce üzerinde ittifak edilmiş olan bir husus değildir. Bu nedenle, siz bu âyet hakkındaki sözünüzü “üzerinde ittifak edileni almanın, ona sarılmanın evlâ olduğu” esasına bina ettiğinize göre Yahudiliğe sarılmanın daha avlâ olması gerekir.”(54)

Benzer görüşler başka kaynaklarda yine kitap ehli tarafından “Bizim katabımız daha eski, peygamberimiz daha önce, biz sizden daha hayırlıyız” gibi anlamsız ve sloganik cümleler şeklinde de dile getirilmektedir.(55)

İşte bu delil sanılan çıkışların aslında geçersiz birer duygusal ifade ve slogan olduğu, Yüce Allah katında bâtıl bir beyan olmaktan başka hiçbir hakikat değerini karşılamadığı ifade edilmiş olmaktadır. Çünkü pek çok insan Yüce Allah’ın dini olan İslâm’a girmiş, Hz. Peygamber’in son peygamber olduğunu kabul etmiş ve Kur’ân’ın evrensel çağrısına icabet etmiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajına göre Yüce Allah hak ve hakikatin sloganlarla dile getirilmeyeceğini, dolayısıyla sloganlarla da iptal edilemeyeceğini, Müslümanların sloganlarla değil, hakikatlerle gerçeğin izini sürmeleri gerektiğini ortaya koymaktadır.

2. وَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ “Onlara bir gazap vardır ve onlar için şiddetli bir (de) azap vardır.” Yüce Allah gerçekleri iptal etme girişiminin başarısızlıkla sonuçlanacağını, çünkü bu türden iddiaların sahiplerinin üzerlerine ilahi gazabın geleceğini ve kendilerine şiddetli bir de azabın söz konusu edileceğini ifade etmektedir.

ıı. Son Saat’in Bilinemezliği

اَللّٰهُ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْم۪يزَانَ وَمَا يُدْر۪يكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَر۪يبٌ “Kitabı ve ölçüyü bir amaç ile indiren Allah’tır. Sana bildirecek olan ne olabilir ki belki de o (Son) Saat çok yakındır.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ ellezî enzele ifadesi “indiren(dir), indirmiş olan(dır)”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; وَالْم۪يزَانَ ve’l-mîzâne kelimesi “ve ölçüyü de”; وَمَا يُدْر۪يكَ ve mâ yüdrîke fiili “ve sana bildiren ne olabilir ki”; لَعَلَّ السَّاعَةَ le‘alle’s-sâ‘ate ifadesi “belki de o (Son) Saat”; قَر۪يب karîbun kelimesi ise “yakın(dır)” demektir.

Burada kitap ve ölçünün indiriliş gayesi ile Son Saat’in gerçekleşme zamanını hiç kimsenin bilemeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْم۪يزَانَ “Kitabı ve ölçüyü bir amaç ile indiren Allah’tır.” Yüce Allah başkalarının iptal etmeye çalıştığı hak ve hakikatin ölçüsü olarak el-Kitâbı, yani Kur’ân’ı kendisinin indirdiğini, ayrıca el-mîzân’ı da yani ölçüyü, hakkı, adaleti de bir maksadı gerçekleştirmek için indirdiğini haber vermektedir.

Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi son ilahi mesaj olması bakımından “Kur’ân” ve evrensel manada “bütün ilahi mesajlar”dır. Buradaki الْم۪يزَان el-mîzân sözcüğü ise “denge kanunu, adalet, ölçü” manalarını içermekte,(56) bu şekilde insanoğluyla ilişkili olan inanç, davranış, hukuk, ahlak, âdâb vs. her konuda bir dengenin ve adaletin bulunduğu ifade edilmiş olmaktadır.

Rahmân 55/7-9’da verilen bilgilere göre, bu âlemde kainatın bir ölçüye göre yaratılışından söz edilerek insanların da ölçüyü zedelememeleri gerektiğine, özellikle ticarette eksiklik yapmamalarına dikkat çekilmiş olmaktadır. Kâinatta denge bozulursa bunun faturasının herkesi içerceği ve ağır geleceği herkesin malumudur.

Yüce Allah’ın kitabı ve mîzânı indirmesi aynı zamanda doğru ve yanlışın ölçüsünün ne olduğunu göstermesi demektir. Konuyla ilgili olarak Hadîd 57/25’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun biz peygamberlerimizi açık delillerle gönderdik ve insanların adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde kitabı ve mizanı indirdik.”

İşte bu iki âyeti birlikte düşündüğümüzde kitabın indirilme gerekçesinin adaletin yerine getirilmesi olduğu ortaya çıkmış olmaktadır. Âyette geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesinden maksat ise “hak ile” şeklinde değil de “bir amaç ile, bir maksat için” gibi anlamlar içermekte ve sözü edilen ihsan ve ikramın bir amacının ve anlamının bulunduğu ortaya konulmak istenmektedir.

2. وَمَا يُدْر۪يكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَر۪يبٌ “Sana bildirecek olan ne olabilir ki belki de o (Son) Saat çok yakındır.” Bu cümle hakkında çeşitli açıklamalara ihtiyaç vardır. Önemine binaen konuyla ilgili bilgileri yinelemekte yarar görmekteyiz. Bu cümlenin bir benzer Ahzâb 33/63’te yer almaktadır.

a) Müddessir 74/27’de açıkladığımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke(57) dediği yerlerde Hz. Peygamber’e sorduğu şeylerin cevabını verirken, مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke dediği yerlerde cevabı vermemektedir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke ifadeleri, Ahzâb 33/63 ve Şûrâ 42/17’de Son Saat, kıyâmetin kopma vakti ve ‘Abese 80/3’te ise insanın peygamber bile olsa gaybı bilememesiyle ilgilidir.

İşte, Yüce Allah bildirmediği için O’ndan başka hiçbir varlığın bilemeyeceği konulardan biri de Ahzâb 33/63 ve Şûrâ 42/17’de geçmektedir. Son Saat adı verilen gerçeklik ve ondan sonra yaşanacak olan mahşer âleminin ne zaman gerçekleşeceğini Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmiş olmaktadır.

b) Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat, kıyâmet anı” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(58) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(59) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir.

Kur’ân’da السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, bir sonraki başlıkta ele alacağımız üzere el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

c) Yüce Allah muhtemelen kitap ehlinden bazılarının veya müşriklerin gelip alaycı bir üslupla Hz. Peygamber’e sorduğu Son Saat ve Kıyametle ilgili soruları ve alaycı bir şekilde dile getirdikleri istekleri(60) cevaplamakta, السَّاعَة es-sa‘ah adını verdiği Son Saat’in vaktini onun da bilemeyeceğini, çünkü kim bilir belki de zamanının çok yakın olduğunu ifade etmektedir. Bu cümle ile yakın bir mana içeren Ahzâb 33/63’te şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanlar sana o (Son) Saat’ten soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır. Sana bildiren ne olabilir ki; belki de o (Son) Saat(in gerçekleşmesi) çok yakın olacaktır.”

d) Hz. Peygamber’in kendisine Son Saat’i soran Cebrâîl (as)’a “Kendisine soru sorulan, soruyu sorandan daha bilgili değildir” dediği de çok meşhur bir haber olarak eserlerimizde mevcuttur.(61) İşte Kur’ân-Sünnet bütünlüğünün en önemli delillerinden birisi de bu hadis-i şeriftir. Son Saat’in vaktinin bilinememesi insanların daima dikkatli ve hazır olmalarını sağlamaya yöneliktir. Dahası korkunç bir felaketin vaktinin bilinmesi hayatın anlamını da yitireceği ve tehlikeli bir travmaya sebep olacağı için Yüce Allah onun vaktini gizli tutmuştur.

Hz. Ayşe’den gelen bir rivayete göre, Rasûlüllâh (as) kıyâmet konusunda çok düşünür, bu konuyu merak eder ve kıyâmetle ilgili konuşurmuş. Çünkü çevresindekiler onu bu noktada sorularıyla meşgul ederlermiş; o da bu konuda çok düşünürmüş. Hz. Peygamber’in iki parmağını yan yana getirerek “Ben ve Son Saat yan yana iki parmak gibiyiz”(62) buyurmasındaki mana da budur.

Nâzi‘ât 79/43. âyet ilgili bağlamda, konunun muhatabının Hz. Peygamber olmadığını beyan etmek üzere indirilmiştir.(63) Nâzi‘ât 79/42-44’te de daha pek çok âyette de belirtildiği üzere, Son Saat’in nihâî bilgisi sadece Yüce Allah’a aittir ve O bunu yaratıklarından hiç kimseye bildirmemiştir. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da en doğruyu sadece kendisi bilmektedir.

e) Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Son Saat’in bilgisi sadece Allah’ın katındadır.” Yüce Allah Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında olduğunu vurgulamaktadır. Burada عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlamasından önce geldiği için cümleye vurgu manası katmakta ve Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Son Saat’in melekler ve Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinemeyeceği konusunda Kur’ân’da yer alan bütün âyetleri ve konunun detaylı bir şekilde incelemesini Nâzi‘ât 79/42-44’te yapacağımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Son Saat’in bilgisi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır ve O’nun bilgisini Rabbimiz hiç kimseyle paylaşmamıştır. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede “Sana bildiren ne olabilir ki; kim bilir belki de o (Son) Saat çok yakındır” buyurmaktadır.

ııı. İnkacıların Eceleciliği ve Müminlerin Durumu

يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَيَعْلَمُونَ اَنَّهَا الْحَقُّ اَلَآ اِنَّ الَّذ۪ينَ يُمَارُونَ فِي السَّاعَةِ لَف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ “Ona (Son Saat’e) inanmayanlar, onunla ilgili olarak acele ederler. İnananlar ise ondan korkar ve onun gerçek olduğunu bilirler. Dikkat edin! O (Son) Saat hakkında tartışanlar, uzak bir sapkınlık içindedir.”

Âyetteki يَسْتَعْجِلُ yesta‘cilü fiili “acele etmektedir”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla ilgili olarak”; الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ellezîne lâ yü’minûne ifadesi “iman etmeyenler”; بِهَا bihâ ifadesi “ona”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş kişilere gelince”; مُشْفِقُونَ müşfikûne kelimesi “korkanlar(dır)”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَيَعْلَمُونَ ve ya‘lemûne fiili “ve onlar bilmektedirler”; اَنَّهَا ellehâ ifadesi “muhakkak ki o”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “hak(tır), gerçek(tir)”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, iyi bilin ki”; اِنَّ الَّذ۪ينَ يُمَارُونَ innellezîne yümârûne ifadesi “muhakkak ki tartışanlar”; فِي السَّاعَةِ fi’s-sâ‘ati ifadesi “o (Son) Saat hakkında”; لَف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ lefî dalâlin ba‘îdin tamlaması ise “elbette uzak bir sapkınlıkta(dırlar)” demektir.

Burada Son Saat’le ilgili olarak inkârcıların ve müminlerin durumu gündeme getirilmektedir.

1.يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِهَا “Ona (Son Saat’e) inanmayanlar, onunla ilgili olarak acele ederler.” Yüce Allah Son Saat’in Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinemeyeceğini, çünkü vaktinin belki de çok yakın olduğunu beyan ettikten sonra, inkârcıların onunla ilgili olarak alay ederek acelecilik yaptıklarını, çünkü ona inanmadıklarını, Son Saat’in, kıyametin ve mahşerin yaşanmayacağını düşündüklerini ortaya koymak istemektedir. Âyetin inkârcı ve alaycı müşriklerle ilgili olarak indirildiği anlaşılmaktadır.(64)

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/50’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hiç düşündünüz mü O’nun (Allah’ın) azabı size geceleyin veya gündüzün gelirse (ne yaparsınız?). Suçlular bunun hangisini istemekte acele ediyorlar!” Benzer şekilde Şu‘arâ’ 26/203-204’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Azabı gördüklerinde) ‘bize süre tanınır mı?’ diyeceklerdir. (Allah da cevaben), ‘Azabımızı çarçabuk getirmemizi istiyor (değil miydi) bunlar?’ (buyuracaktır).”

Yüce Allah burada inkârcıların mahşerde azabı gördüklerinde kendilerine zaman tanınması noktasında bir talep ortaya koyacaklarını haber vermektedir. Sâffât 37/176’da da geçen “Azabımızı çarçabuk getirmemizi mi istiyorlar?” ifadesi ise müşriklerin azaptaki aceleciliklerini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da altı kez(65) geçen “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır. Bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(66) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Sâd 38/16’da müşriklerin “Ey Rabbimiz, bize azaptan payımızı hemen ver” şeklindeki sözleri de aynı alaycılığın değişik bir ifadesidir.

Meryem 19/84’te de açıkladığımız üzere, Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır.

Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir.

2. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَيَعْلَمُونَ اَنَّهَا الْحَقُّ “İnananlar ise ondan korkar ve onun gerçek olduğunu bilirler.” Yüce Allah müminlerin Son Saat’ten ve sonrasında yaşanacak olanlardan dolayı korktuklarını beyan etmektedir.

Kur’ân’da sekiz kez(67) geçen مُشْفِقُون muşfikû(î)ne kelimesi “korkudan titreyenler” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa geceleyin secde ederek ve kıyamda durarak ibadet eden, ahiretten çekinen ve Rabbinin rahmetini dileyen kimse (o inkârcı gibi) midir?”

Benzer içerikte olmak üzere, mahşerde cennet ödülleriyle buluşturulacağı müjdelenenlerin özelliklerinden söz eden İnsân 76/7’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(Allah’ın has kulları,) verdikleri sözü yerine getirirler ve şerri/şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarlar.”

Yüce Allah müminlerin Son Saat, Kıyamet, mahşer vs. ile ilgili olarak onların korktuklarını, adeta tir tir titrediklerini ifade ettikten sonra aynı şekilde müminlerin bu konuda verilen bilgilerin gerçek olduğunu bildiklerini de haber vermektedir. Son Saat’in gerçek olduğunu bilmek, mahşerde hesap vereceğine inanmak ve o hesabın çok ağır olacağının farkına varmak demektir. İman eden duyarlı müminlerin aksine, hakikatlere iman etmeyenlerin durumu ise sonraki cümlede şu şekilde ele alınmaktadır:

3. اَلَآ اِنَّ الَّذ۪ينَ يُمَارُونَ فِي السَّاعَةِ لَف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ “Dikkat edin! O (Son) Saat hakkında tartışanlar, uzak bir sapkınlık içindedir.” Yüce Allah müminlerin tir tir titredikleri Son Saat ve sonrasıyla ilgili olarak bu defa inkarcı ve alaycı insanların gereksiz ve yersiz bir şekilde tartıştıklarını, bu nedenle de uzak bir sapkınlık ve şaşkınlık içinde olduklarını bildirmektedir.

Âyette geçen يُمَارُونَ yümârûne fiili “tartışmak”, “ileri geri konuşmak”, “mücadeleye dalmak”, “şüphe uyandırmak”, “şüphe yaymak” gibi anlamlar içermektedir.(68) İşte Yüce Allah Son Saat ve sonrası hakkında bu türden bir şaşkınlık ve tartışmacılık içerisinde bulunanların uzak bir sapıklık içinde olduklarını bildirmektedir.

Dipnotlar

1 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13. 2 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 85; Hûd 11/56, 88; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 3 - Hûd 11/88; Ra‘d 13/27; Rûm 30/31, 32; Lokmân 31/15; Sâd 38/24, 34; Zümer 39/17, 54; Mü’min 40/13; Şûrâ 42/10, 13.
- Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Hûd 11/88 Ra‘d 13/27 Rûm 30/31 Rûm 30/32 Lokmân 31/15 Sâd 38/24 Sâd 38/34 Zümer 39/17 Zümer 39/54 Mü'min 40/13 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/13
4 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 5 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11.
- En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
6 - En‘âm 6/102; Ra‘d 13/16; Zümer 39/62. 7 - Mâide 5/17, 18; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Nebe’ 78/37.
- En‘âm 6/102 Ra‘d 13/16 Zümer 39/62 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Nebe' 78/37
8 - Rûm 30/30; Müzzemmil 73/18; İnfitâr 82/1. 9 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; Yûsuf 12/101; İbrâhîm 14/10; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Fâtır 35/1; Yâsîn 36/22; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11; Zuhruf 43/27. 10 - Meryem 19/90; Şûrâ 42/5; Mülk 67/3. 11 - Semerkandî, age., III, 98; Zemahşerî, age., III, 577.
- Rûm 30/30 Müzzemmil 73/18 İnfitâr 82/1 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Fâtır 35/1 Yâsîn 36/22 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 Zuhruf 43/27 Meryem 19/90 Şûrâ 42/5 Mülk 67/3
12 - Semerkandî, age., III, 238. 13 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
- Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
14 - Semerkandî, age., III, 193, 239; Taberî, age., XXIV, 23; Zemahşerî, age., IV, 135. 15 - Semerkandî, age., III, 193; Taberî, age., XXIV, 23; Zemahşerî, age., IV, 135.
16 - Semerkandî, age., III, 190; Taberî, age., XXIV, 13. 17 - Râzî, age., XXVII, 154.
18 - Taberî, age., XXIV, 13.
19 - Şûrâ 42/13. 20 - Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/52; A‘râf 7/126.
- Şûrâ 42/13 Âl-i İmrân 3/52 A‘râf 7/126
21 - Buhârî, Enbiyâ’, 48; Müslim, Fedâil, 146; Ebû Dâvûd, Sünneh, 14.
22 - Semerkandî, age., II, 504; Taberî, age., XVIII, 29.
23 - Yazır, age., V, 464.
24 - En‘âm 6/35; Yûnus 10/71; Kehf 18/5; Mü’min 40/35; Şûrâ 42/13; Saff 61/3.
- En‘âm 6/35 Yûnus 10/71 Kehf 18/5 Mü'min 40/35 Şûrâ 42/13 Saff 61/3
25 - Bakara 2/105; En‘âm 6/124.
- Bakara 2/105 En‘âm 6/124
26 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
- Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
27 - En‘âm 6/35, 149.
- En‘âm 6/35 En‘âm 6/149
28 - Semerkandî, age., III, 239; Taberî, age., XXV, 16. 29 - Zemahşerî, age., IV, 210. 30 - Semerkandî, age., III, 239.
31 - Esed, age., s. 986’da 15. not.
32 - Taberî, age., XXV, 16; Zemahşerî, age., IV, 210.
33 - Semerkandî, age., II, 179. 34 - Taberî, age., XII, 126.
35 - Bakara 120, 145; Mâide 5/48, 49; En‘âm 6/119; Ra‘d 13/37; Mü’minûn 23/71; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Şûrâ 42/15; Muhammed 47/14, 16; Kamer 54/3. 36 - Bakara 120, 145; Mâide 5/49; Ra‘d 13/37; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Muhammed 47/14, 16.
- Mâide 5/48 Mâide 5/49 En‘âm 6/119 Ra‘d 13/37 Mü'minûn 23/71 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Şûrâ 42/15 Muhammed 47/14 Muhammed 47/16 Kamer 54/3 Mâide 5/49 Ra‘d 13/37 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Muhammed 47/14 Muhammed 47/16
37 - Bakara 2/4, 285; Nisâ’ 4/136; Kasas 28/52-53; ‘Ankebût 29/46.
- Bakara 2/4 Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Kasas 28/53 ‘Ankebût 29/46
38 - İnfitâr 82/7. 39 - Nisâ’ 4/3, 129, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/152; A‘râf 7/159, 181; Şûrâ 42/15. 40 - Bakara 2/282; Nisâ’ 4/58; Mâide 5/95, 106; En‘âm 6/115; Nahl 16/76, 90; Hucürât 49/9; Talâk 65/2. 41 - En‘âm 6/115, 152. 42 - Nisâ’ 4/58. 43 - Nisâ’ 4/135; Mâide 5/8, 106. 44 - Bakara 2/282. 45 - En‘âm 6/70. 46 - Bakara 2/48, 123; En‘âm 6/70. 47 - En‘âm 6/1, 150; Neml 27/60.
- İnfitâr 82/7 Nisâ 4/3 Nisâ 4/129 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/152 A‘râf 7/159 A‘râf 7/181 Şûrâ 42/15 Bakara 2/282 Nisâ 4/58 Mâide 5/95 Mâide 5/106 En‘âm 6/115 Nahl 16/76 Nahl 16/90 Hucurât 49/9 Talâk 65/2 En‘âm 6/115 En‘âm 6/152 Nisâ 4/58 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/106 Bakara 2/282 En‘âm 6/70 Bakara 2/48 Bakara 2/123 En‘âm 6/70 En‘âm 6/1 En‘âm 6/150 Neml 27/60
48 - Taberî, age., XX, 91. 49 - Semerkandî, age., III, 240; Taberî, age., XXV, 18; Zemahşerî, age., IV, 210. 50 - Yazır, age., VII, 18.
51 - Taberî, age., XXV, 18; Zemahşerî, age., IV, 210. 52 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
- Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
53 - Semerkandî, age., III, 198, 240; Taberî, age., XXV, 19; Zemahşerî, age., IV, 211.
54 - Râzî, age., XXVII, 159. 55 - Semerkandî, age., III, 240; Taberî, age., XXV, 19; Zemahşerî, age., IV, 211.
56 - Semerkandî, age., III, 241; Taberî, age., XXV, 20; Zemahşerî, age., IV, 211.
57 - Rabb’ca anlamları olduğunu belirttiğimiz kelime veya kavramların mâ edrâke ile geçtiği âyetler için bk. Hâkka 69/3; Müddessir 74/27; Murselât 77/14; İnfitâr 82/17, 18; Mutaffifûn 83/8, 19; Beled 90/12; Kadr 97/2; Kâri‘a 101/3, 10; Hümeze 104/5. Mâ yüdrîke şeklindeki ifadeler için de bk. Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; ‘Abese 80/3.
- Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/8 Mutaffifîn 83/19 Beled 90/12 Kadir 97/2 Kâri‘a 101/3 Kâri‘a 101/10 Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3
58 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 59 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/3; Ahkâf 46/35.
- En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/3 Ahkâf 46/35
60 - Semerkandî, age., III, 241. 61 - Buhârî, İmân, 37; Müslim, İmân, 1.
62 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132, 135; Cum‘a, 43; İbn Mâce, Mukaddime, 7; Fiten, 25; Dârimî, Rikâk, 46; Ahmed b. Hanbel, IV, 309; V, 92, 103, 108. 63 - Rivayet için bk. Semerkandî, age., III, 545; Taberî, age., XXX, 49; Zemahşerî, age., IV, 685.
64 - Semerkandî, age., III, 241; Taberî, age., XXV, 20.
65 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 66 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
- Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
67 - Kehf 18/49; Enbiyâ’ 21/28, 49; Mü’minûn 23/57; Şûrâ 42/18, 22; Tûr 52/26; Me‘âric 70/27.
- Kehf 18/49 Enbiyâ 21/28 Enbiyâ 21/49 Mü'minûn 23/57 Şûrâ 42/18 Şûrâ 42/22 Tûr 52/26 Me‘âric 70/27
68 - Semerkandî, age., III, 241; Taberî, age., XXV, 20.

Sure veya Ayet Seçiniz

Git