Burûc Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 22 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “burçlar” anlamındaki الْبُرُوج el-burûc kelimesinden alan Burûc sûresi, iniş sırasına göre 29, resmî sıralamada ise 85. sûredir.

Burûc sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İnşikâk ile “yemin ifadeleri, mahşer yargılaması, cennetlik ve cehennemlikler, Kur’ân’a dikkat çekme” vs. noktalarda anlam ilişkisine sahiptir.

Burûc sûresinde, burçları olan göğe, vaadedilen güne, şahide ve hakkında şahitlik edilen insanoğluna yemin edilmekte, çukur kazanlar ve müminleri yakanlar özellikle kınanmaktadır.

6. âyetten itibaren, ateş yakarak müminleri oraya atanların ve bu esnada çevrede oturup seyredenlerin düştüğü alçak duruma özellikle dikkat çekilmektedir. Sadece Allah’a inandıkları için kendilerine bu haksızlığın reva görüldüğü insanlar ve bu haksızlığı yapanlar başta olmak üzere, Yüce Allah, her şeye şahit olduğunu ve yapılanların hesabını mutlaka soracağını belirtmektedir.

11. âyetten itibaren, iman edip sâlih amel işleyenlerin ödüllerinin cennet olacağı hatırlattıktan sonra, Yüce Allah eşsiz kudretini gündeme getirmekte ve “(Bilin ki) muhakkak ki, Rabbinin yakalaması çok şiddetlidir. O, (azabı, yaratmayı) başlatan ve devam ettirendir. O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); el-vedûd’dur (çok sevendir, sevgiyi verendir). Arş’ın sahibidir, el-mecîd’dir (çok yücedir). Dilediğini de elbette yapandır” ifadeleriyle eşsiz ve erişişmezliğini vurgulamaktadır.

17. âyetten itibaren, “Firavun ve Semûd ordularının haberi sana geldi, (değil) mi? Doğrusu, inkârcılar (gerçeği) yalanlama(da ısrarcı)dırlar” ifadesiyle önceki bazı kavimlerden örnekler vererek, onların hakkı yalanlamalarını ve kendisinin kuşatıcılığını hatırlatmaktadır.

Sûrenin sonunda, “Hayır hayır! O (yalanladıkları şey), Levh-i Mahfûz’daki şerefli Kur’ân’dır” beyanı gereği Kur’ân’ın yüceliği ve Levh-i Mahfûz’daki konumuna dikkat çekilerek, muhataplar Kur’ân hakkında bilgilendirilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde dört varlığa yemin edilmektedir. Kur’ân’daki yeminler hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de geniş bir şekilde bilgi verdiğimiz için burada tekrara girmeyeceğiz. Yeminlerden sonra gelen âyet grubu, yeminlerin cevabı durumundadır.

Burada anlatılacakların önemi nedeniyle, sûrenin başında dört değişik varlığa, özellikle de bizzat müminleri yakanlara dikkat çekilmekte ve onların şahitliğine başvurulacağı kendilerine hatırlatılmaktadır. Ardından ateş hazırlayanların intikam sebepleri dile getirilmekte, mümin erkek ve kadınlara bu eziyeti reva görenleri, tevbe etmedikleri takdirde yakıcı azabın beklediği vurgulanmaktadır. Daha sonra bu zulme uğrayanların ya da iyilerin ödülleri gündeme getirilmektedir.

a) Bazı Varlıklara Yemin Ve Ashâb-ı Uhdûd

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde burçları olan gökyüzüne, vaadedilen son güne, şahitlere ve hakkında şahitlik yapılacak olana yeminlere yer vermektedir.

Ardından, ashâb-ı uhdûd denilen kişilerin neler yaptığı, sadece ve sadece mümin oldukları için iman edenleri nasıl yaktıklarını bir manada lanete konu edindiği şu şekilde gündeme getirilmektedir: “Tutuşturulmuş ateşin çukur kazan sahipleri kahrolsun! Hani müminlere yapmakta oldukları işkenceyi seyrederlerken, (ateşi yakanlar) da başlarına oturmuşlardı.”

ı. Dört Şeye Yemin

وَالسَّمَآءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ “Yemin olsun: Burçları olan göğe, vadedilen o güne, şahit(ler)e ve şahitlik edilen(ler)e ki.”

Âyetteki وَالسَّمَآءِ ve’s-semâi kelimesi “göğe yemin olsun”; ذَاتِ الْبُرُوج zâti’l-burûci ifadesi “burçları olan”; وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ ve’l-yevmi’l-mev‘ûdi tamlaması “ve vadedilen güne de (yemin olsun)”; وَشَاهِدٍ ve şâhidin kelimesi “ve şahitlik edene de (yemin olsun)”; وَمَشْهُودٍ ve meşhûdin sözcüğü ise “ve hakkında şahitlik edilene de (yemin olsun)” demektir.

Burada göğe, mahşer gününe ve şahitlere yeminler ele alınmaktadır.

1. Burçları Olan Göğe

وَالسَّمَآءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ “Burçları olan göğe yemin olsun.”

Burada “burçları olan gök” kavramına dikkat çekilip yemin edilmektedir.

Bu âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi, “yükseklik” anlamında uzay boşluğunu ve muhtemelen bütün yıldız ve gezegenleri, hatta takımyıldızlarını içermektedir. Âyetin السَّمَآء es-semâ’ kelimesinden sonraki ذَاتِ الْبُرُوج zâti’l-burûci ifadesi bu anlamı doğrulamaktadır. Burçlarla neyin kastedildiği ilim adamlarınca tartışılmıştır. Detaya girmeden bu konudaki görüşleri kısaca hatırlatmak istiyoruz.

a) B-r-c kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da fiil olarak “açılıp saçılmak, kendini göstermek”,(1) isim olarak çoğul kalıpta “köşkler” anlamında kullanılmaktadır.(2) Yorumunu yaptığımız Burûc 1’de, ayrıca Hıcr 15/16 ve Furkân 25/61’de ise bu kelime “burçlar, yıldızlar” anlamında kullanılmaktadır. Bu üç ortak kullanımdan hareketle, göklerin burç sahibi olmasının, görünen yıldızlara sahip olması anlamına geldiği görüşü diğerlerine göre daha öndedir.

b) الْبُرُوج el-burûc kelimesi, el-burc kelimesinin çoğuludur ve “yıldızlar”, “köşkler”, “kum ve yağmur”, “Güneş ve Ay’ın menzilleri”, “atlar” ve “güzel yaratıklar” gibi anlamlara gelmektedir.(3) Zemahşerî, bunların 12 burç veya göğün kapıları olduğunu, dünyadaki köşklere benzetilerek göğün köşkleri olarak belirlendiklerini ifade etmektedir.(4)

Elmalılı, bunların “görünen şey” anlamından hareketle, her bakanın gözüne çarpacak şekilde görünen “yüksek köşk”, “şehir surları”, “kalelerin yüksek yerleri” olduğunu, bu anlamdan hareketle maksadın “gökteki yıldızlar” veya “yıldız kümeleri” ya da “12 burç (Zodyak)” olduğunu da beyan etmektedir.(5)

Devam eden âyetlerle birlikte düşünüldüğünde bu kelimeyle farklı anlamların da kastedilmiş olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu doğrultuda maksadın, dünyadaki köşklere benzetilerek gökteki köşkler veya onlara açılan kapılar olduğu söylenebilir. Dolayısıyla, asıl maksadın âhiret sorgulaması öncesinde müminlere yönelik bir moral verilmesi olduğu göz ardı edilmemelidir.

2. Vaadedilmiş Olan Güne

وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ “Vaadedilmiş (geleceği bildirilmiş) olan güne yemin olsun.”

Burada “vaadedilen gün” kavramına dikkat çekilip yemin edilmektedir.

Âyette sözü edilen “gün”ün, haklının haksızdan, doğrunun yanlıştan, müminin kâfirden ayrılacağı, mümine vaadedilen, kâfirin ise tehdit edildiği kıyâmet günü olduğunda âlimlerimiz arasında hemen hemen fikir birliği vardır. Çünkü Ebû Hureyre kaynaklı bir rivayete göre, Hz. Peygamber, “vaadedilen gün”ün “kıyâmet günü” olduğunu ifade etmiştir.(6) Elbette bu ifadeler, maksadı “mahşer” olarak anlamanın sonucudur. Çünkü yargılama yeri ve zamanı mahşerdir.

Bu ifadeden kastın, “sistemin yıkılması” anlamında “Son Saat’in gerçekleşmesi” olduğu da belirtilmektedir.(7) Bu görüş de doğru olabilir. Çünkü ilk âyette göğün ödül yeri olmasından söz edildiğini kabul edersek, bunun müminlere bir moral olacağını belirtmiştik. İkinci âyette de kâfirlerin tehdit edildikleri kıyâmetin kastedildiğini söyleyerek, iki âyet arasında anlam ilişkisini bu şekilde kurmuş oluruz. İlk görüşü kabul ettiğimizde de iki âyet arasında ödül ve ödül yeri anlamında anlam birlikteliği sağlanmış olmaktadır.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” mealinde Kur’ân’da altı kez(8) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca âyetteki hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap”, “kıyamet günü”, “mahşer” demektir.(9) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

3. Şâhid’e ve Meşhûd’a

وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ “(O günde) şahitlik edene ve hakkında şahitlik edilene yemin olsun.”

Burada ise “şahitlik” kurumuna dikkat çekilip yemin edilmektedir.

Bu âyetteki kelimelerin neleri içerdiği noktasında oldukça farklı görüşler vardır. شَاهِد şâhid’den maksadın, “Cuma günü”, “insan”, “Hz. Muhammed”, “Kurban bayramı”; مَشْهُود meşhûd’dan maksadın ise, “Arafe günü”, “kıyâmet günü”, “Cuma günü” şeklinde çeşitli günler olduğu beyan edilmektedir.(10)

a) Bu âyette kastedilen şahitliğin, kıyâmetle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. شَاهِد şâhid, “Allah şâhid olarak yeter”(11) anlamındaki âyetlerde de olduğu gibi, hem “Allah”tır; hem de “Biz seni ancak bir şâhid olarak gönderdik”(12) âyetleri gereği “Hz. Peygamber”dir. Ayrıca hem “İçlerinde bulunduğum sürece durumlarına şahittim”(13) âyeti gereği “Hz. İsa”dır; hem de “Böylece sizi diğer insanlara şahit olasınız diye şahitler yaptık”(14) âyeti gereği “bütün müminler”dir.

Dahası hem “O gün, insana hesap görücü olarak kendisi yeter”(15) âyeti gereği “her insanın kendisi”dir; hem de “O gün onlara dilleri, elleri ve ayakları yaptıkları hakkında şahitlik edecektir”(16) âyeti gereği “insanın vücut organları”dır. Ayrıca Kâf 50/21 ve Fecr 89/22’de “melekler”in şahitliği ile Nisâ’ 4/41’de “her ümmetin peygamberi”nin şahitliği de bu kapsama girmektedir.

b) مَشْهُود meşhûd hakkında, âlimlerimiz genellikle Hûd 11/103 ve Meryem 19/37. âyetler gereği, “kıyâmet günü” tercihini kabul etmişlerdir. Kıyâmetin kendisi şahit olmamak durumundadır; çünkü orası yeni tanıklıkların yeri değildir. Orada artık kararlar verilecektir. Kıyâmetin şâhitliği demek, o günde insanlar aleyhine çeşitli şahitliklerin yapılacağının bilinmesi demektir. Bu nedenle meşhûd kelimesi, “hakkında şahit tutulan kişi”, yani “sanık” anlamına alınmalıdır.

Nisâ’ 4/41’de de açıkça vurgulandığı üzere, bu şahitlikler kıyâmet günü için söz konusu edilecektir. Dolayısıyla شَاهِد şâhid’i “tanık”, مَشْهُود meşhûd’u ise “sanık” olarak kabul etmek durumundayız. Aksi takdirde, شَاهِد şâhid ile مَشْهُود meşhûd arasında anlam farkı kalmamaktadır. Yukarıda saydığımız âyetlerden de anlaşılacağı üzere, hemen her şey “şahit” olmaktadır; işte onların şahitliği birilerinin “sanık” olması esasına bağlıdır. Bu nedenle مَشْهُود meşhûda “sanık” demek zorundayız.

“Şahitlerin getirilmesi”yle ilgili olarak En‘âm 6/130, Hûd 11/103, Zümer 39/69, Mü’min 40/51 ve Kâf 50/21’de verilen bilgiler konuyu özetlemektedir.

Yemin Edilen Varlıklar Arasındaki Anlam İlişkisi

Üç âyeti birlikte düşündüğümüzde, aralarındaki anlam ilişkisini şu şekilde kurabiliriz: “Burçları olan gökyüzü”, hak edenler için ödül yeridir; “vaadedilen gün”, bir taraftan Son Saat esnasında yaşanacak felaketi, diğer taraftan da mahşeri anlatmaktadır. Her iki durumda da, ilk âyetteki anlamın bir devamı olarak, nankör insanı bekleyen çeşitli azaplar haber verilmektedir, diyebiliriz.

Üçüncü âyetteki şahitlik meselesi ise, her varlığın kıyâmet sorgusunda şahitlik edebileceği, bu arada tanıklar olacağı gibi, insan için bir sanıklık durumunun da kaçınılmaz olduğu belirtilmektedir. Bu durumda, mahşerde yaşanacak büyük duruşma için insanların uyarıldığını ifade edebiliriz.

Aslında ödül alması istenen insanoğlu, eğer nankörlüğü tercih ederse, bilmelidir ki mahşerde başta Yüce Allah, melekleri, peygamberleri ve ümmet olmak üzere, bizzat insanın kendisi, hatta organları bile onun aleyhinde şahitlik edecektir. Bu nedenle, ödüllerin yüceliğine, yargılamanın yapılacağı güne ve şahit olacak varlıklara da hakkında şahitlik yapılacak insana da yemin edilerek, insanların dikkatleri bu hakikatlere çevrilmektedir.

ıı. Ashâb-ı Uhdûd’e Lanet

قُتِلَ اَصْحَابُ الْاُخْدُودِ اَلنَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ “Tutuşturulmuş yakıt(la) dolu o ateş(li) çukur(un) halkı kahrolsun!”

Buradaki قُتِلَ kutile edilgen fiili “öldürüldü, kahra uğratıldı, lanete layık görüldü, kahrolası”; اَصْحَابُ الْاُخْدُودِ ashâbü’l-uhdûdi tamlaması “çukur sahipleri”; اَلنَّارِ en-nâri kelimesi “ateş (olan)”; ذَاتِ الْوَقُودِ zâti’l-vekûdi ifadesi ise “tutuşturulmuş” demektir.

Burada çukur kazanlara yönelik kahır ifadesi yer almaktadır.

1. “Katledilmek” şeklinde tercüme edilen قُتِلَ kutile edilgen fiilinin anlam çeşitliliği, âyetin farklı boyutlarda anlaşılmasını sağlamaktadır. Bu nedenle öncelikle bu konuyu açıklamak gerekmektedir.

a) Âyette yer alan قُتِلَ kutile edilgen fiili birkaç türlü tercüme edilebilir:

ı. قُتِلَ kutile edilgen fiili “öldürüldü” anlamına gelmektedir; maksat, ateşe atılma işleminin gerçekleştiğini beyan etmektir. Bu durumda âyet, “Çukura atılanlar öldürüldü, şehit edildi” demektir.

ıı. Bu fiil kuttile şeklinde dört harfli kalıpta okunup, bu öldürtülme işleminin, yönetici tarafından emrindeki adamlara yaptırıldığını, dolayısıyla bu kişilerin “öldürtüldüğü”nü ifade etmiş de olabilir.

ııı. Bir üçüncü ihtimal olarak, kelime yine kutile veya kuttile şeklinde okunup, “bunu yapanlar da öldürüldü” veya “öldürtüldüler” anlamının kastedilmiş olması da muhtemeldir.(17)

Yapılan çeşitli araştırmalarda böyle yakılmış toplu insan mezarlarının çıktığı ifade edilmektedir.(18) Bulgular üzerinde bir araştırma yapılıp bu cesetlerin maktüllere mi, yoksa katillerine mi ait olduğunu tespit imkânından yoksunuz. اَصْحَابُ الْاُخْدُود ashâbü’l-uhdûdi ifadesini, “ateşe atılanlar” olarak da, “ateşi yakanlar” olarak da kabul etsek, baştaki قُتِلَ kutile kelimesini “öldürüldüler” veya kuttile şeklinde “öldürtüldüler” şeklinde anlayabiliriz.

ıv. Pek çok müfessirin kabul ettiği doğrultuda âyeti değerlendirdiğimizde, buradaki قُتِلَ kutile fiilinin “öldürülmek” anlamında değil de, beddua için kullanıldığını kabul etmiş oluruz. Bu durumda anlam “kahrolsun” şeklini alır. Bu nedenle Arapçadaki dua veya beddua ifadeleri hakkında kısaca bilgi vermek gerekmektedir.

b) Müddessir 74/19’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da çeşitli şekillerde dua ve beddua formları vardır. Arapçada dua veya beddua ifadeleri, her zaman emir kalıbında gelmeyebilir; zaman zaman fiil kalıbı kullanımları da tercih edilir ve bunun Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır. Bu bağlamda “Allah seni affetsin…”;(19) “Yalancılar kahrolsun”;(20) “Kahrolası, nasıl da ölçüp biçiyor, etrafa bakınıyor”;(21) “Kahrolası insan, nasıl da nankörlük ediyor”;(22) “Ebû Leheb’in iki eli kahrolsun, kendisi de”(23) âyetleri zikredilebilir.

Bu bilgilerden hareketle, Burûc 85/4’teki قُتِلَ kutile fiili “öldürüldü” anlamına alınabileceği gibi, “kahrolsun, kahrolası” şeklinde de anlaşılabilir. Zaten İbn Abbas’tan gelen bir görüşe göre Kur’ân’daki bütün قُتِلَ kutile ifadeleri “lanet olsun” demektir.(24)

c) Uhdûd (Çukur) Halkı Kimdir?

ı. الْاُخْدُود el-uhdûd kelimesi yeryüzündeki “yarık, çukur” anlamlarındaki hadd kelimesinden türetilmiştir. Bu işlemi yapanların kimliği âyette açıkça zikredilmediğine göre, mesajın evrensele taşınmasının gerekliliği anlaşılmaktadır. Ancak, yine de bu olayın tarihsel bir geçmişinin olduğunu düşünmek durumundayız.

Tefsirlerimizde konuyu Yemen, Irak, Necran, Suriye, Sümer, Babil, Filistin, Habeşistan veya Anadolu ile dolayısıyla Hz. İbrâhim dönemi, Nebukadnezar veya Zerdüşt kralıyla ilişkilendiren yaklaşımlar vardır. Tercihimiz, olayın milâdî 523 yılında Himyer kralı Zûnüvâs’ın o dönem müminlerine yaptığı bir baskı ve zulümle ilgili olduğu şeklindeki görüş doğrultusundadır. Bu dönem, Hz. İsâ ile Hz. Muhammed arası bir fetret dönemidir.(25) Zûnüvâs, müminleri yakmak için içi ateş dolu çukurlar kazmış, onları orada şehit etmişti.(26)

ıı. Ashâbu’n-nâri tamlaması her yerde “cehennemlikler, cehennemin içinde olanlar” anlamında kullanılmamaktadır. Müddessir 74/31’de de geçen bu tamlama “cehennemlikler” demek değildir; maksat, cehennemin işletilmesinde görevli olanlardır.

Bu kullanımdan da destek alarak eğer اَصْحَابُ الْاُخْدُود ashâbü’l-uhdûdi ifadesini “bu işi yapanlar” olarak kabul edersek, âyetlerde sözü edilenlerin kim olduğu hakkında tefsirlerde çeşitli kanaatlerin yer aldığını belirtmek durumunda oluruz. Buna göre, bunların Mecûsî kalıntıları veya İsrailoğulları’ndan bir grup veya Habeşliler ya da Necranlılar olduğu ifade edilmekte ve bu bağlamda uzun uzun rivayetlere yer verilmektedir.(27)

ııı. Âyetteki اَصْحَابُ الْاُخْدُود ashâbü’l-uhdûdi ifadesini “ateşe atılanlar” şeklinde anlamlandırırsak, bunların kimlikleri hakkında fazla bir şey söylemeye veya isim belirlemeye gerek yoktur. Bu ifadenin “dünyadayken ateşe atılanlar” anlamına geldiğini söyleyebiliriz. Maksat, elbette cehennem ateşi değildir; çünkü Burûc sûresinin 8. âyetinde bunların “imanları nedeniyle öldürülenler” olduğu açıkça ifade edilmektedir.

ıv. Râzî’nin de işaret ettiği gibi, bu yakma işleminin bir defa yaşanmış olması gerekmez; değişik dönemlerde, farklı yerlerde ve farklı insanlara böyle işkencelerin yapılmış olması da mümkündür. Uhdûd kelimesi tekil olarak kullanılmış olsa da, anlamı çoğul kabul edilebilir. Bu durumda, kaynaklarımızda sözü edilen rivayetlerde yanlışlık ve çelişki değil, farklı dönemlerdeki uygulamaların hatırlatıldığı kabul edilebilir.(28)

v. Âyette anlatılmak istenen husus şudur: Tarihin bir döneminde veya çeşitli dönemlerinde insanlar inançları nedeniyle çeşitli sıkıntılara uğratılmış, akıl almaz işkencelere maruz bırakılmış, sonuçta hayatlarını topluca yitirmişlerdir. Yaşanan veya ileride yaşanacak bazı sıkıntılar önceden haber verilmekte, tarihten örneklerle muhatapların motive edilmeleri sağlanmak istenmektedir. Bu amaçladır ki, bu tür kıssalarda tarih, yer ve şahıs isimleri özellikle verilmemekte, böylece mesajın evrenselliği sağlanmaktadır.

vı. Bu kıssasın burada yer almasının muhtemel nedeni, Mekkelilerin müminlere yaptığı veya yapacağı eziyetlere karşı dayanıklı olunması gereğini bildirmektir. Aslında söylenmek istenen husus, bir bölümü başlamış da olsa, yakın bir gelecekte veya daha uzak zamanlarda Müslümanların başına çeşitli sıkıntılar geleceğinin önceden haber verilmesi ve bu noktada hazırlıklı olunmasının hatırlatılmasıdır. Başlarına nasıl sıkıntılar gelirse gelsin, belki de hiçbiri burada anlatılan kadar yürek burkan düzeyde olmayacaktır.

2. اَلنَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ “Tutuşturulmuş ateş.” Bu ifade Uhdûd ahalisinin müminleri yaktıklarında nasıl harlı bir ateş yaktıklarını, ateşin ne korkunç bir mihayet arz ettiğini ortaya koymayı amaçlayan bir sıfat cümleciğidir.

Sûrede sözü edilen Uhdûd sahipleri, yaptıklarının karşılığını dünyada gördükleri ve âhirette de görecekleri gibi, Mekke müşriklerinin de Müslümanlara yapacaklarının karşılıksız bırakılmayacağı dolaylı olarak beyan edilmektedir. Böylece, bir taraftan Hz. Peygamber ve müminler motive edilirken, diğer taraftan da inanca karşı mücadele eden kâfirlere gözdağı verilmektedir. Bu tehdit, Hz. Peygamber döneminde hak karşıtı zalimlere yönelik olmayla başlamıştır; kıyâmete kadar yaşanacak hak-bâtıl mücadelesinde de mesajını devam ettirecektir.

ııı. Ateş Çukuru Kazanların Tutumu

اِذْ هُمْ عَلَيْهَا قُعُودٌ وَهُمْ عَلٰى مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ شُهُودٌ “Hani onlar o (ateşli çukur)un başında oturmuş, müminlere yaptıkları (işkenceyi) seyrediyorlardı.”

Buradaki اِذْ هُمْ iz hum ifadesi “hani onlar”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun üzerinde”; قُعُودٌ ku‘ûdün kelimesi “oturuş, oturmaktalar(dı)”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; عَلٰى مَا يَفْعَلُونَ ‘alâ mâ yef‘alûne ifadesi “yapmakta oldukları şeye dair”; بِالْمُؤْمِن۪ينَ bi’l-mü’minîne ifadesi “inananlara”; شُهُودٌ şuhûdün sözcüğü ise “şahitler, seyredenler” demektir.

Burada sûrede sözü edilen katillerin bir başka küstahlığı, duyarsızlığı gündeme getirilmektedir.

Âyetlerdeki zamirler farklı şekillerde anlaşılabilmektedir.

1. Âyetteki ilk هُمْ hüm zamirini, Râzî’nin de dediği gibi “ateşe atılanlara” ait görmek mümkündür. Bu durumda maksat, “Müminler ateşin içine atılmışlar, orada yanıyorlar” şeklinde olur. İkinci âyetteki zamir de aynı kişilerle ilgili olabilir; anlam “Ateşte olanlar, diğer müminlere de neler yapıldığına şahit oluyorlar” şeklini alır. Bu anlamlar doğrudur; fakat maksat bunlarla sınırlı değildir.

2. İlk âyetteki هُمْ hüm zamirinden kasıt, içi ateşle dolu çukurları kazanlardır. Ateşi yakanlar, ateşten etkilenmeyecek şekilde, yüksekçe bir yerde oturup, olup bitenleri seyrediyorlardı. Her iki âyetteki هُمْ hüm zamirlerini bu işi yapanlara ait gördüğümüzde, ilk âyette, ateşi yakanların orada oturup bakındıkları anlamı çıkar.

İkinci âyette ise, dünyada müminlere yaptıkları bu eziyetle ilgili olarak âhirette bizzat kendilerinin yine kendi aleyhlerine şahit tutulacakları anlamı söz konusu olur. Nitekim Nûr 24/24, Yâsîn 36/65 ve Fussılet 41/20’de dünyada yapılanların âhirette deşifre edileceği ve bunu vücut organlarının gerçekleştireceği açıkça belirtilmektedir.

Bu ihtimalin ikinci bir versiyonu olarak, ateşi yakanların çevreye oturdukları ve ateşe attıklarını seyrettikleri anlamı da söz konusudur. 7. âyetin başındaki vâv edatını “hâl”, yani durum bildiren edat, cümleyi de “hâl cümlesi” olarak kabul ettiğimizde bu anlam zorunluluk kazanır. Esasında bizim öncelikli olarak âyetten anladığımız da budur.

Bu katiller hem inananları bilinçli ve planlı bir şekilde ateşte yakıyorlar, hem de çevrelerinde oturup seyrediyorlardı. Kin ve öfkeleri öylesine derinlere sirayet etmişti ki, yaptıkları bu canavarlığı seyredip ondan keyif alabiliyorlardı. Dahası, bu cinayeti işleyenlerin yanında, fiilen buna iştirak etmeseler de çevrede oturup, olup biteni seyredenler de, söz konusu fiili işleyenler gibi sorumluydular. Âyetteki kınayıcı ifadeler, elbette bu insanları da içermektedir.

4-7. Âyetlere Farklı Bir Yaklaşım

Burûc 85/4-7’deki ifadeleri farklı bir şekilde, yani âyetleri bütünüyle âhiretle ilişkilendirerek anlamak da mümkündür. Burûc 85/4. âyettekiقُتِلَ اَصْحَابُ الْاُخْدُود ifadesindeki kutile, tıpkı Mesed suresindeki tebbet kelimesinde olduğu gibi “beddua” olarak alınınca “kahrolsun” anlamını verir. İlgili bölümde bunu geniş bir şekilde açıklamıştık.

Bu doğrultuda uhdûd kelimesi nâr anlamında alınıp ashâbu’l-uhdûd tamlaması ashâbü’n-nâr gibi “cehennemlikler” şeklinde tercüme edilebilir. Uhdûd “çukur” anlamına geldiği gibi cehennem de zaten İbranice “derin kuyu” anlamında “go-hinnom” kelimesinden gelmektedir.(29) Her iki kelime “çukur” anlamında buluşmaktadır.

Kâri‘a 101/9’da cehennem sözcüğü “uçurum” anlamında hâviyeh kelimesiyle karşılanmakta, dolayısıyla uhdûd ile nâr kelimeleri yine “çukur, uçurum” anlamlarında buluşmaktadır. Bir de Meryem 19/59’da “cehennem” anlamında ğayy ifadesi kullanılmakta ve “cehennemde bir çukurun adı” olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla uhdûd kelimesinin “çukur” anlamının bir gereği olarak “cehennem” anlamına geldiği ortaya çıkmaktadır. Kaldı ki, cehennemin konum olarak aşağıda bir yer olduğu(30) ve oraya atılmaktan söz edildiği âyetlerle sabittir.(31)

Durum böyle olunca, اَلنَّارِ ذَاتِ الْوَقُود “Tutuşturulmuş ateş” tamlamasının “cehennem”i tarif ettiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Çünkü Hümeze 104/5-6’da Hutame cehennemi tarif edilirken, onun “tutuşturulmuş ateş” olduğu belirtilmekte, ayrıca Bakara 2/24 ve Tahrîm 66/6’da cehennemin yakıtının insanlar ve taşlar olduğu beyan edilmektedir.

Bu iki âyeti böyle izah edince, Burûc 85/6 ve 7. âyetleri de şöyle yorumlamak gerekir: “Dünyada müminlere yaptıklarını bizzat yaşamak ve müşahede etmek üzere, artık onlar da ateşin üzerine oturmaktadırlar.” Âyetin içeriğinde şu mesaj vardır: Zalimlere, dünyada yaptıkları türden bir ceza verilecek ve zulümleri yanlarına kâr kalmayacaktır.

Bu durum, tıpkı Mesed sûresindeki muhteşem ifade sanatını hatırlatmaktadır. Orada yani Mesed 111/3. âyette geçen nâr kelimesi tek başına değil de zâte lehebin sıfatı ile kullanılmaktadır. Hz. Peygamber’in amcası ve asıl adı da Abdüluzza olan şahıs için Kur’ân’da Ebû Leheb ifadesi kullanılmaktadır. Ona Ebû Leheb denmesinin nedeni, yanaklarının kırmızılığı veya kızınca yanaklarının al al oluşuydu.(32) Bu durumda, tıpkı layık olana “hayrın babası” veya “şerrin babası” dendiği gibi, ona da alay ve hakaret edilsin diye “ateşin babası” denmiştir.

Ebû Leheb’e bu künyenin verilmesinin bir başka nedeni ise, “çok parlak bir yüze sahip oluşu ve güzelliği” olarak ifade edilmektedir.(33) Bu durumda, bu künye bir yerme değil, övme amacına yöneliktir. Dünyada kendisine duyulan hayranlığın bir ifadesi olarak verilen ebû leheb künyesi, Mesed 111/3. âyette onun âhiretteki ateşinin sıfatı olarak sunulmaktadır. Dünyada övünülen şeylerin, âhirette insan için azap olacağının hatırlatılması, çok ince bir mesajın ve sanatsal estetiğin örneğidir.(34)

İşte Burûc sûresinde de durum buna benzetilebilir. Zûnüvas ve adamları, inananları dünyada ateş dolu çukura atıp yaktıkları gibi, onlar da âhirette benzer şekilde ateş dolu çukurlara atılacak, hak ettikleri cezalara çarptırılacaklardır. Burûc 85/8. âyette de belirtildiği üzere, sırf Yüce Allah’a inandıkları için kendilerinden intikam alınan ve yakılan insanların hesabı sorulacak, onların da intikamı âhirette alınmış olacaktır.

Bu yorumumuz, âhirette karşılaşılacak ceza türünün, dünyada yapılanı çağrıştırması esasına bağlıdır. Nitekim Nebe’ 78/26’da da belirtildiği üzere, âhirette verilecek ceza dünyada işlenen suça en uygun olanıdır. Kanaatimizce Burûc 85/4-7’yi böyle anlamlandırmak en az diğerleri kadar geçerli ve doğrudur.

Acaba eski çağlarda ve farklı insanların yaptıklarını ifade eden bu âyetler, günümüze hangi mesajları vermekte, o çukurlar ve sahipleri bugün neyi ve kimleri temsil etmektedir?

Uhdûd Bugün Ne Anlama Geliyor?

İnsanlık tarihi, 27 Aralık 2008 ile 28 Ocak 2009 arasını maalesef kara bir leke olarak kaydetmiştir. Tarihte gerçekleşen ve belki de pek çok kez yaşanan bu yürek acıtıcı olay, günümüzde de en acı şekillerde yeniden sahnelenmektedir. İsrail’in Filistin’e uyguladığı insanlık dışı vahşetin, tarihte yaşanan bu tür olaylardan ne farkı var ki? Daha ileri ve daha gaddarca davranıp bu zulümleri yapanlar, bir taraftan eylemlerine devam ederlerken, diğer taraftan da yaptıklarını seyretmektedirler. Dahası, vahşetlerini dünyanın diğer ülkelerine de canlı yayınlarla verip, âdeta yaptıkları bu iğrençlikle övünüyorlardı.

Kullandıkları silahların nelerden yapıldığını ve hangi kimyasal maddeleri içerdiğini kendilerinden başka bilen olmadığı gibi, yazık ki bunu merak eden de yok gibi. İnsan hayatını nasıl sonlandırdığını ve yaralı olanları nasıl sakat bıraktığını, bir süre sonra ne tür kimyasal sonuçlar doğuracağını hesap eden de yok. Bu vahşeti yapanların yüreğinde zerre kadar vicdan olmadığı, hiç kimsenin yapamayacağı bu vahşetin tarihte ilk defa gerçekleşmediği, örnek (!) aldıkları, izinden gittikleri atalarının ve babalarının bulunduğu, bu sûrede bizlere hatırlatılmaktadır.

Zûnüvas denen Yahudînin o günkü İsevîlere yaptığını hatırlatan bu sûre, günümüze de ışık tutmaktadır. Zûnüvasların, Firavunların ve benzerlerinin bitmediği, sadece isim değiştirdikleri ve bunlara karşı dikkatli olunması gerektiği bütün insanlara haber verilmektedir. Her dönemin müminleri bu tür işkencelere maruz bırakılmıştı; durum bugün de böyledir, muhtemelen yarın da aynı olacağa benzemektedir.

Ancak unutulmamalıdır ki, bunu yapanlar kendi ateşlerini seyrediyorlar da haberleri yok. “Onlar, yakarken yandıklarının (veya yanacaklarının) farkında değildiler. Onlar, aslında imanı yakmaya çalışmakla ebedi hayatta kendilerini yakacaklarını dile getirmekteydiler. Onların müminlere yaptıkları kendi başlarına gelmiştir.”(35)

Çeşitli vesilelerle söylediğimiz gibi, “rüzgâr ekenler fırtına biçeceklerini” bilmelidirler. Bugün Filistinli çocukları katledenler, aslında kendi çocuklarını katlediyorlar; onlar sadece Gazze’yi değil, kendi hayatlarını bombalıyorlar. Etrafa saçılan insan cesetlerinin ve ailesinin bütün fertlerini kaybeden mazlum insanların katilleri, bu ateşin bir gün onları da yakacağını akıllarından çıkarmamalıdırlar. Şimdi Filistin’i seyredenler, aslında kendi sonlarının fitilini ateşlemektedirler.

Sönen ocakların ardında tüten dumanları uçaklardan, televizyonlardan, uydudan veya başka şekillerde seyredenler, aslında kendi felaketlerini kameraya kaydediyorlar, ama farkında değiller. Bilmiyorlar ki, ilâhî kayıt asla boşa işlemez, boşa kürek çekmez. Gayretüllâha dokunanlar bunun faturasını en ağır biçimde elbette ödeyeceklerdir. Dökülen gözyaşları ve akıtılan kanlar, ilâhî gazabın depolanıp felakete dönüşmesine sebep olacaktır.

Filistin’in veya dünyadaki başka herhangi bir mazlum milletin gencecik insanların, yaşlıların, masum kadınların, hele hele körpecik yavrularının başına gelen bu felaket görüntüleri zalimlerin yanlarına kâr kalmayacaktır. Bosna’da, Çeçenistan’da, Moro’da, Doğu Türkistan’da, Irak’ta, Afganistan’da, Arakan’da, Suriye’de ya da dünyanın başka yerlerinde yaşanan insanlık dışı olayların sahipleri, akıttıkları kanda boğulacaktır.

Dünya tarihi için milletlerin hayatındaki onlu yıllar kısa sayılır. Beş-on yıl, bu tür olaylar için çok kısa sürelerdir. Anlaşılan muhtemelen şudur: Yaşayanlar görecektir ki, bu zalimler iflah olmayacak ve asla huzur bulmayacaklardır; yataklarında rahat uyuyamayacak, sokaklarında rahat yürüyemeyecek ve geleceğe güvenle bakamayacaklardır.

Gözlerini her açıp çevreye baktıklarında akıttıkları kanın ve döktürdükleri gözyaşlarının derin izlerini mutlaka göreceklerdir. Bu gözyaşları, onların kâbusu olacaktır. Bu nedenle, zalimler bugün yaptıklarıyla kendi kâbus dolu yarınlarını hazırlamaktadırlar; aslında onların yarınlarına yarın bile denmemelidir; çünkü yarınlarını yok etmektedirler.

Filistin’de yaşananların sorumluları, yaptıklarını kendileri seyrettikleri gibi, dünyanın da seyretmesini sağlamış görünüyorlar. Maalesef bu seyirciler arasına Müslümanları da katmayı başarmaktadırlar. Oysa dünyanın neresinde ve ne adına olursa olsun, mazlum ve suçsuz insanların kılına bile zarar gelmesini istemez, meydana gelen olaylara kayıtsız kalmamaya çalışırız. Dinimizin bizden istediği budur.

“Cinayet işleyen yani yeryüzünde bozgunculuk çıkaran hariç, kim bir cana kıyarsa bütün insanlığı öldürmüş gibidir. Kim de bir hayat kurtarırsa bütün insanlığı kurtarmış gibi olur.”(36) İşte öncelikli olarak İsrailoğulları’nın ele alındığı bu âyette ilâhî kudretin hayata bakışı özetlenmektedir.

Bu âyetteki mesajın İsrailoğulları’na yönlendirilmesi gerçeği ile bugünün İsrail devletinin zulmü nasıl da örtüşmektedir! Demek ki hak hukuk tanımama ahlaksızlığı eskilerinden bir miras gibi devam etmektedir. Ancak hemen belirtelim ki elbette bu barbarlığa karşı duran Yahudiler de vardır ve haysiyetleriyle bu zulmü lânetlemeye çalışmışlardır; hatta kendi devletleri tarafından onlar da acımasızca cezalandırılmıştır.

16 Mart 2003’te Filistin’de mazlum ve mağdurların yanında yer almak için İsrail buldozerinin karşısına dikilen ve orada zalim İsrailliler tarafından hunharca katledilen Amerika’lı Rachel Corrie’yi de bu noktada mutlak surette hatırlamalı ve kendisini haysiyetli duruşu nedeniyle hayırla yâdetmeliyiz.

Bu dinin muazzez peygamberi Hz. Muhammed (as), bir insanın başına gelen bir sıkıntı nedeniyle ısdırap duymayana, insan da Müslüman da denemeyeceğini beyan etmektedir. Müslümanlar başkasının başına gelen sıkıntılara bile kayıtsız kalmamak durumunda olmasına rağmen, bugün Filistinli, Suriyeli ve diğer kardeşlerimizin uğradığı insanlık dışı muameleyi maalesef seyretmektedirler; en azından arzu edilen tepkiyi mezhep kaygılarıyla göstermemektedirler. Elbette bir şeyler yapanlar oluyor; ancak bunların yetmediğini ve daha çok şeyler yapmak gerektiğini bilmek durumundayız.

- Bir Başka Mukayese

“Geçmiştekiler müminlere yaptıkları ve onları yaktıkları çukurun etrafında toplanarak seyrediyorlardı; ama şimdi müminlerin önüne kazdıkları siyasî, sosyal, ekonomik ve dinî çukurların etrafında, medyadan seyrederek ve kendi kuruluşlarında toplanarak müminlere yaptıkları işkenceleri kahkahalarla kutlayıp anlatmakta ve seyretmektedirler.

“Bir taraftan bombalar yağdırarak alevler saçan çukurlar açıyorlar, diğer taraftan açlığa terk ederek ekonomik; bölüp parçalayarak ve yalnızlığa iterek siyasi; bâtıl mezhepleri öne çıkararak ve müminler arasında tefrika yaratarak dinî; müminleri kendi manevî değerlerinden ve kültürlerinden kopararak da kültürel çukurlar açıyorlar. İşte çeşitli şekillerde bu çukurların etrafında oturarak müminlerin halini seyrediyorlar.

“Yüce Allah, asırlar önce bunu haber vererek, geçmişte olanları günümüze ve geleceğe taşıyarak müminleri uyarmaktadır. İman düşmanı olanların, hakka ters düşenlerin her nesilde olacağı ve onların bu çukurları müminlerin önünde açacaklarının uyarısını yapmaktadır. Bu çukurlara düşmemenin yolu aklını kullanmak, düşünmek, bilgiyi elde etme sevdasına tutulmak, bilgiyi teknolojiye çevirmek, bilgi üstünlüğünü elde etmek ve ekonomik üstünlüğe sahip olmaktan geçiyor.

“Bütün bunları gerçekleştirebilmek için çalışmak, çalışmak ve yine çalışmanın gereğini anlayıp hayata geçirmek gerekiyor. Çalışmadan, kâfirlerin oluşturduğu ateş çukurlarına düşmeden geçmek mümkün değildir. Müminlerin düşmanları, müminlerin eline sabaha kadar çekecekleri tesbîhleri ile kazdıkları çukurun içine attılar. Filmlerini çekip oynattılar, kendileri de koltuklarına kurulup kahkahalarla seyrettiler ve seyrediyorlar.

“Sebe’ sûresinin 13. âyetinde olduğu gibi, çalışmanın bir şükür ibadeti olduğunu din âlimleri halka öğretselerdi; namazda tahiyyeye oturunca ayağın alacağı şekil üzerinde durdukları kadar, çalışmanın ibadet olduğu ilkesinin üzerinde dursalardı; mezarların başında ölülere telkin verdikleri kadar insanlara Kur’ân’ın anlamını ve onun hedeflerini öğretselerdi; Kur’ân’ı okuma şekline verdikleri önem kadar, Kur’ân’ın akla, düşünceye, bilgiye ve çalışmaya verdiği önemi beyinlere kazısalardı; haccın ana farzlarının dışında kalan ve haccın ruhu ile ilgili olmayan meseleler üzerinde durup yazdıkları kitaplar kadar Kur’ân’ın orta milleti olup dünya problemlerini çözmenin önemi ve yolları üzerinde dursalardı ve bu uğurda kitaplar yazsalardı; beşerî görüşlere ve içtihatlara verdikleri önem kadar Kur’ân’a önem verselerdi ve Kur’ân’a sırtlarını dönmeselerdi müminlerin önünde bu ateş çukurları kazılmayacaktı ve onlar da çukurlar kazamayacaklardı.

“Mülk 67/22’de olduğu gibi, yüzüstü sürünen insan ile dimdik ayakta ve doğru yolda yürüyen insanın farkı açıklansaydı ve Mülk 67/10’da geçtiği üzere, bunun farkının “aklını kullanmak” olduğu anlatılsaydı, müminler ateş çukuruna düşmeyecek, dolayısıyla kâfirler de onların etrafında oturup kahkahalarla seyretmeyeceklerdi.”(37)

Yüce Allah, söz konusu zalim toplumu ve yaptıklarını hatırlattıktan sonra, şimdi de onların bu cinayetleri neden işlediğini gündeme getirmektedir.

b) Çukur Kazmalarının Nedeni

Yüce Allah, sûrenin 8-9. âyetlerinde Uhdûd halkının müminleri yakma gerekçesiyle ilgili olarak şu bilgilere yer vermektedir: “Onlardan (müminlerden), sırf, güçlü ve övgüye layık olan, göklerin ve yerin mülkü kendisine ait bulunan Allah’a iman ettikleri için intikam aldılar. (Oysa) Allah her şeye şahittir.”

ı. Ateş Çukuru Kazanların Tutumu

وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ اِلَّآ اَنْ يُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ “Onlardan (müminlerden) yalnızca güçlü ve övgüye layık olan Allah’a iman etmeleri nedeniyle intikam alıyorlardı.”

Âyetteki وَمَا نَقَمُوا ve mâ nekamû fiili “intikam almadılar”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اِلَّآ اَنْ يُؤْمِنُوا illâ en yü’minû istisnası “iman etmiş olmaları sebebinden başka”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi ise “Allah’a iman etmeleri sebebinden başka” demektir.

Bu âyette, insanları ateşe atıp yakan, sonra da çevreden onları seyredenlerin bu işi neden yaptıkları dile getirilmekte ve gerekçe “intikam” olarak belirlenmektedir.

Yüce Allah, çukur kazan Uhdûd sahiplerinin neden böyle bir işe tevessül ettiklerini beyan etmekte, konuyu öldürülenlerin imanlarıyla ilişkilendirdiklerini bildirmekte, buna karşılık zatının dört sıfatını zikrederek katil muhataplarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

1. Değişik vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da konular sebep-sonuç ilişkisi içerisinde ele alınırlar. Bakara 2/6-7 ve Saff 61/5’te olduğu gibi, genellikle “sebep” önce, “sonuç” sonra verilir. Bazen de A‘râf 7/179’da olduğu gibi, önemine binaen önce sonuç üzerinde durulur, sonra da bunun nedenine değinilir.

Burûc 85/4’te “hendek kazanlar kahrolsun” denildiğinde de hendeği kimin kazdığı öncelikle çok önemli değildi; çünkü ateş dolu kuyularda yakılmak, her şeyden daha önemli ve öncelikliydi. Bu nedenle, daha büyük ve daha önemli şeylere öncelik verilmesinin gereği kendiliğinden anlaşılmaktadır.

2. İntikamlarının sebebi, müminlerin Yüce Allah’a iman etmeleri olarak belirlenmektedir. Benzer bir ifade yani asılsız bir gerekçe Mâide 5/59, A‘râf 7/126 ve Tevbe 9/74’te zikredilmektedir. Demek ki bu mazlum insanların zalimlere karşı fiilî bir davranışı, saldırısı veya kışkırtması olmamıştı; onlara herhangi bir zarar da vermemişlerdi. Tek suçları (!) vardı; o da “Yüce Allah’a iman etmek.”

Peygamberler tarihinde yaşanan benzer olaylarda benzer düşmanlıklar görülmektedir. İtibar ettikleri kişiler kendilerinden farklı düşününce, onları en ağır şekillerde paylamışlar, onlara hakaret etmişler, şiddetle karşı çıkmışlar, kendilerine ve taraftarlarına eziyet ve işkence yapmışlardı.(38) Peygamberlere karşı yapılanlar hemen hemen bütün eziyet türlerini içermekteydi. Yüce Allah, bunları muhataplara moral olsun diye anlatmaktadır. İşte bazı âyetlerin mealleri:

a) “Onların söylediklerinin seni üzdüğünü biliyoruz. Şu bir gerçek ki, onların yalanladığı sen değilsin; bu zalimlerin asıl inkâr ettiği şey Allah’ın âyetleridir. Doğrusu, senden önce de elçiler yalanlanmıştı. Ama yalanlandıkları hakikat üzerinde direndiler ve bu yüzden eziyete uğratıldılar; en sonunda kendilerine yardımımız yetişti. Zira hiçbir güç Allah’ın kesin vaadini değiştiremez. Doğrusu, peygamberlere dair bir kısım bilgiler daha önce de sana ulaşmıştı.”(39) Bu âyetler, yalanlananın peygamberler değil, onları gönderen Yüce Allah olduğunu ortaya koymaktadır. Zira elçiyi yalanlamak, onu göndereni yalanlamak demektir.

b) “Senden önce gönderdiğimiz peygamberler, kentlerin ahalisinden (seçip) kendilerine vahyettiğimiz adamlardan başkası değildi. Hem onlar yeryüzünde gezip dolaşmazlar mı? Öyle yapsalardı kendilerinden öncekilerin başına gelen feci âkıbeti görmüş olurlardı. Allah’a karşı duyarlı olanlar için ahiret yurdu daha hayırlıdır. Bunu olsun akletmiyor musunuz? Önceki peygamberler öylesine zorlandılar ki, en sonunda neredeyse tüm umutlarını yitirdiler; artık iyiden iyiye yalanlandıklarını düşünmeye başlayınca, yardımımız kendilerine ulaştı; sonuçta, dilediğimizi kurtuluşa ulaştırmışızdır. Azabımız, günaha gömülmüş toplumdan asla geri çevrilmez.”(40)

Öyle anlaşılıyor ki, bütün peygamberler ve onların taraftarları çeşitli eziyetlere maruz bırakılmış, işkencelere tâbi tutulmuşlar, peygamberler dahi ümitsizlik sınırına gelmişken, Yüce Allah’ın yardımı yetişmiş, inananlar kurtarılmış ve suçlular hak ettikleriyle buluşturulmuşlardır. Sonra gelenlerden de, onların yaşadıkları yerleri gidip görmeleri ve çarptırıldıkları cezalardan ders çıkarmaları istenmektedir.

c) Bakara 2/214’te de belirtildiği gibi, öncekilerin çektiği sıkıntıların, başlarına gelen zorlukların, boğucu darlıkların benzerleri yaşanmadığı sürece, cennete gitme beklentisi boş bir kuruntudan öte bir anlam taşımamaktadır. Âl-i İmrân 3/142’de ifade edildiği gibi, Yüce Allah yolunda fedakârlık yapan ve direniş gösterenler bilinip ayırt edilmeden, Tevbe 9/16’da vurgulandığı üzere, Allah için fedakârlık yapıp Yüce Allah, Rasûlü ve müminlerden başka can dost edinip edinmedikleri denenmeden hiç kimse bırakılmayacaktır.

İşte bütün bu anlatılanlar ve benzerleri gösteriyor ki, iman etmek bir kısım sıkıntıları peşin olarak kabullenmek ve ilâhî rıza uğruna bazı fedakârlıklara katlanmak demektir. Tarihte olduğu gibi, bugün de yarınlarda da tercihini haktan yana kullananları benzer sıkıntılar beklemekte, bazı eziyetler adeta kaçınılmaz olmaktadır. Ancak, adam olmak, zor zamanda kendini gösterir. Sıkıntının olmadığı “ekmek elden su gölden” mantığıyla hayatı yaşamaya çalışanların durumu, elbette ilâhî sünnete uygun değildir. “Bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın” yaklaşımı, bir mümine yakışmaz.

Bu nedenle, tarihte yaşanan ve belki de en uç örnekleri oluşturan tecrübeler hatırlatılarak, müminler moral açısından desteklenmekte ve Yüce Allah’ın, tercihini haktan yana kullananları yalnız bırakmayacağı müjdelenmektedir. Yüce Allah’a yaslananları Allah yüzüstü bırakmamıştır; bundan sonra da bırakmayacaktır.

Bu duyguların sahipleri şunu da bilmelidirler: Hayat sadece dünyada yaşanan değildir; asıl hayat ebedi olandır, yani ahirettedir. Allah yolunda fedakârlık yapanlar bu dünyada da âhirette de kazanacaklardır. Burada ilâhî istekler uğrunda yaşayanlar dünyayı cennet yapmanın uğraşısını verenlerdir. Ömürleri yetmeyip bu uğurda ölenler ise zaten makamların en büyüğü olan şehâdet mertebesini elde etmiş olacakları için onlar adına hiçbir şekilde kayıptan söz edilemez.

Burûc sûresinde kıssası anlatılan müminler, imanları nedeniyle ağır bir işkenceye maruz bırakılmışlar, dünya hayatlarında maalesef yakılmışlardır. Herhalde bundan daha ağır bir sonuç, dünya için söz konusu olamaz. İşte Kur’ân, bu son ümmete bu örneği hatırlatarak ve başa gelecek sıkıntıların bundan daha ağır olamayacağını bildirerek, yaşanacaklara göğüs gerilmesi gerektiğini öğütlemektedir.

Tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyip O’nun rızasını kazanmak için çalışanlar, tıpkı Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatlerde olduğu gibi bazı eziyetlerle karşılaşabileceklerdir. Namazı kılıp iyiliği emreden ve kötülükten nehy edenlerin başına, sabretmelerini gerektirecek şeyler gelecektir; işte onlara karşı sabırlı ve dayanıklı davranabilmek işlerin en çok azim gerektirenlerindendir.(41) Gerçek Müslüman, bu tür zor zamanlarda ve ağır şartlarda samimiyetini göstermelidir; zira adamın iyisi zor zamanda belli olur.

Yüce Allah Burûc sûresinin, yorumunu yapmakta olduğumuz 8 ve 9. âyetlerinde kendisini dört sıfatıyla tanıtmaktadır. Bunlar sırasıyla “el-‘azîz ve el-hamîd olması”, “göklerin ve yerin sahibi oluşu” ve “her şeye şahitliği”dir. Şimdi bu sıfatlar hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz:

ıı. Çukurculara Karşı Yüce Allah’ın Dört Sıfatı

الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “el-‘Azîz (çok güçlü), el-hamîd (övgüye layık) olan, göklerin ve yerin otoritesi sadece kendisine ait bulunan (Allah’a iman ettikleri için intikam aldılar). (Oysa) Allah her şeye şahittir.”

Buradaki الْعَز۪يزِ el-‘azîzi kelimesi “üstün”; الْحَم۪يدِ el-hamîdi sözcüğü “övgüye değer”; اَلَّذ۪ي لَهُ ellezî lehû ifadesi “sadece kendisine aittir”; مُلْكُ mülkü kelimesi “mülkü, sahipliği”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti sözcüğü “göklerin”; وَالْاَرْضِve’l-ardı kelimesi “ve arzın, ve yeryüzünün”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her bir şeye”; شَه۪يدٌ şehîdün sözcüğü ise “şahit(tir), gören(dir)” demektir.

Yüce Allah, kendisine inandıkları için dünya hayatlarında ateşe atılarak cezalandırılan müminleri sahiplenmekte ve karşıtlarına çok önemli dört sıfatını hatırlatmaktadır.

Buradaki amaç, ateş çukurlarında insanları yakıp sonra da karşılarına geçerek seyredenlere, asıl güçlünün kim olduğunu bildirmek, her dönemin müminlerini rahatlatmak, düşmanlarını ise korkutmaktır. İşte bu sıfatlar:

1. el-‘Azîz

Âyettekiالْعَز۪يز / عَز۪يزel-‘azîz/‘azîz kelimeleri “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette(42) “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır. Söz konusu kelimenin farklı anlamlarını ve kullanıldığı âyetleri kısaca hatırlatmak istiyoruz.

الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi Kur’ân’da, “şeref”,(43) “üstünlük”,(44) “gurur, taassup”,(45) “katı, şiddetli, onurlu olmak”,(46) “ağır”,(47) “kral”,(48) “yüce”,(49) “galip gelmek”,(50) “desteklemek”,(51) “yüceltmek”(52) ve “bir put adı”(53) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.

Kur’ân’daki kullanımlarını bu şekilde ifadeye çalıştığımız الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi, Burûc 85/8’de Yüce Allah’ın ilk sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kullanımın amacı, asıl güç ve kudretin sahibinin Cenâb-ı Hakk olduğunu beyan etmek, O’ndan daha üstün hiçbir varlığın bulunamayacağını hatırlatmak ve izzet ve şerefi O’nun yanında arayanların asla mağlup edilemeyeceğini ilan etmektir. Böylece müminleri bu dünyada yakanların, kendilerinden çok daha büyük bir gücün huzuruna çıkartılacakları ve O’na hesap verecekleri beyan edilmektedir.

Tercihini Yüce Allah’tan yana kullananların, aslında haktan yana oldukları ve üstün gelecekleri de ifade edilmiş olmaktadır. Çünkü izzet ve şeref arayanlar, güçlü sandıklarının yanında değil de çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’ın yanında aramalı ve O’nu tercihin izzetini yaşamalıdırlar.(54)

2. el-Hamîd

Âyetteki الْحَم۪يد el-hamîd sıfatı, Yüce Allah’ın övgüye layık tek kudret olduğunu ifade eden bir kelimedir. Hamd, “övgü” anlamına gelmekte ve Kur’ân’da fiil kalıbında sadece bir âyette kullanılmaktadır.(55) Bunun dışında söz konusu kelime 43 kez hamd, birer âyette el-hâmidûne(56) ve mahmûd,(57) 17 âyette hamîd kalıbında gelmekte ve her yerde “övgü” anlamını vermektedir. Ayrıca, bir âyette bu kökten gelen Ahmed,(58) dört âyette ise Hz. Peygamber’in ismi olarak Muhammed şeklinde kullanılmaktadır.(59)

“Hamd” konusunda geniş açıklamalarımızı Fâtiha 1/2’de yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Burûc 85/8’de Yüce Allah’ın kendisini bu sıfatla tanıtmasının amacı, kelimenin verdiği övgü anlamı nedeniyledir. Kâinat O’na hamde programlanmışken, bazı nankörlerin bu programı tanımayıp insanlara eziyet etmeleri, sonucu kesinlikle değiştirmeyecektir. Onlar müminleri yakarak diğer insanlardan belki bir şekilde övgü almayı beklerlerken, asıl övülenin ve övgüye layık kudretin Yüce Allah olduğunu unutmaktaydılar.

Ayrıca, katillerin yanında övülmeyi bekleyenlere de bu âyette cevap vardır ve onların, övgüyü yanlış insanlardan beklediği kendilerine hatırlatılmış olmaktadır. Günümüzde ve gelecekte insanların, gerçek övgünün sahibini unutmamaları gerektiği, övgüyü sadece Yüce Allah’a yönlendirip O’ndan övgü almayı hak etmeleri, özellikle de zalimlerden uzak durmaları, bütün zamanların insanlarına ilan edilmektedir.

3. el-Mâlik

Yüce Allah, Burûc 85/9’da kendisini “göklerin ve yeryüzünün sahibi” olarak tanıtmaktadır. Âyette el-mâlik kelimesi değil, لَهُ مُلْكُ lehû mülkü ifadesi kullanılmaktadır. Bu sahipliğin Yüce Allah’ın el-mâlik sıfatının değişik bir ifadesi olduğu kesindir.

el-Mâlik ne anlama gelmektedir? Bu soruyu doğru cevaplayabilmek için söz konusu kelimenin Kur’ân’daki kullanımlarını incelemek gerekmektedir.

Bu kelimenin fiil olarak Kur’ân’daki anlamlarına bakıldığında iki anlamı öne çıkmaktadır: Nisâ’ 4/3, Nûr 24/61, Yâsîn 36/71 gibi pek çok âyette geçen emlikü, meleke(t), temlikü, yemlikü fiilleri “sahip olmak” anlamında(60) kullanılmaktadır. Mâide 5/41 ve A‘râf 7/188 gibi âyetlerde emlikü, temlikü gibi fiiller “muktedir olmak” anlamında değerlendirilmelidir.

Mülk kavramı Allah için sürekli bir hak anlamına gelir. “Mülk de hamd da sadece O’nundur”(61) âyetiyle, “De ki: Ey mülkün sahibi Allah’ım, dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden alırsın”(62) âyeti bu gerçeğin delillerindendir.

Bu genel bilgilerden sonra, şimdi de mülk kelimesinin diğer kullanım ve anlamlarına değinmek istiyoruz.

Kur’ân’da 42 kez(63) geçen الْمُلْك el-mülk kelimesi “mülk”, “hükümranlık” demektir. Mülk kelimesi “siyasî güç, erk, idare”,(64) “peygamberlik”(65), “sahip, yönetici”,(66) “hükümranlık”,(67) “zenginlik, servet”,(68) “melek”,(69) “köle”,(70) “âmir, hükümdar, kral”,(71) “kudret”(72) ve “kanun”(73) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu anlamlarının dışında Burûc sûresinde de geçtiği üzere, “mülkün sahibi” veya mâlik kelimesi, “mutlak güç, Allah’ın sıfatı” olarak pek çok âyette(74) kullanılmaktadır.

Burûc sûresinde yer alan “Yüce Allah’ın, göklerin ve yeryüzünün sahibi oluşu” ifadesi, ateş çukurlarının içinde insanları yakanların, aslında kendilerine ait olmayan bir âlemde hükümranlık yapma cüretlerini deşifre etmeyi amaçlamaktadır. Onlar, içinde yaşadıkları bu âlem, yaptıkları, yaktıkları kişiler, ateş, hâsılı her nerede ne varsa hepsinin sahibi Yüce Allah’tır. O’nun olmayan hiçbir şey yoktur. Bu gerçek bir kez daha hatırlatılarak daha sonra yaşayacak kişiler bilgilendirilmekte ve buna göre tedbirli davranmaları kendilerinden istenmektedir.

Âyetteki السَّمٰوَات es-semâvât, bütünüyle uzayı ve içindekileri, الْاَرْض el-ard kelimesi de bütünüyle yeryüzünü ve içindekileri kapsamaktadır. Dolayısıyla, hem bütün yaratılmışlar Yüce Allah’ın yarattığı varlıklardır; hem de onlar sadece O’na aittirler. Bu gerçek doğrultusunda, hiç kimse Yüce Allah’ın vermediği bir yetkiyi O’nun adına kullanamayacağı gibi, insanı yakma cezasını da hiç kimse hiçbir şekilde kullanamaz.

Yapılan iş, öylesine ağır ve sonuçları öylesine felaket içeriklidir ki, sûrenin bu âyetlerinde Yüce Allah’ın, hiç kimseyle paylaşmadığı bu sahipliği hatırlatılmakta, O’nun mülkünde O’nun rızası dışında bir şeyler yapanların, en şiddetli şekilde cezalandırılacakları beyan edilmek istenmektedir.

4. eş-Şehîd

Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(75) Kur’ân’da 35 kez geçen شَه۪يد şehîd kelimesi, ayrıca 7 kez geçen şâhid sözcüğü, 20 kez geçen şühedâ’ ve 23 kez geçen şehâdet gibi kelimeler ve daha farklı kalıptaki kelimeler aynı kökten gelmekte, çeşitli varlıklar için “şâhit olmak, şahit” gibi anlamlar içermektedir. Meryem 19/37’de meşhed ve Hûd 11/103’te meşhûd kalıbında “şahit tutulan gün” ve “insanların huzurunda, şahit olunan yer” anlamında kıyâmet için kullanılmaktadır.

Buna karşılık, şehîd kelimesi de “Allah yolunda öldürülenler” için söz konusu edilmektedir.(76) Oysa Türkçede kullandığımız “şehit” kelimesinin Arapçadaki karşılığı bu değildir ve Kur’ân’da şehîd kelimeleri “şehit” anlamında hiç kullanılmamaktadır; daha çok “şâhit” veya “gerçeğe şehadet eden” anlamı söz konusu edilmektedir.

Müzzemmil 73/15 gibi çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, bu kelimelerin Kur’ân’daki kullanım ve anlamlarına baktığımızda şunlarla karşılaşmaktayız: Bu bağlamda, söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(77) Peygamberlerin,(78) meleklerin,(79) bu ümmetin(80) ve fertlerin şâhitliği”(81), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(82) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(83) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(84) “kavuşmak, ulaşmak”;(85) “bir yerde bulunmak”;(86) “inanmak”;(87) “bilmek”;(88) “yardımcılar, ortak, put”(89) ve “görünen âlem”(90) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(91) Bu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz Burûc 3’te ise “tanık ve sanık” anlamında kullanılmaktadır.

Çeşitli kalıplarda bu tür anlamları veren ş-h-d kökünden kelimelerden biri de Burûc 85/9’da Yüce Allah’ın sıfatı olarak gelmekte ve önceki âyet grubundaki ifadelere uygun olarak seçilmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın üstün oluşu, övgüye layık oluşu, her şeyin sahibi oluşunun peşinden, her şeyi bilmesi sıfatının getirilmesi belki de daha uygun görülebilirdi.

Ancak şehîd, yani “her şeye şâhid oluşu” sıfatının seçilmesi çok mânidârdır. Onlar, ateşe attıkları insanlara bakıp yaptıklarını seyrediyorlardı. İşte, yaptıklarına uygun olarak, Yüce Allah da onlara bakmakta, yaptıklarını onlara kıyâmet günü bir bir haber vereceğini bildirmek istemektedir.

Şâhit olmak, meseleyi kaydettirmenin ve zamanı gelince onu ilgililerin önüne koymanın ilk aşamasıdır. Bu nedenle, söz konusu sıfatın seçilmesi son derece anlamlı ve mesaj içeriklidir. İnançlı insanları, sırf Yüce Allah’a inandıkları için öldüren ve bir de kenara çekilip keyifle yaptıklarını seyre dalan bu insanlar, kendi yaptıklarının da kayıt altına alındığını unutmuşlardı.

Yüce Allah, bu duyarsız zalimlere kendisini hatırlatmakta ve asıl şahitliğin kendisine ait olduğunu haber vermektedir. Çünkü âyette de bildirildiği üzere, O’nun şahitliği her şeyi kuşatmakta ve hiçbir şeyin O’nun bilgisi dışında kalamayacağı ifade edilmektedir.

Burûc sûresinin 3. âyetindeki şâhid ve meşhûd ile yine Burûc sûresinin 7. âyetteki şuhûd kelimesi, 9. âyette Yüce Allah’ın şehîd sıfatıyla birlikte düşünüldüğünde, çok önemli ve derinlik kazandırıcı bir mesajla karşılaşılmaktadır. İnsanlar nelere şâhit olacaklarını iyi belirlemeli, mahşerde karşılaşmak istemeyecekleri şeylerden dünyada da uzak durmaları gerektiğini unutmamalıdırlar. Bu nedenle, Yüce Allah Furkân 25/72’de övdüğü kullarının nitelikleri arasına “yalana, asılsız şeylere ve günaha şahit olmama”yı önemli bir nitelik olarak sıralamaya almaktadır.

Bu âyetlerin mesajını bir arada düşündüğümüzde, nelere şahit olmamız gerektiği, nelerden de uzaklaşmak durumunda olduğumuzu iyi belirlemekle yükümlü tutulduğumuz açıkça ortaya konulmaktadır. Ayrıca, şâhidi Yüce Allah olan bu kâinatta insanoğlu, bu şehâdete layık davranışlar ortaya koymaya çalışmalıdır. Çünkü tanık Yüce Allah’tır; sanık ise insan. Yüce mahkemede gerçekleşecek yargılamada, hakkında hayır şehâdetinde bulunulanlardan olmak için elden gelen çaba gösterilmelidir.

c) Eziyet - Tevbe İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 10-11. âyetlerinde müminlere bu korkunç işlemi reva görenlerin durumunu şu şekilde dile getirmektedir: “Muhakkak ki inanmış erkeklerle inanmış kadınlara işkence edip, sonra tevbe de etmeyenlere cehennem azabı, yani yakıcı azap (hasret ateşi) vardır.”

Ardından, bunların aksine olarak imanlılalrın durumu hakkında şu müjdeli habere yer verilmektedir: “İman edip sâlih ameller işleyenler (yararlı işler yapanlar) için ise altlarından ırmaklar akan bahçeler olacaktır. İşte büyük kurtuluş budur.”

ı. İntikamlarının Nedeni ve Sonucu

اِنَّ الَّذ۪ينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَر۪يقِ “Şüphesiz ki inanmış erkeklerle inanmış kadınlara işkence edip sonra tevbe etmeyenlere cehennem azabı vardır; onlar için yakıcı azap vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ فَتَنُوا innellezîne fetenû fiili “muhakkak ki belaya uğratanlar, fitneye düşürenler, işkence edenler”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi “inanmış erkekleri”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti kelimesi “ve inanmış kadınları”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَمْ يَتُوبُوا lem yetûbû fiili “tevbe etmemiş olanlar”; فَلَهُمْ fe lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابُ جَهَنَّم ‘azâbü cehenneme tamlaması “cehennem azabı”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “yine onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابُ الْحَر۪يقِ ‘azâbu’l-harîkı tamlaması ise “yakıcı azap” demektir.

Burada müminlere en büyük acıyı tattıranların mahşerdeki akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Çukur adamlar çukur kazdıkları için Yüce Allah onların yaptıklarını elbette karşılıksız bırakmayacaktı; nitekim bırakmadı da. İşte bu âyette onların yaşayacakları sona dikkat çekilmekte, ardından da iman edip sâlih amel işleyenlere verilecek ödülü müjdelemektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا “Şüphesiz ki inanmış erkeklerle inanmış kadınlara işkence edip, sonra tevbe de etmeyenler.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçenفَتَنُوا fetenû fiili, “imtihan etmek”, “fitneye düşürmek”, “belaya uğratmak” anlamları doğrultusunda burada “insanları ateşte yakmak” şeklinde yorumlanmıştır.(92)

Bu âyette sözü edilen eziyeti yapanların, öncelikle ashâb-ı uhdûd, yani “içi ateşle tutuşturulmuş çukur kazanlar” olduğu aşikârdır. Ancak bu âyetin hitabını evrensel anlamda düşündüğümüzde, maksadın bu tür işleri yapan herkes olduğu ve bu tür davranışlarda bulunanların âyetin devamında dile getirilen feci âkıbetle karşılaşacakları anlaşılmaktadır.

Âyette yer alan ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا “Sonra tevbe de etmediler” şeklindeki ikinci cümle ise, bu işi yapanların tevbe etmemesiyle ilgilidir. Yüce Allah, bu tür işkenceleri yapanların diğer bir suçlarının da tevbe etmemeleri olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Hûd 11/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, tevbe ile istiğfâr kavramları birbirine karıştırılarak anlam kaymalarına maruz bırakılmaktadır. Bu iki kavramın anlam farklarını orada detaylı biçimde ortaya koyduğumuz için burada kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.

- Tevbe

T-v-b kökünden gelen tevbe, “yanlış bir işten vazgeçip, onu bir daha yapmamak üzere kesin dönüş yapmak” demektir. Kesin dönüş yapmak, söz konusu eylemi yapmamanın yanında, onun tersini yapacak şekilde yeni bir yön belirlemesini de içerir. Birisi tevbe ettiyse, o artık kötü şeyleri yapmadığı gibi, iyi şeylere yönelmiş ve artık iyi şeyler yapıyor olmalıdır ki, bu dönüşün adına “tevbe” denilmiş olsun. Bu anlamıyla söz konusu kelimenin Kur’ân’da oldukça fazla kullanım örneği vardır.(93)

- İstiğfâr

“Bağışlanma dileğinde bulunmak” anlamına gelen istiğfâr kelimesi, “bir şeyi onu kötülüklerden koruyacak şekilde örtmek, giydirmek” anlamındaki ğ-f-r kökünden türetilmiştir. Ğufrân ve mağfiret de “Allah’ın, kula azap erişmesinden onu koruması” demektir.(94) “Bağışlayıcı” anlamındaki ğafûr ve ğaffâr kelimeleri Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak Kur’ân’da pek çok âyette kullanılmaktadır.

Biraz önce de belirttiğimiz üzere, tevbe ve istiğfâr kelimeleri genellikle birbirinin yerine kullanılan ve sık sık anlamları karıştırılan iki kavramdır. Bu karışıklığı ortadan kaldırmak üzere, Kur’ân’da bu iki kavramın birlikte kullanıldığı bazı âyetleri de hatırlatarak konuyu açıklamaya çalışacağız.

İddia edildiği gibi, tevbe hatalardan sadece özür dilemekle sınırlı bir kavram değildir. Elbette tevbenin içinde ve hatta öncesinde istiğfar zaten vardır; ancak tevbe bu istiğfardaki samimiyetin ortaya konulma kararlılığı, yönelişi ve pratikleridir. Eğer tevbenin ileriye dönük bir yöneliş anlamı olmasaydı, o zaman ölmek üzere olan insanın tevbesinin kabulünde de bir sorun olmaması gerekirdi. Hâlbuki hem Firavun’un tevbesi, hem de genel olarak ölüm anında yapılan tevbenin kabul edilmediği Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(95)

Bu açıklamalardan sonra, tekrar Burûc 85/10. âyete dönelim. Suç işleyenler, bir taraftan suç işledikleri gibi diğer taraftan da günah işlemiş olurlar. Bu nedenle, suçun cezası dünyaya aitken, günahın cezası âhirete kalır. Suç işleyenler tevbe ederlerse sadece âhiretteki cezadan kurtulurlar; tevbe etmezlerse dünyadaki cezaya ilaveten âhirette de cezalandırılırlar. O zaman, tevbe varsa şartlara veya suçlara göre onların âhiretteki cezaları Yüce Allah tarafından affedilebileceği gibi dünyadaki cezalarında da af söz konusu olabilir.

Buradan hareketle, âyetteki ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا “Sonra da tevbe etmediler” ifadesi, söz konusu işkenceyi yapanların bu duyguda kararlı olmaya devam ettiklerini, yaptıklarından pişman olmadıklarını, belki de yeniden fırsatları olsa aynı şeyleri tereddütsüz bir şekilde yapmaktan çekinmeyeceklerini ortaya koymaktadır. Anlaşılıyor ki, bu tür insanlar yaptıkları fiilleri bilinçli bir düşmanlığın sonucu olarak yapmışlardı. İşte bunları bekleyen azap da şu şekildedir:

2. فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَر۪يقِ “Onlar için (müminlere işkence yapıp, tevbe etmeyenlere) cehennem azabı vardır; yani onlar için yakıcı azap vardır.” Bu son ifadede şeklen iki cümle vardır ve bunun sonucu olarak, iki ayrı azaptan söz edildiği görülmektedir. Âyette yer alan الْحَر۪يق el-harîk kelimesi Kur’ân’da beş kez(96) geçmekte ve “yakıcı” manasına gelmektedir.

a) Bazı müfessirlerimiz bu iki azabın ilkini “cehennem azabı”, diğerini ise “dünyadaki azap” olarak yorumlamaktadırlar.(97) Buna göre, dünyadaki azap, yakıp müminleri öldürdükleri ateş lavlarının dönüp onları da yakmasıdır.(98) Bu anlayışa göre, âyette önce âhiret azabının gelmesi, anlamını yitirmektedir. Zorunluluk olduğunda bazı tercihler yapılabilir; ancak burada böyle bir durum olmadığını düşünmekteyiz.

b) Bazıları, iki azabın da ahirette olacağını, birinin inkârları, diğerinin de insanları yakmaları sebebiyle yaşanacağını ifade etmektedirler.(99)

c) Diğerleri ise, iki azabın da cehennemde gerçekleşeceğini, ancak bir kısmının cehennemin daha soğuk, diğer kısmının ise daha sıcak yerinde olacağını belirtmektedirler.(100)

Müfessirlerimize ait bu farklı görüşler, iki azap ifadesi arasındaki vâv bağlacından kaynaklanmaktadır. Onlar bu bağlaca “ve” anlamı vermekte, dolayısıyla âyette iki azabın zikredildiği sonucuna varmaktadırlar. Oysa Kur’ân, bir suçun karşılığının dengi bir ceza olduğunu beyan etmektedir. Hacc 22/60, Nahl 16/126, Şûrâ 42/40 ve Nebe’ 78/26’da bu husus açıkça vurgulanmaktadır. Buna göre günahın karşılığı olan ceza neyse sadece o verilir.

Suç dünyada ceza gerektiriyorsa o verilir; günahından tevbe edilmediyse onun da cezası âhirette verilir. Suçun da günahın da cezası birer tanedir. Böyle olunca, âyetteki azap ifadelerini tek azap olarak açıklamak zorundayız.

Cehennem azabından sonra ayrıca bir azaptan söz etmektense, aradaki vâv bağlacını tefsiriyye, bir anlamda “yani” manasına alabiliriz; veya söz konusu bağlacı “hâl” edatı, beraberindeki cümleyi de “hâl cümlesi” olarak kabul edebiliriz. Bu durumda “yakıcı azap”tan maksadın farklı bir azap değil, cehennem ateşinin yakıcılığını, nasıl hasretlere neden olduğunu, yürekleri nasıl parçaladığını ifade eden bir niteleme olduğunu kabul etmiş oluruz.(101)

Sırf inancından dolayı böylesi işkenceler maalesef bugün de vardır, belki yarın da olacaktır. Ancak işkencenin sahipleri bilmelidirler ki, dünyada yapılan haksızlıklar, yapanların yanına kâr kalmamaktadır; hele hele bunlar bir insan hakkı ihlali ve zulüm oluşturuyorsa durum çok daha ağır olmaktadır. Hz. Peygamber, “Mazlumun bedduasından korun! Çünkü onunla Allah arasında perde yoktur”(102) buyurmuştur. Mesele bu kadar açıktır.

İnsanlara zulmedenler payidar olamazlar; zaten zulmün binası da olmaz. Mutluluklar başkalarının gözyaşı üzerine kurulursa ona mutluluk denemez; dense dense üzeri küllenmiş, örtülmüş ve saklanmış huzur gösterisi denir; gerçek ise onun altında saklı bulunan zulüm tortusudur. Vakti geldiğinde her şey ortaya dökülür ve zalimler başarıya ulaşamazlar.(103)

ıı. Sâlih Amel Sahibi Müminlerin Ödülleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْكَب۪يرُ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlar için ise altlarından ırmaklar akan cennetler vardır. İşte büyük kurtuluş budur.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanlar), işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “iyi ve yararlı işler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; جَنَّاتٌ cennâtün kelimesi “bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından, altlarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru sözcüğü “nehirler, ırmakla”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; الْفَوْزُ الْكَب۪يرُ el-fevzü’l-kebîru tamlaması ise “büyük başarı(dır)” demektir.

Kur’ân’da “mesânîlik”, yani “konuları zıddıyla anlatma metodu” gereği, şimdi de konu müminlere ve onlara verilecek ödüllere getirilmektedir.

Bu âyette büyük kurtuluşu sağlayan şeylerin nelerden oluştuğu beyan edilmekte, “iman-salih amel birlikteliği”ne özellikle dikkat çekilmektedir. Bu konuyu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Kısaca söylemek gerekirse Kur’ân, inancıyla davranışı birbiriyle uyumlu olan, özü, sözü ve pratik uygulamaları birbiriyle çelişmeyen insanlar yetiştirmek ister.

Bakara 2/3’te “iman” konusunu detaylı bir şekilde ele almıştık. Bu nedenle burada bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. İmân, “inanılması gereken bütün değerlere inanmak, inanılan değerlere güvenmek, kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir. “Sâlih amel” ise, bir kötülüğün, yerini iyiliğe bırakmasına vesile olan ıslah edici işlerdir; bir anlamda toplumsal yararı olan, sadece yapanına değil, çevreye de katkısı olan ıslah edici eylemlerdir.

İmân, hayır içerikli her şeyin öncülüdür; imansız yapılan davranışlara “sâlih amel” denemeyeceği gibi, salih amelle desteklenmeyen kabullere de “iman” denmez. İmanın gerçek olmasını sağlayan iki önemli husus olduğunu söyleyebiliriz: Bunlardan biri “kalbin onaylaması”, diğeri de “imanın gereği olan sâlih amelleri, yani iyi davranışları ortaya koymak”tır.

Bu bakış açısıyla Burûc 85/11. âyeti incelemek ve anlamak durumundayız. Sâlih amele sahip müminlere, altlarından ırmaklar akan cennetler ödül olarak verilecektir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(104)

Peki, acaba Burûc sûresinde kıssasına değinilen ve ateş dolu çukurlarda yakılan bu insanların iman ve sâlih amel durumları neydi? Cevaplandırılması gereken soru budur. Hiç şüphe yok ki, Burûc sûresinin 8. âyetinde de beyan edildiği üzere, söz konusu müminler başka sebeplerle değil, sadece Yüce Allah’a güvenip inandıkları için kendilerinden intikam alınmış ve sonuçta şehit edilmişlerdi. İşte bu insanlar imanlarına şahit tuttukları Yüce Allah’ı hayatlarına da ölümlerine de şahit tutmuşlardı.

Fedakârlığın en büyüğünü onlar yapmış ve Yüce Allah yolunda can vermeyi canlarına minnet saymışlardı. Mesele sadece inanmaktan ibaret olsaydı, onu kalplerinde gizler ve yakılmaktan kurtulabilirlerdi. Oysa onlar bunu hiçbir şekilde düşünmediler; inançları ve dinleri uğruna hayatlarını feda ettiler. Amellerin en hayırlısı, Allah yolunda verilen candır. Fâtır 35/10’da da belirtildiği üzere, “Güzel sözler Allah’a yükselir; onları yükselten değer ise sâlih ameldir.”

Âyetleri “sebep-sonuç ilişkisi içerisinde anlama metodu” bu sûrede de açık bir şekilde ortaya konulmakta, iman uğruna fedakârlık yapmak “sebep”, cennet ödülüyle buluşturulmak da “sonuç” olarak belirlenmektedir.

Ashâb-ı uhdûd denen zalimlerin katlettiği müminler, sâlih amelin zirve örneğini ortaya koymuş, sâlih amel içerikli imanlarına Hakk’ı şahit kılmışlardır. Bunlar, altlarından ırmaklar akan cennetlere gideceklerdir ve büyük kurtuluş da elbette cennet ödülleriyle buluşturulmak olacaktır.

Büyük ödülü veya büyük kurtuluşu elde etmek büyük fedakârlıklar yapmaya bağlıdır. “Ekmeyen biçemez” sözüyle de ifade edildiği gibi, uğruna canlarını verdikleri hak din için dünyada fedakârlık eken bu insanlar, âhirette en büyük ödül olan cennet nimetleriyle buluşturularak sonuç biçeceklerdir; âyette vurgulanan husus budur.

Dipnotlar

• 1 - Nûr 24/60; Ahzâb 33/33. 2 - Nisâ’ 4/78.
  • Nûr 24/60 Ahzâb 33/33 Nisâ 4/78
• 3 - Taberî, age., XXX, 127-128; Semerkandî, age., III, 563; Râzî, age., XXXI, 113; Kurtubî, age., XIX, 187. 4 - Zemahşerî, age., IV, 716. 5 - Yazır, age., IX, 94-95.
• 6 - Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 85. 7 - Râzî bu görüşü Kaffâl’in görüşü olarak vermiştir. Bk. Râzî, age., XXXI, 113.
• 8 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 9 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 10 - Taberî, age., XXX, 128-131; Semerkandî, age., III, 563; 11 - Nisâ’ 4/79; En‘âm 6/19. 12 - Nisâ’ 4/41; Ahzâb 33/45; Feth 48/8; Müzzemmil 73/15. 13 - Mâide 5/117. 14 - Bakara 2/143.
  • Nisâ 4/79 En‘âm 6/19 Nisâ 4/41 Ahzâb 33/45 Fetih 48/8 Müzzemmil 73/15 Mâide 5/117 Bakara 2/143
• 15 - İsrâ’ 17/14. 16 - Nûr 24/24.
  • İsrâ 17/14 Nûr 24/24
• 17 - Zemahşerî, age., IV, 717. 18 - İslâmoğlu, age., s. 1241’de 10. not.
• 19 - Tevbe 9/43. 20 - Zâriyât 51/10. 21 - Müddessir 74/19-20. 22 - ‘Abese 80/17. 23 - Tebbet 111/1.
  • Tevbe 9/43 Zâriyât 51/10 Müddessir 74/20 ‘Abese 80/17 Tebbet 111/1
• 24 - Kurtubî, age., XIX, 189. 25 - Kurtubî, age., XIX, 189. 26 - Geniş bilgi ve tahliller için bk. İslâmoğlu, age., s. 1240-1241 ve ilgili notlar.
• 27 - Taberî, age., XXX, 131-135; Semerkandî, age., III, 566.
• 28 - Râzî, age., XXXI, 117-118.
• 29 - İslâmoğlu, age., s. 1256’da 19. not. 30 - Nisâ’ 4/145; A‘râf 7/50. 31 - Furkân 25/13; Mülk 67/8.
  • Nisâ 4/145 A‘râf 7/50 Furkân 25/13 Mülk 67/8
• 32 - Râzî, age., XXXII, 168; İslâmoğlu, age., s. 1321’de 1. not.
• 33 - Esed, age., 1320’de 1. not. 34 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri 1, Tebbet sûresi 3. âyet.
• 35 - İslâmoğlu, age., s. 1241’de 6 ve 7. notlar.
• 36 - Mâide 5/32.
  • Mâide 5/32
• 37 - Bayraklı, age., XXI, 23-24.
• 38 - Örnek âyetler için bk. A‘râf 7/88; Hûd 11/28, 32, 62; İbrâhim 14/13; Meryem 19/46; Mü’minûn 23/24-25, 33-38; Şu‘arâ’ 26/27, 29, 54, 111, 153; Neml 27/46; Yâsîn 36/18. 39 - En‘âm 6/33-34.
  • A‘râf 7/88 Hûd 11/28 Hûd 11/32 Hûd 11/62 İbrâhîm 14/13 Meryem 19/46 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/29 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111 Şu‘arâ 26/153 Neml 27/46 Yâsîn 36/18 En‘âm 6/34
• 40 - Yûsuf 12/109-110.
  • Yûsuf 12/110
• 41 - Lokmân 31/17.
  • Lokmân 31/17
• 42 - Bakara 2/129, 209, 220, 228, 240, 260; Âl-i ‘Imrân 3/4, 6, 18, 62, 126; Nisâ’ 4/56, 158, 165; Mâide 5/38, 95, 118; En‘âm 6/96; Enfâl 8/10, 49, 63, 67; Tevbe 9/40, 71; Hûd 11/66; İbrâhîm 14/1, 4, 47; Nahl 16/60; Hacc 22/40, 74; Şu‘arâ’ 26/9, 68, 104, 122, 140, 159, 175, 191, 217; Neml 27/9, 78; ‘Ankebût 29/26, 42; Rûm 30/5, 27; Lokmân 31/9, 27; Secde 32/6; Ahzâb 33/25; Sebe’ 34/6, 27; Fâtır 35/2, 28; Yâsîn 36/5, 38; Sâd 38/9, 66; Zümer 39/1, 5, 37; Mü’min 40/2, 8, 42; Fussılet 41/12; Şûrâ 42/3, 19; Zuhruf 43/9; Dühân 44/42, 49; Câsiye 45/2, 37; Ahkâf 46/2; Feth 48/7, 19; Hadîd 57/1, 25; Mücâdele 58/21; Haşr 59/1, 23, 24; Mümtehıne 60/5; Saff 61/1; Cum‘a 62/1, 3; Teğâbun 64/18; Mülk 67/2; Burûc 85/8. 43 - Fâtır, 35/10. Benzer âyetler için bk. Nisâ’ 4/82; Münâfikûn 63/8. 44 - Sâd 38/82. 45 - Bakara 2/206. 46 - Mâide 5/54. 47 - İbrâhîm, 14/20. Benzer bir âyet için bk. Tevbe 9/128. 48 - Yûsuf 12/30, 51, 78, 88. 49 - Fussılet 41/41. 50 - Sâd 38/23. 51 - Yâsîn 36/14. Benzer bir âyet için bk. Meryem 19/81. 52 - Âl-i İmrân 3/26. ‘Azîz ve bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 449-451. 53 - Necm 53/19.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/209 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Bakara 2/240 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/56 Nisâ 4/158 Nisâ 4/165 Mâide 5/38 Mâide 5/95 Mâide 5/118 En‘âm 6/96 Enfâl 8/10 Enfâl 8/49 Enfâl 8/63 Enfâl 8/67 Tevbe 9/40 Tevbe 9/71 Hûd 11/66 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/4 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/60 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Şu‘arâ 26/9 Şu‘arâ 26/68 Şu‘arâ 26/104 Şu‘arâ 26/122 Şu‘arâ 26/140 Şu‘arâ 26/159 Şu‘arâ 26/175 Şu‘arâ 26/191 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/9 Neml 27/78 ‘Ankebût 29/26 ‘Ankebût 29/42 Rûm 30/5 Rûm 30/27 Lokmân 31/9 Lokmân 31/27 Secde 32/6 Ahzâb 33/25 Sebe' 34/6 Sebe' 34/27 Fâtır 35/2 Fâtır 35/28 Yâsîn 36/5 Yâsîn 36/38 Sâd 38/9 Sâd 38/66 Zümer 39/1 Zümer 39/5 Zümer 39/37 Mü'min 40/2 Mü'min 40/8 Mü'min 40/42 Fussilet 41/12 Şûrâ 42/3 Şûrâ 42/19 Zuhruf 43/9 Duhân 44/42 Duhân 44/49 Câsiye 45/2 Câsiye 45/37 Ahkâf 46/2 Fetih 48/7 Fetih 48/19 Hadîd 57/1 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21 Haşr 59/1 Haşr 59/23 Haşr 59/24 Mümtehine 60/5 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Cum‘a 62/3 Teğâbun 64/18 Mülk 67/2 Burûc 85/8 Fâtır 35/10 Nisâ 4/82 Münâfikûn 63/8 Münâfikûn 63/8 Sâd 38/82 Bakara 2/206 Mâide 5/54 İbrâhîm 14/20 Tevbe 9/128 Yûsuf 12/30 Yûsuf 12/51 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/88 Fussilet 41/41 Sâd 38/23 Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/51 Necm 53/19
• 54 - Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Fâtır 35/10; Münâfikûn 63/8.
  • Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Fâtır 35/10 Münâfikûn 63/8
• 55 - Âl-i İmrân 3/188. 56 - Tevbe 9/112. 57 - İsrâ’ 17/79. 58 - Saff 61/6. 59 - Âl-i İmrân 3/144; Ahzâb 33/40; Muhammed 47/2; Feth 48/29.
  • Âl-i İmrân 3/188 Tevbe 9/112 İsrâ 17/79 Saff 61/6 Âl-i İmrân 3/144 Ahzâb 33/40 Muhammed 47/2 Fetih 48/29
• 60 - Bu anlam için bk. Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân: Islâhu’l-Vucûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1983, s. 440-441. 61 - Teğâbûn 64/1. 62 - Âl-i İmrân 3/26. 63 - Bakara 2/102, 107, 247, 248, 251, 258; Âl-i İmrân 3/26, 189; Nisâ’ 4/53, 54; Mâide 5/17, 18, 40, 120; En‘âm 6/73; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûsuf 12/101; İsrâ’ 17/111; Tâhâ 20/120; Hacc 22/56; Nûr 24/42; Furkan 25/2, 26; Fâtır 35/13; Sâd 38/10, 20, 35; Zümer 39/6, 44; Mü’min 40/16, 29; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/51, 85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Teğâbun 64/1; Mülk 67/1; İnsân 76/20; Burûc 85/9. 64 - Nisâ’ 4/53; En‘âm 6/73; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/101; İsrâ’ 17/111; Tâhâ 20/114; Hacc 22/56; Mü’minûn 23/88, 116; Furkân 25/2; Fâtır 35/13; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1. 65 - Bakara 2/251. 66 - Âl-i İmrân 3/26, 189; Mâide 5/17-18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkân 25/2; Yâsîn 36/71; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 67 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 68 - Mâide 5/20. Benzer bir âyet için de bk. Tâhâ 20/87. 69 - Zuhruf 43/77; Secde 32/11. 70 - Nahl 16/75. 71 - Yûsuf 12/50. Benzer kullanımlar için de bk. Bakara 2/246, 247; Yûsuf 12/43, 54, 72, 76; Kehf 18/79; Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Neml 27/34; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1. 72 - Tâhâ 20/87. 73 - En‘âm 6/75. 74 - Kamer 54/54-55; Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2.
  • Teğâbun 64/1 Âl-i İmrân 3/26 Bakara 2/102 Bakara 2/107 Bakara 2/247 Bakara 2/248 Bakara 2/251 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/53 Nisâ 4/54 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/73 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûsuf 12/101 İsrâ 17/111 Tâhâ 20/120 Hacc 22/56 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Furkân 25/26 Fâtır 35/13 Sâd 38/10 Sâd 38/20 Sâd 38/35 Zümer 39/6 Zümer 39/44 Mü'min 40/16 Mü'min 40/29 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/51 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Teğâbun 64/1 Mülk 67/1 İnsân 76/20 Burûc 85/9 Nisâ 4/53 En‘âm 6/73 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/101 İsrâ 17/111 Tâhâ 20/114 Hacc 22/56 Mü'minûn 23/88 Mü'minûn 23/116 Furkân 25/2 Fâtır 35/13 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Bakara 2/251 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Yâsîn 36/71 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mâide 5/20 Tâhâ 20/87 Zuhruf 43/77 Secde 32/11 Nahl 16/75 Yûsuf 12/50 Bakara 2/246 Yûsuf 12/43 Yûsuf 12/43 Yûsuf 12/54 Yûsuf 12/72 Yûsuf 12/76 Kehf 18/79 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Neml 27/34 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Tâhâ 20/87 En‘âm 6/75 Kamer 54/55 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2
• 75 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9
• 76 - Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yuni’n-Nevâzır fî ‘İlmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdülkerîm Kazım er-Râdî, Beyrut, 1984, s. 377-378. 77 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; Mâide 5/117; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 78 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 79 - Kâf 50/21. 80 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 81 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 82 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 83 - Nisâ’ 4/69. 84 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 85 - Bakara 2/185. 86 - Neml 27/49. 87 - Âl-i İmrân 3/86. 88 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 89 - Bakara 2/23. 90 - En‘âm 6/73. 91 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 92 - Taberî, age., XXX, 136-137; Semerkandî, age., III, 566; Zemahşerî, age., IV, 719; Kurtubî, age., XIX, 194.
• 93 - Bir örnek için bk. Nisâ’ 4/17-18.
  • Nisâ 4/18
• 94 - Isfehânî, age., s. 609. 95 - Nisâ’ 4/18; Yûnus 10/90-91. İstiğfâr kelimesinin anlamı hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Vücûh ve Nezâir, s. 254-255.
  • Nisâ 4/18 Yûnus 10/91 Yûnus 10/255
• 96 - Âl-i İmrân 3/181; Enfâl 8/50; Hacc 22/9, 22; Burûc 85/10. 97 - Taberî, age., XXX, 137. 98 - Râzî, age., XXXI, 121.
  • Âl-i İmrân 3/181 Enfâl 8/50 Hacc 22/9 Hacc 22/22 Burûc 85/10
• 99 - Semerkandî, age., III, 566; Zemahşerî, age., IV, 719. 100 - Kurtubî, age., XIX, 194.
• 101 - Muhammed Esed, âyetin anlamını “onları cehennem azabı beklemektedir: evet yakıcı azap beklemektedir onları” şeklinde vererek bizim de tercihimiz doğrultusunda bir meal gerçekleştirmiştir (bk. Esed, age., s. 1253). 102 - Buhârî, Zekât, 63; Cihâd, 180; Mezâlim, 9, 35; Meğâzî, 60; Müslim, İmân, 29; Ebû Dâvûd, Zekât, 5; Tirmizî, Zekât, 6; Birr, 68; Nesâî, Zekât, 1, 46; İbn Mâce, Zekât, 1; Dârimî, 1986, Zekât, 1; İmâm Mâlik, Muvatta’, Da‘vete’l-Mazlûm, 1; Ahmed b. Hanbel, I, 233; II, 343; III, 153.
• 103 - Yûsuf 12/23.
  • Yûsuf 12/23
• 104 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8