A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, Hz. Mûsâ’nın Firavunla ilişkisini ve kavmiyle diyaloglarını beyan ettikten sonra, sûrenin 130-141. âyetlerinde İsrailoğullarına yönelik uyguladığı imtihanları, sonrasında İsrailoğullarına nimetlerini, onların nankörlüklerini ve nihayet kendilerini sıkıntılardan kurtardığı nimetini hatırlatmaktadır.

a) İsrailoğullarına Yönelik İmtihanlar

Yüce Allah, sûrenin 130-132. âyetlerinde Firavun taraftarlarına kıtlık uyguladığını, iyiliklerle karşılaştıklarında bunu kendilerinden bilip sıkıntıyla karşılaşınca sorumluluğu Hz. Mûsâ’ya ve müminlere attıklarını, gelebilecek hiçbir delile inanmayacaklarını şöyle ifade ettiklerini bildirmektedir: “Bizi büyülemek için her ne delil getirirsen (getir), bizler sana inanacak değiliz.”

ı. Kuraklık ve Kıtlık

وَلَقَدْ اَخَذْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّن۪ينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ “Yemin olsun ki biz de Firavun’un ailesini (destekçilerini gerçeği) hatırlasınlar diye kuraklık ve ürün kıtlığı ile cezalandırmıştık.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَخَذْنَا ve lekad ehaznâ fiili “yemin olsun ki cezalandırmıştık”;اٰلَ فِرْعَوْنَ âle fir‘avne ifadesi “Firavun ailesini”; بِالسِّن۪ينَ bi’s-sinîne kelimesi “kuraklıkla”; وَنَقْصٍ ve naksın sözcüğü “ve kıtlık(la), kısarak”; مِنَ الثَّمَرَاتِ mine’s-semerâti kelimesi “ürünlerden”;لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”;يَذَّكَّرُونَ yezzekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada Firavun taraftarlarının bazı denemelere tabi tutulduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Firavun hanedanını kıtlıkla ve ürünlerini kısarak denediğini beyan etmektedir. Âyette geçen السِّن۪ين es-sinîne kelimesi es-seneh kelimesinin çoğulu olarak “yıllarca” manasına gelmektedir. Ancak ilgili kelimenin burada “kıtlık, açlık, sıkıntı” manasına geldiğini belirtmeliyiz.(1) Bu arada bazı müfessirlerimiz kelimenin iki anlamını da birlikte kullanarak onların yıllarca süren bir kıtlıkla imtihan edildiğini belirtmişlerdir.(2) Râzî’nin beyanına göre السِّن۪ين es-sinîne kelimesinin “kıtlık” manasına kullanıldığı yerlerden birisi de bu âyettir. Nitekim Hz. Peygamber de “Ey Allah’ım, onu onlar üzerine, Yusuf'un kıtlık yılları gibi kıtlık yılları kıl” buyurmuştur.(3)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kullanım, söz konusu kelimenin “kıtlık” manasına alınması gerektiğini göstermektedir. Çünkü kendisinden sonra gelen وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ ve naksın mine’s-semerâti ifadesi السِّن۪ين es-sinîne kelimesine atfedilmekte, dolayısıyla her iki ifade de onların cezalandırılma şeklini göstermektedir. Eğer السِّن۪ين es-sinîne kelimesine “yıllarca” manası verilirse, bu defa sonraki ifadenin başında vâv harfinin bulunması anlamını yitirecek, dahası السِّن۪ين es-sinîne kelimesinin başında bâ/bi harfinin bulunması da anlaşılmaz bir durum meydana getirmiş olacaktır.

Daha önce yorumunu yaptığımız A‘râf 7/94. âyette de belirtildiği gibi, Yüce Allah gönderdiği peygamberlerin ümmetlerini çeşitli sıkıntılarla denediğini beyan etmiş ve genel uygulaması olarak mealen şöyle buyurmuştu: “(Halkı inanmamakta direnen) her şehre bir peygamber gönderdiğimizde (hakka) boyun eğsinler diye onları çeşitli sıkıntı/fakirlik ve darlıkla denmiştik.” İşte bu genel kuralın bir devamı olarak bu defa aynı kural Firavun hanedanına uygulanmıştır. Bu tür sıkıntıların verilme nedeni, insanların hakka boyun eğmesini, dolayısıyla gerçeği hatırlamalarını sağlamaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan cümle bu manayı içermektedir.

“Bir musibet bin nasihatten evlâdır” sözüyle de ortaya konulduğu gibi, bazı insanlar genellikle musibetlerden ders çıkarmakta, nasihatler onların hayatında önemli bir değişiklik meydana getirmemektedir. Bu türden bir uygulama olarak Yüce Allah genel kuralını bunlara da uygulamış, hakikatten ders ve sonuç çıkarmalarını kendilerinden istemiştir. Firavun ve adamları esasında helakin belki de her türlüsünü hak etmiş olmalarına rağmen, Yüce Allah yine de kendilerine zaman tanımış, onları çeşitli şekillerde deneyerek gerçeğe geri dönmelerini istemiştir.

Musibetlerden ders çıkarmak esas olmasına rağmen, Firavun ve adamları bunu yapmamış ve inkârcılıklarında ısrar etmişlerdi. Oysa Hz. Peygamber’in bütün zamanları içeren şu hadisi bu noktada ne kadar önemli bir mesaj içermektedir: “Mümin, bir delikten iki kez ısırılmaz.”(4) Ancak Firavun ve avanesi mümin olmak gibi bir erdemi istemedikleri için, aynı hatayı defalarca yapmaktan geri kalmamışlardı.

ıı. Uğursuzluk İddiaları

فَاِذَا جَآءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هٰذِه۪ وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسٰى وَمَنْ مَعَهُ اَلَآ اِنَّمَا طَآئِرُهُمْ عِنْدَ اللّٰهِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Onlara bir iyilik geldiğinde ‘Bu, sadece bizim hakkımızdır.’ demişlerdi. Kendilerine bir kötülük geldiğinde onu da Musa ve beraberindekiler nedeniyle (gelen) uğursuzluğa bağlarlar(dı). Dikkat edin! Onların uğursuzluğu Allah katında(n)dır fakat çoğu bilmez.”

Âyetteki فَاِذَا جَآءَتْهُمُ fe izâ câethum ifadesi “onlara geldiği zaman”; الْحَسَنَة el-hasenetü sözcüğü “iyilik”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim hakkımızdır”; هٰذِه۪ hâzihî ifadesi “bu”; وَاِنْ تُصِبْهُمْ ve in tüsıbhum ifadesi “ve eğer onlara isabet ederse”; سَيِّئَة seyyietün kelimesi “herhangi bir kötülük”; يَطَّيَّرُوا yettayyerû fiili “uğursuzluk sayarlar”; بِمُوسٰى bimûsâ kelimesi “Mûsâ sebebiyle”; وَمَنْ مَعَهُ ve men me‘ahû ifadesi “ve onunla birlikte olanlar (sebebiyle)”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّمَا طَآئِرُهُمْ innemâ tâiruhum ifadesi “onların uğursuz saydıkları şeyler sadece (şurdadır)”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katındadır”; وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ ve lâkinne ekserahum ifadesi “ancak onların çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmiyorlar” demektir.

Burada Firavun’un taraftarı olan kişilerin nimetlere ve sıkıntılara karşı tutumu ve kendilerine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا جَآءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هٰذِه۪ وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسٰى وَمَنْ مَعَهُ “Onlara bir iyilik geldiğinde ‘Bu, sadece bizim hakkımızdır.’ demişlerdi. Kendilerine bir kötülük geldiğinde onu da Musa ve beraberindekiler nedeniyle (gelen) uğursuzluğa bağlarlar(dı).” Yüce Allah bu cümlelerde İsrailoğullarının nimet ve külfet karşısında nasıl bir tutum sergilediğini beyan etmektedir.

a) فَاِذَا جَآءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هٰذِه۪ “Onlara bir iyilik geldiğinde ‘Bu, sadece bizim hakkımızdır’ demişlerdi.” İbn Abbas âyetteki الْحَسَنَة el-haseneh kelimesini “yeşillik, bolluk, meyveler, sürüler, bol rızık, afiyet ve esenlik içinde bulunmak” şeklinde yorumlamıştır. Firavun taraflarının “Bu, sadece bizim hakkımızdır” sözü, “Biz, âdetimiz olduğu üzere, bol nimete ve bol rızka layık ve müstehakız” anlamındadır. Esasında لَنَا هٰذِه۪ “Bu, sadece bizimdir” vurgulu ifade gereği, verilen nimetleri başkalarıyla paylaşmama ve cimrilik yapma duygusunda oldukları da anlaşılmaktadır.(5)

Demek ki bu kişiler kendilerine sunulan nimetlerin Yüce Allah katından olduğunu itiraf etmek ve karşılığında şükretmek, hatta onu başkalarıyla da paylaşmak yerine, bütün bunların kendi hakları olduğunu söyleyerek bir şükürsüzlük ve bencillik ortaya koymuşlardı.

b) وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسٰى وَمَنْ مَعَهُ “Kendilerine bir fenalık (kıtlık-kuraklık) geldiğinde onu da Mûsâ ve beraberindekiler nedeniyle gelen uğursuzluğa bağlarlar(dı).” Buradaki سَيِّئَة seyyieh kelimesi ile de önceki cümledeki الْحَسَنَة el-haseneh kelimesinin zıddına olarak “kıtlık, darlık, hastalık, sıkıntı ve belalar” kast edilmiş olmalıdır. Firavun’un adamlarına göre başlarına gelen sıkıntıların sebebi Hz. Mûsâ ve onunla birlikte olanların uğursuzluğuydu. Söylemek istedikleri şuydu: “Bütün bu sıkıntılar bize, Mûsâ ve onun kavminin uğursuzluğu sebebiyle isabet etti."

ı. Âyette geçen يَطَّيَّرُوا yettayyerû fiili “uğursuz saymak” demektir. Bu fiil, aslında yetetayyerû şeklindedir. Fiilde yer alan tâ harfi tı harfine idğam edilmiştir;(6) zira bu iki harf birbirine çok yakın mahreçten, bir anlamda aynı yerden, yani dilin ucundan ve (üst) ön dişlerin dibinden çıkarlar. Bu nedenle iki harf birbirine idğam edilmiş ve bu kıraat elde edilmiştir. Aynı durum Bakara 2/72, A‘râf 7/131, Tevbe 9/38, Neml 27/47, 66, Yâsîn 36/18’de de ayrıca Müzzemmil ve Müddessir surelerinin ilk ayetlerinde de söz konusudur.

Bu arada şu hususu da belirtmekte yarar vardır: Örneğini verdiğimiz ayetlerdeki idğamlı okunuş mutlak bir kural değildir. Nitekim Yâsîn 36/18’de geçen ve A‘râf 7/131 ile Neml 27/47’de geçen söz konusu fiillerle aynı anlamı veren tetayyarnâ fiilinde bu işlem uygulanmamış, her harf ilgili kalıba uygun olarak ayrı ayrı metinde zikredilmiştir.

ıı. Önceki cümle “geçmiş zaman” kalıbında getirilmişken, bu cümle “geniş zaman” kalıbında tercih edilmiştir. Bunun muhtemel sebebi, bu şükürsüzlüğün Firavun ve adamlarında sürekli olduğunu göstermek olduğu gibi, sonraki nesillerde devam edecek bir hastalık olduğunun ortaya konulması da olabilir. Nitekim hem Hz. Mûsâ’dan önce yaşayan Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd’un tepkisinde benzer suçlamaları görmekteyiz; hem de esasında bütün peygamberlerin ümmetlerinde bu türden uğursuz saymayı müşahede etmekteyiz. Bu noktada Neml 27/47 ve Yâsîn 36/18. âyetleri hatırlamak gerekmektedir.

Demek ki hakikatin karşısına dikilenler Yüce Allah’ın kendilerini imtihan etmek için uyguladığı işlemleri peygamberlerden ve müminlerden kaynaklanan bir uğursuzluk saymışlar, dolayısıyla onları suçlayıp tehditler savurmuşlardı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de İsrailoğullarının söylediği bundan farklı bir şey değildir.

Eski Araplarda ve muhtemelen çok daha önceki nesillerde de herhangi bir işi yapmadan önce bir kuş uçurulur, sağa uçarsa uğur, sola uçarsa uğursuzluk sayarak ona göre hareket ederlermiş. Hatta kuşların çıkardığı seslere göre de benzer kanaatler ortaya koyarlarmış.(7) Böylece gelecekle ilgili kehanette bulunarak tavır ve davranışlarını bu şekilde dile getirirlermiş. Demek ki İsrailoğulları da benzer bir kanaatten hareket ederek, başlarına gelen bir sıkıntıyı uğursuzluk sayarak sorumluluğunu da Hz. Mûsâ’ya ve beraberindeki müminlere yüklemişlerdi. Bu yanlış kanaatin cevabı âyetin sonunda şu şekilde verilmektedir:

2.اَلَآ اِنَّمَا طَآئِرُهُمْ عِنْدَ اللّٰهِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Dikkat edin! Onların uğursuzluğu Allah katında(n)dır fakat çoğu bilmez.” Yüce Allah Firavun’un adamlarının suçlamalarının yersiz olduğunu beyan ederek, uğursuzluk sebebi saydıkları şeylerin aslında kendi işledikleri günahlar sebebiyle Allah’tan geldiğini, fakat büyük çoğunluğun bunu bilmediğini ifade etmektedir. Benzer cevaplar Neml 27/47’de “Hz. Sâlih’in”, Yâsîn 36/19’da ise “genelde bütün peygamberlerin” dilinden verilmekte, esası ve dayanağı olmayan suçlamaların yersizliği vurgulanmaktadır.

Bilindiği üzere, aslında uğur da uğursuzluk da yoktur; bunların karşılığında nimet ve imkân kadar külfet ve sorumluluk vardır. Hz. Peygamber “uğursuzluk ve baykuş yoktur”(8) buyurarak konuyu net bir ifadeyle ortaya koymuştur. Buna rağmen, Anadolu coğrafyasında şimdilerde bile Hüma kuşunun ve baykuşun uğur ve uğursuzluk sebebi sayılmada kullanılan figürler olduğu bilinmektedir. İşte Rabbimiz bütün zamanların yanlış algısını bu evrensel beyanıyla reddetmekte, insanların başına gelen şeylerin sebebinin aslında kendileri olduğunu, uğur veya uğursuzluk diye bir şeyin olmadığını ortaya koymaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede şöyle bir anlam ihtimali daha vardır. Mısırlıların uğursuzluk saydığı şeyle ilgili olarak Yüce Allah onlara şunu söylemektedir: Sizin uğursuzluk saydığınız şeyler dünyada yaşadığınız birtakım olumsuzluklardan ibaret değildir. Esas uğursuzluk sizi mahşerde bulacak ve korkunç bir akıbeti işte orada yaşayacaksınız.(9) Orada asıl uğursuzluğun ne olduğunu da yaşayarak öğreneceksiniz.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(10)

ııı. Delillere İnanmamaları

وَقَالُوا مَهْمَا تَاْتِنَا بِه۪ مِنْ اٰيَةٍ لِتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِن۪ينَ “(Mısırlılar) şöyle demişlerdi: Bizi büyülemen için her ne ayet (mucize) getirirsen (getir), biz sana asla inanacak değiliz.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; مَهْمَا تَاْتِنَا mehmâ te’tinâ ifadesi “her ne zaman getirirsen”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; مِنْ اٰيَةٍ min âyetin sözcüğü “herhangi bir delili”;لِتَسْحَرَنَا li tesharanâ ifadesi “bizi büyülemen için”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”; فَمَا نَحْنُ fe mâ nahnu ifadesi “biz kesinlikle (şöyle) değiliz”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; بِمُؤْمِن۪ينَ bi mü’minîne ifadesi ise “inananlar” demektir.

Burada Mısırlıların inkârdaki kararlılıkları gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen مَهْمَا mehmâ edatı metâ veya küllemâ yani “ne zaman, her ne zaman” manasına gelmektedir. Hatta başka bazı âlimler bu edatın aslında şart edatı olan mâ ile, beraberindeki zâid bir mâ’dan meydana geldiği kanaatindedirler.(11)

Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın karşısında yer alan Firavun ve adamlarının inkârda ne kadar ısrarcı olduklarını ortaya koymak üzere söyledikleri bir sözü bize aktarmaktadır. Onlar Hz. Mûsâ’nın sunduğu bilgi ve belgelerin aslında bir âyet, bir delil, hakikate dair bir işaret olduğunu bilmelerine rağmen, ona ısrarla “büyü, büyü aracı” demekte ve inanmamakta kararlı olduklarını göstermektelerdi. Onlar sahip oldukları ve yaşadıkları birtakım olaylara uğursuzluk derken, asıl uğursuzluğun bu çeşit bir tutum olduğunu görmezlikten gelmişlerdi.

Âyetin sonunda gelen فَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِن۪ينَ ifadesinde mâ ve bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı, cümleye güçlü bir olumsuzluk anlamı katmakta ve inkârda son derece kararlı olduklarını göstermektedir. Zaten Hz. Mûsâ’nın kendilerine sunduğu her bir âyete “büyülemek için ortaya konulmuş şey” diyerek de aynı olumsuz tutumu sergilemişlerdi. Her bir âyete büyü demek korkunç bir şartlanmışlığın göstergesi olmaktan başka bir şey değildir.

b) Beş Delile Karşı Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 133-136. âyetlerinde İsrailoğullarına çeşitli deliller bağlamında tufan, çekirge, haşere, kurbağa ve kan gibi imtihanlar uyguladığını, onların kibir gösterdiklerini, tepelerine bela her indiğinde “Ey Mûsâ! Sana verdiği söz gereği bizim için Rabbine dua et! Eğer bizden azabı kaldırırsan, mutlaka sana inanacağız ve muhakkak İsrailoğullarını seninle göndereceğiz” diye söz verdiklerini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’a ulaşacakları bir süreye kadar onlardan azabı kaldırınca hemen sözlerinden dönüverdikleri, buna karşılık âyetleri yalanlamaları ve onlara karşı gafil olmaları, âyetleri umursamamaları sebebiyle kendilerinden intikam alındığı ve onların denizde boğulduğu ifade edilmektedir.

ı. Tabiat Güçlerinin Devreye Sokulması

فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ اٰيَاتٍ مُفَصَّلَاتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا مُجْرِم۪ينَ “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı ayetler (mucizeler) olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de kibirlenmeye devam etmişlerdi; zaten onlar suçlu bir toplumdu.”

Âyetteki فَاَرْسَلْنَا fe arselnâ fiili “göndermiştik”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”; الطُّوفَان et-tûfâne sözcüğü “tufan”; وَالْجَرَادَ ve’l-cerâde kelimesi “ve çekirgeler”; وَالْقُمَّلَ ve’l-kummele kelimesi “ve haşereler”;وَالضَّفَادِعَ ve’d-dafâdi‘a sözcüğü “ve kurbağalar”;وَالدَّمَ ve’d-deme kelimesi “ve kan”; اٰيَاتٍ âyâtin kelimesi “deliller olarak”; مُفَصَّلَات mufassalâtin sözcüğü “ayrı ayrı”;فَاسْتَكْبَرُوا festekberû fiili “büyüklük taslamışlardı”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve (şöyle) olmuşlardı”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; مُجْرِم۪ينَ mücrimîne kelimesi ise “suçlular, sürekli suç ve günah işleyenler” demektir.

Burada nankör Mısır kıptilerinin üzerine gönderilen çeşitli belalar ve onların tutumu gündeme getirilmektedir.

1.فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ اٰيَاتٍ مُفَصَّلَاتٍ “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı ayetler (mucizeler) olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik.” Yüce Allah A‘râf sûresinin 130-132. âyetlerinde dile getirdiği hususlar çerçevesinde İsrailoğullarının nankörlüğünü karşılıksız bırakmamış, hak ettikleriyle onları buluşturmuş, beş çeşit imtihanla kendilerini hem denemiş hem de bir anlamda cezalandırmıştır.

a) Âyetin başındaki فَاَرْسَلْنَا fe arselnâ ifadesinin başındaki fâ/fe harfi “bunun üzerine, bunun sonucunda” gibi anlamlar vermektedir. Anlaşılıyor ki burada sayılan beş şey birer imtihan ve azap idi. A‘râf sûresi 130. âyette de ifade edildiği gibi, Yüce Allah Firavun hanedanını ve o toplumu kıtlık ve ürün kısmalarla denemişti. İşte burada sayılanlar da bunun bir devamı niteliğindedir.

b) Yüce Allah İsrailoğullarının üzerine çeşitli sıkıntılar musallat ettiğini beyan etmektedir. Şimdi kısaca bu beş şeyi tanıtmaya çalışalım:

ı. الطُّوفَان et-tûfân “tufan”: Kur’ân’da iki kez geçen bu kelime tıpkı Kalem 68/19’da da yer aldığı üzere, su ve rüzgâr gibi dönerek gelen ve her şeyi/herkesi etkileyen korkunç felaket demektir. Her şeyin çoğu için kullanılırsa da özel olarak “sel ve su baskını, şiddetli yağmur, boğucu sel” manalarına gelmektedir. ‘Ankebût 29/14’de geçtiği gibi, Hz. Nûh’un kavminin helakini sağlayan felakete de bu nedenle “tufan” denmektedir. Bu tufanın bir hafta civarında sürdüğü rivayet edilmektedir; ancak bunun Mısır halkına zararı da dokunmamıştır. Belli ki bu tufan bir imtihan idi; kişileri Hz. Nûh tufanında olduğu gibi herkesi boğan bir azap değildi.

ıı. الْجَرَاد el-cerâd “çekirge”: Bu kelime de Kur’ân’da iki kez geçmektedir. Kamer 54/7’de mahşerdeki diriltilmede insanların etrafa saçılmışlığı anlamında çekirge sürüsü gibi bir hali ifade eden bu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette çok kısa bir sürede bütün yeşillikleri yiyip bitiren, çırılçıplak bırakan “çekirge sürüsü” manasına gelmektedir.

ııı. الْقُمَّل el-kummel “haşare”: Kur’ân’da sadece bu âyette geçen bu kelime “kanatlanmamış çekirge yavrusu, küçük karınca, buğday güvesi, siyah renkli küçük böcekler, kene, pislik böcekleri, pire” kısaca “haşarat” gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu böcek türleri Firavun kavminin hem ürünlerine hem de bedenlerine üşüşen çeşitli küçük haşarelerdir.

ıv. الضَّفَادِع ed-dafâdi‘ “kurbağalar”: Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve ed-dıfda‘ kelimesinin çoğulu olan bu kelime “kurbağalar” manasına gelmektedir. Belli ki İsrailoğullarının ürünlerine ve yaşadıkları bölgeye korkunç bir kurbağa istilası olmuştu; âyette sözü edilen beş felaketten birisi de budur.

v. الدَّم ed-dem “kan”: Kur’ân’da dem/ed-dem(12) veya çoğulu dimâ’/ed-dimâ’(13) şeklinde on kez geçen bu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette İsrailoğullarına verilen sıkıntılardan birisidir. Rivayetlere göre, içtikleri su da dahil olmak üzere Nil nehri kan akarak onlara büyük sıkıntılar yaşatmıştı. Bazı âlimler ise buradaki kanı sularla veya nehirle değil de kişilerin burun kanamasıyla ilişkilendirmişlerdir.(14)

Râzî bu âyetle ilgili etraflı denebilecek bir tefsir yapmış ve şunları dile getirmiştir:

“İbn Abbas şöyle demektedir: İsrailoğulları, Hz. Musa'ya, ‘Rabbin tarafından getirdiğin her delil büyüdür; biz onlara kesinlikle iman edecek değiliz’ dedikleri zaman, Hz. Musa sert bir kimse olduğu için, işte o esnada onlar aleyhine beddua etti. Bunun üzerine Yüce Allah duasını kabul ederek, böylece onların üzerine gece ve gündüzler boyunca devam eden, bir Cumartesinden diğerine kadar devam eden “tufanı” salıverdi. Öyle ki, onlardan hiç kimse, ne bir güneş, ne bir ay görebildi; evlerinden dışarı dahi çıkamadılar.”

“Tam boğulacakları zaman, Firavun’a sığındılar ve ondan, kendilerine yardım etmesini istediler. Bunun üzerine Firavun, Hz. Mûsâ’ya haber yollayarak ‘Bizi bu belâdan kurtar. Mısır tek bir deniz haline geldi. Eğer sen bizi bu belâdan kurtarırsan, biz sana iman ederiz!’ dedi. Bunun üzerine Yüce Allah onlardan yağmuru kesti ve onlara rüzgârları gönderdi. Derken, Mısır toprakları kurudu. Ardından onların bir benzerini asla görmedikleri bitkiler bitti. Bunun üzerine onlar ‘Bizim feryadımıza sebep olan şey, bizim için meğer daha hayırlıymış. Hayır, Allah’a yemin olsun ki, biz sana iman etmeyeceğiz ve İsrailoğullarını da seninle beraber salıvermeyeceğiz’ dediler. Böylece verdikleri sözü bozdular.”

“Daha sonra Yüce Allah onların üzerine ‘çekirgelerini’ salıverdi. Bu çekirgeler, o büyümüş bitkileri yediler. Böylece bu durum da onlara çok zor ve ağır geldi. Öyle ki, o çekirgeler uçtuğu zaman, bulut gibi güneşin önünü kapıyor, yeryüzünde üst üste konulduklarında da belli bir kalınlığa ulaşıyorlardı. Bunun üzerine Mısır ahalisi, yeniden yalvarıp yakarmaya başladı. Böylece Hz. Mûsâ dua etti ve Yüce Allah bir rüzgâr göndererek o çekirgeleri sürükletti. Derken onları denize döktü. Bunun üzerine Mısır halkı, o çekirgelerden arta kalan ot ve ekinlerin kendilerine yeteceğini görünce, ‘Geriye kalan bu şeyler bize yeter. Sana iman etmiyoruz’ dediler.”

“Ardından, Yüce Allah, onlara bir Cumartesiden diğerine kadar, ‘haşerat olan canlıları’ salıverdi. Haşerat, onların topraklarında ne var ne yoksa her şeyi yiyip yeşil namına bir şey bırakmadılar. Bunun üzerine onlar yine, çığlıklar atarak feryat ettiler. Musa Rabbinden, buna son vermesini diledi. Yüce Allah da o yere çok yakıcı bir rüzgâr yolladı. Rüzgâr o haşeratı yaktı ve onları sürükleyerek denize döktü. Ama buna rağmen yine de iman etmediler.”

“Daha sonra Yüce Allah, onların başına “kurbağaları” salıverdi. Bunlar denizden, karanlık geceler gibi çıkıyorlardı ve elbiselerle yiyeceklerin içine giriyorlardı. İsrailoğullarından birisi düşüyor, hemen yanıbaşında kalın bir tabaka kurbağa sürüsü görüyordu. Derken onlar, yine Hz. Musa’nın yardımına sığındılar ve O’nun Rabbine iman ederek, ‘Şayet sen, bizden bu azabı kaldırırsan, sana mutlaka iman ederiz’ dediler. Hz. Musa da Yüce Allah’a dua etti. Daha sonra Yüce Allah kurbağaları öldürdü ve o kurbağalar üzerine yağmuru saldı. Yağmur da onları denize sürükledi. Daha sonra bir kez daha küfür ve fesatlarını ortaya çıkardılar.”

“Ardından bu sefer de Yüce Allah onların üzerine ‘kan’ salıverdi. Böylece onların çayları ve ırmakları kan aktı da, tatlı su bulamaz oldular. Hâlbuki İsrailoğulları tatlı ve güzel su bulabiliyorlardı. Takatleri iyice kesilince, yine yalvarıp yakarmaya başladılar. Firavun ve kavminin ileri gelenleri, bineklerine binerek, İsrailoğullarının nehir ve ırmaklarına doğru yöneldiler. Onlardan birisi nehre elini sokup da elini daldırdığında, eli kana boyanıyordu. Onlar orada yedi gün beklediler ve sadece kan içtiler. Bunun üzerine Firavun ‘Eğer bu azabı bizden ayırıp sıyırırsan, andolsun sana kesinlikle iman edeceğiz. Andolsun, İsrailoğuIlarını da seninle beraber göndereceğiz’ dedi.”(15)

Ebû Hayyân el-Endelûsî’nin de ifade ettiği gibi, bu tür rivayetlerde sözü edilen nitelikler, yaşananların süresi, haklarında detaylar verilmesi, olayların tam olarak nerede ve nasıl gerçekleştiği gibi ayrıntılar İsrâiliyyat denen haberlerdendir.(16) Kur’ân’da verilmeyen detayları âyetlerin anlaşılmasında araya sokuşturmak sadece ve sadece mesajın kaybolmasına ve net olarak anlaşılamamasına neden olmaktadır. “Yüce Allah İsrailoğullarına bu beş şekilde imtihan ve ceza uygulamıştır” demekle yetinmek gerekmektedir; en çıkar yol budur.

Zuhruf 43/49-50’da verilen bilgilerden hareketle, İsrailoğullarının ne kadar nankör oldukları beyan edilmekte, her bir sıkıntının karşısında büyücü dedikleri Hz. Mûsâ’ya hitap ederek, Rabbine dua etmesini ve doğru yola geleceklerini istemişlerdi. Buna karşılık, Yüce Allah kendilerinden azabı veya sıkıntı kaldırıldığı her defasında sözlerinden dönerek vurdumduymaz bir tutum sergilemişlerdi.

c) اٰيَاتٍ مُفَصَّلَاتٍ “Ayrı ayrı deliller olarak”. Burada sözü edilen beş şey için âyât-i müfassalât tamlaması kullanılmaktadır ki bu ifade, “her biri ayrı ayrı birer açık delil” manasına gelmektedir. Bu ifadeyi “peş peşe deliller” manasına yorumlayan alimlerimiz de vardır.(17) Anlaşılıyor ki bu beş uygulama bir anda değil de zaman aralıkları şeklinde, muhtemelen bir sıkıntıdan kurtulmak için verdikleri sözü tutmamalarının sonucunda diğeri gündeme getirilmiş ve yaşananlar uzun bir zaman sürmüştür. Bütün bu ve benzer hatırlatmalar ile Hz. Mûsâ’nın risaletinin gerçekliğine ve Yüce Allah’ın kudretinin erişilmezliğine dair apaçık belgeler olarak sunulmuş, Firavun ve onun izinden gidenlerin sapkınlığına ve akıbetlerinin felaketine dikkat çekilmiştir.

2. فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا مُجْرِم۪ينَ “Yine de kibirlenmeye devam etmişlerdi; zaten onlar suçlu bir toplumdu.” Yüce Allah Firavun’un adamlarının ne kadar dönek ve kadir kıymet bilmez olduklarının gerekçesini işte bu cümlede vermekte, onların hakka ve hakikate karşı kibir gösterdiklerini, çünkü öteden beri suçlu insanlar olduklarını beyan etmektedir. Âyetin sonundaki bu ifade, azgın ve suçtan beslenen toplulukların psikolojisini özetlemekte, kendilerinde korkunç bir kibir bulunduğunu ortaya koymaktadır.

İstikbâr, “büyük olmamasına rağmen kendini büyük sanıp büyüklük taslamak”; mücrimlik ise “suçtan beslenmek, suçla anılmak, günaha ve suça gömülmek, sürekli suç ve günah işlemek” manasına gelmektedir. İşte Firavun’un adamlarının neden bu şekilde dönek davrandıklarının en kestirme cevabı bu iki özellik olarak belirlenmiş olmaktadır. Demek ki kibir içerisinde bulunup sürekli suç ve günah işleyenleri bekleyen akıbet İsrailoğullarının başına gelenlerden çok da farklı olmayacaktır. Duyarlı müminler bu noktada dikkatli davranmalı, onların dünyadaki korkunç akıbetlerine ve mahşerdeki azap ortamlarına düşmemeye çalışmalıdırlar.

Âyetin sonunda zikredilen ve “suçlular”, “suçtan beslenenler”, “sürekli suç ile anılanlar” manasına gelen مُجْرِم۪ين mücrimîne kelimesi hakkında A‘râf 7/40’ta bilgi verdiğimiz için burada herhangi bir detaya girmeyeceğiz.

ıı. Hz. Mûsâ’dan İstekleri

وَلَمَّا وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قَالُوا يَا مُوسَى ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Tepelerine her bela indiğinde, ‘Ey Musa! Sana verdiği söz gereği bizim için Rabbine dua et! Bizden o azabı kaldırırsan, elbette sana inanacak ve elbette İsrailoğulları’nı seninle göndereceğiz.’ demişlerdi.”

Âyettekiوَلَمَّا وَقَعَ ve lemmâ veke‘a fiili “ve vuku bulduğunda, meydana geldiğinde”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”; الرِّجْز er-riczü kelimesi “o bela”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; يَا مُوسَى yâ mûsâ hitabı “ey Mûsâ”;ادْعُ üd‘u isteği “dua et, yalvar”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbine”; بِمَا عَهِدَ bimâ ‘ahide ifadesi “sözün karşılığında, o söz gereği”; عِنْدَكَ ‘ındeke ifadesi “senin yanındaki”;لَئِنْ كَشَفْتَ lein keşefte ifadesi “eğer açarsan, eğer kaldırırsan”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; الرِّجْز er-ricze kelimesi “o belayı, o musibeti”; لَنُؤْمِنَنَّ lenü’minenne ifadesi “muhakkak ki inanacağız”; لَكَ leke ifadesi “sana”; وَلَنُرْسِلَنَّ ve lenürsilenne fiili “ve elbette göndereceğiz”; مَعَكَ me‘ake ifadesi “seninle birlikte”; بَن۪ي اِسْرَآء۪يل benî isrâîle tamlaması ise “İsrâiloğullarını” demektir.

Burada Firavun’un adamlarının Hz. Mûsâ’dan istekleri ve ona verdikleri söz gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قَالُوا يَا مُوسَى ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَكَ “Tepelerine her bela her indiğinde, ‘Ey Mûsâ! Sana verdiği söz gereği bizim için Rabbine dua et’ demişlerdi.” Bu ifadenin bir benzeri Zuhruf 43/49’da şöyle geçmektedir: “(Her defasında şöyle) demişlerdi: ‘Ey büyücü! Sana verdiği söze göre bizim için Rabbine dua et; çünkü biz artık doğru yola gireceğiz.”

Yüce Allah azgınlıkları sebebiyle Firavun’un yandaşlarına الرِّجْز er-ricz yani beş çeşit “bela ve musibet” geldiğinde Hz. Mûsâ’ya müracaat ettiklerini ve Rabbine dua etmelerini istediklerini haber vermektedir. Çeşitli âyetlerde geçen(18) الرِّجْز er-ricz kelimesinin başında belirteç edatı bulunduğu için, bunun herhangi bir bela veya musibet değil, bilinen bir sıkıntı olduğu anlaşılmaktadır ki bu da önceki âyette sayılan beş çeşit bela ve musibet olarak yorumlanmalıdır.

Yüce Allah, onların içinde bulundukları çelişkileri beyan etmektedir. Çünkü onlar, bazen Hz. Musa’yı yalanlıyor, musibetlere uğradıklarında ise, bir ümmetin kendi peygamberine koşup başvurması gibi, hemen O’na başvurup, ondan Rabbine o azabı kaldırması için dua etmesini istiyorlardı. Bu da onların, Hz. Musa’nın, duası kabul edilen bir peygamber olduğuna inandıklarını gösterir. Sonra o bela ve azaplar ortadan kalkınca, A‘râf 7/132. âyette de geçtiği üzere, onlar yine onu yalanlamaya başlayıp, gayesine ancak büyü ile ulaştığını söylüyorlardı. İşte bu görüşlerinde onların açık ve derin bir çelişkiye düştükleri ortaya çıkmaktadır.

Hz. Mûsâ’ya Rabbinin verdiği ahitten kasıt ise “O’nun senin katında olan (sana olan) ahdi sebebiyle” şeklinde olur. Burada sözü edilen ‘ahd yani verilen “söz”, Hz. Musa’ya verilmiş olan nübüvvettir, peygamberliktir.(19) Firavun’un adamları bir taraftan Hz. Mûsâ’nın risaletine inanmamakta, diğer taraftan da ona Rabbinin verdiği ahde, yani söze itibar ederek Yüce Allah’a yalvarmasını ondan istemekte, ayrıca başlarına gelen sıkıntının kaynağında Yüce Allah’ı gördükleri için de Rabbine dua etmesini teklif etmektelerdi. Bu durum Firavun’un adamlarının nasıl bozuk ve çelişkili bir inanç yapısına sahip olduklarını açıkça göstermektedir.

Bu arada ادْعُ لَنَا رَبَّكَ “Bizim için ‘Rabbine’ dua et” diyerek Yüce Allah’ın ‘kendilerinin’ değil de ‘Hz. Mûsâ’nın Rabbi’ olduğunu beyan etmişler, inkârcılıklarını terk etmediklerini ortaya koymuşlardı. Eğer bu azap ve sıkıntılar kaldırılırsa ne yapacaklarını ise devam eden cümlede zikredildiği üzere şöyle dile getirmişlerdi:

2. لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “(İsrailoğulları) ‘Bizden o azabı kaldırırsan, elbette sana inanacak ve elbette İsrailoğulları’nı seninle göndereceğiz.’ (demişlerdi).” Bu ifadenin daha kısaltılmış bir şekli Zuhruf 43/49’da şu şekilde yer almaktadır: “(Her defasında şöyle) demişlerdi: ‘Ey büyücü! Sana verdiği söze göre bizim için Rabbine dua et; çünkü biz artık doğru yola gireceğiz.”

Firavun’un adamları Hz. Mûsâ’ya inanmalarını söz konusu bela ve musibetleri kendilerinden kaldırması şartına bağlamışlardı. Eğer musibetleri kaldırırsa, yani onların kalkmasına vesile olur, Rabbine duası kabul edilir ve Yüce Allah da o sıkıntıları kaldırırsa ona iman edeceklerini ve beraberinde gönderilmelerini istediği İsrailoğullarını onlarla göndereceklerini ifade etmişlerdi.

A‘râf sûresinin 105. âyetinde de ele aldığımız üzere, Hz. Mûsâ Firavun’a ve adamlarına yönelik olarak risalet delilleri sunduktan sonra, İsrailoğullarını kendisiyle birlikte göndermesini ondan istemişti. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Firavun’un adamları sözü edilen beş sıkıntıyı kaldırması durumunda hem Hz. Mûsâ’nın peygamberliğine inanacaklarını hem de İsrailoğullarını kendisiyle göndereceklerini ifade etmişlerdi. Âyette geçtiği üzere, bunlar bu sözü verirken son derece samimi ve güçlü ifadeler kullanarak bunları söylemişlerdi. Zira لَنُؤْمِنَنَّ lenü’minenne ve لَنُرْسِلَنَّ le nursilenne fiillerin başında “te’kid lâmı” ve sonlarında “şeddeli nûn” harflerinin bulunması açıkça bunu göstermektedir.

ııı. Sözlerinden Dönmeleri

فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُمُ الرِّجْزَ اِلٰىٓ اَجَلٍ هُمْ بَالِغُوهُ اِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ “Biz ulaşacakları bir süreye kadar onlardan o azabı kaldırınca hemen sözlerinden dönmüşlerdi.”

Âyetteki فَلَمَّا كَشَفْنَا fe lemmâ keşefnâ ifadesi “kaldırdığımız zaman”; الرِّجْز er-ricze sözcüğü “o azabı”;اِلٰىٓ اَجَلٍ ilâ ecelin ifadesi “bir süreye kadar”; هُمْ hum zamiri “onlar”; بَالِغُوهُ bâliğûhu ifadesi “ona, kendisine ulaşacakları”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَنْكُثُونَ yenküsûne fiili ise “sözden dönerler” demektir.

Burada Firavun ve yandaşlarının nasıl döneklik yaptıkları gündeme getirilmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Zuhruf 43/50’de şöyle geçmektedir: “Fakat biz onlardan azabı kaldırınca, sözlerinden dönüverdiler.” Yüce Allah Firavun yönetimindeki Mısırlılardan sözü edilen beş sıkıntıyı belli bir süre için kaldırıp açınca her defasında yeniden sözlerinden döndüklerini hatırlatmaktadır.

Âyette geçen اِلٰىٓ اَجَلٍ هُمْ بَالِغُوهُ ifadesi “Varıp tamamlayacakları bir vakte kadar” veya “Ulaşacakları bir süreye kadar” demektir. Bu ifade, onların verdikleri sözü yerine getirebilecekleri bir sürenin kendilerine tanındığını göstermektedir. Mısırlılar azabın kaldırılması karşılığında iman edecekleri sözü vermelerine rağmen, her defasında sözlerini tutmadıkları beyan edilmektedir. Onlar aslında herhangi bir sıkıntı bitince bu rahatlığın ebediyyen devam edeceğini sanıyorlar, bu nedenle de sürekli olarak sözlerini bozuyorlardı. Bu durum onların ne kadar tutarsız ve istikrarsız olduklarını açıkça göstermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şu mesajın verildiği anlaşılmaktadır: “Biz onlardan kayıtsız şartsız olarak azabı kaldırmadık. Bütün olaylardaki azabı ve sıkıntıyı onlardan bertaraf etmedik. Aksine onu, belli bir zamana kadar (geçici olarak) kaldırdık. O zaman dolunca, artık onlardan azabı kaldırmayacağız. Sonunda biz onları o azapla helak ettik.” Âyetin sonunda yer alan اِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ ifadesinin başında bulunanاِذَا izâ edatı “hemen, aniden” manasına gelmekte ve azabı kaldırır kaldırmaz İsrailoğullarının verdikleri iman sözünü hemen bozdukları beyan edilmiş olmaktadır.

ıv. Yalanlama ve Gafletin Sonucu

فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَاَغْرَقْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ بِاَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِل۪ينَ “(Buna karşılık) biz de onlardan intikam almıştık; ayetlerimizi yalanlamaları ve onlardan habersizmiş gibi davranmaları sebebiyle kendilerini denizde boğmuştuk.”

Âyettekiفَانْتَقَمْنَا fentekamnâ fiili “intikam almıştık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; فَاَغْرَقْنَاهُمْ fe ağraknâhum ifadesi “ve onları boğmuştuk”; فِي الْيَمِّ fi’l-yemmi ifadesi “denizde”; بِاَنَّهُمْ كَذَّبُوا bi ennehhum kezzebû ifadesi “yalanlamış olmalarının karşılığında”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “âyetlerimizi”;وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan, ayetlerden”; غَافِل۪ينَ ğâfilîne kelimesi ise “gafildiler, habersizmişler (gibi)” demektir.

Burada Firavun’un ve onun izinden giden nankör İsrailoğullarının denizde boğulmalarının iki sebebi gündeme getirilmektedir.

Sözü edilen gerekçelerden ilki “Allah’ın âyetlerini yalanlamaları”, diğeri ise “âyetlerden gafil kalmayı tercih etmeleri”dir. Bu âyette insanların helak edilmelerinin sebepsiz olmadığı ortaya konulmakta, yaptıkları sayısız isyan ve uyguladıkları zulmün sonunda hak ettikleri cezalara çarptırıldıkları ifade edilmektedir.

İsrailoğullarının yalanladığı âyetler daha önce de aktardığımız çeşitli delillerdir. Bu arada İsrâ’ 17/101’de haber verildiğine göre, kendilerine sunulduğu bildirilen dokuz delilin de burada kast edildiğini söylemek durumundayız. Bu deliller, yed-i beydâ’ “beyaz el”; ‘asâ “değnek”; es-sinîne “kıtlık”; naks-ı emvâl “ürünlerin eksiltilmesi”; et-tûfân “tufan”; el-cerâd “çekirge sürüsü”; el-kummel “haşarat”; ed-dafâdı‘ “kurbağalar” ve ed-dem “kan”dan oluşmaktadır.

İşte İsrailoğulları hem bu delilleri yalanlamışlar hem de bu delillerden habersizliği tercih etmişlerdi. Bu duyarsızlığın sonunda da denizde boğularak helak edilmişlerdi. Kur’ân’da Firavun’un ve beraberindekilerin denizde boğulup helak edildiği çeşitli âyetlerde haber verilmektedir.(20) Bu nedenle, burada özellikle herhangi bir detaya girmek istemiyoruz.

Râzî’nin beyanına göre bu âyet, “Yüce Allah onlardan bundan önce defalarca azabı ve belaları kaldırdığı halde, onlar küfür ve cehaletlerinden vazgeçmeyerek, o belli zamana ulaşınca, kendilerini denizde boğarak onlardan intikam almıştır” demektir. Kur’ân’da beş kez(21) geçen فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ “intikam almak” fiili “bir nimeti azap ile çekip almak”, Dühân 43/16’de geçen muntekımûne kelimesi ise “intikam alanlar” demektir. Buradaki الْيَمّ el-yemm kelimesi de “deniz” demektir. Zemahşerî’ye göre bu kelime “dibine ulaşılamayan deniz” manasındadır.(22) Bu kelimenin, “denizin en derin ve suyunun en çok olduğu kısmı” manasında olduğu da söylenmiştir.

Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmekte, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.(23)

Yüce Allah, Firavun’un yanında yer alan İsrailoğullarını denizde boğmasını, yani onlardan intikam alma nedenini “âyetlerini yalanlamaları” ve “âyetlerden gafil kalmaları” şeklinde belirlemektedir. Âyetteki وَكَانُوا عَنْهَا غَافِل۪ينَ “Onlardan gafil idiler” ifadesi hemen öncesinde yer alan اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesiyle ilişkilidir. Söylenmek istenen şudur: “Firavun’un yanında yer alan İsrailoğulları kendilerine inen âyetleri nazarı dikkate almıyorlardı.” Demek ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette onların denizde boğulmalarının iki sebebi zikredilmektedir: İlki Allah’ın âyetlerini yalanlamaları, diğeri ise o âyetlere karşı ilgisiz davranıp gafleti tercih etmeleriydi.

Onların bu iki sebep dışında başka suçlarının olmadığını söylemek durumunda değiliz. Çünkü Kasas 28/4’te beyan edildiği gibi “Firavun ve adamları, yönetimlerindeki halka her türlü eziyeti yapmışlar, onlara baskı uygulayıp halkı gruplara böldükleri, böylece kendilerini zayıf düşürüp erkek çocukları öldürtüp kızları sağlam bıraktıkları ve toplumda bozgunculuk yaptıkları” beyan edilmektedir.

Dahası Zuhruf 43/54’te yer alan bilgiye göre, “Firavun ve yöneticileri kavmini hafife alıp küçük düşürdüğü, sonrasında kendisine itaate mecbur bıraktığı, nihayet yönetici kadronun yoldan çıkan fâsıklar olduğu” ifade edilmektedir. Hâkka 69/9’daki bilgilere göre, bunların “peygambere isyan ettikleri”; Tâhâ 20/79’a göre “toplumu haktan saptırıp onları doğru yola iletmediği”; Fecr 89/11-12’de ifadelere göre ise “şehirlerde azgınlık işledikleri ve ülkede korkunç kötülükler yaptıkları” belirtilmektedir.

İşte bütün bu ve benzer sebeplerden dolayı, Firavun ve onun yönetimini paylaşıp onlar gibi yaşamayı tercih edenler, Hz. Mûsâ’yı ve müminleri takip ederken korkunç bir deniz tufanıyla boğulmuşlardı. Âyette özet olarak verilen mesaj budur. Sonraki âyetlerde ise geri kalan İsrailoğullarının ne durumda oldukları ele alınmaktadır.

c) İsrailoğullarına Nimetler ve Onların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 137-141. âyetlerinde İsrailoğullarını bereketli topraklara vâris kıldığını, Firavun ve adamlarının yapıp ettiklerini yerle bir ettiğini beyan ettikten sonra, denizin geçilmesinden sonra İsrailoğullarının tekrar putperestlik arzusunda bulunduklarını, bunun çok yanlış bir istek olduğunu, inançsızlara üstün kılınmalarına ve bir dizi nimete rağmen onların yine de kıymet bilmediklerini haber vermektedir.

Ardından şu bilgilere yer verilmektedir: “İsrailoğullarını denizden geçirmiştik. Orada kendilerine ait birtakım putlara tapan bir kavme rastlamışlardı. Bunun üzerine ‘Ey Mûsâ! Onların ilahları olduğu gibi, sen de bizim için bir ilah yap!’ demişlerdi. (Mûsâ da şöyle) demişti: Gerçekten siz cahillik eden bir toplumsunuz. Hatırlayın ki, (erkek) çocuklarınızı öldürtüp kadınlarınızı sağ bırakacak şekilde size işkencenin en kötüsünü yapan Firavun’un adamlarından sizi kurtarmıştık. İşte bunda Rabbiniz tarafından size büyük bir imtihan vardır.”

ı. Bereketli Topraklara Vâris Kılınmları

وَاَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذ۪ينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْاَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنٰى عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ “Zayıf düşürülmüş olan o toplumu (İsrailoğulları’nı), bereketli kıldığımız yerin doğu ve batı taraflarına mirasçı kılmıştık. Sabırlarına karşılık Rabbinin İsrailoğulları’na verdiği güzel söz yerine gelmişti. Firavun ve kavminin yaptıkları (eserleri)ni ve yükselttikleri (çardak ve binaları)nı yerle bir etmiştik.”

Âyetteki وَاَوْرَثْنَا ve evrasnâ fiili “ve mirasçı kılmıştık”; الْقَوْم el-kavme sözcüğü “(şu) kavmi, topluluğu ki”; الَّذ۪ينَ كَانُوا ellezîne kânû ifadesi “onlar (şöyle) idiler”; يُسْتَضْعَفُونَ yüsted‘afûne edilgen fiili “zayıf düşürülmüşlerdi”; مَشَارِقَ الْاَرْض meşârika’l-ardı tamlaması “arzın (ülkenin) doğu kısımlarında”;وَمَغَارِبَهَا ve meğâribehâ ifadesi “ve batılarında da”;الَّت۪ي بَارَكْنَا elletî bâraknâ ifadesi “bereketli kılmış olduğumuz (yerlere)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;وَتَمَّتْ ve temmet fiili “ve yerine geldi, tamam oldu”;كَلِمَت kelimetü sözcüğü “sözü, kelamı”; رَبِّك rabbike tamlaması “senin Rabbinin”; الْحُسْنٰى el-husnâ sözcüğü “güzel”; عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ ‘alâ benî isrâîle tamlaması “İsrâiloğullarına (yönelik)”;بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesi “sabretmelerinin karşılığında”;وَدَمَّرْنَا ve demmernâ fiili “ve yerle bir etmiştik”; مَا كَانَ يَصْنَعُ mâ kâne yasne‘u ifadesi “yapmış olduğu şeyleri”; فِرْعَوْن fir‘avnu sözcüğü “Firavun’un”; وَقَوْمُهُ ve kavmuhû ifadesi “ve onun kavminin”;وَمَا كَانُوا ve mâ kânû ifadesi “ve (şöyle) oldukları şeyleri”; يَعْرِشُونَ ya‘rişûne fiili ise “yükseltmektedirler, yükseltmiş oldukları şeyleri de” demektir.

Burada İsrailoğullarına verilen iktidar nimeti ve Firavun’un ve adamlarının yaptıklarının yerlebir edildiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذ۪ينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْاَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا “Zayıf düşürülmüş olan o toplumu (İsrailoğulları’nı), bereketli kıldığımız yerin doğu ve batı taraflarına mirasçı kılmıştık.” Bu cümlede birkaç noktaya değinmek gerekmektedir.

a) Âyetin bu cümlesi esasında yine bu sûrenin yani A‘râf 7/129’da beyan edilen bir haberin gerçekleştiğinin delilidir. Orada Hz. Mûsâ İsrailoğullarına “Kesinlikle Rabbiniz düşmanınızı helâk edecek ve onların yerine sizi yeryüzüne hâkim kılacak da nasıl hareket edeceğinize bakacaktır” demişti. Bu konuda Dühân 44/30-32’de de bilgi verilmektedir. Benzer şekilde Kasas 28/5’te de bu defa şöyle buyrulmaktadır: “Biz ise, o ülkede güçsüz düşürülenlere lütufta bulunmak, onları önderler yapmak ve onları (mukaddes topraklara) vâris kılmak istiyorduk.”

Yüce Allah bu üç âyette haber verdiği bilgilerin gerçekleştiğini yorumunu yapmakta olduğumuz âyette beyan etmiş olmaktadır. Yüce Allah bu âyette, Firavun’un izinden giden kavmini, bir ceza olarak denizde boğmak suretiyle imha ettiğini açıklamış, buna karşılık olarak müminlere verdiği hayırları da beyan etmiştir. İşte bu nimet, Hz. Musa’nın mümin kavmini Firavun’un ve kavminin yurtlarına vâris kılmasıdır.

Dahası Mâide 5/20’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Bir zamanlar Mûsâ, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’ın size (lütfettiği) nimetini hatırlayın; zira O, içinizden peygamberler çıkarmıştı ve sizi hükümdarlar kılmıştı. Âlemlerde hiçbir kimseye vermediğini size vermişti.” İsrailoğullarına yönelik bu vaad genel bir vaad olarak bütün müminleri içerecek şekilde Enbiyâ’ 21/105 ve Nûr 25/55’te de dile getirilmektedir.

b) Âyette sözü edilen الْقَوْمَ الَّذ۪ينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ “Zayıf düşürmüş kavim” ifadesiyle kast edilenler, Kasas 28/4’te Firavun’un baskı ve zulüm uyguladığı, gruplara ayırıp her birini güçsüz bıraktığı, erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bıraktığı İsrailoğullarıdır. Muhtemeldir ki Firavun bu kişilerden cizye adında vergiler alıp onları ağır işlerde çalıştırmıştı.(24) Dahası, Zuhruf 43/54’te de belirtildiği gibi, Firavun bu kavmi hafife alıp küçük düşürmüş ve kendisine boyun eğmek zorunda bırakmıştı.

c) Âyette geçen مَشَارِقَ الْاَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا “Bereketli kıldığımız ülkenin doğu taraflarına ve batı taraflarına” ifadesinden maksadın neresi olduğu da çok önemlidir. Bazı âlimler burasının, “Şam ve Mısır topraklarının doğuları ve batıları” olduğunu, çünkü bu bölgenin Firavun’un yetkisi altında olan bölgeler olduğunu söylemişlerdir. Bu görüşe göre, bu bölge demek ki “feyz ve bereket verilen yer” özelliğindeydi. Bir başka görüşe göre, maksat bütün yeryüzüdür. Çünkü Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman da İsrailoğullarından olup, çok geniş bir coğrafyaya hâkim olmuşlardır. Bu da âyettekiالْاَرْض el-ard “yer” kelimesi ile bütün “yeryüzünün” kastedildiğine delalet eder.(25)

Bu bölgenin daha önce Hz. İbrâhim ve peygamber çocuklarının yaşadığı Filistin toprakları olma ihtimali de vardır. Bu durumda anlaşılıyor ki İsrailoğullarının mirasçı kılındığı topraklar Ürdün-Filistin-Suriye topraklarının doğusundan batısına kadar tamamı olabilir.(26) İsrâ’ 17/1’de de geçen “Çevresi bereketli kılınmış bölge” eğer bilinen hâliyle Filistin’deki Mescid-i Aksâ ise zaten her iki âyette de aynı bölgenin kast edildiği anlaşılmaktadır. Firavun ve adamları boğulunca onların yerine Mısır’ın batısına ve Şam’ın doğusuna düşen bütün bölge âyette kast ediliyor olmalıdır.

2. وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنٰى عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ بِمَا صَبَرُوا “Sabırlarına karşılık Rabbinin İsrailoğulları’na verdiği güzel söz yerine gelmişti.” Yüce Allah A‘râf 7/129 ve Kasas 28/5-6’da beyan edildiği üzere, İsrailoğullarına verdiği “düşmanlarını helak edip ülkelerine vâris kılma” sözünü tuttuğunu ifade etmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(27) geçen كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(28) Bu tamlamanın aslında “azap kelimesi, azap sözü” manasına geldiği de diğer âyetlerde görülmektedir.(29) Bu ifadeyi Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de, şirkte ve inkarcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz.

Bu cümlede geçen كَلِمَت kelimeh sözcüğü Kur’ân’da pek çok âyette geçmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/115’te şöyle buyurulmaktadır: “Rabbinin sözü hem doğruluk, hem de adalet bakımından tamamlanmıştır.”(30) Bu ve benzer âyetlerde geçen كَلِمَة kelimeh,(31) الْكَلِمel-kelim(32) ve كَلِمَات kelimât(33) sözcükleri “(Allah’ın) sözü, kararı, vaatleri, bildirimleri” anlamına gelmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen كَلِمَة kelimeh sözcüğü “Yüce Allah’ın vaadi, sözü, kararı” gibi manalara gelmektedir.(34)

Burada dikkat çeken noktalardan birisi de bu büyük nimetin İsrailoğullarına sabırlarının karşılığında verildiğini beyandır. Elinden geleni yapmayanlara herhangi bir ödülden değil, fedakârlık yapanlara fedakârlıklarının karşılığında bunun verildiği ifade edilmektedir. Onların gösterdiği sabır, Firavun’un ve adamlarının baskılarına karşı göğüs germeleri, Firavun’un ilahlık iddiasına itibar etmemeleri ve çeşitli eziyetlere boyun bükmemeleri olarak ifade edilebilir.

3. وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ “Firavun ve kavminin yaptıkları (eserleri)ni ve yükselttikleri (çardak ve binaları)nı yerle bir etmiştik.” Burada ve benzer âyetlerde zikredilen دَمَّرْنَا demmernâ ve aynı kökten kelimeler(35) çeşitli kalıplarda olsalar da “yerle bir etmek”, “kökünü kazımak”, “kökten yok etmek”, “yıkıp başına geçirmek” gibi anlamlar içermekte, çeşitli azgın kavimlerin akıbeti için kullanılmaktadır.

Yüce Allah âyetin bu son cümlesinde Firavun ve adamlarının yapageldiği ve ürettiği her ne varsa onları yerle bir ettiğini beyan etmektedir. Burada bilgi verilen konunun detayı açıklanmamakta, onların yaptıkları şeylerin nelerden oluştuğu belirtilmemektedir. Özellikle يَصْنَعُ yasne‘u fiilinin “sanatsal bir faaliyet ortaya koymak” manasından hareketle, maksadı onların ürettiği her türlü sanat eseri olduğunu söyleyebiliriz. Daha farklı bir yorum olarak, onların ortaya koyduğu tuzakların yerle bir edildiği de söylenmektedir.(36)

Ayrıca âyetin sonundaki وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ ifadesi ise “yükseltmekte oldukları şeyler” manasına geldiği için maksadın binalar veya köşkler, saraylar olduğu anlaşılmaktadır. Hatta maksadın Hâmân’ın sarayları olduğu da ifade edilmektedir. Bunların çardaklı bahçeler olma ihtimali de vardır.(37) Nitekim En‘âm 6/141’de çardaklı veya çardaksız bahçelerden söz edilirken aynı kökten kelimeler kullanılmaktadır.

ıı. Put İstekleri

وَجَاوَزْنَا بِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ الْبَحْرَ فَاَتَوْا عَلٰى قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلٰىٓ اَصْنَامٍ لَهُمْ قَالُوا يَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَآ اِلٰهًا كَمَا لَهُمْ اٰلِهَةٌ قَالَ اِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ “İsrailoğulları’nı denizden geçirmiştik. Orada kendilerine ait birtakım putlara tapan bir kavmin yanına gelmişlerdi. Bunun üzerine (Musa’ya) ‘Ey Musa! Onların ilahları olduğu gibi, sen de bizim için bir ilah yap!’ demişlerdi. (Musa) şöyle demişti: Şüphesiz ki siz cahillik eden bir toplumsunuz.”

Âyetteki وَجَاوَزْنَا ve câveznâ fiili “ve (karşıya) geçirmiştik”; ببَن۪ي اِسْرَآء۪يل bibenîisrâîle ifadesi “İsrâiloğullarını”; الْبَحْر el-bahra kelimesi “denizden”;فَاَتَوْا fe etevv fiili “ve rastlamışlardı, gelmişlerdi”;عَلٰى قَوْمٍ ‘alâ kavmin kelimesi “(şöyle) bir kavme”; يَعْكُفُونَ yakufûne fiili “tapıyorlar(dı)”;عَلٰىٓ اَصْنَامٍ ‘alâ esnâmin ifadesi “putlara”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendilerine ait”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”;يَا مُوسَى yâ mûsâ hitabı “ey Mûsâ”; اجْعَلْ ic‘al emri “yap, belirle”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”;اِلٰهًا ilâhen kelimesi “bir ilah”; كَمَا لَهُمْ kemâ lehum ifadesi “onlar için olduğu gibi”; اٰلِهَةٌ âlihetün kelimesi “ilahlar”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki, (şöyle) söylemişti”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki sizler”; قَوْم kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim(siniz), topluluksunuz”; تَجْهَلُونَ techelûne fiili ise “cahillik etmektesiniz” demektir.

Burada İsrailoğullarının denizden geçirildikten sonra karşılaştıkları bir kavimde gördükleri putun benzerini istemeleri ve Hz. Mûsâ’nın kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَجَاوَزْنَا بِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ الْبَحْرَ فَاَتَوْا عَلٰى قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلٰىٓ اَصْنَامٍ لَهُمْ “İsrailoğulları’nı denizden geçirmiştik. Orada kendilerine ait birtakım putlara tapan bir kavmin yanına gelmişlerdi.” Yüce Allah Yûnus 10/90-92, Tâhâ 20/77-80’de ve Şu‘arâ’ 26/63-66’da İsrailoğullarını denizden karşıya geçirdiğini ve Firavun ile taraftarlarını orada boğduğunu beyan etmektedir. Konuyla ilgili detayları söz konusu bu sûrelerde vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyor, konunun diğer boyutuna değinmeyi tercih ediyoruz.

Denizi geçtikten sonra kendilerine ait putlara tapmakta olan kavmin kimlerden oluştuğuna dair âyette herhangi bir bilgi yoktur. Müfessirlerimiz bu bağlamda çeşitli isimler zikretmekte, bir kısmı Lahm, bir kısmı Hz. Mûsâ’nın kendileriyle savaşması emredilen Ken‘âniler olduğunu belirtmişlerdir.(38) Haklarında Kur’ân’da bilgi verilmemesinden hareketle, bu kavmin kimlerden oluştuğuna dair net bir şeyler söylemek durumunda değiliz.

Bunların tapındığı putların “inek” şeklinde olduğu, daha sonra Sâmirî’nin de bunlardan esinlenerek bir buzağı putu yaptığı beyan edilmektedir. Çeşitli âyetlerde(39) geçen اَصْنَام asnâm kelimesi ise daha çok madeni bir kaynaktan yapılmış “putlar” manasına gelmektedir. Burada önemli olan şey, denizden geçirilen İsrailoğullarının onlara bakarak ortaya koydukları çirkin tavırdır ki bu da devam eden cümlede yer almaktadır.

2. قَالُوا يَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَآ اِلٰهًا كَمَا لَهُمْ اٰلِهَةٌ “Bunun üzerine (Musa’ya) ‘Ey Musa! Onların ilahları olduğu gibi, sen de bizim için bir ilah yap!’ demişlerdi.” Bu cümlede İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan istekleri yer almakta ve söz konusu kavmin nasıl putları varsa kendileri için de Hz. Mûsâ’nın bir put edinmesini veya tayin etmesini ondan istemişlerdi. Bu durum onların ne kadar samimiyetsiz ve dönek insanlar olduğunu, içlerindeki putperestlik duygusunu ortaya koyduklarını göstermektedir. Bir tevhîd peygamberinden put yapmasını istemenin nasıl bir yürek parçalanmışlığının göstergesi olduğunu söylemeye bile gerek yoktur.

Bu isteği Hz. Mûsâ ile birlikte olan bütün İsrailoğullarının mı yoksa bir kısmının mı söylediği de önemlidir. Bu, onların bir kısmı tarafından söylenmiş olmalıdır. Çünkü A‘râf 7/155. âyette de belirtildiği üzere, onların içinden Hz. Musa ile beraber yetmiş kişi vardı. Demek ki, onların arasında böylesi bâtıl isteklerden uzak duran kimseler de bulunuyordu. Bu itibarla, bir kısım insanın yaptığı bir yanlışı bütün topluma mal etmek elbette doğru olamaz.

3. قَالَ اِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُون “(Musa) şöyle demişti: Şüphesiz ki siz cahillik eden bir toplumsunuz.” Bu korkunç isteğe karşılık olarak, Hz. Mûsâ kendilerini cahillikle nitelendirmiş ve elbette sözlerine itibar edilemeyeceğini ifade etmiştir.

Burada sözü edilen “cehalet”, bilgisizlikten kaynaklanan ve bilinen anlamdaki cehalet olmasa gerektir. Çünkü Firavun gibi bir zorbanın çeşitli baskı ve zulümlerine karşı koymuş, üstelik Firavun’un tehditlerine mertçe direnen ve büyücülükten vazgeçen yiğitlerin de aralarında bulunduğu bu insanların putperestliğin ne demek olduğunu bilmemesi elbette düşünülemez. Kaldı ki Hz. Mûsâ’nın o döneme kadar kendilerine tebliğde bulunmamış olması da mümkün değildir. Bütün bu nedenlerden dolayı, İsrailoğullarının yaptığı cahillik, bilerek ve isteyerek yapılmış bir ihanetten başka bir şey olamaz.

Esasında Mekkeli müşrik topluluğa “cahiliye” denmesinde de aynı mantık söz konusudur. Onlar da gerçeğin ne olduğunu gayet iyi bilmelerine rağmen, tercihlerini şirk ve küfürden yana kullanmışlardı. Hatta Furkân 25/63 ve Kasas 28/55’te de geçen el-câhilû(î)ne kelimeleri, “bilerek ve isteyerek, inadına hakikatin karşısına dikilen, hakka karşı bâtılı tercih eden kişiler” manasına alınmalıdır.

İşte bu noktadan hareketle, Hz. Mûsâ’nın da beraberindekilere söylediği “Siz muhakkak ki cahillik eden bir topluluksunuz” sözü bilinçli inkârcılık manasına alınmalıdır. Çünkü özellikle onların şahit olduğu olaylardan doğru sonuçlar çıkarmamak ancak bilinçli ve kararlı bir inkârın ve dönekliğin eseri olsa gerektir. Bu ifadenin te’kidli isim cümlesi oluşu ve eylemi oluşturan fiilin geniş zaman kalıbında getirilmiş olması, bunun anlık bir karar değil, tasarlanmış ve süreklilik arz eden bir düşünce olduğunu göstermektedir.

ııı. Putperestliğin Bâtıl Oluşu

اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ مُتَبَّرٌ مَا هُمْ ف۪يهِ وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ قَالَ اَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْغ۪يكُمْ اِلٰهًا وَهُوَ فَضَّلَكُمْ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “(Musa şöyle demişti): ‘Şüphesiz ki bunların içinde bulundukları (yol) helak sebebidir; yapmakta oldukları işler de batıldır. Sizi âlemlere (inançsızlara) üstün kılmışken, size Allah’tan başka bir ilah mı arayayım?’ demişti.”

Buradaki اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ inne hâülâi sözcüğü “muhakkak ki bunlar”; مُتَبَّر mütebberun kelimesi “helake mahküm(dur)”; مَا هُمْ ف۪يهِ mâ hum fîhi ifadesi “içinde bulundukları şey”; وَبَاطِلٌ ve bâtılün sözcüğü “ve boş(tur), bâtıl(dır)”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne “yapıyor oldukları şeyler”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) demişti”; اَغَيْرَ اللّٰهِ eğayrallâhi sorusu “Allah’tan başkasını mı”;اَبْغ۪يكُمْ ebğîküm ifadesi “sizin için arayacağım”;اِلٰهًا ilâhen kelimesi “ilah olarak”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”;فَضَّلَكُمْ faddaleküm ifadesi “sizi üstün kılmıştır, farklı kılmıştır”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlere, diğer insanlara” demektir.

Burada kavminin azgın isteklerine Hz. Mûsâ’nın verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ مُتَبَّرٌ مَا هُمْ ف۪يهِ وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “(Musa şöyle demişti): ‘Şüphesiz ki bunların içinde bulundukları (yol) helak sebebidir; yapmakta oldukları işler de batıldır.” Hz. Mûsâ, kendisinden put yapma isteğinde bulunan kavmine cevap verirken, özendikleri kavmin durumunun perişanlık içerdiğini ve yapageldikleri şeylerin hepsinin bâtıl ve boş olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen مُتَبَّر mütebber kelimesi tebera kökünden gelmekte ve “helak edilmek, yok edilmek, hüsrana uğratılmak” gibi anlamlar içermektedir. مَا هُمْ ف۪يهِ mâ hüm fîhi ifadesi ise “İçinde bulundukları hal, durum” demektir. Hakkın karşıtı demek olan بَاطِل bâtıl kelimesi de bu kavmin işlerinin hepsinin yanlış ve boş olduğunu ifade etmektedir. Mesaj ise söz konusu kavmin içinde bulunduğu putperest durumun helaki hak eden ve sonunda helak edilecek bir yanlışlık olduğunu muhataplara öğretmektir.

2.قَالَ اَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْغ۪يكُمْ اِلٰهًا وَهُوَ فَضَّلَكُمْ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Sizi âlemlere (inançsızlara) üstün kılmışken, size Allah’tan başka bir ilah mı arayayım? demişti.” Hz. Mûsâ bu cümlesinde soru ifadesi kullanmaktadır; ancak bunun cevabı beklenen bir soru değil, tersinin kast edildiğini gösteren inkârî bir soru olduğu unutulmamalıdır. “Size Allah’tan başka bir ilah mı arayacağım?” demek, “bunu asla yapmayacağım” demektir.

Âyetin devam cümlesi ise durum bildiren bir “hâl cümlesidir” ve Yüce Allah’ın İsrailoğullarını âlemlere tafdîl ettiği bilgisini içermektedir. Bu konuda Bakara 2/47, 122, A‘râf 7/140, Dühân 44/32 ve Câsiye 45/16 gibi âyetlerde de bilgiler yer almaktadır. Burada sözü edilen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi “âlemler” manasının ötesinde, “o dönemdekiler”,(40) özellikle de “inançsızlar” manasına alınmalıdır. Çünkü sözü edilen tafdîl eğer bilinen anlamda “üstünlük” ise müminler kâfirlerden zaten üstündür; yoksa bütün âlemlerdeki insanlardan üstünlük söz konusu değildir.

Esasında tafdîl kelimesi Ra‘d 13/4’te meyvelerin farklı özellikleri için kullanıldığı gibi “farklı tutmak” manasına alınırsa, İsrailoğullarının o dönemdekilerden farklı tutuldukları manasını verir. Çünkü Yüce Allah onlara düşmanlarına karşılık yardım etmiş ve kendilerini çeşitli nimetlerle buluşturmuştu. İşte Hz. Mûsâ onlara Yüce Allah’ın bu tür nimetlerini hatırlatarak, put isteklerinin son derece yersiz olduğunu bildirmiş ve bunca nimetine rağmen Allah’ın dışında bir ilah aramanın ne kadar yanlış bir şey olduğunu kendilerine beyan etmiştir.

ıv. İsrailoğullarının Firavun’dan Kurtarılmaları

وَاِذْ اَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوٓءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ اَبْنَآءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَآءَكُمْ وَف۪ي ذٰلِكُمْ بَلَآءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظ۪يمٌ “Hatırlayın ki (erkek) çocuklarınızı öldürtüp kadınlarınızı sağ bırakacak şekilde size işkencenin en kötüsünü yapan Firavun’un ailesinden (destekçilerinden) sizi kurtarmıştık. İşte bu (size anlatılanlar)da, Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.”

Âyetteki وَاِذْ اَنْجَيْنَاكُمْ ve iz enceynâküm ifadesi “ve sizi kurtarmıştık”; مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ min âli fir‘avne tamlaması “Firavun’un adamlarından”; يَسُومُونَكُمْ yesûmûneküm ifadesi “size kötülük ediyorlar(dı)”; سُوٓءَ الْعَذَاب sûe’l-azâbi tamlaması “azabın kötüsünü”; يُقَتِّلُونَ yukattilûne fiili “öldürtüyorlar(dı)”; اَبْنَآءَكُمْ ebnâeküm ifadesi “sizin (erkek) çocuklarınızı”; وَيَسْتَحْيُونَ ve yestahyûne fiili “ve sağ bırakıyorlardı”;نِسَآءَكُمْ nisâeküm tamlaması “sizin kadınlarınızı”;وَف۪ي ذٰلِكُمْ ve fî zâliküm ifadesi “bunda (sizin için) vardır”; بَلَآءٌ belâun kelimesi “bir bela”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; عَظ۪يم ‘azîmun sözcüğü ise “büyük” demektir.

Benzerleri Bakara 2/49 ve İbrâhim 14/6’da da geçen bu âyette Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik bir başka nimet grubu gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ اَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوٓءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ اَبْنَآءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَآءَكُمْ “Hatırlayın ki (erkek) çocuklarınızı öldürtüp kadınlarınızı sağ bırakacak şekilde size işkencenin en kötüsünü yapan Firavun’un ailesinden (destekçilerinden) sizi kurtarmıştık.” A‘râf sûresinin 127. âyetinde de dile getirildiği üzere, büyücülerin mağlup olmaları ve iman etmelerinin ardından, Firavun Hz. Mûsâ ve beraberindekilerin serbest bırakılmalarına karşı çıkanlara “müminlerin erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakacağını” söylemişti.

Bakara 2/49 ve bu âyette geçen اَنْجَيْنَاكُمْ eyceynâküm ifadesi metinde yer aldığı üzere mütekellim kalıbında alınırsa, ifade Yüce Allah’a ait olur ve tercüme “biz kurtardık” şeklini alır. Ancak bu fiilin İbrâhim 4/6’da da olduğu gibi اَنْجاكُمْ encâküm “sizi kurtarmıştı” ğâib, yani üçüncü tekil şahısta okunma durumu da vardır.(41) Buna göre âyetteki ifadeler Hz. Mûsâ’ya ait kabul edilmiş olur ki bu ihtimal önceki âyetlerle de uyumludur.

Ayrıca Bakara 2/49 ve İbrâhim 14/6’da يُذَبِّحُونَ yüzebbihûne şeklinde kullanılan fiil bu âyette يُقَتِّلُونَ yukattilûne kalıbında geçmekte, şeddesiz ve sülâsî yani “üç harfli” olarak yaktülûne şeklinde de okunmaktadır.(42) Bu durumda fiilin manası “öldürtmek” değil de “öldürmek” şeklini almaktadır. Her iki okunuşa göre de sonuç aynı kapıya çıkmaktadır.

Yüce Allah, Hz. Mûsâ aracılığıyla İsrailoğullarına olan hitabında onları Firavun hanedanının baskı, eziyet ve sıkıntılarından kurtardığını hatırlatmaktadır. Bu bağlamda Firavun’un kendilerine en kötü azabı yapmakta olduğu, Kasas 28/4 ve Zuhruf 43/54’te de beyan edildiği üzere, onlara baskı uyguladığı, gruplara ayırıp kendilerini zayıf düşürdüğü, erkek çocukları öldürtüp kadınları sağ bıraktığı, bu şekilde çocuklarını ellerinden alarak kadınlara da büyük bir işkence uyguladığı haber verilmektedir. Hafife alınıp adamdan sayılmamaları, dahası köleleştirilmeleri ve kendi zulümlerine boyun eğmek zorunda bırakılmaları da bu bağlamda sayılacak eziyetlerden bir kısmıdır.

“Erkek çocukların öldürtülüp kadınların sağ bırakılmaları” esasında kadınlara yönelik pozitif bir ayırımcılık olarak görülmemelidir. Çünkü bir kadının elinden çocuğunu alıp onu öldürmek, kadına evlat acısı çektirmek anlamında en büyük acılardan biridir. Bu acıyı onlara yaşatmalarının muhtemel sebebi, onların erkek çocuk doğurmaları nedeniyle cezalandırılmalarıdır. Ayrıca geride sağ bırakılan kadınlardan kötü amaçlı istifade etmek, onları çirkin emellere alet etmek de bir başka eziyet olarak görülüp yorumlanmalıdır.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, o dönemde ve sonraki dönemlerde de yaygın olan kanaate göre, iktidarın elden gitmesi büyük çoğunlukla erkek çocuklar veya erkekler eliyle gerçekleştiği için, Mısır’daki Firavunlar erkek çocuklarını öldürtüp iktidarı elden bırakmamak noktasında kendilerince önlem alıyorlardı. 430 yıllık iktidarlarını kaybetmeme adına yaptıkları bu zulüm Hz. Mûsâ tarfından İsrailoğullarına hatırlatılmakta, Allah’ın bir lütfu olarak gündeme getirilmektedir. Büyücülerin verdiği bilgiye göre bir erkek çocuğun Firavun’un iktidarını elinden alacağı korkusuyla bu zulmün yapıldığı iddiası ise büyücülerin gaybı bilmesi manasına geleceği için isabetli olamaz.

Bu âyeti İsrailoğullarının A‘râf 7/138. âyette sözü edilen put istekleri çerçevesinde değerlendirirsek şunu söyleyebiliriz: Bütün bu gerçeklere ve pek çok nimete rağmen, nasıl olur da başka ilah arayışına girebildikleri, peygamberlerinden bir put yapmasını nasıl isteyebildikleri kınayıcı bir üslupla dile getirilmektedir. Her nimet bir tarafa, özellikle kendilerini öldürmek üzere yola çıkan Firavun ve adamlarının denizde boğulup onların kurtarılmaları nasıl olur da görmezlikten gelinebilir? Bu büyük mucizeye karşı nasıl olur da hiçbir şey olmamış gibi davranılabilir? İşte konuyla ilgili bilgileri aktarırken Hz. Mûsâ onlara bir kez daha kendilerini sorgulamaları gerektiğini öğretmiş olmaktadır.

2. وَف۪ي ذٰلِكُمْ بَلَآءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظ۪يمٌ “İşte bu (size anlatılanlar)da, Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.” Âyetin bu son cümlesinde, yaşanan bütün olayların Yüce Allah tarafından yaşatılan büyük bir imtihan olduğu beyan edilmektedir. Kur’ân’da altı kez(43) geçen بَلَآء belâ’ kelimesi “imtihan” manasına geldiği gibi “nimet” manasına da yorumlanabilir.(44) Çünkü Yüce Allah’ın sayılan türden büyük sıkıntılardan İsrailoğullarını kurtarmış olması büyük bir nimettir.

Kelimenin “sınav, imtihan” manası da elbette doğrudur. Çünkü insanların başına gelen sıkıntıların hepsi onlar için bir sınavdır. Yaşananlar Yüce Allah’ın izni ve yaratmasıyla meydana geldiği için, bunların Yüce Allah’a nispet edilmesinde bir sakınca yoktur. Bütün bunlar hem Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik büyük bir imtihanıydı ve onlardan zarar görmeden kurtarılmaları da kendileri için çok büyük bir nimet olarak yorumlanmalıdır.

Hz. Mûsâ A‘râf sûresinin 129. âyetinde de dile getirdiği gibi Yüce Allah İsrailoğullarını düşmanlarından kurtarmış, kendilerini o topraklarda yönetime getirmişti ki nasıl davranacaklarını denesin, onları kontrol etsin. İşte bu denemede İsrailoğulları imtihanı kaybetmiş, tevhid öğretilerini kavmine tebliğ eden Hz. Mûsâ’dan bir put edinmesini isteyerek korkunç bir hata işlemişlerdi.

Bu âyetlerin günümüze mesajı olarak şunları söyleyebiliriz: Şimdilerde herkes Yüce Allah’ın kendisine verdiği nimetlerin veriliş gayesini bir imtihan olarak görmeli, yaratılış gayesine uygun davranarak bu imtihanı kazanmaya çalışmalıdır. Aksi takdirde, İsrailoğullarının başına gelen sıkıntıların benzerleri onların da başına gelecek ve istenmeyen akıbetler yaşanacaktır. Bu büyük örneklikten istifade etmenin yolu, bu tür yaşananlardan dersler çıkartmaktan ve hayatı Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamaktan geçmektedir. Aksi tavır ve davranışlar sadece ve sadece imtihanı kaybetmeye sebep olacaktır, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 542; Zemahşerî, age., II, 139. 2 - Taberî, age., IX, 29. 3 - Buhârî, Enbiyâ,19.
• 4 - Buhârî, Edeb, 83; Müslim, Zühd, 63; Ebû Dâvûd, Edeb, 29; İbn Mâce, Fiten, 13; Dârimî, Rikâk, 65; Ahmed b. Hanbel, II, 115, 379.
• 5 - Zemahşerî, age., II, 139.
• 6 - Semerkandî, age., I, 542.
• 7 - Râzî, age., XIV, 215.
• 8 - Buhârî, Buyû‘, 36; Tıbb, 19, 25, 43-45, 53, 54; Müslim, Selâm, 102, 109, 111-114, 116; Tirmizî, Siyer, 46; Kader, 9; İbn Mâce, Mukaddime, 10; Tıbb, 43; Ebû Dâvûd, Tıbb, 24; Ahmed b. Hanbel, I, 269. 9 - Semerkandî, age., I, 542; Zemahşerî, age., II, 139.
• 10 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 11 - Semerkandî, age., I, 543.
• 12 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; A‘râf 7/133; Yûsuf 12/18; Nahl 16/66, 115. 13 - Bakara 2/30, 84; Hacc 22/37. 14 - Yazır, age., IV, 121-122.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 A‘râf 7/133 Yûsuf 12/18 Nahl 16/66 Nahl 16/115 Bakara 2/30 Bakara 2/84 Hacc 22/37
• 15 - Râzî, age., XIV, 217. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 543-544; Taberî, age., IX, 32-39; Zemahşerî, age., II, 141-142. 16 - Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, IV, 374.
• 17 - Semerkandî, age., I, 544.
• 18 - Bakara 2/59; A‘râf 7/134, 135, 162; Enfâl 8/11; ‘Ankebût 29/34; Sebe’ 34/5; Câsiye 45/11.
  • Bakara 2/59 A‘râf 7/134 A‘râf 7/135 A‘râf 7/162 Enfâl 8/11 ‘Ankebût 29/34 Sebe' 34/5 Câsiye 45/11
• 19 - Zemahşerî, age., II, 143.
• 20 - A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/77-79; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/63-66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13. 21 - A‘râf 7/136; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Zuhruf 43/25, 55. 22 - Zemahşerî, age., II, 143.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/79 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13 A‘râf 7/136 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55
• 23 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 24 - Râzî, age., XIV, 221. 25 - Râzî, age., XIV, 221.
• 26 - Semerkandî, age., I, 545; Taberî, age., IX, 43.
• 27 - En‘âm 16/115; A‘râf 7/137; Yûnus 10/33, 96; Hûd 11/119; Mü’min 40/6. 28 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358. 29 - Zümer 39/19, 71. 30 - En‘âm 6/115. 31 - Âl-i ‘Imrân 3/64; A‘râf 7/137; Tevbe 9/40, 74; Yûnus 10/19, 33, 96; Hûd 11/110, 119; İbrâhîm 14/24, 26; Tâhâ 20/129; Mü’minûn 23/100; Sâffât 37/171; 100; Zümer 39/19, 71; Mü’min 40/6; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14, 21; Zuhruf 43/28; Feth 48/26. 32 - Nisâ’ 4/46; Mâide 5/13, 41; Fâtır 35/10. 33 - Bakara 2/37; En‘âm 6/34, 115; A‘râf 7/158; Enfâl 8/7; Yûnus 10/64, 82; Kehf 18/27; Şûrâ 42/24; Tahrîm 66/12. 34 - K-l-m kökünden kelimelerin anlamları hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, k-l-m maddesi.
  • Nahl 16/115 A‘râf 7/137 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hûd 11/119 Mü'min 40/6 Zümer 39/19 Zümer 39/71 En‘âm 6/115 Âl-i İmrân 3/64 A‘râf 7/137 Tevbe 9/40 Tevbe 9/74 Yûnus 10/19 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hûd 11/110 Hûd 11/119 İbrâhîm 14/24 İbrâhîm 14/26 Tâhâ 20/129 Mü'minûn 23/100 Sâffât 37/171 Zümer 39/19 Zümer 39/71 Mü'min 40/6 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Şûrâ 42/21 Zuhruf 43/28 Fetih 48/26 Nisâ 4/46 Mâide 5/13 Mâide 5/41 Fâtır 35/10 Bakara 2/37 En‘âm 6/34 En‘âm 6/115 A‘râf 7/158 Enfâl 8/7 Yûnus 10/64 Yûnus 10/82 Kehf 18/27 Şûrâ 42/24 Tahrîm 66/12
• 35 - A‘râf 7/137; İsrâ’ 17/16; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/172; Neml 27/51; Sâffât 37/136; Ahkâf 46/25; Muhammed 47/10.
  • A‘râf 7/137 İsrâ 17/16 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/172 Neml 27/51 Sâffât 37/136 Ahkâf 46/25 Muhammed 47/10
• 36 - Semerkandî, age., I, 546. 37 - Semerkandî, age., I, 546; Taberî, age., IX, 44; Zemahşerî, age., II, 144.
• 38 - Taberî, age., IX, 45; Zemahşerî, age., II, 144.
• 39 - En‘âm 6/74; A‘râf 7/138; İbrâhîm 14/35; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/71.
  • En‘âm 6/74 A‘râf 7/138 İbrâhîm 14/35 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/71
• 40 - Semerkandî, age., I, 546; Taberî, age., IX, 46.
• 41 - Semerkandî, age., I, 546.
• 42 - Zemahşerî, age., II, 145.
• 43 - Bakara 2/49; A‘râf 7/141; Enfâl 8/17; İbrâhim 14/6; Sâffât 37/106; Dühân 44/33. 44 - Semerkandî, age., I, 547; Zemahşerî, age., II, 145.
  • Bakara 2/49 A‘râf 7/141 Enfâl 8/17 İbrâhîm 14/6 Sâffât 37/106 Duhân 44/33