Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 58-74. âyetlerinde Hz. İsa ile Hz. Âdem’in yaratılışının benzerliğini, bu konudaki tartışmalarda takınılması gereken tavrı, kitap ehline yönelik çeşitli hatırlatmaları, Hz. İbrâhim’in durumunu ve kitap ehlinin bazı tavırlarını dile getirmektedir.

a) Gayb Haberlerinden Bir Kısım Bilgiler

Yüce Allah, sûrenin 58-60. âyetlerinde Hz. Peygamber’e aktarılanların âyetler ve hikmet içerikli çeşitli hatırlatmalar olduğunu, Allah katında İsa’nın durumunun Âdem’in durumu gibi olduğunu, onu topraktan yarattığını, “ol!” dediğini ve hemen oluşmaya başladığını bildirmekte, gerçek bilginin Allah’tan gelen olduğunu ve bu bilgilerden şüphe duyulmaması gerektiğini beyan etmektedir.

ı. Hikmetli Hatırlatmalar

ذٰلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْاٰيَاتِ وَالذِّكْرِ الْحَك۪يمِ “Bu, sana tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz ayetlerden ve doğru hükümler içeren hatırlatma(lar)dandır.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu(nlar)”; نَتْلُوهُ netlûhu ifadesi “on(lar)ı tilâvet etmekteyiz, aktarmaktayız”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مِنَ الْاٰيَاتِ mine’l-âyâti ifadesi “âyetlerden”; وَالذِّكْرِ الْحَك۪يمِ ve’z-zikri’l-hakîmi tamlaması ise “ve hikmet sahibi zikirden, içi dolu gerçek hatırlamalardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e aktarılan bilgilerin deliller ve hikmet içerikli hatırlatmalar olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 33. âyetinden itibaren ele aldığı ve bu âyetten sonra da ele almaya devam edeceği çeşitli kıssalarla ilgili olarak bütün bunların ilâhî bildirimler manasında âyetlerden ve hikmetlerle dolu gerçekleri hatırlatan mesajlardan oluştuğunu ifade etmektedir. Bu âyet “İşte biz bütün bunları sana gerçek peygamber olduğunu gösteren deliller ve ibretlik haberler olarak aktarıyor/anlatıyoruz”(1) şeklinde de yorumlanabilir. Buna ilave olarak, âyeti “İşte bu sana okuduğumuz, o ayetlerden ve hikmetli Zikir (Kitap)tandır”(2) şeklinde de tercüme edilebilir.

1. ذٰلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ “Sana tilâvet etmekte (aktarmakta olduğumuz bütün) bu(nlar).” Âyette geçen نَتْلُو netlû fiili bilinen anlamda “okumak” manasında “tilavet etmek” değil de “aktarmak, iletmek, anlatmak” anlamlarına alınmalıdır. Çünkü burada herhangi bir metinden okumaktan öte, ilahi bir şekilde aktarımdan söz edilmektedir. Zira الْاٰيَات el-âyât kelimesi vahyin ve risaletin gerçek olduğunun “delilleri” manasına gelirken, الذِّكْرِ الْحَك۪يمِ ez-zikri’l-hakîmi tamlaması da “hikmet sahibi hatırlatma” anlamını vermektedir. Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/44’te de belirtildiği gibi, bu gibi konularda verilen bilgiler “gayb haberleri”ndendir ve önceki ilahi metinleri bilmeyen, bu nedenle de ümmî olarak tanıtılan Hz. Peygamber’in bu gibi bilgiler vermesi onun vahiy ile beslendiğini ve gerçekten peygamber olduğunu ortaya koyan deliller arasında görülmelidir.

2. مِنَ الْاٰيَاتِ وَالذِّكْرِ الْحَك۪يمِ “Âyetlerden ve hikmet sahibi hatırlatma(lar)dan.” Burada yer alan الذِّكْرِ الْحَك۪يمِ ez-zikri’l-hakîmi tamlamasındaki iki kelime de Kur’ân için kullanılmaktadır.

a) Âyette yer alan الْاٰيَات el-âyât kelimesi vahyin ve risaletin gerçek olduğunun “delilleri” manasına gelmekte ve Kur’ân’ı oluşturan âyetler anlamını içermektedir. Özel manada düşünüldüğünde burada sözü edilen “âyetler”den kasıt, önceki peygamberler hakkında verilen bilgiler, onlar hakkındaki kıssalar olmalıdır. Elbette konu kıssalar olunca âyet kelimesinin içeriğinde “ders, ibret, mesaj” da bulunmaktadır.(3)

b) Âyette zikredilen ikinci bilgi vahyin özelliklerini ortaya koyan kelimelerden oluşmaktadır.

ı. Ele alacağımız ilk kelime الذِّكْر ez-zikr sözcüğüdür. Tefsirimizin Giriş kısmında “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’ın Kur’ân’da geçen isimlerinden biri “hatırlatma ve öğüt” anlamında zikr, zikrâ veya tezkirah’tır. Kur’ân’da 70 kez geçen zikr/ez-zikr kelimelerinin önemli bir bölümü “Kur’ân, vahiy” anlamına gelmektedir.(4) Bu arada zikrâ/ez-zikrâ kelimeleri de Kur’ân’da 23 kez geçmektedir ki bunların da bir bölümü “vahiy” manasındadır.(5) Ayrıca 9 kez geçen tezkirah/et-tezkirah kelimelerinin 2 tanesi(6) hariç, diğerleri “Kur’ân” için kullanılmaktadır.(7) Kur’ân’ın zikr veya tezkirah, yani “hatırlatma” oluşu, onun daha önce insana bildirilmiş olmasını gerektirir. Nitekim insanlara bir şeyleri hatırlatmak demek, onların daha önceden haberdar edildiğini dolaylı olarak söylemek demektir. Şunu ifade edebiliriz: Vahyin hatırlatıcılığı, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi anlamına gelmektedir.

Fıtrat, yaratılışta Yüce Allah’ın insanı şekillendirdiği ilâhî programın adıdır. İnsan için önemli ve vazgeçilmez bütün değerler, fıtrata ilmek ilmek işlenmiştir. İnsandan istenen şey, buna uygun tercihler ve tavırlar ortaya koyması, bir anlamda fıtratıyla ters düşmemesidir. Fıtrata işlenen “Yüce Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağını ortaya koymaktadır. İnsan, daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz.

“Zikir” ile “fıtrat” uyumu son derece önemlidir. Mutlak inkârcılar hariç olmak üzere, eğer doğru ve usülüne uygun olarak sunulan ilâhî bildirimlere karşı red cevabı alınıyorsa, bilinmelidir ki ya yapılan sunumda bir yanlışlık vardır ya da ilâhî prensipleri doğru anlamada bir sorun yaşanmaktadır. Bu durumun sebebi, ya doğru bilgilenmemek ya da aklını doğru kullanmamaktır. “İlâhî prensiplerin yer aldığı Kur’ân’ı” Yüce Allah’ın bir kitabı, “insanı ve onun fıtratını” da diğer bir kitabı olarak kabul ettiğimize göre, bütünüyle iki kitabın ve parça parça âyetlerinin birbiriyle çelişmesi mümkün değildir.

Kur’ân, “insana gerçekleri ve Yüce Allah’ı hatırlatan” ilâhî kaynaklı evrensel bir hitaptır, sesleniştir.(8) Bu ismi gereği Kur’ân, fıtrat sözleşmesindeki programın işletilmesi durumunda aklın yadırgamayacağı esasların insana sunulduğunu, bütün varlıklarla ilgili görev ve sorumlulukların kendilerine hatırlatıldığını ifade etmektedir. Bu arada vahiy için ذِكْر zikr kelimesinin kullanılması Enbiyâ’ 21/10. âyette de geçtiği üzere vahyin müminler için bir şeref, onur, hassasiyet ve itibar kaynağı oluşunu da içermektedir.

ıı. Ele alacağımız ikinci kelime ise الْحَك۪يم el-hakîm sözcüğüdür. Kur’ân’da hakîm/el-hakîm kelimeleri 97 kez geçmektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde ez-zikr’in,(9) el-kitâb’ın(10) ve Kur’ân’ın(11) sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat, Kur’ân’ın hikmetlerle dolu esaslara sahip oluşunu ve onu hakîm olan Yüce Allah’ın gönderdiği anlamını içerir. Bu sıfat ayrıca Hûd 11/1 ve Hacc 22/52’de yer aldığı üzere, vahyin Yüce Allah tarafından sapasağlam bir şekilde güvenceye alınmış olduğunu da ifade eder. Esasında Kamer 54/5’te de yer alan hıkmet-i bâliğa yani “üstün hikmetler” ifadesiyle kast edilen de budur. Kur’ân’ın hakîm oluşunun bir başka anlamı ise onun hükümler içermesi, yani Yüce Allah’ın belirlediği ilahi hükümlere sahip olması manasındadır.

ıı. Hz. İsa’nın Hz. Âdem’e Benzetilmesi

اِنَّ مَثَلَ ع۪يسٰى عِنْدَ اللّٰهِ كَمَثَلِ اٰدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “Allah katında İsa’nın örneği, Âdem’in örneği gibidir. (Allah) onu topraktan yarattı. Sonra ona ‘Ol!’ dedi, o da hemen olmaya başladı.”

Âyetteki اِنَّ مَثَلَ ع۪يسٰى inne mesele ‘îsâ tamlaması “muhakkak ki İsa’nın durumu”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; كَمَثَلِ اٰدَمَ kemeseli âdeme ifadesi “Âdem’in durumu, örneği, misali gibidir”; خَلَقَهُ halekahû ifadesi “onu yarattı”; مِنْ تُرَابٍ min türâbin ifadesi “topraktan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) dedi”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; كُنْkün emri “ol”; فَيَكُونُfenyekûnü fiili ise “hemen oluşmaya başladı” demektir.

Burada Hz. İsa’nın Yüce Allah katındaki durumunun Hz. Âdem gibi oluşuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Necranlı bir grup Hıristiyan hakkında indirildiği rivayet edilmektedir ki bu kişiler Hz. Peygamber’in yanında bulunurlarken içlerinden biri şöyle demişti: “Ey Muhammed, sen Hz. İsa’nın beşerden bir babası olmadığını kabul ettin. O zaman da onun babasının Allah olması gerekir.” Bu olaydan başka olarak, yine Necranlı Hıristiyanların işin içinde bulunduğu başka rivayetler de tefsirlerimizde nakledilmektedir. İşte onların bu türden kabullerini ve inançlarıını reddetmek üzere bu ve sonraki âyetler indirilmiştir.(12) Bu konuda başka olayların da rivayet edildiğini ifade etmeliyiz.(13)

1.اِنَّ مَثَلَ ع۪يسٰى عِنْدَ اللّٰهِ كَمَثَلِ اٰدَمَ “Allah katında İsa’nın durumu, Âdem’in durumu gibidir.” Yüce Allah bir taraftan babasız bir şekilde yarattığı Hz. İsa’nın bu durumunun Hz. Âdem’e benzediğini, yani her ikisinin de babası olmadığını beyan etmek istemekte, bu yönüyle her insan gibi her ikisinin de yaratılışının bu topraktan olduğunu bildirmektedir. Diğer taraftan da Hz. İsa’nın ulûhiyetine inanan Hıristiyanlara esaslı bir cevap vermekte ve yaratılışı yani tabiatıyla ilgili olarak onun sadece ve sadece babasız yaratılmışlığı noktasında diğer insanlardan ayrı olduğuna dikkat çekmek istemektedir. Dahası Hz. İsa’ya ilahlık payesi verenler bilmelidirler ki Hz. İsa da diğer insanlar gibi topraktan yaratılmıştır; ona da tıpkı insanlara olduğu gibi ruh üflenmiştir. Bir insanı insanlıktan üste çıkarıp ona ilahlık isnadında bulunmak ona yapılabilecek en büyük iftiradır.

Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu olarak kabul edenler onun babasızlığını ileri sürerek bu iddialarını güçlendirmek istemişlerdi. Oysa eğer oradan bakılacak olsaydı, Hz. Âdem’in sadece babası değil, annesi de yoktu. Eğer sırf babasızlık bir manada Yüce Allah’ın oğlu olmayı gerektirecekse buna Hz. Âdem’in çok daha layık olması gerekirdi. İşte bu âyet bu türden kabulleri reddetmektedir.

2. خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “(Allah) onu topraktan yaratmıştı. Sonra ona ‘Ol!’ demişti ve o da hemen oluşmaya başla(mış)tı.” Yüce Allah insanoğlunu topraktan yarattığını bildirerek ona “ol” emrini verdiğini, onun da bu ilahi buyruk gereği olarak hemen oluşum sürecine girdiğini bildirmektedir.

a)خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ “(Allah) onu topraktan yaratmıştı.” İnsanın yaratılışıyla ilgili olarak Kur’ân’da oldukça geniş denebilecek bilgiler yer almaktadır. Biz bu konuyu ‘Alak 96/2’de ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnsanoğlunun bir “elementer” yani cansız âlemde yedi aşamadan oluşan yaratılış süreci vardır; bir de canlı olarak “biyolojik, embriyolojik” aşaması vardır. Bu âyette ele alınan ise elementer aşamanın bir evresi olan insanın “toprak”tan yaratılmasıdır. Âyette yer alan خَلَقَ halaka fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi işin yaratma işleminin bir sistem ve prensip olarak Yüce Allah’ın müdahalesiyle devamını da göstermektedir. Zira insan neslinin devamını sağlayan üriner sistem hücrelerinin doğrudan veya dolaylı olarak toprakla ilişkisi inkâr edilemez bir gerçektir.

b) ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “Sonra ona ‘Ol!’ demişti ve o da hemen oluşmaya başlamıştı.” Yüce Allah yaratma sistemi hakkındaki sünnetini beyan etmekte ve herhangi bir şeyin meydana gelmesini istediğinde ilgili şey için sadece “ol” dediğini, söz konusu şeyin de hemen oluşum sürecine girdiğini haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/82’de şöyle buyrulmaktadır: “Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar.”

Çeşitli âyetlerin tefsirinde ele almış ve ilgili malumatı aktarmış olsak da önemine binaen bu konuyu burada tekrar ele almak ve mesajı hatırlatmak istiyoruz. Kur’ân’da sekiz âyette(14) geçtiği üzere, فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnü diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُ fe yekûnü şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun “hemen” başladığının delilidir; yoksa işin olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnü fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı, bu fiilin فَكَانَ fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi. Sünnetüllâh denen “Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir.

Yüce Allah, kâinatı ve elbette her şeyi yaratırken bir süreç sistemi kurmuş ve bunu işletmiştir. Kur’ân’da geçen sittet-i eyyâmin “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(15) göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı gün”de yaratıldığına dair bilgiler vardır. Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in kanaatine göre bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(16) 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir. Esasında bu görüş elbette hakikatin tam kendisi olmayabilir; sadece yaratılışın uzun bir süre devam ettiğini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Zira İnsân 76/1’de de insan henzü hatırlanabilir bir şey değilken üzerinden uzun zaman geçtiği bildirilmektedir.

Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen اَيَّام eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önceki şartlar için kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(17) İnsanın yaratılışının bir süreç halinde gerçekleştiğini beyan eden Secde 32/7, Zümer 39/6 ve İnsân 76/1 gibi pek çok âyet bu durumun bir delilidir. İnsanın tabiattaki “elementer” yaratılış sürecinden söz eden âyetler ile onun ana rahminde geçirdiği “biyolojik” evrelerden söz eden âyetler de bu hakikatin değişik birer ifadesidir.

Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussilet 41/9-12’deki bilgiler bunun bir süreç oluşturduğunu açıkça göstermektedir. İlgili âyetler mealen şu şekildedir: “De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz? O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne ağırlıklar yerleştirdi. Orada bereketler yarattı ve orada tam dört günde isteyenler için fark gözetmeden gıdalar takdir etti. Sonra duman halinde olan göğe yöneldi. Ona ve yerküreye, ‘İster istemez gelin!’ dedi. İkisi de, ‘İsteyerek geldik’ dediler. Böylece o (gök)leri iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti. Biz, yakın semâyı kandillerle donattık, bozulmaktan da koruduk. İşte bu, azîz, alîm Allah’ın takdiridir.”

Yüce Allah, bu âyetlerde yeryüzünü iki günde iki dönemde yarattığını, bu arada orada ağırlıklar ve çeşitli bereketler var etmesinin toplam dört gün, dört dönem oluşturduğunu beyan etmekte, ardından duman halindeki göğe yöneldiğini ve onu da yedi gök halinde iki günde, iki dönemde yarattığını bildirmektedir.

Bütün bu söylediklerimizden anlaşılan şudur: Yüce Allah’ın kâinatı yaratırken uyguladığı sistem bir oluşum sürecidir. Her istediğini yapabilen yegâne kudret olan Yüce Allah,(18) elbette bir anda da yaratmaya kâdirdir. Ancak yaptığından sorgulanamayacağı için,(19) “bunu niçin böyle yaptı” gibi bir soruyu sormak gereksizdir. Bilmemiz ve inanmamız gereken şey, Yüce Allah’ın iradesinin bu şekilde tecelli ettiğidir, vesselâm.

c) Hz. İsa’ya ulûhiyet isnadının ne kadar temelsiz bir kabul olduğu Hz. İsa’nın da başta Hz. Âdem olmak üzere tıpkı diğer insanlar gibi topraktan yaratıldığı gerçeğiyle dile getirilmiş olmaktadır. Sadece babasız oluşunu bahane ederek ona ilahlık veya Allah’ın oğlu olma sıfatını isnat edenler reddedilmekte, hem annesi hem de babası olmadan yaratılan Hz. Âdem’e böyle bir şey isnat edilmemişken Hz. İsa’ya bunu isnadın son derece hatalı olduğu bu şekilde ortaya konulmaktadır.

Âyetin izahı bağlamında Hz. İsa’nın babasız nasıl yaratıldığıyla ilgili olarak özellikle Hz. Meryem’in mucize bedeniyle ilgili bazı bilgileri Âl-i İmrân 3/37’de verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Hz. İsa da topraktan yaratılmıştır. Onun babası olmadığı için erkeklik hücreleri muhtemelen annesinin üriner sistemine yerleştirmiş ve “kendine döllenme” denen bir sistemle dünyaya gelmiştir. Onun yaratılış şekli nasıl olursa olsun, ister mucizevi bir şekilde, isterse her iki hücre türü de annesinden gelerek olsun, neticede insanın yaratılışı da başlı başına bir mucizedir. Burada önemli olan nokta, Hz. İsa’nın babasız yaratılışını onun ulûhiyetine delil sayanlara cevap verilmesidir; onun da tıpkı diğer insanlar gibi topraktan yaratıldığı, dolayısıyla “ilah” değil bir “insan” olduğu özellikle vurgulanmış olmaktadır.

ııı. Gerçeklerden Şüphelenilmemesi

اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ “Gerçek (bilgi), Rabbinden (gelen)dir. Sakın şüphe edenlerden olma!”

Âyetteki اَلْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden(dir)”;فَلَا تَكُنْ fe lâ tekün emri “sakın olma”; مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ mine’l-mümterîne ifadesi ise “şüphelenenlerden” demektir.

Burada gerçek bilginin ve hükmün Yüce Allah’a ait olduğu gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri kıblenin tanınmasıyla ilgili olarak Bakara 2/147’de geçmektedir. Yüce Allah Hıristiyanların Hz. İsa’nın tabiatı hakkındaki kabullerinin yanlışlığını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’i bilgilendirmeye devam etmekte, o konuda da gerçek bilginin Allah’tan gelen olduğunu belirtmektedir. Bu âyette geçen اَلْحَقّ el-hakk kelimesi “gerçek, gerçeğin bilgisi, hakikat” gibi anlamlar içermekte ve Hz. İsa’nın tabiatı hakkında verilen ilahi bilginin gerçeğin ta kendisi olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/62. âyette de bu anlamı pekiştirecek beyanlar zikredilmektedir. Nitekim âyette geçen الْمُمْتَر۪ين el-mümterîne kelimesi “şüphelenenler”, “tereddüt edenler”, “şek ve şüphe içinde olanlar” gibi manalara gelmekte ve inanç konularında yani Yüce Allah’ın verdiği bilgilerde hiç kimsenin hiçbir şekilde şüphelenmemesi gerektiği uyarıya konu edinilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde şüphe edenlerden olmaması gerektiğini beyan etmektedir. Bağlam dikkate alındığında, maksadın Hz. İsa’nın tabiatının Hz. Âdem’e benzemesi olduğu görülmektedir. Burada muhatap her ne kadar Hz. Peygamber olsa da maksat bütün Müslümanlardır(20) ve Yüce Allah’ın verdiği bütün prensiplerde hak ve hakikati öğrettiği, insanların da buna itibar etmeleri gerektiği, hiçbir şekilde şüphe etmemesinin zorunlu olduğu konusunda bütün muhataplar uyarılmaktadır.

b) Tartışma Usûlü ve İlâhi Davet

Yüce Allah, sûrenin 61-64. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve tartışmalarda ne yapması gerektiğini şu şekilde dile getirmektedir: “Sana bilgi geldikten sonra seninle bu konuda çekişenlere de ki: Geliniz, sizler ve bizler de dahil olmak üzere, siz çocuklarınızı biz de çocuklarımızı, siz kadınlarınızı, biz de kadınlarımızı çağıralım; sonra da içten dua edelim de Allah’ın lanetinin yalancılar üzerine olmasını dileyelim.”

Ardından Hz. İsa hakkındaki ilâhî bilgilerin gerçek haberler olduğu, Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh bulunmadığı, Allah’ın çok güçlü ve hükmünde hikmet sahibi olduğu bildirilmekte, eğer yine yüz çevirirlerse, muhakkak ki Allah’ın bozguncuları hakkıyla bildiği ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehline yönelik çağrısının şöyle olması gerektiği bildirilmektedir: “Ey kitap ehli! Sizinle bizim aramızda eşit (ortak olan şu temel) kelimeye (ilkeye) geliniz: Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim; O’na hiçbir şeyi ortak koşmayalım. Allah’ı bırakıp da kimimiz kimimizi ilâhlaştırmasın. Eğer (kitap ehli) yüz çevirirlerse, ‘Şahit olun ki biz müslümanlarız!’ deyiniz.”

ı. Mübâhele Daveti

فَمَنْ حَآجَّكَ ف۪يهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ اَبْنَآءَنَا وَاَبْنَآءَكُمْ وَنِسَآءَنَا وَنِسَآءَكُمْ وَاَنْفُسَنَا وَاَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَى الْكَاذِب۪ينَ “Sana bilgi geldikten sonra seninle bu konuda tartışanlara de ki: Gelin, biz ve siz, çocuklarımızı ve çocuklarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı çağıralım; sonra da Allah’ın lanetinin yalancılar üzerine olması için gönülden lanetleşelim.”

Âyetteki فَمَنْ حَآجَّكَ fe men hâcceke ifadesi “kim seninle tartışırsa”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “o konuda”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَكَ min ba‘di mâ câeke ifadesi “sana geldikten sonra”; مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi ifadesi “bilgiden bir kısmı”; فَقُلْ fe kul emri “(onlara) de ki”; تَعَالَوْا te‘âlevv emri “gelin”; نَدْعُ ned‘u fiili “çağıralım”; اَبْنَآءَنَا ebnâenâ tamlaması “bizim oğullarımızı, çocuklarımızı”; وَاَبْنَآءَكُمْ ve ebnâeküm tamlaması “ve sizin çocuklarınızı, oğullarınızı”; وَنِسَآءَنَا ve nisâenâ tamlaması “ve bizim kadınlarımızı”; وَنِسَآءَكُمْ ve nisâeküm tamlaması “ve sizin kadınlarınızı”; وَاَنْفُسَنَا ve enfüsenâ tamlaması “ve bizim kendimizi, nefsimizi, bizi”; وَاَنْفُسَكُمْ ve enfüseküm tamlaması “ve sizin nefsinizi, sizi, kendinizi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نَبْتَهِلْ nebtehil fiili “içten dua edelim”; فَنَجْعَلْ fe nec‘al fiili “kılıp isteyelim”; لَعْنَتَ اللّٰهِ la‘netellâhi tamlaması “Allah’ın lanetini(n olmasını)”; عَلَى الْكَاذِب۪ينَ ‘ale’l-kâzibîne ifadesi ise “yalancıların üzerine” demektir.

Burada Yüce Allah’ın lanetini istemek manasında mübâhele denen “lanetleşme”yle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. فَمَنْ حَآجَّكَ ف۪يهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ “Sana bilgi geldikten sonra seninle bu konuda çekişenlere (de ki).” Yüce Allah Hz. İsa’nın tabiatı konusunda Hz. Peygamber’le tartışmaya giren Necran’lı Hıristiyanlarla tartışmamasını emretmekte ve mubâhele denilen işlemi yapmasını kendisinden istemektedir. Âyetin son cümlesinde yer alan نَبْتَهِلْ nebtehil kelimesinden hareketle bu âyete “mübâhele âyeti” denmektedir ki manası karşılıklı olarak “lanetleşmek” demektir.

2. فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ اَبْنَآءَنَا وَاَبْنَآءَكُمْ وَنِسَآءَنَا وَنِسَآءَكُمْ وَاَنْفُسَنَا وَاَنْفُسَكُمْ “Geliniz, sizler ve bizler de dahil olmak üzere, siz kendi çocuklarınızı biz de kendi çocuklarımızı, siz kendi kadınlarınızı, biz de kendi kadınlarımızı çağıralım.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrettiği bu mübâheleyi açıklamakta ve kendisiyle tartışmaya devam eden Necranlı Hıristiyanlara hitaben bir lanetleşme gerçekleştirmesini Hz. Peygamber’e emrettiğini bildirmektedir. Bu çerçevede hem müslümanların çocuklarını hem de karşı taraftakilerin çocuklarını, hem kendi kadınlarını hem de Hıristiyanların kadınlarını, hülasa hem kendi taraftarlarını hem de muhataplarının taraftarlarını çağırmaları istenmektedir. Âyette yer alan اَنْفُسَنَا وَاَنْفُسَكُمْ enfüsenâ ve enfüseküm ifadesi gereği, kişiler bizzat kendilerini çağıramayacakları için, maksat müslüman toplumun fertleri ile karşı tarafın yani Hıristiyan toplumun fertleridir. Böyle olunca, karşılıklı olarak her iki grubun da çocuklarını, kadınlarını ve taraftarlarını çağırmaları şeklinde bir işlem emredilmektedir, diyebiliriz.

3. ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَى الْكَاذِب۪ينَ “Sonra da içten dua edelim de Allah’ın lanetinin yalancılar üzerine olmasını dileyelim.” Yüce Allah her iki tarafın da isteneni yaptıktan sonra mübâhelede bulunmalarını yani içten ve samimiyetle dua ederek “Allah’ın laneti yalancılara olsun” şeklinde niyazda bulunmalarını istediğini bildirmektedir. Burada geçen نَبْتَهِلْ nebtehil fiili kök itibariyle “içten dua etmek”, “gönülden yalvarmak”(21) manalarını içermekte, bağlam gereği burada “beddua etmek” yani “hangi taraf yalancı ise Allah ona lanet etsin” anlamını vermektedir.

Yüce Allah Hz. İsa’nın tabiatı konusunda Hz. Peygamber’le tartışanlara karşı, kendisine hakikatin bilgisi gelmesine rağmen tartışmayı sürdürenlere mübâhele’de yani “lanetleşmede” bulunmasını emrettiğini bildirmekte, bunun nasıl yapılacağını öğretmektedir. Ancak bu âyette de sonrasında da karşıtların bu mübâhele işlemine icabet edip etmedikleri, sonucun nasıl tecelli ettiği konularında herhangi bir açıklama veya bilgilendirme yer almamaktadır. Fakat tefsirlerimizde bu konuda Hz. Peygamber’in ehl-i beyti içerikli ve muhtemelen Şia kaynaklı oldukça geniş malumat verilmekte(22) olsa da biz âyetlerde işaret edilmeyen bu türden bilgileri aktarmayı doğru bulmamaktayız.

ıı. Gerçek Bilgi ve Tevhid

اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّا اللّٰهُ وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِالْمُفْسِد۪ينَ “Şüphesiz ki bu, (İsa hakkındaki) gerçek haberlerin ta kendisidir. Allah’tan başka ilah yoktur. Şüphesiz ki Allah, evet O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir). Yüz çevirirlerse, şüphesiz ki Allah bozguncuları bilendir.”

Buradaki اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkkak ki bu (bilgi)”; لَهُوَ lehuve ifadesi “elbette işte o”; الْقَصَصُ الْحَقُّ el-kasasu’l-hakku tamlaması “gerçek haberler(dir)”; وَمَا مِنْ اِلٰهٍ ve mâ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا اللّٰهُ illellâhu istisnası “Allah’tan başka”; وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَهُوَ lehuve ifadesi “elbette işte sadece O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “üstün(dür), güçlü(dür)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi “ve hikmetli olan(dır)”; فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev ifadesi “eğer yüz çevirirlerse”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِالْمُفْسِد۪ينَ bi’l-müfsidîne ifadesi ise “bozguncuları, fesatlık yapanları” demektir.

Burada Hz. İsa’nın tabiatıyla ilgili verilen bilgilerin gerçek olduğu, Yüce Allah’tan başka hiçbir ilahın olamayacağı ve tevhidi zedeleyecek her bir kabulün bozgunculuk olduğu gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّا اللّٰهُ وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Muhakkak ki bu (yani İsa hakkındaki ilâhî bilgiler) gerçek haberlerin ta kendisidir. Allah’tan başka hiçbir ilâh yoktur. Muhakkak ki Allah, evet O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Âyette birbiriyle ilişkili üç konuya değinilmektedir.

a)اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ “Muhakkak ki bu (yani İsa hakkındaki ilâhî bilgiler) gerçek haberlerin ta kendisidir.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde muhatapların tartışmakta olduğu en önemli konulardan birisi olan Hz. İsa’nın tabiatı hakkındaki gerçeklerin kendisinin verdiği bu bilgiler olduğunu beyan etmektedir. Bunun için cümleyi pekiştirme manası veren اِنَّ inne ve لَ lâm/le edatlarıyla şekillendirmekte, beraberinde ise هُوَ huve zamirini kullanarak anlamı “vurgulu” hale getirmekte, bu konuda hiçbir şekilde şüpheye yer olmadığını bildirmekte, yersiz ve gereksiz bütün tartışmaları bitirmek istemektedir. Âl-i İmrân 3/60. âyette de belirtildiği gibi, gerçek bilgi Yüce Allah’tan gelendir ve ondan hiçbir şekilde şüpheye düşmemek gerekmektedir. Bu konuda her iki âyette verilen bilgiler birbirini tamamlar mahiyettedir.

b)وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّا اللّٰهُ “Allah’tan başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah Hz. İsa’nın tabiatıyla ilgili kafası karışık olanlara hitap etmekte ve kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmadığını önceki cümlede olduğu gibi yine vurgulu ifadeyle dile getirmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları nefyü istisna yoluyla hasr/kasr yani “vurgulu” mana verdikleri gibi مَا mâ edatından sonra مِنْ min edatının getirilmesi de cümleye “hiçbir şekilde” anlamını katmakta, tevhidin hiçbir şekilde şirk içermemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

“Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı”yla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade zikredilmektedir.(23) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları hasr/kasr denen “vurgulu ifade” manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı böylece ortaya konulmuş olmaktadır. Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez yer almaktadır.

c) وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Muhakkak ki Allah, evet O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri Âl-i İmrân 3/6 ve 18’de de zikredilmektedir. Yüce Allah âyetin başındaki ilk cümlede olduğu gibi mesajını oldukça güçlü bir şekilde dile getirmekte, الْعَز۪يز el-‘azîzü yani izzet sahibi olması itibariyle gerçek güçlünün kendisi olduğunu ve الْحَك۪يم el-hakîmu yani verdiği her hükmünde hikmetler ortaya koyduğunu muhataplarına iletmektedir. Bu özellikleri gereği, ilah olmaya layık olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; O’ndan başkasına ilahlık yakıştırmak ise son derece hatalı bir kabuldür ve Kur’ân bunu şiddetle reddetmektedir.

2. فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِالْمُفْسِد۪ينَ “Eğer (yine) yüz çevirirlerse, şüphesiz ki Allah bozguncuları bilendir.” Yüce Allah bu gerçeklere rağmen aynı şekilde hakikatlerden yüz çevirenler olursa kendilerini الْمُفْسِد۪ين el-müfsidîne yani “fesatçılar, bozguncular” olarak tanıtmakta ve onların kimler olduğunu, neler yaptıklarını, nelere sebep olduklarını gayet iyi bildiğini haber vermektedir. Âyette sözü edilen fesatlık yani bozgunculuk inançta yapılanlardır ki en büyük fesatlık da bu olsa gerektir. Tevhidi zedeleyici her inanış bir çeşit bozgunculuktur ve Yüce Allah bunu yapanlara yaptıklarının hesabını soracaktır. Bu tür beyanlarda maksat bir taraftan müminlere moral vermektir; diğer taraftan da karşıtlarına gözdağı verilmesidir.

ııı. Evrensel Davetin Üç İlkesi

قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا اِلٰى كَلِمَةٍ سَوَآءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ اَلَّا نَعْبُدَ اِلَّا اللّٰهَ وَلَا نُشْرِكَ بِه۪ شَيْـًٔا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِاَنَّا مُسْلِمُونَ “De ki: ‘Ey kitap ehli! Sizinle bizim aramızdaki eşit (ortak) bir söze gelin: Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim; O’na hiçbir şeyi ortak koşmayalım. Kimimiz kimimizi Allah’ın peşi sıra rabler edinmeyelim!’ Yüz çevirirlerse (kitap ehline) ‘Şahit olun ki biz müslümanlarız’ deyin.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; تَعَالَوْا te‘âlevv emri “gelin”; اِلٰى كَلِمَةٍ ilâ kelimetin ifadesi “(şöyle) bir kelimeye”; سَوَآءٍ sevâin kelimesi “eşittir, ortaktır”; بَيْنَنَا beynenâ tamlaması “bizim aramızda”; وَبَيْنَكُمْ ve beyneküm ifadesi “ve sizin aranızda”; اَلَّا نَعْبُدَ ellâ na‘büde ifadesi “kulluk etmeyelim”; اِلَّا اللّٰهَ illellâhe istisnası “Allah’tan başkasına”; وَلَا نُشْرِكَ ve lâ nüşrike fiili “ve şirk, ortak koşmayalım”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; وَلَا يَتَّخِذَ ve lâ yettehıze fiili “ve edinmesin”; بَعْضُنَا ba‘dunâ tamlaması “bizim bir kısmımız”; بَعْضًا ba‘dan kelimesi “bir kısmını”; اَرْبَابًا erbâben kelimesi “rabler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allahîn peşi sıra, Allah’tan başka”; فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev ifadesi “eğer yüz çevirirlerse”; فَقُولُوا fe kûlû emri “(şöyle) deyin”; اشْهَدُوا işhedû emri “şahit olun ki”; بِاَنَّا biennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُسْلِمُونَ müslimûne ifadesi ise “Müslümanlar(ız), teslim olanlarız” demektir.

Burada diğer inanç mensuplarını İslâm’a davet ederken belirlenen temel prensipler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا اِلٰى كَلِمَةٍ سَوَآءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ اَلَّا نَعْبُدَ اِلَّا اللّٰهَ وَلَا نُشْرِكَ بِه۪ شَيْـًٔا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّٰهِ “(Ey Peygamber!) De ki: Ey kitap ehli! Sizinle bizim aramızda eşit (ortak olan şu temel) kelimeye (ilkeye) geliniz: Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim; O’na hiçbir şeyi ortak koşmayalım. Allah’ı bırakıp da kimimiz kimimizi ilâhlaştırmasın!” Yüce Allah Hz. İsa’nın tabiatıyla ilgili olarak Necran Hıristiyanlarıyla yapılan tartışmaları bitirmek üzere kendilerini mübâhele’ye (karşılıklı lanetleşmeye) davet ettikten sonra, Hz. Peygamber’i diğer inanç sahipleriyle ilişkisi noktasında inşa etmekte ve onlarla birlikte olunabilmesinin en temel üç noktasını belirlemektedir. Bu amaçla müslümanlarla kitap ehlinin eşit yani ortak noktası olarak belirlenen değere كَلِمَة kelimeh sözcüğüyle değinmektedir.

a) Âyetin iniş sebebi olarak Râzî şunları ifade etmektedir:

“Yahudiler Hz. Peygamber’e şöyle demişti: ‘Hıristiyanların Hz. İsa’yı Rab edinmeleri gibi bizim de sadece seni Rab edinmemizi istiyorsun!...’ Hıristiyanlar da ‘Ey Muhammed, sen Yahudiler’in Hz. Üzeyr hakkında söylemiş oldukları şeyi senin hakkında söylememizi istiyorsun’ demişlerdi. İşte bunun üzerine Yüce Allah da bu âyeti indirdi. Bana göre, doğruya en yakın olan görüş, bu ifâdeyi Necrân Hıristiyanlarına hamletmektir. Çünkü biz, Hz. Peygamber’in önce onlara deliller getirdiğini, sonra da onlarla mübâhele (lanetleşme) istediğini, ama bu sırada insaflı olup mücadeleyi ve onları zorunlu olarak susturmayı arzulamayı terke dayanan söze geçtiğini açıklamıştık.”(24)

Bu âyetin Hz. Peygamber’in Medine civarındaki Yahudileri İslâm’a davet etmesi veya Necran Hıristiyanları hakkında indirildiği de ifade edilmektedir.(25)

b) Âyetin izahı bağlamında burada zikredilen bazı kavramlara yakından bakmak gerekmektedir.

ı. Âyette yer alan اَهْلَ الْكِتَابِ ehle’l-kitâbi tamlamasından maksat, bağlam gereği olarak öncelikle “Necran Hıristiyanları” olarak yorumlanabilir. Bu kapsamda maksadın “Medine’deki Yahudiler” olması da elbette mümkündür. Daha kapsayısı olması bakımından, bu tamlama hem o günkü kitap ehlinin hepsini içerebileceği gibi evrensel manada “öteki” denilen bütün inanç sahiplerini de kapsamına alabilir.

ıı. Âyetteki تَعَالَوْا te‘âlevv “geliniz” emri bir çağrıyı ifade etmekte, herhangi bir zorlamanın, zorbalığın, baskının yapılmaması gerektiğini ortaya koymaktadır.

ııı. Buradaki كَلِمَة kelimeh sözcüğü bu bağlamda “esas”, “temel ilke”, “öneri”, “ilke”, “temel değer”, “temel söz” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelimenin müslümanlarla kitap ehli arasında سَوَآء sevâ’ yani “müsavi”, “eşit”, “ortak”, “âdil”, “insaflı” olduğu bildirilmektedir.(26) “Eşit kelime” sayesinde taraflar eşit hale gelecek, adalet sağlanacak ve kanları eşit olacak, malları birbirinin malı gibi saygın bir hal arz edecektir.(27)

Yüce Allah muhatapların sonucu ve adresi belli olmayan bir şekilde davet edilmemesi gerektiğini, çağrının temel bir ilkeye yönlendirilmesinden söz etmekte, kişilerin muhataplarını kendilerine değil, değerlere davet etmesinin gereğini prensip olarak belirlemektedir. Nihayetinde bu davet “Yüce Allah’a kulluk ve teslimiyet demek olan İslâm”a çağrı olacağı için, her grubun kendisine değil, prensiplere çağrılmasının zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır. Bu açıdan bakıldığında Fussilet 41/33’te zikredilen şu beyanla bu âyetin aynı maksadı ortaya koyduğunu söyleyebiliriz. Âyetin meali şöyledir: “(İnsanları) Allah’a davet eden, salih amel işleyen (iyi işler yapan) ve ‘Ben müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!?”

Yüce Allah Fussilet 41/33. âyette davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında اِلَى اللّٰهِ ilellâhi “Allah’a” ifadesini kullanmakta, dolayısıyla Nahl 16/125 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi Hz. Peygamber’e hitap ederek davetinin “Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bununla ilgili olarak Nahl 16/125’te اِلٰى سَب۪يلِ رَبِّكَ ilâ sebîli rabbike “Rabbinin yoluna”, İbrâhim 14/1’deاِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ “‘azîz, hamîd olan (Allah)’ın yoluna” ifadelerine yer verilmektedir. Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği Yûsuf 12/108 ve Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam اِلَى اللّٰهِ ilellâhi “Allah’a” ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir. Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır. Âl-i İmrân 3/64’te ise bunları içerecek şekilde çağrı “ortak prensipler” manasında tevhid olarak belirlenmektedir.

Sözün özü şudur: Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar. Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(28) İslâm’dan başka din edinenlerden bu tercihleri kabul edilmeyecektir.(29)

c) Yüce Allah muhatapları kendi yoluna davette hangi esasların takip edilmesi gerektiğini ortaya koymak üzere Hıristiyanların teslîsine yani “üçleme”sine karşılık hepsi de tevhidin içeriğinde yer alan şu ilkeleri zikretmektedir:

ı.اَلَّا نَعْبُدَ اِلَّا اللّٰهَ “Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim.” Yüce Allah inançlar arasındaki ortak prensibin başında “tevhid”in yer alması gerektiğini beyan etmektedir. Bu ifade, Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığa kulluk edilmemesini içermektedir ki bunun adı tevhîd’dir. Nahl 16/36’da da belirtildiği gibi, bütün peygamberlerin temel öğretisi “Allah’a kulluk edilmesi ve tâğût denen azgınlardan ve azgınlıklardan kaçınılması” şeklinde belirlenmiştir. Benzer ifadeler İsrailoğullarına yönelik olarak Bakara 2/83’te dile getirilmekte, son ümmete hitaben de Nisâ’ 4/36, En‘âm 6/151 ve İsrâ’ 17/23 gibi âyetlerde dile getirilmektedir.

ıı. وَلَا نُشْرِكَ بِه۪ شَيْـًٔا “O’na hiçbir şeyi ortak koşmayalım.” Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(30) yer alma sebebi de budur. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır. Yüce Allah ortak ilke kapsamında tevhidin ayrılmaz parçası olarak şirk koşmamayı zikretmektedir. Anlaşılan o ki Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek şekilde hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen شَيْـًٔا şey’en kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için, mutlak umum manası içermekte, maddi-manevi, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilmeyen her ne türden varlıklar olursa olsun, bunların aracılığını şiddetle reddetmektedir. Hatta Zümer 39/53’te geçtiği üzere, bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini belirtmesine rağmen, Nisâ’ 4/48 ve 116’da kendisine ortak koşulmasını bağışlamayacağını yani şirk üzere ölenlerin bu bağışlanma ihtimalinde yer almayacağını bildirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan temel davet ilkesinin en önemli unsurlarından birisi de “Yüce Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak” şeklinde belirlenmiş olmaktadır.

ııı. وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Allah’ın peşi sıra kimimiz kimimizi ilâhlaştırmasın.” Yüce Allah çağrının en temel unsurlarından birisini “başka varlıkların rabb edinilmemesi” şeklinde belirlemektedir ki bu da tevhidin olmazsa olmaz unsurlarındandır.

1. İnsanların birbirlerini rab edinmeleriyle ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi Tevbe 9/31’dir: “(Yahudiler) Allah’ın peşi sıra bilginlerini (hahamlarını); (Hıristiyanlar) da rahiplerini ve Meryem oğlu Mesîh’i (İsa’yı) rabler edindiler. Hâlbuki onlara ancak tek ilâha kulluk etmeleri emrolunmuştu. O’ndan başka ilah yoktur. O, bunların ortak koştukları şeylerden uzaktır.” Bu âyet indirildiğinde ‘Adiyy b. Hâtem’in Hz. Peygamber’e “Ey Allah’ın Rasûlü, biz onlara (rahiplere) tapmıyoruz, kulluk etmiyoruz” deyince, Nebî (as) kendisine şu cevabı vermiştir: “Onlar size helal olanları haram, haram olanları helal kılmıyorlar mı? Siz de onların bu sözlerine göre hareket etmiyor musunuz?” Bunun üzerine ‘Adiyy b. Hâtem “Evet” cevabını vermiş, Rasûlüllah (as) da “işte bu onları rab edinmektir” buyurmuştur.(31)

Bu âyette verilen bilgilere göre, hem bazı Yahudiler hem de bazı Hıristiyanlar Yüce Allah’ın peşi sıra din adamlarını rabler edinerek büyük bir şirke düşmüşlerdi. Yüce Allah, tarafların ortak kabul etmesi gereken tevhidin en önemli unsurlarından birisi olarak Allah’ın peşi sıra başka insanları rabler edinmemeyi özellikle şart koşmaktadır. Bu durum ve şart dün böyle olduğu gibi bugün de yarın da böyle olmalıdır. Çünkü âyetin mesajı evrenseldir ve bütün zamanları içermektedir. Davetçinin belirleyeceği veya dile getireceği en önemli husus tevhiddir ve tevhidi zedeleyebilecek her bir kabul en baştan reddedilmelidir.

2. Râzî, burada sözü edilen “rablık” konusunu açıklarken şunları beyan etmektedir:

“Onlar, helâl ve haram kılma konusunda âlimlerine ve zahidlerine itaat ediyorlar, âlimlerine secdeye kapanıyorlardı.”

“Ebû Müslim şöyle demiştir: Onların mezhebine göre riyâzat ve mücâhede konusunda kâmil olan herkeste, ona lâhût (ilahîlik vasfı)nın hulul ettiğinin (geçtiğinin) eseri görülür; böylece de o kimse, ölüleri diriltebilir. Körleri ve alacalı hastaları iyileştirebilir. Onlar, böyle olan kimseye her ne kadar Rab demeseler bile, ne de olsa o kişi hakkında rubûbiyyet mânâsının tahakkuk ettiğini kabul ediyorlardı.”

“Onlar, günahlar konusunda âlimlerine itaat ediyorlardı. Rubûbiyyetin mânâsı da ancak budur.”

“Bunun bir benzeri de ‘Hevâ (ve hevesini) kendisine ilah edinmiş kimseyi gördün mü?’ âyetidir.(32) Böylece Hıristiyanların bu üç şeyi birden yaptıkları sabit olmuş olur. Bu üç şeyin bâtıl olduğu, akıl sahiplerince üzerinde ittifak edilmiş olan bir husus gibidir. Bu böyledir, çünkü Hz. İsa’dan önce kendisine ibâdet edilen kudret sadece Yüce Allah idi. Bu nedenle, durumun, Hz. İsa’nın meydana çıkışından sonra da aynı şekilde devam etmesi gerekir. Yine Yüce Allah’a ortak koşma da herkesin ittifakıyla bâtıldır. Yaratıcı ve bütün nimetlerin sahibi ve vericisi Yüce Allah olduğu için, helâl, haram, boyun eğme ve itaat hususunda, onların âlim ve zahidlerine değil, sadece Yüce Allah’a yönelmek gerekir. İşte bu üç durumun izahı böyledir.”(33)

3. Râzî’nin haklı olarak Hıristiyanlarla ilişkilendirdiği bu durum elbette âyetin bağlamına da uygundur. Fakat biz meseleyi sadece bundan ibaret göremeyiz. Çünkü din adına Yüce Allah’ın belirlemediği esasları O’nun adına belirlemeye çalışan niceleri vardır ve bu âyette aslında onlara da cevaplar verilmekte, yaptıklarının birbirlerini rab yani ilah edinmek olacağını hatırlatmak istemektedir. Yûnus 10/18 ve Hucürât 49/16’da da belirtildiği gibi hiç kimse Yüce Allah’a bilemediği bir şeyler isnat edemez ve hiç kimse Allah’a din öğretemez. Kula düşen görev kulluk bilincini kaybetmemesi ve Yüce Allah’a kullukta devam etmesidir. Bunun dışındaki her bir çaba, sahibini derin uçurumlara ve korkunç çıkmazlara sürükleyecektir.

2. فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِاَنَّا مُسْلِمُونَ “Eğer (kitap ehli) yüz çevirirlerse, (onlara) ‘Şahit olun ki biz müslümanlarız!’ deyiniz.” Bu ifade daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/52. âyetteki havarilerin iman itiraflarına ve Mâide 5/83’teki Hıristiyan keşişlerin ve rahiplerin iman sözlerine benzemektedir. Yüce Allah karşılıklı kabuller noktasında belirlediği bu temel prensipleri kabul etmeyip yüz çevirirlerse artık kendilerine sadece “Biz Müslümanlarız, buna şahit olun” demelerini emretmektedir. Bu ifade dini değerleri kabul etmeyenlere karşı neyin yapılması gerektiğini ortaya koymakta, bunun ötesinde başka arayışların önünü kapatmaktadır.

c) Kitap Ehli ve Hz. İbrâhim

Yüce Allah, sûrenin 65-68. âyetlerinde kitap ehlinin Hz. İbrahim hakkında tartışmasının yersiz olduğunu, çünkü Tevrat ve İncil’in ondan çok sonra indirildiğini, hakkında bilgi sahibi oldukları konuda tartıştıklarını, fakat hakkında hiçbir bilgi sahibi olmadıkları konuda tartışmalarının yanlış olduğunu bildirmekte, Hz. İbrahim’in Yahudi ve Hıristiyan olmadığını, aksine Allah’ı bir tanıyan bir müslüman olup hiçbir şekilde şirk içerisinde bulunmadığını ifade etmekte, insanların Hz. İbrahim’e en yakın olanının ona uyanlar, Hz. Peygamber ve ona iman edenler olduğunu beyan etmektedir.

ı. Hz. İbrâhim’le İlgili Yersiz Tartışma

يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَآجُّونَ ف۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ وَمَآ اُنْزِلَتِ التَّوْرٰيةُ وَالْاِنْج۪يلُ اِلَّا مِنْ بَعْدِه۪ اَفَلَا تَعْقِلُونَ هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ حَاجَجْتُمْ ف۪يمَا لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَآجُّونَ ف۪يمَا لَيْسَ لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Ey kitap ehli! İbrahim hakkında niçin tartışıyorsunuz? (Oysa) Tevrat ve İncil ondan sonra indirilmişti. Akıl etmiyor musunuz? İşte siz böyle kişilersiniz! Hakkında bilgi sahibi olduğunuz konuda tartıştınız (da) hakkında hiçbir bilgi sahibi olmadığınız konuda niçin tartışıyorsunuz! Allah bilir, siz bilmezsiniz.”

Buradaki يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; لِمَ تُحَآجُّونَ lime tuhâccûne sorusu “niçin tartışıyorsunuz”; ف۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ fî ibrâhîme ifadesi “İbrahim hakkında”; وَمَآ اُنْزِلَتِ ve mâ ünzileti ifadesi “ve (oysa) indirilmemiştir”; التَّوْرٰيةُ et-tevrâtü kelimesi “Tevrat”; وَالْاِنْج۪يلُ ve’l-incîlü kelimesi “İncil”; اِلَّا مِنْ بَعْدِه۪ illâ min ba‘dihî istisnası “ondan sonra”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne ifadesi “akıl etmez misiniz”; هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ hâ entüm hâülâi ifadesi “işte siz şöyle kimselersiniz”; حَاجَجْتُمْ hâcectüm fiili “tartıştınız”; ف۪يمَا لَكُمْ fîmâ leküm ifadesi “sizin için olan, bulunan konuda”; بِه۪ bihî ifadesi “hakkında”; عِلْمٌ ‘ılmun kelimesi “bilgi(niz)”; فَلِمَ تُحَآجُّونَ fe lime tuhâccûne sorusu “neden tartışıyorsunuz”; ف۪يمَا لَيْسَ لَكُمْ ۪ fîmâ leyse leküm ifadesi “sizin için olmayan, bulunmayan konuda”; بِه bihî ifadesi “hakkında, kendisiyle ilgili”; عِلْمٌ ‘ılmun kelimesi “hiçbir bilgi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz ise”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne cümlesi ise “bilmezsiniz” demektir.

Burada kitap ehlinin Hz. İbrâhim hakkındaki mesnetsiz tartışmaları ve bu nedenle kınanmaları gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَآجُّونَ ف۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ وَمَآ اُنْزِلَتِ التَّوْرٰيةُ وَالْاِنْج۪يلُ اِلَّا مِنْ بَعْدِه۪ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Ey kitap ehli! İbrahim hakkında niçin tartışıyorsunuz? Hâlbuki Tevrat ve İncil kesinlikle ondan (çok) sonra indirilmişti. Hâlâ akletmiyor musunuz?” Yüce Allah kitap ehline yönelik çağrıda belirlediği tevhide dayalı temel ilkeleri ifadeden sonra bu defa vahyin indirildiği dönemde yaşanan bir tartışmayı dile getirmekte ve Hz. İbrâhim hakkında yapılan bu türden atışmaların yersiz olduğunu bildirmektedir. Hz. İbrâhim kıssası hakkında genel bilgileri İbrâhim 14/35’te vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Kitap ehlinin yaşadığı tartışma Yahudilerin ve Hıristiyanların Hz. İbrahim’i sahiplenme yarışıydı. Bu tartışmaları kendi aralarında yaptıkları gibi Müslümanlara yönelik olarak da dile getiriyorlardı.(34) Anlaşılıyor ki Hz. İbrâhim’in ismi o yörede ve çevrede bir ayrıcalık ve üstünlük vesilesi sayıldığı için onu kendilerinden görme yarışı yaşanmaktaydı. Bu nedenle, Hz. İbrâhim’in kendi taraflarında olduğunu, yani Yahudiler Hz. İbrâhim’in Yahudi, Hıristiyanlar da Hıristiyan olduğunu iddia edip birbirleriyle tartışıyorlardı. Yüce Allah bu tartışmanın son derece anlamsız olduğunu belirtmek üzere, Yahudilerin tâbi olduğu Tevrât’ın da Hıristiyanların tâbi olduğu İncil’in de kesinlikle Hz. İbrâhim’den çok çok sonraki dönemlerde indirildiğini haber vermekte, bunu olsun akletmemelerini eleştirmektedir.

Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı Tevrât ve İncîl’in kesinlikle ve kesinlikle Hz. İbrâhim’den çok sonra indirildiği gerçeğini vurgulayan hasr/kasr ifade tekniklerinden birisini oluşturmaktadır. Âyetin sonunda yer alan اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Hâla akletmiyor musunuz?” cümlesinde dikkat çekilen nokta da budur. Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından, muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmekle yetinelim.(35)

اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir. Hz. İbrâhim’le ilgili olarak “Yahudiydi” veya “Hıristiyandı” şeklindeki atışmalar aklını kullanmamanın bir sonucuydu, başka da bir şey değildi.

2. هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ حَاجَجْتُمْ ف۪يمَا لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَآجُّونَ ف۪يمَا لَيْسَ لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “İşte siz böyle kimselersiniz! (Hadi) hakkında bilgi sahibi olduğunuz konuda tartıştınız; (fakat) hakkında hiçbir bilgi sahibi olmadığınız konuda niçin tartışıyorsunuz! (Oysaki) Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Yüce Allah kitap ehline yönelik kınayıcı beyanlarına devam etmekte ve onların haklarında bilgileri olan konularda tartışma yaptıklarını, fakat “hiçbir şey bilmedikleri bir konuda” yani Hz. İbrâhim’in dini inancı, kimliği ve öğretisi konusunda neden tartıştıklarını sormakta ve kendilerini ayıplamaktadır. Onların bu konuyu bilmedikleri ise âyetin sonunda konu Yüce Allah’ın bilmesiyle ilişkilendirilerek ortaya konulmaktadır.

a) هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ حَاجَجْتُمْ ف۪يمَا لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَآجُّونَ ف۪يمَا لَيْسَ لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ “İşte siz böyle kimselersiniz! (Hadi) hakkında bilgi sahibi olduğunuz konuda tartıştınız; (fakat) hakkında hiçbir bilgi sahibi olmadığınız konuda niçin tartışıyorsunuz!” Âyetin başındaki هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ hâ entüm hâülâi ifadesi “İşte siz böyle kimselersiniz!”, “şu kimseler sizler misiniz”, “hadi şunu yapan siz misiniz?”, “siz ey şu kimseler”,(36) “işte siz şöyle kimselersiniz” gibi bir anlam vermektedir ki başta yer alan هَا hâ zamiri tenbih anlamı içermektedir.(37)

Burada “onların hakkında bilgi sahibi oldukları konular” bağlamında sözü edilen mesele tahrif edilmiş Tevrât’ta ve İncil’de yer alan bazı konuların Kur’ân’da da yer aldığını ve bu bilgilerin birbirleriyle açıkça çeliştiğini görmeleri olabilir. Dahası kendi tahrif edilmiş de olsa ellerindeki mevcur kitaplarında yer alan Hz. Peygamber’in sıfatları da burada söz konusu edilebilir.(38) Onlar Tevrat’ta veya İncîl’de yer alan birtakım konular hakkında bilgi ve fikir sahibi oldukları için elbette tartışabilir, fikir üretebilirler; ancak hiçbir bilgilerinin olmadığı bir konuda tartışmaları, bu bağlamda Hz. İbrâhim’i sahiplenmeye çalışmaları asla ve asla hoş görülemeyeceği için bu tutum her iki âyette de kınanmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette elbette bize de mesaj verilmektedir. Söylenmek istenen mesaj muhtemelen şudur: İnsanlar bilmedikleri konularda fikir beyan etmemeli, karşı tarafla tartışmaya girmemelidirler. Ancak eğer bazı bilgiler varsa o zaman karşılıklı olarak tartışmada herhangi bir sakınca da bulunmamaktadır. Fikirlerin tartışılması eğer usülünce gerçekleştirilirse, karşılıklı suçlama ve hakarete dönüşmezse ondan hakikatin elde edilebilmesi beklenir. Çünkü böyle olunca herkes kendi bildiğinin tek doğru olduğu iddiasından vazgeçer ve farklı bakış açılarının da söz konusu olabileceğinden hareketle yeni fikirlere ve fikri açılımlara sahip olabilir.

b) وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “(Oysaki) Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Bakara 2/216, 232, Âl-i İmrân 3/66, Nahl 16/74, Nûr 24/19’da da geçen bu cümleyi “Allah sizin bilmediklerinizi bilir” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Yüce Allah kitap ehlinin Hz. İbrâhim hakkında giriştikleri tartışmaların anlamsız olduğunu, çünkü bu konuda hiçbir bilgilerinin bulunmadığını beyan ettikten sonra, hem bu konuda hem de diğer bütün konularda Allah’ın her bir şeyi hakkıyla ve kemaliyle bildiğini, insanların ise pek çok şeyi bilemediğini haber vermekte, böylece kitap ehlini bu sebeple de kınadığını belirtmiş olmaktadır. Bu cümlede öncelikle kitap ehline, sonrasında da bütün insanlığa söylenmek istenen şey, Yüce Allah’ın verdiği bilgilere itibar etmek gerektiği ve cahilce tavırların terk edilmesidir.

Âyette verilmek istenen mesaj Bakara 2/30’da geçtiği gibi meleklerin de bilmedikleri şeyleri Yüce Allah’ın bildiği gerçeğiyle aynı doğrultuda bir içerik arz etmektedir. “Her bilenin üzerinde gerçek bilen vardır” meâlindeki Yûsuf 12/76’da verilen bilgi ile pek çok âyette geçen “Allah her şeyi bilendir” ifadelerinin ortaya koyduğu temel mesaj yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin de temelini oluşturmaktadır.

ıı. Hz. İbrâhim’in Tevhid Duruşu

مَا كَانَ اِبْرٰه۪يمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلٰكِنْ كَانَ حَن۪يفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “İbrahim ne yahudi ne de hristiyandı fakat o, hanîf (Allah’ı birleyen) bir müslümandı ve müşriklerden değildi.”

Âyetteki مَا كَانَ اِبْرٰه۪يمُ mâ kâne ibrâhîmu ifadesi “İbrahim (şöyle) değildi”; يَهُودِيًّا yehûdiyyen kelimesi “ne Yahudi”; وَلَا نَصْرَانِيًّا ve lâ nasrâniyyen ifadesi “ne de Hıristiyan (değildi)”;وَلٰكِنْ كَانَ ve lâkin kâne ifadesi “ancak o (şöyle) idi”; حَن۪يفًا مُسْلِمًا hanîfen müslimen tamlaması “Müslüman bir hanif, Allah’ı bir tanıyan bir Müslüman”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(o şöyle) değildi”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in inanç durumuna dair bilgi verilmekte, onun “ne olmadığı” ve “ne olduğu” ile ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.مَا كَانَ اِبْرٰه۪يمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلٰكِنْ كَانَ حَن۪يفًا مُسْلِمًا “İbrahim, ne Yahudi, ne de Hıristiyan idi; fakat o, (Allah’a boyun eğip O’na yönelen, O’nu) bir tanıyan bir müslüman idi.” Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında önce Hz. İbrâhim’in ne olmadığını, sonra da ne olduğunu dile getirmektedir.

a) مَا كَانَ اِبْرٰه۪يمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا “İbrahim, ne Yahudi, ne de Hıristiyan idi.” Yüce Allah kitap ehlinin Hz. İbrâhim’le ilgili tartışmalarına son noktayı koymak üzere onun Yahûdi olmadığı gibi Hıristiyan da olmadığını, aksine benliğini tek Allah inancına yönlendiren ve ilahî prensiplere teslimiyet gösteren biri olduğunu beyan etmektedir. Nihayetinde Âl-i İmrân 3/65. âyette de belirtildiği gibi, Tevrât ve İncîl gibi Yahudilik de Hıristiyanlık da Hz. İbrâhim’den çok çok sonra geldiği için onu bu inançlarla ilişkilendirmek son derece açık bir hatadır.

b) وَلٰكِنْ كَانَ حَن۪يفًا مُسْلِمًا “Fakat o, (Allah’a boyun eğip O’na yönelen, O’nu) bir tanıyan bir müslüman idi.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in inanç ve teslimiyet durumunu çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Bu çerçevede Nahl 16/120-122’de verilen bilgiler son derece önemlidir ve mutlaka hatırlanmalıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesinde ise Hz. İbrâhim’in iki sıfatına değinilmektedir:

ı. Hz. İbrâhim’in inanç durumuyla ilgili ilk sıfat bu âyette حَن۪يف hanîf “haniflik” kelimesiyle beyan edilmektedir. Bu kavram “bâtıl şeylerden yüz çevirip Allah’a yönelmek, O’nu birlemek, O’nu tek olarak tanımak, O’na yönelmek, boyun eğmek” anlamlarını içermektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç”(39) anlamıyla hanîf şeklinde tekil(40) ve hunefâ’ kalıbında(41) çoğul olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almaktadır.

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin, eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Yüce Allah’a kulluk, dini sadece O’na ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrâhim de bu noktada tavizsiz bir duruş ortaya koymuş, aralarında babası Âzer’in de bulunduğu inkârcı ve müşrik bir topluma karşı esas duruş sergilemiştir.

ıı. Hz. İbrâhim’le ilgili burada sözü edilen diğer sıfat مُسْلِم müslim kelimesiyle dile getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/131’de şöyle buyrulmaktadır: “Çünkü Rabbi ona ‘Teslim ol’ demiş, o da ‘Âlemlerin Rabbine teslim oldum’ demişti.” Bu âyetin başındaki اِذْ iz edatını Hz. İbrâhim’in ayrıcalıklı konumunu ortaya koyan cümlenin başında geldiği için “hani” şeklinde değil de “çünkü” şeklinde tercüme etmeyi tercih ettik.

Yüce Allah Hz. İbrahim’in ayrıcalıklı durumunu beyan etmek üzere, kendisine “Teslim ol” diye emredince onun da hemen bu teslimiyeti gerçekleştirdiğini ifade etmektedir. Hz. İbrâhim’in bu teslimiyeti hakkında çeşitli âyetler vardır. Bunlardan bir tanesi de En‘âm 6/79’da şu şekildedir: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.” Burada sözü edilen teslimiyetin ihlaslı bir şekilde dini Allah’a has kılmak ve bu şekilde istikamet üzere kalmak şeklindeki bir emir olduğu da beyan edilmektedir. Hz. İbrahim kendisinden istenileni hakkıyla yerine getirmiş ve ihlaslı bir şekilde bütün benliğini âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’a teslim etmiştir.(42) Buradaki teslimiyet, kelimenin içeriğinden de anlaşılacağı üzere Yüce Allah’ın buyruklarına boyun eğmek ve onlara itaat etmektir.(43)

Hz. İbrâhim’in ortaya koyduğu sağlam ve esaslı teslimiyet içerikli duruşu Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlara yönelik olarak Rûm 30/30-32’de şöyle dile getirilmektedir: “Sen yüzünü (bütün benliğini) hanîf olarak (yani Allah’ı birleyici olarak) dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının, namazı kılın; müşriklerden olmayın. Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın. Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.” Bu konuda Hz. Peygamber’e hitaben Yûnus 10/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bana) ‘hanîf (yani Allah’ı birleyici) olarak yüzünü dine çevir; sakın müşriklerden olma’ (diye emredildi).” Bu emrin Hz. Peygamber’e yönelik benzeri Rûm 30/43’te de geçmektedir.

2. وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Müşriklerden de değildi.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrâhim’in Yahudi ve Hıristiyan olmadığını beyanla yetinmemekte, âyetin sonunda onun müşriklerden de olmadığını bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/120-121’de şöyle buyrulmaktadır: “İbrahim, gerçekten Hakk’a yönelen, Allah’a itaat eden bir ümmet (önder) idi; (Allah’a) ortak koşanlardan değildi. Allah’ın nimetlerine şükrediciydi. (Allah), onu seçmiş ve doğru yola iletmişti.”

Yüce Allah, Hz. İbrahim’in tevhidi sahiplenmesinin bir gereği olarak müşriklerden olmadığını beyan etmektedir. “Ben müşriklerden değilim” mealindeki En‘âm 6/79’da da ifade edildiği gibi, Yüce Allah Hz. İbrâhim’in harika tevhid duruşunu aktarırken “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” söylediğini de belirtmektedir. Tevhid inancının yer aldığı ifadelerde şirkten uzak durulduğu da beyan edilmektedir. Çünkü şirkin olduğu bir kalpte tevhid olamaz; tevhide inanan kişide de şirkin en küçük bir parçası dahi bulunamaz, bulunmamalıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/67’de, ayrıca Bakara 2/135, En‘âm 6/79 ve Nahl 16/120-123’te de belirtildiği gibi Hz. İbrâhim’in gösterdiği hassasiyet bunun en açık örneğidir.

ııı. Hz. İbrâhim’e Gerçekten Yakın Olanlar

اِنَّ اَوْلَى النَّاسِ بِاِبْرٰه۪يمَ لَلَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ وَهٰذَا النَّبِيُّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَاللّٰهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِن۪ينَ “İnsanların İbrahim’e en yakın olanı, ona uyanlar, şu peygamber (Muhammed) ve (ona) iman edenlerdir. Allah müminlerin dostudur.”

Âyetteki اِنَّ اَوْلَى النَّاسِ inne evle’n-nâsi tamlaması “insanların en yakın olanı”; بِاِبْرٰه۪يمَ biibrâhîme ifadesi “İbrahim’e”; لَلَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ lellezîne’ttebe‘ûhu ifadesi “elbette ona uyanlar(dır)”; وَهٰذَا النَّبِيُّ ve hâze’n-nebiyyu ifadesi “ve bu peygamber(dir)”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve (bir de) iman edenler(dir)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَلِيُّ الْمُؤْمِن۪ينَ veliyyu’l-mü’minîne tamlaması ise “müminlerin dostu(dur)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’e gerçekte kimlerin yakın olabileceği gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اَوْلَى النَّاسِ بِاِبْرٰه۪يمَ لَلَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ وَهٰذَا النَّبِيُّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “İnsanların İbrahim’e en yakın olanı, ona uyanlar, şu Nebi (Muhammed) ve (ona) iman edenlerdir.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’i sahiplenmenin veya ona layık olabilmenin, ona yakın durabilmenin kitap ehlinin yaptığı gibi sloganlarla, temelsiz, delilsiz, mantıksız ve sonuçsuz tartışmalarla değil de sağlam iman, gösterilen fedakârlıklar ve ona tâbi olmayla gerçekleşeceğini beyan etmek istemektedir.

Kur’ân’da 11 kez yer(44) alan اَوْلَى evlâ kelimesi “en yakın”, “yakın”, “en uygun” gibi manalar vermekte ve insanlar içerisinde Hz. İbrâhim’e en yakın olanların ona tâbi olanlar yani onun tebliğ ettiği değerleri onun zamanında ve sonrasında takip edenler olduğunu,(45) sonrasında ise bu şerefi Hz. Peygamber’in ve iman edenlerin taşıdığını bildirmektedir. Mümtehine 60/4 ve 6’da hem Hz. İbrâhim’de hem de onunla birlikte iman etmiş olanlarda bizler için üsve-i haseneh yani “güzel örnekliğin” bulunduğu beyan edilmekte, böylece onun tebliğ ettiği değerlerin başında gelen “tevhid”e sarılan bu son ümmetin onun yakını ve dostları olacağı bildirilmiş olmaktadır. Hz. İbrâhim’in getirdiği değerlere tâbi olanlar onun zamanında da Müslümanlar adını aldıkları için, Hz. Peygamber döneminden sonra bu şerefi hak edenler de Hz. İbrâhim’in tebliğ ettiği prensiplerle aynılık içeren İslâm’ı yaşayanlardır. Bunların başında elbette Hz. Muhammed ve beraberindeki müminler gelmektedir.

2. وَاللّٰهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِن۪ينَ “Allah müminlerin dostudur.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e yakın ve layık olanların kimler olduğunu beyan ederken “iman edenler” vurgusunda bulunmakta ve ona dost olanlara Yüce Allah’ın da dost olacağını müjdelemektedir.

Yüce Allah’ın kimlerin dostu olduğuyla ilgili olarak Bakara 2/257’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, inananların dostudur; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” Yüce Allah’ın dostluğuyla ilgili olarak Yûnus 10/62-64’te şu bilgileri zikretmektedir: “Bilesiniz ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de. Onlar, iman edip de takvâya ermiş olanlardır. Dünya hayatında da ahirette de onlara müjde vardır. Allah’ın sözlerinde asla değişme yoktur. İşte bu, büyük kurtuluştur.” Yüce Allah “dostlarım” dediği kişilerle ilgili olarak “müjde”ye yer vermekte, “onların korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(46)

Yüce Allah’ın dostu olabilmek için önce Tevbe 9/71’de beyan edildiği gibi müminlerin birbirlerinin dostu olması gerekir. Bunun sonrasında Yüce Allah müminlerin dostu olduğunu yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/68’de, ayrıca Bakara 2/257, En‘âm 6/127 ve Câsiye 45/19’da da ifade etmektedir. Mâide 5/55-56’da ise şu bilgiler yer almaktadır: “Sizin veliniz (dostunuz) ancak Allah, Rasûlü ve namaz kılan, zekâtı veren ve (Allah’ın emirlerine) boyun eğenlerdir. Kim Allah’ı, Rasûlü’nü ve müminleri dost tutarsa (bilsin ki) galip gelecek olanlar sadece Allah’ın tarafında olanlardır.” Fussilet 41/31’de belirtildiği gibi melekler de müminlerin dostudurlar.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu ifadelerini nakletmek istiyoruz: “Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in velilerle ilgili olarak şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: ‘Onlar, aralarında bir akrabalık ve alıp-verecekleri bir mal olmadığı halde, ‘birbirlerini Allah için seven kimseler’dir.(47) Allah’a yemin olsun ki onların yüzleri nurdur ve insanlar korkup hüzünlenecekleri zaman (yani mahşerde), onlar korkup hüzünlenmeyeceklerdir.”(48)

Aynı şekilde, Hz. Peygamber’in “Onlar öyle insanlardır ki onları görenler, Allah’ı hatırlarlar”(49) buyurduğu rivayet edilmiştir.

İleri düzeydeki âlimler şöyle derler: “Bunun sebebi şudur: Onlardaki boyun büküş ve derin saygı alâmetlerinden ötürü, bir de Yüce Allah onlar hakkında ‘Secde izinden nişanları yüzlerindedir’(50) buyurduğu için, onların bütün bakıp müşahede edişleri, ahireti hatırlamaya yöneliktir.”(51)

Bütün bu ifadelerden anlaşıldığına göre, birbirlerinin, Hz. İbrâhim’in ve Hz. Muhammed’in dostu olan bütün müminler Yüce Allah’ın da dostudurlar. Bunların dışında özel bazı isimler zikredip Rabbimizin genel olarak tanıttığı nitelikler birtakım özel insanlarla sınırlı tutmak bu ve benzer âyetlere aykırı düşecektir. Dahası, evliyâullâh tamlamasını çeşitli çevrelerin kendilerine özel bir nitelik gibi tanıtmaları da âyetin evrensel mesajını çarpıtmaktan başka bir şey değildir.

d) Kitap Ehline Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 69-71. âyetlerinde kitap ehlinden bir kısmının ne yapıp edip müslümanları saptırmak istediğini, oysa onların sadece ve sadece kendilerini saptırdıklarını ve bunun farkına bile varamadıklarını beyan ederek Hz. Peygamber’in kendilerine şöyle hitap etmesini emretmektedir: “Ey kitap ehli! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz? Ey kitap ehli! Neden hakkı bâtıl ile karıştırıyor ve bile bile gerçeği gizliyorsunuz?”

ı. Müslümanları Saptırma Girişimleri

وَدَّتْ طَآئِفَةٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ وَمَا يُضِلُّونَ اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ “Kitap ehlinden bir kısmı, sizi saptırmak istemişlerdi. (Oysa) onlar sadece kendilerini saptırırlar ve farkına (bile) varamazlar.”

Âyetteki وَدَّتْ veddet fiili “ve istedi”; طَآئِفَة tâifetün kelimesi “bir grup”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden”; لَوْ يُضِلُّونَكُمْ lev yudillûneküm ifadesi “sizi saptırmış olmayı”;وَمَا يُضِلُّونَ ve mâ yudıllûne fiili “saptıramazlar”; اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ illâ enfüsehum istisnası “kendilerinden başkasını, (onlar sadece kendilerini saptırırlar)”; وَمَا يَشْعُرُونَ ve mâ yeş‘urûne cümlesi ise “ve farkına (bile) varamazlar” demektir.

Burada kitap ehlinden birilerinin Müslümanları saptırmaya çalıştıkları, ancak kendilerinden başkasını saptıramadıkları gündeme getirilmektedir.

Âyette yer alan طَآئِفَة tâifeh “bir grup” kelimesi gereği, kitap ehlinin tamamının değil de bir kısmının farklı davrandığı, yasaklanan şeyleri yaptıkları ifade edilerek, hepsiyle ilgili toplu bir değerlendirme yapılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Çünkü Âl-i İmrân 3/72, 75, 113 ve A‘râf 7/159 gibi âyetlerde de bu durum dile getirilmektedir. Bu âyetteki mesajın bir benzeri Nisâ’ 4/113’te de yer almaktadır. Orada da kitap ehlinden bir grubun Hz. Peygamber’i saptırmaya çalıştıkları, ancak kendilerini saptırmaktan başka bir şey yapamadıkları, Hz. Peygamber’e hiçbir şekilde zarar veremedikleri ifade edilmektedir.

1.وَدَّتْ طَآئِفَةٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ “Kitap ehlinden bir kısmı (ne yapıp edip) sizi saptırmak istemişlerdi.” Yüce Allah kitap ehlinin Hz. Peygamber’le tartışmalarını ve Hz. İbrâhim hakkındaki asılsız idialarını reddettikten, ayrıca Hz. İbrâhim’e kimlerin yakın olduğunu ifade ettikten sonra, bu defa kitap ehlinden bir grubun müslümanları saptırmak istediklerini haber vermektedir. Bunlar Hz. Mûsâ’nın şeriatının devam ettiğini, neshin bedâ denen “sonradan ortaya çıkmak” şeklindeki yanlışlığı meydana getireceğini, Tevrat şeriatının sürdüğünü dile getirerek müslümanları hak yoldan saptırmaya çalıştıklarını ifade etmektedir. Onların bu işi nasıl yapmaya çalıştıkları Âl-i İmrân 3/71-73 ve 78’de hatırlatılmaktadır.

Kitap ehlinen bu grubun özellikle Mu‘âz, Âmmâr b. Yâsir ve Huzeyfe gibi sahâbileri saptırmaya çabaladıkları, ancak âyetteki لَوْ lev edatı gereği bunu özlediklerini, ancak başaramadıklarını ortaya koymaktadır.(52) Onların bu tür istekleri bağlamında Bakara 2/109 ve Nisâ’ 4/89’da da benzer bilgilere yer verilmektedir.

2. وَمَا يُضِلُّونَ اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ “(Oysa) onlar sadece ve sadece kendilerini saptırırlar da farkına bile varmazlar.” Yüce Allah kitap ehlinden bir grubun müslümanları saptırma girişimlerinde başarılı olamadıklarını, aksine farkına varmadan bizzat kendilerini daha da saptırdıklarını ifade etmektedir.

Bakara 2/9 ve 13’te münafıklarla ilgili bir pasajda geçtiği üzere, Yüce Allah onların da Allah’ı ve müminleri aldatmaya çalıştıkları, onlarla alay ettiklerini, ancak yine farkına varmadan sadece kendilerini aldattıklarını bildirmektedir. Buna benzer kullanımlar kendilerine zulmetmeleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde zikredilmekte,(53) saptırma faaliyetlerinin sadece kendilerine zarar verdiği belirtilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmakta ve kitap ehlinden bu grubun kendilerinden başkalarını asla ve asla saptırmayı başaramadıkları ortaya konulmuş olmaktadır. Demek ki Saff 61/5’te de belirtildiği gibi, zaten sapma eğilimindekiler bu tür girişimlerden etkilenir ve zaten sapmış oldukları veya sapmayı istedikleri için daha da sapmış olurlar.

ıı. Bile Bile İnkârcılıkları

يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَاَنْتُمْ تَشْهَدُونَ “Ey kitap ehli! (Gerçeği) gördüğünüz hâlde Allah’ın ayetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?”

Âyetteki يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; لِمَ تَكْفُرُونَ lime tekfurûne sorusu “neden inkâr ediyorsunuz”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; تَشْهَدُونَ teşhedûne fiili ise “görüyorsunuz, şahit oluyor iken” demektir.

Burada kitap ehlinin gerçekleri bile bile inkâr edişlerinin kınandığı ifadeler gündeme getirilmektedir.

Benzerleri Âl-i İmrân 3/98-99’da da geçen bu ifadede Yüce Allah kitap ehline hitap etmekte ve gerçekleri apaçık bir şekilde bilmelerine rağmen Allah’ın âyetlerini neden inkâr ettiklerini sorgulamalarını kendilerinden istemektedir.

Âyette zikredilen اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi “Allah’ın âyetleri” ifadesinden maksat Tevrât’ta Hz. Peygamber’le ilgili bölümler, Hz. İbrâhim’in hanif ve müslim oluşuyla ilgili malumat veya İslâm’ın hak din oluşuyla ilgili ifadeler olabilir.(54) Bu durumda kitap ehlinin bilginlerinin bu işi bilerek yaptıkları, hakikati bilerek gizledikleri anlaşılmış olmaktadır. Âyette geçen تَكْفُرُونَ tekfurûne fiili gereği, kitap ehlinin bu gibi konularda Yüce Allah’ın âyetlerini örttükleri ifade edilmekte ve kendileri kınanmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/89-91’de şöyle buyrulmaktadır: “Daha önce kâfirlere karşı zafer isterlerken kendilerine Allah katından ellerindeki (Tevrat’ı) doğrulayan bir kitap (Kur’ân) ulaşıp da (Tevrat’tan) bildikleri gerçekler kendilerine gelince onu inkâr etmişlerdi. İşte Allah’ın lâneti böyle inkârcılaradır. Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmaları (kendilerini harcamaları) ne kötü bir şeydir! Böylece onlar, gazap üstüne gazaba uğramışlardı. Ayrıca o kâfirler için alçaltıcı bir azap vardır. Kendilerine ‘Allah’ın indirdiğine iman edin’ denilince, ‘Biz sadece bize indirilene (Tevrât’a) inanırız’ derler ve ondan başkasını inkâr ederler. Hâlbuki o (Kur’an) kendilerinde bulunanı (Tevrat’ın aslını, özünü) doğrulayıcı gerçektir. (Ey Muhammed! Onlara) de ki: Şâyet siz gerçekten inanıyor idiyseniz daha önce Allah’ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz?”

Benzer şekilde Bakara 2/146’da da şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu kendi oğullarını (çocuklarını) tanıdıkları gibi tanırlar. (Buna rağmen) onlardan bir grup bile bile gerçeği gizlemektedirler.”

Yüce Allah Medineli Yahudilerin bu şekildeki inkârlarını ifade bağlamında tanıdıkları gerçek kendilerine geldiğinde yani bekledikleri kitap ve peygamber geldiğinde onu inkâr ettiklerini bildirmektedir. En‘âm 6/20’de onların Hz. Peygamber’i ve vahyi kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıdıkları ifade edilmektedir. Esasında A‘râf 7/157’de onların Hz. Peygamber’in birtakım sıfatlarını kendi ellerindeki Tevrat’ta buldukları, Feth 48/29’da Hz. Peygamber’in adının Muhammed, Saff 61/6’da ise İncil’de adının Ahmed olduğu ifade edilmektedir.

ııı. Hakkı Bâtılla Karıştırmaları

يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Ey kitap ehli! Neden gerçeği batılla karıştırıyor ve gerçeği bilerek gizliyorsunuz?”

Âyetteki يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; لِمَ تَلْبِسُونَ lime telbisûne ifadesi “niçin karıştırıyorsunuz”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli ifadesi “bâtıl ile, yanlış ile”; وَتَكْتُمُونَ ve tektümûne fiili “ve gizliyorsunuz”; الْحَقَّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, bile bile” demektir.

Burada kitap ehlinden olanlara yönelik hakkı bâtıl ile bulaştırmamaları gerektiğine dair uyarı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kitap ehlini uyarmaya devam etmekte ve hakikati açıkça bilmelerine rağmen onu inkâr edenleri eleştirdikten sonra, bu âyette de hakkı bâtılla karıştırmalarını kınayarak kendilerini sorgulamalarını muhataplarından istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilerek hakkı bâtıl ile karıştırmayın, hakkı gizlemeyin!” Yüce Allah Hz. Peygamber zamanındaki İsrailoğulları başta olmak üzere bütün muhataplarına seslenmekte, hakikati batıl ile, imanı küfür ile,(55) İslâm’ı diğer inançlarla birbirine karıştırmamayı,(56) bulaştırmamayı ve gerçekleri bile bile gizlememeyi emretmektedir. Bu ifade, bâtıla hak elbisesi giydirmemek, bilerek ve isteyerek hakkı ve hakikati gizlememek demektir. Hakkı bâtılla karıştırmak elbette bâtılı hak yapmaz; ancak hakkın sıfatını değiştirerek bozulmasına sebep olur;(57) tıpkı ilah inancı bulunmasına rağmen insanların şirke düşmesi gibi.

Âyetin bağlamı gereği burada sözü edilen الْحَقّ el-hakk yani “hak ve hakikat”, En‘âm 6/20’de de belirtildiği gibi elbette vahyin ve Hz. Peygamber’in hak olduğu gerçeğidir. Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, Medine’deki kitap ehlinin Hz. Peygamber’i ve vahyi tanıdığı, gerçeğin farkında oldukları Bakara 2/89, Âl-i İmrân 3/70, 99, Mâide 5/83 ve En‘âm 6/20 gibi âyetlerde açıkça dile getirilmektedir. İşte bu gerçeklik ortada dururken Bakara 2/140’ta da belirtildiği gibi kitap ehlinden olanlar bunu bile bile gizlemişler, hak ve hakikati bâtılla karıştırarak hem kendi zihinlerini hem de muhatapların zihnini bulandırmaya çalışmışlardı. Hak ve hakikati yalan yanlış bilgilerle çarpıtmaya ve gizlemeye çalışmışlar, peygamber olduğunu bildikleri Hz. Peygamber’in risaletini kabule yanaşmamışlardı. İşte tam da bu noktada Yüce Allah başta Medine’deki bu kişiler olmak üzere, evrensel manada bütün muhataplara seslenmekte ve hakikatin gizlenmemesini özellikle emretmektedir.

Hakkı ve hakikati gizlemenin ne kadar büyük bir günah olduğu konusu Bakara 2/140, 159-162, 174-175, Âl-i İmrân 3/178, Nisâ’ 4/135, Mâide 5/8 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele alınmaktadır ki Müslümana düşen görev, hakkın ve hakikatin gür sesi olmak ve hiçbir şekilde onu gizlememektir.

e) Kitap Ehlinin Alaycı Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 72-74. âyetlerinde kitap ehlinden bir grubun kendi taraftarlarına “Müminlere indirilmiş olana gündüzün önünde (sabahleyin, görünüşte) inanıp gündüzün sonunda (akşamleyin aslınıza dönerek) inkâr edin. (Böylece) belki onlar (dinlerinden) dönerler. Sizin dininize uyanlardan başka hiçbir kimseye inanmayın” dediğini, buna karşılık Hz. Peygamber aracılığıyla onlara şu cevabı verdiğini bildirmektedir: “De ki: (Gerçek) hidâyet Allah’ın (gösterdiği) yoldur. Birine, size verilenin benzerinin verilmesinden veya Rabbinizin huzurunda aleyhine deliller getireceklerinden ötürü mü (böyle söylüyorsunuz)? De ki: Lütuf ve ihsan Allah’ın elindedir. Onu dilediğine/layık gördüğüne verir. (Allah) rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) tahsis eder. Allah büyük lütuf sahibidir.”

ı. Günün Başında İman, Sonunda İnkar

وَقَالَتْ طَآئِفَةٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اٰمِنُوا بِالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوٓا اٰخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ وَلَا تُؤْمِنُوٓا اِلَّا لِمَنْ تَبِعَ د۪ينَكُمْ “Kitap ehlinden bir grup şöyle demişti: Müminlere indirilmiş olana gündüzün önünde (sabah) inanıp, sonunda (akşam) inkâr edin! (Böylece) belki onlar (dinlerinden) dönerler. Sizin dininize uyanlardan başka kimseye de inanmayın!”

Âyetteki وَقَالَتْ ve kâlet fiili “ve demişti ki”; طَآئِفَة tâifetün kelimesi “bir grup”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden”; اٰمِنُوا âminû emri “iman edin”; بِالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ billezî ünzile ifadesi “indirilmiş olana”; عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ‘alelllezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş olanlara”; وَجْهَ النَّهَارِ veche’n-nehâri tamlaması “günün önünde (başında)”; وَاكْفُرُوا vekfurû emri “ve inkâr edin”; اٰخِرَهُ âhirahû ifadesi “onun (günün) sonunda”; لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ le‘allehum yarci‘ûne ifadesi “(gerçeğe) geri dönerler diye”; وَلَا تُؤْمِنُوٓا ve lâ tü’minû emri “inanmayın”;اِلَّا لِمَنْ تَبِعَ illâ limen tebi‘a istisnası “tabi olandan, uyandan başkasına”; د۪ينَكُمْ dîneküm ifadesi ise “sizin dininize” demektir.

Burada kitap ehlinden bir grubun müslümanları dinden çevirmek için uygulamaya koydukları bir eylem ve birbirlerine yönelik uyarıları gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَتْ طَآئِفَةٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اٰمِنُوا بِالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوٓا اٰخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Kitap ehlinden bir grup (kendi taraftarlarına) şöyle demişti: Müminlere indirilmiş olana gündüzün önünde (sabahleyin, görünüşte) inanıp gündüzün sonunda (akşamleyin aslınıza dönerek) inkâr edin! (Böylece) belki onlar (dinlerinden) dönerler.” Yüce Allah kitap ehlinden bir grubun bile bile gerçekleri inkâr ettiklerini ve hakkı bâtıl ile karıştırdıklarını beyan ettikten sonra, bu karıştırmayı nasıl yaptıklarına dair bir örnek vermektedir. Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/69. âyette de ifade ettiğimiz gibi, âyette yer alan طَآئِفَة tâifeh “bir grup” kelimesi gereği, kitap ehlinin tamamının değil de bir kısmının farklı davrandığı, yasaklanan şeyleri yaptıkları ifade edilerek, hepsiyle ilgili bir değerlendirme yapılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Çünkü Âl-i İmrân 3/75, 113 ve A‘râf 7/159 gibi âyetlerde de bu durum gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kitap ehlinden bu grubun kendi içlerinden insanlara hitap ederek müslümanlara indirilen mesajlara gündüzün başında iman etmelerini, günün sonunda ise bunları inkâr etmelerini söylediklerini, böylece müslümanların kafalarının karışmasını istediklerini beyan etmektedir. Âyette geçen وَجْهَ النَّهَارِ veche’n-nehâri ifadesi “gündüzün evveli”, “günün önü” manasına gelmektedir ki وَجْه vech kelimesi her şeyin insana bakan tarafı, yüzü manasını içermektedir.(58)

Anlaşılıyor ki Medine’deki kitap ehlinden bir grup, müslümanların kafasını iyice karıştırmak için müslümanlara indirilen vahyi her zaman inkâr etmiyor, günün bazı vakitlerinde kabul eder görünüp, günün sonunda inkârlarına geri dönüyorlardı. Vahyi her zaman inkârdan ziyade ara sıra bunu uygulayarak düşüncelerinde samimi oldukları havasını vermeyi tercih ediyorlardı. Böylece müslümanların içerisinde inancı zayıf olanlar kendilerine hak versin ve imandan küfre geri dönsünler, istedikleri ve bekledikleri buydu.

Bu âyetin iniş sebebi olarak aktarılan bazı olaylar vardır. Bunlardan bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

“Yahudi ve Hıristiyanlar, İslâm’ın doğruluğu meselesinde, zayıf itikatlı müslümanları şüpheye düşürmek için hilelere başvurmuşlardı. Bu da Yahudilerin Hz. Muhammed’e indirilen şeriatı, bazı zamanlarda kabul etmeyi, bazen de inanmanın ardından onu yalanlamayı uygulamalarıdır. Çünkü insanlar, (zayıf müslümanlar) onların bu yalanlamalarını görünce şöyle desinler (diye bekliyorlardı): ‘Bu yalanlama, haset ve inattan dolayı değildir; böyle olsaydı, onlar ta başında onu tasdik etmezlerdi. Bu yalanlama haset ve inattan dolayı yapılmadığına göre, bunun Kitâp ehlinin Hz. Muhammed’in durumunu iyice düşünerek değerlendirdikleri onun nübüvvetinin delillerini iyice araştırmaları, böylece de bu tam tefekkür ve incelemelerinden sonra, onun bir yalancı olduğu ortaya çıktığı için yapılmış olması gerekir.’ Böylece bu yol, Hz. Muhammed’in peygamberliğinin doğruluğu konusunda müslümanların zayıfları yönünden bir şüphe sebebi olmuş olur.”

“Hayber Yahudilerinin âlimlerinden oniki kişinin bu metod üzerinde ittifak ettikleri de söylenmiştir. لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ‘Umulur ki dönerler’ sözünün mânası, ‘Biz şüpheyi onların kafalarına attığımızda belki Muhammed’in taraftarları onun dininden bu yola dönerler ve vazgeçerler’ demektir.”

“Yahudilerin ve Hıristiyanların âlimleri birbirlerine şöyle demişlerdir: Kitâp ehlinden din kardeşlerinizle başbaşa kaldığınız zaman dininizde sebat etmeniz şartıyla, münafıklık yapıp müminlere uyduğunuzu gösterin. Çünkü böylece müminler bir kararsızlık içine düşerler ve zaman içerisinde sizler de onlara karşı münafıklığı sürdürürsünüz. Böylece durumları zayıflayıp dinleri yok olup gider ve onlar yine sizin dininize dönmüş olurlar.” Bu, Ebû Müslim el-İsfehânî’nin görüşüdür. Bunun böyle olduğuna şu iki husus da delalet eder:

“Yüce Allah, ‘Hakikaten imân edip küfre sapanlar, sonra yine iman edip küfre dönenler...’(59) buyurup bunun peşinden de ‘Münafıkları müjdele...’(60) buyurmuştur ki bu ‘Onlar imân edenlere kavuştukları zaman ‘inandık’ derler. Şeytanlarıyla başbaşa kalınca, ‘Emin olun, biz sizinle beraberiz. Biz ancak alay ediyoruz, derler’(61) âyeti gibidir.”

“Yüce Allah, bu âyetin peşinden ‘Dininize tâbi olandan başkasına inanmayınız’ buyurmuştur. Bu ifâde, onların üzerinde oldukları dinden başka bir dine girmekten nehyedildiklerine delâlet eder. Böylece de ‘gündüzün evvelinde inanın’ ifâdesi nifakı emretme olmuş olur.”

“Esamm şöyle demiştir: ‘Yahudiler birbirlerine, ‘Eğer Muhammed’i her getirdiği şeyde yalanlarsanız, sizin câhilleriniz yalancı olduğunuzu anlarlar. Çünkü onun getirdiği şeylerin pek çoğu haktır. Fakat onun getirdiği şeylerin bir kısmını kabul edip, bir kısmını inkâr ederseniz, câhil halk sizin onu yalanlamanızın inadınızdan dolayı değil, adaletinizden dolayı olduğunu zanneder, böylece de sözlerinizi kabul ederler’ demişlerdir.”(62)

Âyetin iniş sebebini kıble ile ilişkilendiren birtakım rivayetler de tefsirlerimizde yer almaktadır.(63)

Yüce Allah kitap ehlinden bir grubun böyle sinsi bir plan yaptığını Hz. Peygamber’e bildirirek Müslümanların bu oyundan etkilenmemesini sağlamıştır ki bu türden bir haberin verilmesi karşıtlara yönelik önemli bir mucizedir. Çünkü kendilerinden başkasının bilmediği böyle bir kararı ve uygulamayı Hz. Peygamber’in muhataplarına iletmesi ancak ve ancak gaybdan gelen vahiy sayesinde dile getirilebilir bir bilgidir.

Âyetin mesajına günümüz açısından baktığımızda da bunun değişik versiyonlarıyla karşılaşıyoruz. Şimdilerde ise mesajın tamamının reddedilmesi değil de bir kısmının kabul edilip bir kısmının reddedilmesi olayları yaşanmaktadır ki her iki uygulama da aslında aynı sonucu vermekte, inkârcılığa hizmet etmektedir. Nihayetinde ilahi bilgilerin tamamına her zaman inanmak imandır; taksitli veya istisnalar içeren kabuller dini kabul değildir; çünkü bu türden yaklaşımlar inkâr kategorisinde değerlendirilmektedir ki Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de dile getirilen husus bundan başka bir şey değildir.

2. وَلَا تُؤْمِنُوٓا اِلَّا لِمَنْ تَبِعَ د۪ينَكُمْ “Sizin dininize uyanlardan başka kimseye de inanmayın!” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği üzere, bir kısım kitap ehlinin müslümanları yanıltmak ve dinden döndürmek için onlara günün başında inandıklarını, günün sonunda ise inkâr ettiklerini söylemelerini birbirlerine telkin ettiklerini beyan ettikten sonra, yine onların birbirlerinden istekleri bağlamında kendi dinlerine tâbi olanlardan başkasına kesinlikle inanmamaları gerektiğini özellikle tenbihlediklerini bildirmektedir. Âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları buradaki mananın vurgu içerdiğini gösteren bir kullanımdır.

Onların burada kast ettikleri şey şudur: “Tevrât’ın ahkâmını kabul etmeyen hiçbir peygamberi kabul etmeyin; Tevrât’ın herhangi bir yerini değiştiren peygamberi kabul etmeyin.” Yahudilerin veya kitap ehlinin eskiden de şimdilerde de sergilediği tutum bundan farklı değildir. “Sizin gibi olana, sizin gibi düşünene, sizin uyguladıklarınızı uygulayanlara inanın” türünden sözlerin günümüzde birtakım çevreler tarafından da dile getirildiği düşünüldüğünde, bunun arka planında kimlerin ve hangi düşüncelerin bulunduğunu görüp anlamak zor olmasa gerektir.

ıı. Yüce Allah’ın Hidayeti ve İlâhi İhsan

قُلْ اِنَّ الْهُدٰى هُدَى اللّٰهِ اَنْ يُؤْتٰىٓ اَحَدٌ مِثْلَ مَآ اُو۫ت۪يتُمْ اَوْ يُحَآجُّوكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ قُلْ اِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “(Onlara) de ki: ‘Şüphesiz ki (gerçek) rehberlik, Allah’ın rehberliğidir. Birine size verilenin benzerinin verilmesinden dolayı veya Rabbinizin huzurunda (aleyhinize) deliller getirecekleri için mi (böyle söylüyorsunuz)?’ De ki: Şüphesiz ki lütuf, Allah’ın elindedir. Onu dilediğine (layık olana) verir. Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ الْهُدٰى inne’l-hüdâ ifadesi “muhakkak ki (gerçek) hidayet, rehberlik”; هُدَى اللّٰهِ hüdellâhi tamlaması “Allah’ın (gösterdiği) yol(dur)”; اَنْ يُؤْتٰىٓ en yü’tâ ifadesi “verilmesi”; اَحَدٌ ehadün kelimesi “(sizden) birisine”; مِثْلَ مَآ اُو۫ت۪يتُمْ misle mâ ûtîtüm ifadesi “size verilenin benzeri”; اَوْ يُحَآجُّوكُمْ ev yuhâccûküm ifadesi “veya sizinle tartışıyor (olmaları)”; عِنْدَ رَبِّكُمْ ‘ınde rabbiküm ifadesi “Rabbinizin huzurunda (aleyhine deliller getirmelerinden mi)”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ الْفَضْلَ inne’l-fadle ifadesi “muhakkak ki ihsan, lütuf”; بِيَدِ اللّٰهِ bi yedillâhi tamlaması “Allah’ın elinde(dir)”; يُؤْت۪يهِ yü’tîhi ifadesi “onu verir, ikram eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَاسِعٌ vâsi‘un kelimesi “her imkâna sahip olan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “(her şeyi) bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yol gösterici olduğu, kitap ehline verdiği cevaplar ile risalet görevini kime vereceğini kendisinin bildiği gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنَّ الْهُدٰى هُدَى اللّٰهِ “(Buna karşılık onlara) De ki: (Gerçek) hidâyet Allah’ın (gösterdiği) yoldur.” Yüce Allah önceki cümlede kitap ehlinden bir grubun dile getirdiği “dininize tabi olandan başkasına inanmayın” sözlerine karşılık Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve bir benzeri de Bakara 2/120 ve En‘âm 6/71’de geçen bu cümlede gerçek hidayetin, yani gerçek rehberliğin, gerçek dinin, gerçek yolun Yüce Allah’ın öğrettiği, rehberlik ettiği prensiplerden oluştuğunu, dolayısıyla kitap ehlinin iddialarının hakikati ifade etmediğini açıkça ortaya koymak istemektedir. Âyette kullanılan pekiştirilmiş cümle yapısı gereği, Yüce Allah’a ait olmayan, O’nun göndermediği, esaslarını O’nun belirlemediği hiçbir öğretinin “hidayet” adını alamayacağı özellikle belirtilmek istenmektedir.

Burada sözü edilen “hidâyet”, esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği yoldur; Allah’ın Rasûlü, Allah’ın kitabı yani Allah’ın dini dururken başkalarına tâbi olmak sapkınlıktır; çünkü hak din Allah’ın gönderdiğidir; aranacak, benimsenek, uyulacak tek yol da işte Allah’ın seçtiği bu yoldur. İçeriğini insanların belirlediği yollar çelişkiler yumağıdır ve insanları saptırmaktan başka bir şey de vaad etmezler. Esasında ilk peygamberden son peygambere kadar Yüce Allah’ın belirlediği ve insanlara ilettiği yolun adı da bu nedenle Allah’a teslim olmak manasında “islam”dır.(64)

2. اَنْ يُؤْتٰىٓ اَحَدٌ مِثْلَ مَآ اُو۫ت۪يتُمْ اَوْ يُحَآجُّوكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ “Birine, size verilenin benzerinin verilmesinden veya Rabbinizin huzurunda aleyhine deliller getireceklerinden ötürü mü (böyle söylüyorsunuz)?” Âyetin bu cümlesi birbirine yakın olacak şekillerde şöyle de tercüme edilebilir: “Size verilenin bir benzerinin başka birine de verilmesi (zorunuza mı gitti), yoksa Rabbinizin huzurunda aleyhinize delil getirirler diye mi (korkuyorsunuz)?”(65) “Geçmişte size/atalarınıza verildiği gibi şimdi de (sizden olmayan) birine peygamberlik verildi diye mi yahut müminler yarın bir gün Rabbinizin huzurunda haksızlığınızı ispat ederler diye mi böyle davranıyorsunuz?”(66)

Bazı âlimlerimiz bu cümleyi daha önceki kısımla ilişkilendirerek kitap ehline ait görmekte ve şu mesajın verildiğini dile getirmektedirler: “(Yine onlar, kendi aralarında şöyle dediler:) Size verilenin benzerinin başka herhangi bir kimseye verildiğine yahut Rabbinizin huzurunda onların size karşı deliller getireceklerine de (inanmayın)!”(67) Onlar böyle söyleseler de bu cümlenin de içinde bulunduğu bağlam, kitap ehlinden bir grubun Hz. Peygamber’in risaletini kabul etmemelerini ve müslümanları dinlerinden çevirmeye gayret etmelerini içerdiği için mesajın peygamberliğin Hz. Peygamber’e verilmesiyle ilişkili olduğu açıktır.

Yüce Allah bir kısım kitap ehline hitap ederek onlara yani atalarına daha önce verildiği türden risaletin şimdi de kendilerinden olmayan birine yani Hz. Peygamber’e verilmesini problem edinmelerini eleştirmektedir. Dahası, âyette yer alan اَوْ يُحَآجُّوكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ “Veya Rabbinizin katında size (delillerle) üstün gelirler (diye mi)” cümlesinde Müslümanların kitap ehlinden olanlara karşı onların haksızlığını ispatlamaları korkusuyla böyle davrandıkları mesajı söz konusu edilmektedir. Tartışmalı olsa da bizim tercihimiz bu istikametteki mealden yanadır.(68) Zaten âyetin sonundaki cümleler de bu manayı destekler mahiyettedir ve onların başında da قُلْ kul “de ki” emri yer alarak mesajın devam ettirildiği gösterilmek istenmektedir.

3. قُلْ اِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “De ki: Lütuf (ve ihsan) Allah’ın elindedir. Onu dilediğine/layık gördüğüne verir. Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah risaleti kullarından dilediğine vereceğini beyan ederek gücünün ve ilminin erişilmezliğine dikkat çekmektedir.

a)قُلْ اِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّٰهِ يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ “De ki: Lütuf (ve ihsan) Allah’ın elindedir. Onu dilediğine/layık gördüğüne verir.” Ele alıp dile getirdiğimiz hususların peşinden gelen bu cümlede ise kitap ehlinden bazılarının Hz. Peygamber’in risâleti hakkındaki olumsuz düşünceleri reddedilmekte ve Yüce Allah’ın dilediğine, layık gördüğüne الْفَضْل el-fadl dediği ihsan ve ikramını yani bağlam gereği “risâlet görevi”ni vereceği beyan edilerek, ihsan ve ikramın bütünüyle O’nun yed’inde yani “kudreti”nde olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir. Cümlenin sonunda yer alan يُؤْت۪يهِ مَنْ يَشَآءُ yü’tîhi men yeşâu ifadesi “dilediğine verir” yani “layık gördüğüne ihsan eder” mesajını içermektedir.

Benzer bir konunun işlendiği Bakara 2/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Kitap ehlinden ve müşriklerden kâfir olanlar Rabbinizden size herhangi bir hayır indirilmesini istemezler. Hâlbuki Allah rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) tahsis eder. Allah büyük lütuf sahibidir.” Yüce Allah müşriklerin peygamberlikle ilgili beklentisini pek çok âyette ele almakta, genel anlamda peygamber olarak melek beklediklerini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir.(69) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen الْفَضْل el-fadl kelimesi ile Bakara 2/105 ve Zuhruf 43/32’de geçen رَحْمَة rahmeh kelimesi konu Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olduğu için “peygamberlik” ve “vahiy” olarak yorumlanmalıdır. Bu nedenle, Yüce Allah vahyi ve risaleti kimlere tahsis edeceğini gayet bildiğini, bir anlamda dilediğine yani layık gördüğüne bu büyük lütfu ihsan edeceğini bildirmektedir.

Bakara 2/90: “Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmaları (kendilerini harcamaları) ne kötü bir şeydir!” Yüce Allah Medine’deki kitap ehlinin ellerinde bulunan ilahi mesajda Hz. Peygamber’in risaletini ve Kur’ân’ın gönderileceğini bilmelerine rağmen bunu inkâr etmeleri, bu gerçeğin üzerini örtmeleri nedeniyle kendilerine lanet edeceğini bildirdikten sonra, onların bu tavrının ne kadar kötü bir alış veriş olduğunu dile getirmektedir.

En‘âm 6/124: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere risalet kurumunu ve gönderilen peygamberleri beğenmeyenlerin görüşlerini reddetmekte ve kime peygamberlik vereceğini kendisinin gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. En‘âm 6/124’te geçen اَعْلَم a‘lem ism-i tafdîli Yüce Allah için kullanılınca “daha iyi bilen” manasından ziyade “gayet iyi, çok çok iyi bilen” manasında yorumlanmalıdır.

Tekrar belirtelim ki hem Bakara 2/105’te hem de Zuhruf 43/32’de geçen رَحْمَة rahmeh kelimesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/73’te geçen الْفَضْل el-fadl kelimesinden maksadın En‘âm 6/124’teki risâlet kelimesinin kullanılması nedeniyle “peygamberlik” olduğu görülmektedir. Bu âyetlere ilave olarak, Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler Nahl 16/2, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî bir kurumdur; kesbî değildir”; yani kazanılmaz, Allah tarafından dilediğine verilir.

Zuhruf 43/32: “Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar?” Buradaki hemze edatı inkârî bir konumdadır. Bu nedenle cümlenin manası “Onlar Rabbinin rahmetini taksim edemezler” şeklindedir.(70) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin iki şehirden kendilerince hatırlı gördükleri iki insandan birisine peygamberlik verilmesi gerektiği beklentilerini aktardıktan sonra, bu cümlede kendilerine cevap vermekte, bu bağlamda Allah’ın rahmetini onların taksim edemeyeceğini ifade etmektedir. Risalet kurumu Yüce Allah’ın seçimine bağlı bir kurumdur ve Yüce Allah dilediğini, layık gördüğünü peygamber olarak görevlendirmiştir.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hadîd 57/29’dur: “Böylece kitap ehli, Allah’ın lütfundan hiçbir şey elde edemeyeceklerini, lütfun bütünüyle Allah’ın elinde olduğunu, onu dilediğine bahşedeceğini bilmezlik etmesinler. Allah, büyük lütuf sahibidir.”

İşte bütün bu âyetler ışığında bakıldığında, Medine’deki kitap ehlinden insanların Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili herhangi bir tereddüt yaşamamaları gerektiği, Yüce Allah’ın lütfu ve ihsanıyla ilgili herhangi bir şeye sahip olamayacakları, bu konuda bütün ihsan ve ikramın Yüce Allah’ın elinde olduğu, bu bağlamada dilediğine, layık gördüğüne bu risalet görevini verebileceği özellikle kitap ehline bildirilmektedir.

b) وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah’ın bu iki sıfatı bağlamla birebir uyumludur. Çünkü Yüce Allah’ın وَاسِع vâsı‘ oluşu O’nun cömertliğini, her imkâna sahip oluşunu, nimetinin bolluğunu, lütfunun, rızkının ve rahmetinin genişliğini, bu nedenle de kime risalet görevini vereceğini kendisinin bileceğini ifade eder.(71) A‘râf 7/165’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın rahmeti her şeyi çepeçevre kuşatmıştır.

Yüce Allah’ın عَل۪يم ‘alîm sıfatı ise her şeyi bildiğini, bağlam gereği olarak itiraz edenlere cevap vermek üzere, kime hangi görevi yani risalet görevini niye verdiğini, kime niye vermediğini her haliyle kâmil ve mükemmel anlamda bilgisinin eşsiz ve rişilmez olduğunu ifade eder.(72)

ııı. Allah’ın Rahmetini Dilediğine Tahsisi

يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “(Allah) rahmetini dilediğine (layık olana) özgü kılar. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Âyetteki يَخْتَصُّ yahtassu cümlesi “tahsis eder”; بِرَحْمَتِه birahmetihî ifadesi “O’nun rahmetini”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu cümlesi “dileyene/layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ zu’l-fadli’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük lütuf sahibi(dir)” demektir.

Burada kitap ehline cevap verilmeye devam edilmekte ve risaletin Yüce Allah’ın dilediğine vereceği bir lütuf olduğu gündeme getirilmektedir.

1. يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُ “(Allah) rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) tahsis eder.” Bir benzeri Bakara 2/105’te de geçen bu cümlede Yüce Allah önceki âyetteki mesajını bu âyette de devam ettirmekte ve risalet görevini dilediğine, layık gördüğüne tahsis edeceğini yeniden beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen رَحْمَة rahmeh “rahmet” kelimesi, önceki âyette geçen el-fadl kelimesi gibi konu Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olduğu için “peygamberlik” ve “vahiy” olarak yorumlanmalıdır.(73) Bu nedenle Yüce Allah vahyi ve risaleti kimlere tahsis edeceğini gayet bildiğini, bir anlamda dilediğine yani layık gördüğüne bu lütfu ihsan edeceğini bildirmektedir.

2. وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Allah büyük lütuf (ve ihsan) sahibidir.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmektedir.(74) Bakara 2/90’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah bir lütuf olarak sunduğu risalet görevini dilediğine yani layık gördüğüne vereceğini beyan etmekte, gerekçesini de kendi zatının büyük lutfun sahibi olmasına bağlamaktadır. Büyük lütfun sahibi Yüce Allah olduğuna ve peygamberlik de büyük bir lütuf olduğuna göre, her konuda olduğu gibi bu konuda da tasarruf yetkisi sadece ve sadece Yüce Allah’ındır. İsrâ’ 17/87’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e risalet vermesi hiç şüphesiz ona olan çok büyük bir ihsanı ve ikramıdır.

Dipnotlar

• 1 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 80. 2 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 56.
• 3 - Semerkandî, age., I, 219; Taberî, age., III, 294. 4 - Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/101; Tâhâ 20/124; Enbiyâ’ 21/7; Furkân 25/29; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; Sâd 38/8; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/36; Kamer 54/25; Kalem 68/51; Cinn 72/17. 5 - En‘âm 6/69, 90; A‘râf 7/2; Tâhâ 20/42; ‘Ankebût 29/51; Zümer 39/21; Muhammed 47/18; Müddessir 74/31. 6 - Vâkı‘a 56/73; Hâkka 69/12. 7 - Tâhâ 20/3; Hâkka 69/48; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/49, 54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/101 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/7 Furkân 25/29 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/36 Kamer 54/25 Kalem 68/51 Cinn 72/17 En‘âm 6/69 En‘âm 6/90 A‘râf 7/2 Tâhâ 20/42 ‘Ankebût 29/51 Zümer 39/21 Muhammed 47/18 Müddessir 74/31 Vâkı‘a 56/73 Hâkka 69/12 Tâhâ 20/3 Hâkka 69/48 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/49 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 8 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3, 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11. 9 - Âl-i İmrân 3/58. 10 - Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Zuhruf 43/4. 11 - Yâsîn 36/2.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâffât 37/168 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11 Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Zuhruf 43/4 Yâsîn 36/2
• 12 - Semerkandî, age., I, 219; Taberî, age., III, 295-296. 13 - Zemahşerî, age., I, 361.
• 14 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 15 - A‘râf 7/54; Yunus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 16 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 17 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13
• 18 - Hûd 11/107; Burûc 85/16. 19 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 20 - Semerkandî, age., I, 220.
• 21 - Semerkandî, age., I, 220; Taberî, age., III, 298; Zemahşerî, age., I, 361. 22 - Semerkandî, age., I, 220; Taberî, age., III, 298; Zemahşerî, age., I, 361-363.
• 23 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Tâhâ 20/8; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 2/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Muhammed 47/19; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Tâhâ 20/8 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Bakara 2/70 Bakara 2/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Muhammed 47/19 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 24 - Râzî, age., VIII, 85. 25 - Taberî, age., III, 302; Zemahşerî, age., I, 363.
• 26 - Taberî, age., III, 303. 27 - Semerkandî, age., I, 221.
• 28 - Âl-i İmrân 3/19. 29 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85
• 30 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 31 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tevbe.
• 32 - Furkân 25/43; Câsiye 45/23. 33 - Râzî, age., VIII, 86-87.
  • Furkân 25/43 Câsiye 45/23
• 34 - Semerkandî, age., I, 221; Taberî, age., III, 305; Zemahşerî, age., I, 364.
• 35 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 36 - Semerkandî, age., I, 221. 37 - Zemahşerî, age., I, 364. 38 - Semerkandî, age., I, 221.
• 39 - Semerkandî, age., II, 139. 40 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30. 41 - Hacc 22/31; Beyyine 98/5.
  • Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30 Hacc 22/31 Beyyine 98/5
• 42 - Semerkandî, age., I, 94-95. 43 - Zemahşerî, age., I, 190.
• 44 - Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/135; Enfâl 8/75; Meryem 19/70; Ahzâb 33/6; Muhammed 47/20; Kıyâmet 75/34-35. 45 - Zemahşerî, age., I, 364.
  • Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/135 Enfâl 8/75 Meryem 19/70 Ahzâb 33/6 Muhammed 47/20 Kıyâmet 75/35
• 46 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 47 - Müslim, Birr, 38; Tirmizî, Zühd, 53; Dârimî, Rikâk, 44; İmâm Mâlik, Muvatta’, Şi‘r, 13; Ahmed b. Hanbel, II, 237, 328, 370, 533, 535; III, 87; IV, 128, 386. 48 - Ahmed b. Hanbel, V, 343.
• 49 - İbn Mâce, Zühd, 4. Ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 126; Taberî, age., XI, 131-132; Zemahşerî, age., II, 342. 50 - Feth 48/29. 51 - Râzî, age., XVII, 125-126.
  • Fetih 48/29
• 52 - Zemahşerî, age., I, 365; Râzî, age., VIII, 90.
• 53 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Zuhruf 43/76
• 54 - Taberî, age., III, 309; Zemahşerî, age., I, 365; Râzî, age., VIII, 91.
• 55 - Semerkandî, age., I, 222. 56 - Taberî, age., III, 310. 57 - Semerkandî, age., I, 48.
• 58 - Semerkandî, age., I, 223; Taberî, age., III, 313; Zemahşerî, age., I, 366; Râzî, age., VIII, 94-95.
• 59 - Nisâ’ 4/137. 60 - Nisâ’ 4/138. 61 - Bakara 2/14. 62 - Zemahşerî, age., I, 366; Râzî, age., VIII, 94.
  • Nisâ 4/137 Nisâ 4/138 Bakara 2/14
• 63 - Semerkandî, age., I, 223; Taberî, age., III, 311-312; Râzî, age., VIII, 94-95.
• 64 - Semerkandî, age., I, 89; Taberî, age., I, 517; Zemahşerî, age., I, 182. 65 - Mustafa İslâmoğlu, age., s. 118. 66 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 82.
• 67 - Semerkandî, age., I, 223; Taberî, age., III, 314-316. 68 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 58.
• 69 - En‘âm 6/8; Furkân 25/7.
  • En‘âm 6/8 Furkân 25/7
• 70 - Zemahşerî, age., IV, 241; Râzî, age., XXVII, 209.
• 71 - Semerkandî, age., I, 162.
• 72 - Taberî, age., II, 606; Zemahşerî, age., I, 288.
• 73 - Râzî, age., III, 225.
• 74 - Bakara 2/105; Âl-i İmrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4.
  • Bakara 2/105 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4