Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 135-141. âyetlerinde Yahudi ve Hıristiyanların iddialarını, nasıl inanılması gerektiğini, Allah’ın boyasıyla boyanmanın önemini, bütün peygamberlerin risâlet öğretilerinin aynı kaynaktan gelişi gibi konuları dile getirmektedir.

a) Yahudi ve Hıristiyanların İnanç İddiaları

Yüce Allah, sûrenin 135-138. âyetlerinde kitap ehlinin “Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız” dediklerini, kendilerine “Hayır! (Biz) istikamet sahibi olarak İbrahim’in dinine (uyarız). O, müşriklerden değildi” şeklinde cevap vermesini Hz. Peygamber’e emrettiğini, şöyle bir imanın geçerli olacağını belirtmektedir: “Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya’kub’a ve esbâta (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Musa’ya ve İsâ’ya verilenlerle, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk.”

Ardından, eğer kitap ehlinin de bunlar gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olacakları, dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşecekleri, onlara karşı Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yeteceği, işiten ve bilen olduğu, Allah’ın boyası ile boyanmak gerektiği, çünkü Allah’ın boyasından daha güzel boyanın olamayacağı, bizim sadece O’na kulluk ediciler olduğumuz beyan edilmektedir.

ı. Kurtuluşun Adresi: Tevhid

وَقَالُوا كُونُوا هُودًا اَوْ نَصَارٰى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “(Kitap ehli olanlar:) ‘Yahudi veya hristiyan olun ki doğru yolu bulasınız.’ demişlerdi. De ki: Hayır! (Biz), hanîf (Allah’ı birleyen) olarak İbrahim’in milletine (dinine uyarız). O, müşriklerden değildi.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; كُونُوا kûnû emri “(şöyle) olun ki”; هُودًا hûden kelimesi “yahudi”; اَوْ نَصَارٰى ev nesârâ kelimesi “veya hristiyan olun ki”; تَهْتَدُوا tehtedû fiili “hidayet üzere olasınız”; قُلْ kul emri “de ki”; بَلْ bel edatı “bilakis”; مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhîme tamlaması “İbrâhim’in dinine”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “Allah’a yönelen, O’nu birleyici olarak”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne ifadesi “o (şöyle) değildi”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden” demektir.

Burada kitap ehlinin Müslümanlara yönelik istekleri ve kendilerine verilmesi istenen mesaj gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا كُونُوا هُودًا اَوْ نَصَارٰى تَهْتَدُوا “(Kitap ehli olanlar:) ‘Yahudi veya Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız’ demişlerdi.” Yüce Allah Medine’deki Yahudilerin ve Necran’daki Hristiyanların(1) Müslümanlara yönelik olarak davetini hatırlatmakta, onların da yahudi veya hristiyan olmalarını, böylece de kurtuluş yoluna girebileceklerini söylediklerini aktarmaktadır. Bu âyetin yahudi ve hristiyanların kendilerini daha faziletli görmelerine karşılık, Hz. Peygamber’in her ikisine hitaben “Hepiniz bâtılsınız” demesi üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(2)

Daha önce ele aldığımız Bakara 2/111. âyette yahudiler ve hristiyanlar kendileri gibi yahudi veya hristiyan olmayanların cennete giremeyeceğini söyledikleri, buna karşılık Yüce Allah’ın da bu tür sözlerin onların kuruntusu olduğunu, varsa delillerini getirmeleri gerektiğini ifade etmektedir. Dahası, Bakara 2/112. âyette kurtuluşun ölçüsü verilmekte, ihsan sahibi olarak bütün benliğini Yüce Allah’a çevirenlerin ödüllendirileceği bildirilerek kurtuluşun kuruntuyla elde edilemeyeceği bildirilmektedir.

Âyette verilmek istenen mesajla ilgili olarak kitap ehlinin birbirleriyle yakın irtibatlı olduğu ve muhataplarının ister yahudi, isterlerse hristiyan olmalarının aynı şey olduğunu düşündükleri sanılmamalıdır. Çünkü onların birbirleriyle ilgili olarak dile getirdikleri suçlamalar bağlamında Bakara 2/113’te şöyle buyrulmaktadır: “el-Kitâb’ı (Tevrat ve İncîl’i) okumakta oldukları halde Yahudiler ‘Hıristiyanlar doğru yolda değillerdir’ demişlerdi. Hıristiyanlar da ‘Yahudiler doğru yolda değillerdir’ demişlerdi. (el-Kitâb’ı) bilmeyenler de (birbirleri hakkında) tıpkı onların dediklerini söylemişlerdi. Allah, Kıyamet günü onların ihtilafa düştükleri şey hakkında aralarında hüküm verecektir.” İşte bu âyetten açıkça anlaşılacağı üzere, yahudiler kurtuluşu yahudi olmakta, hristiyanlar da hristiyan olmakta gördükleri için, ortak noktaları Müslümanları İslam’dan ayırmak olarak belirlenmektedir.

Bakara 2/111. âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah Nisâ’ 4/123-124’te kuruntularla kurtuluşa erişilemeyeceğini şu şekilde beyan etmektedir: “Ne sizin kuruntularınız ne de ehl-i kitabın kuruntuları (gerçektir); kim bir kötülük, yaparsa onun cezasını görür ve kendisi için Allah’tan başka dost da, yardımcı da bulamaz. Erkek olsun, kadın olsun, her kim mümin olarak salih ameller işlerse (iyi işler yaparsa), işte onlar cennete girerler ve zerre kadar haksızlığa uğratılmazlar.” İşte bu âyetlerde kurtuluşun temel prensibi dile getirilmekte, geri kalan sözlerin ve kabullerin sadece boş bir kuruntu olduğu ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’in kuruntuyla ilgili olarak şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kahraman (zeki kişi), nefsini terbiye edip ölümden sonrası için çalışan kişidir. Âciz insan ise nefisini arzularının peşine takan ve Allah hakkında (kendisi için) kuruntular (yani batıl şeyler) arzu eden kişidir.”(3)

Konunun bu aşamasında mutlaka hatırlanması gereken âyetlerden birisi daha önce yorumladığımız Bakara 2/120. âyettir: “Milletlerine uymadıkça yahudiler de hristiyanlar da senden asla razı olmayacaklardır. De ki: Allah’ın rehberliği asıl rehberliktir. Sana gelen ilimden sonra onların arzularına uyacak olursan, Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) senin için hiçbir dost ve yardımcı olmayacaktır.”

Yahudi ve hristiyanların isteklerine uyulmaması, dolayısıyla yahudi ve hristiyanların dost edinilmemesi gerektiği noktasında Mâide 5/51 ve 57. âyetlerde verilen bilgiler mutlak sûrette bilinmeli ve onların ışığında konu aydınlığa kavuşturulmalıdır. Onların kendi aralarında yani yahudilerin yahudilerle, hristiyanların da hristiyanlarla dost olduğu, onları dost edinenlerin kendileri gibi olacağı ve Yüce Allah’ın da zalimler topluluğuna hidayet etmeyeceği beyan edilmekte, bu arada Bakara 2/57. âyette ise onların İslam’la ve müslümanlarla alay ettikleri özellikle dile getirilmektedir.

Âyetin mesajıyla ilgili olarak yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Onlar Tevrat ve İncil’e, Hz. Musa ve Hz. İsa’yı gönderen Yüce Allah’a çağırmak yerine kendilerine çağırdılar. Burada “Yahudileşin” ya da “Hıristiyanlaşın” biçiminde çevirdiğimiz kelimeleri “Yahudi olun” ya da “Hıristiyan olun” şeklinde çevirmek de mümkündür. Lâkin bu tür bir çeviri âyetin amacına uygun düşmemektedir. Çünkü 1) Onlar burada Müslümanları Tevrat’a ya da İncil’e imana davet etmediler; zaten Tevrat’a ve İncil’e iman etmek Müslüman olmanın şartlarından biridir. 2) Hz. Musa ve Hz. İsa’ya inanmaya da davet etmediler; çünkü Musa ve İsa Kur’ân’ın tasdik ettiği ve Müslümanların iman ettiği iki peygamberdir. Onları inkâr eden de Müslüman olamaz. 3) Kitap ehli söz konusu çağrıyı Hz. Musa ve Hz. İsa’ya tabi olmaya da yapmamaktadır. Çünkü Kur’ân zaten Hz. Peygamber’i onların yoluna uymaya çağırmıştır.(4) İşte bütün bunlardan dolayı Yahudilerin ve Hıristiyanların çağrısı bir kitaba, bir şeriata, bir peygambere değil ‘yahudileşmeye’ ve ‘hıristiyanlaşmaya’ çağrıdır. Fâtiha’nın diliyle: ‘gazaba uğrayanların’ ya da ‘sapıtanların’ yoluna çağrı.”(5)

2. قُلْ بَلْ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “De ki: Hayır! (Biz), hanîf (Allah’ı birleyen) olarak İbrahim’in milletine (dinine uyarız). O, müşriklerden değildi.” Yüce Allah yukarıdaki isteği dile getirenlere karşılık Hz. Peygamber’in vereceği cevabı belirlemekte ve onların dediklerine değil de Yüce Allah’ı birleyici olarak Hz. İbrâhim’in milletine yani yoluna, dinine tâbi olduklarını söylemesini emretmekte, gerekçesini de Hz. İbrâhim’in hiçbir şekilde müşriklerden olmamasına bağlamaktadır. Âyette geçen مِلَّة milleh kelimesinin mansûb yani “üstün” okunmasının muhtemel sebebi, başında gizli olarak “uyunuz” veya “uyarız” anlamına gelen kelimelerin bulunduğunu kabul etmektir.(6) Bu konuda daha başka ihtimallerden de söz edilmektedir.(7)

Bu ifadenin benzeri En‘âm 6/161, Âl-i İmrân 3/95 ve Nahl 16/123’te de yer almaktadır. Yüce Allah sırât-ı müstakîm denen yolun “Hz. İbrahim’in milleti, dini” olduğunu beyan etmekte, Hz. İbrâhim’in حَن۪يف hanîf, yani “Allah’ı birleyici ve istikamet sahibi”(8) olduğunu, ayrıca “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/135’te, ayrıca Âl-i İmrân 3/95, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/161 ve Nahl 16/123’te de geçen مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhîme “İbrâhim’in milleti” tamlaması “Hz. İbrâhim’in milleti, dini, yolu”(9) anlamında İslâm’dır. Dolayısıyla, Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Müslümanca duruşun Hz. İbrâhim’in milleti yani yolu olan “tevhid yolu” olduğunu ilan etmesini kendisine emretmektedir.

ıı. Risâlet Öğretilerinin Evrenselliği

قُولُوٓا اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْنَا وَمَآ اُنْزِلَ اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطِ وَمَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى وَع۪يسٰى وَمَآ اُو۫تِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “(Onlara) şöyle deyin: Biz Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakup’a ve (onların) torunlar(ın)a indirilene; Rableri tarafından Musa’ya ve İsa’ya verilenlere, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz yalnızca O’na (Allah’a) teslim olanlarız.”

Âyetteki قُولُوا kûlû emri “deyin”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile edilgen fiili “ve indirilene”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile edilgen fiili “ve yine indirilmiş olana”; اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ ilâ ibrâhîme ifadesi “İbrahim’e”; وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâ‘île kelimesi “ve İsmail’e”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka kelimesi “ve İshak’a”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Yakup’a”; وَالْاَسْبَاطِ ve’l-esbâtı kelimesi “ve torunlara”; وَمَآ اُو۫تِيَ ve mâ ûtiye ifadesi “ve verilmiş olana”; مُوسٰى Musa kelimesi “Musa’ya”; وَع۪يسٰى ve ‘îsâ kelimesi “ve İsa’ya”; وَمَآ اُو۫تِيَ ve mâ ûtiye ifadesi “ve yine verilmiş olana”; النَّبِيُّون en-nebiyyûne sözüğü “nebilere, peygamberlere”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabihim ifadesi “onların Rabbinden”;لَا نُفَرِّقُ lâ nüferrıku fiili “ayırım göstermeyiz, ayırım yapmayız”; بَيْنَ اَحَدٍ beyne ehadin ifadesi “hiçbiri arasında”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, onların”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na”; مُسْلِمُونَ müslimûne kelimesi ise “teslim onlar(ız)” demektir.

Burada ilahi mesajlardaki ruh ve misyon birlikteliği ile peygamberlik kurumuna dair çok önemli bazı hususlar gündeme getirilmektedir.

1. قُولُوٓا اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْنَا وَمَآ اُنْزِلَ اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطِ وَمَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى وَع۪يسٰى وَمَآ اُو۫تِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ “(Onlara şöyle) deyin: Biz Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakup’a ve (onların) torunlar(ın)a indirilene, Rableri tarafından Musa’ya ve İsa’ya verilenlere, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık.” Bu âyetin bir benzeri Âl-i İmrân 3/84’te de geçmektedir. Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’e hitap ettikten sonra, bu âyette hitabı bütün müminlere yönlendirmektedir. Bu çerçevede önceki âyette uyulmasını emrettiği “Hz. İbrâhim’in milleti”nin açılımını burada yapmakta ve esasında imanın iman olabilmesinin yolunun başta Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân olmak üzere bütün peygamberlere indirilen mesajlara inanmaktan geçtiğini beyan etmek istemektedir ki zaten âyetin devam eden cümlesinde de buna vurgu yapılmaktadır.

Âyette geçen mesaj, bütün peygamberlere indirilen ilahi prensiplere iman etmenin zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır. Elbette âyette bütün peygamberler sayılmamakta, bir kısmının adı verildikten sonra الْاَسْبَاط el-esbât sözcüğü kullanılarak Hz. İbrâhim’in, Hz. İshâk’ın ve Hz. Yakub’un soyundan gelen torun peygamberler de kast edilmektedir.

Kur’ân’da beş kez(10) geçen الْاَسْبَاط el-esbât kelimesi “torunlar” anlamında bu üç peygamberi, A‘râf 7/160’ta ise İsrailoğulları’nın ayrıldığı 12 kolu ifade etmektedir. Esasında buradaki maksadı biyolojik soy olarak değil de bir sîret yani kabul ve yaşantı anlamında iman soyu olarak kabul edersek, o zaman âyette bütün peygamberlerin söz konusu edildiği sonucunu elde etmiş oluruz.

2. لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz yalnızca O’na (Allah’a) teslim olduk.” Bu iki cümle aynı şekilde Âl-i İmrân 3/84’te de geçmektedir. Yüce Allah Müslümanların ilan etmelerini istediği bu mesajın sonunda peygamberler arasında hiçbir ayırım yapmadıklarını, hepsine iman ettiklerini ve onlara imanı emreden Yüce Allah’a teslim olduklarını beyan etmelerini istemektedir.

a)لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ “Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz.” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri Bakara 2/285, Âl-i İmrân 3/84 ve Nisâ 4/152’de de yer almaktadır. Yüce Allah imanın iman olabilmesinin yolunun risâlet öğretileri arasında ayırım yapmamaktan geçtiğini işte bu cümlesinde beyan etmektedir.

Âyetin bu kısmında verilmek istenen mesajla ilgili olarak Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah din konusunda bize kanun olarak belirlediği şeyleri daha önce Hz. Nuh’a da, bu arada Hz. Peygamber’e de, aynı şekilde yine daha önce Hz. İbrâhim’e, Hz. Musa’ya ve Hz. İsâ’ya da emrettiğini bildirerek ilahi mesajlardaki kaynak ve ruh birlikteliğine dikkat çekmektedir. Önemine binaen söz konusu âyetleri burada yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de peygamberlerin kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

ıı. Şu‘arâ’ 26/192-196. âyetler oldukça dikkat çekicidir: “Şüphesiz bu mesaj, elbet âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir; onu güvenilir ruh (Cebrâil), uyarıcılardan olasın diye, apaçık Arapça bir lisan ile senin kalbine getirmiş, indirmiştir. Yine şüphe yok ki, bu mesaj öncekilerin hikmet dolu sayfalarında da vardı.” Demek ki, Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Esasında Kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamındaki el-kar’u kökünden türetildiği görüşü de bunun destekçisi sayılabilir. “Toplamak” anlamı, Kur’ân’ın önceki vahiylerin esaslarını içermesi demektir.

ııı. Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Şûrâ 42/13. âyette dile getirildiği üzere, Hz. Nuh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir. Benzer bir mesaj Nahl 16/118 ve Fussilet 41/43’te de söz konusudur. Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verildiği Hacc 22/78’de ifade edilmektedir.(11)

ıv. Necm 53/36-41’de hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, insana sadece kendi yaptığının fayda vereceği, gerçekleştirdiği işlerin kendisine gösterilip, tam karşılıklarının verileceği bilgisi hem Hz. Musa’nın, hem de Hz. İbrâhim’in sahifelerinde bildirilmiş gerçekler olarak bizlere sunulmaktadır.

v. Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. Peygamberler de birbirlerinin rakibi değil, birbirlerinin onaylayıcısı ve destekleyicisidirler. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

vı. Ahkâf 46/9’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin türedisi (ilki) değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bidat”, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu onunla bitirilmiştir.

vıı. A‘lâ 87/18-19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Musa’nın sahifelerinde de vardı.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

Âyette verilmek istenen mesajla ilgili olarak şu değerlendirme oldukça ufuk açıcıdır: “Ey bizi kendilerine çağıranlar, biz sizin bu çağrınıza karşılık sizi kendimize çağırmıyoruz. Biz size ‘bizim gibi olun’ da demiyoruz. Biz herkesi ışığın kaynağına çağırıyoruz. Bunu yaparken ‘siz-biz’ ayrımı yapmıyoruz. Biz tüm vahiylere ve tüm peygamberlere hiçbir ayrımcılık yapmadan inandığımızı ilan ediyoruz. Bunlarla birlikte aynı kaynaktan gelen son mesaj Kur’ân’a ve onu bize getiren Son Elçi’ye de iman ediyoruz. Ama siz ne birbirinizin değerlerine ne de bizim değerlerimize inanıyorsunuz. Şimdi söyleyin: Kimin çağrısı daha tutarlı, daha insani ve doğru?”(12)

b) وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk.” Daha önce yorumladığımız Bakara 2/133’te, ayrıca Âl-i İmrân 3/84. âyetin sonunda da zikredilen bu ifade tam bir tevhid vurgusu içermekte, bütün peygamberlerin islam peygamberi olduğu, aynı kaynaktan geldikleri, aynı mesajları ümmetlerine ilettikleri, dolayısıyla onları seçip gönderen ilahi kudrete bütün bir halde teslimiyet göstermek gerektiği ifade edilmek istenmektedir. Bu ifade Bakara 2/131. âyette dile getirilen ve Hz. İbrâhim’e yönlendirilen “Teslim ol” emrine onun verdiği “ben âlemlerin Rabbine teslim olmuşumdur” beyanıyla birebir örtüşmekte ve Hz. İbrâhim’in ortaya koyduğu tevhid duruşunun bütün müminler için gerekli olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.

Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınarak elde edilen devrik cümle yapısı “vurgu” manası vererek, başka hiçbir varlığa tapınılamayacağı, onlara hiçbir şekilde kulluk edilemeyeceği gerçeğini ortaya koymaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Gücü ve Boyasının Güzelliği

فَاِنْ اٰمَنُوا بِمِثْلِ مَآ اٰمَنْتُمْ بِه۪ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا هُمْ ف۪ي شِقَاقٍ فَسَيَكْف۪يكَهُمُ اللّٰهُ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ صِبْغَةَ اللّٰهِ وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ “Onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar. Dönerlerse, yalnızca anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O, es-semî‘dir (her duayı işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir). Allah’ın boyası (ile boyanın)! Allah’ın boyasından daha güzel boyası olan kimmiş! Biz yalnızca O’na kulluk edicileriz.”

Buradaki فَاِنْ اٰمَنُوا fe in âmenû ifadesi “eğer iman ederlerse”;بِمِثْلِ مَآ اٰمَنْتُمْ ۪ bi misli mâ âmentüm ifadesi “sizin iman ettiğiniz gibi”; بِه bihî ifadesi “kendisine”; فَقَدِ اهْتَدَوْا fe kadihtedev fiili “mutlaka hidayete ermiş olurlar”; وَاِنْ تَوَلَّوْا ve in tevellev ifadesi “ve eğer yüz çevirirlerse”; فَاِنَّمَا هُمْ fe innemâ hum ifadesi “onlar sadece ve sadece olurlar”; ف۪ي شِقَاقٍ fî şıkâkın ifadesi “anlaşmazlıkta”; فَسَيَكْف۪يكَهُمُ fe seyekfîkehum ifadesi “onlara karşı sana yetecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen(dir)”; صِبْغَةَ اللّٰهِ sıbğatellâhi tamlaması “Allah’ın boyası”; وَمَنْ اَحْسَنُ ve men ahsenu ifadesi “kim daha güzel olabilir ki”; مِنَ اللّٰهِ minellâhı ifadesi “Allah’tan”; صِبْغَةً sıbğaten kelimesi “boya bakımından, Allah’ın boyasından”;وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; عَابِدُون ‘âbidûne kelimesi ise “kulluk edenler(iz)” demektir.

Burada başka inançlara mensup kişilerin kurtulabilmeleri için nasıl inanmaları gerektiği, yüz çevirenlerin akıbeti ve Yüce Allah’ın boyası ile boyanmanın gerekliliği gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ اٰمَنُوا بِمِثْلِ مَآ اٰمَنْتُمْ بِه۪ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا هُمْ ف۪ي شِقَاقٍ فَسَيَكْف۪يكَهُمُ اللّٰهُ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar. Dönerlerse, yalnızca anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O, es-semî‘dir (her duayı işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah bu âyette doğru bir imanın nasıl olması gerektiğini ve karşı çıkanların durumunu ortaya koymaktadır.

a) فَاِنْ اٰمَنُوا بِمِثْلِ مَآ اٰمَنْتُمْ بِه۪ فَقَدِ اهْتَدَوْا “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar.” Yüce Allah Bakara 2/104. âyetinden itibaren ele aldığı konular bağlamında Medine ve civarındaki kitap ehlinin kendi yanlış inanışları ve Müslümanlara karşı olumsuz tutumlarını ele aldıktan sonra, kurtuluşun onların dediği ve inandığı gibi değil de Müslümanlarınki gibi olması gerektiğini işte bu âyette hükme bağlamaktadır. Onların inançlarında dönüştürdükleri türden milli veya ırkî bir kabulün değil, evrensel manada bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ilahi öğretilere inanmanın gerekliliği ortaya konulmakta, bu bağlamda son peygamber olan Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği esasları benimsenin kurtuluş için vazgeçilmez önemde olduğu özellikle beyan edilmektedir.

b)وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا هُمْ ف۪ي شِقَاقٍ “Dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar.” Yüce Allah kitap ehlinden kişilerin bütün peygamberlere indirilen prensiplere inanmaları gerektiğini beyan ettikten sonra, eğer yüz çevirirlerse hak ve hakikatten yana tam bir ayrığa düşmüş olacaklarını haber vermektedir.

Çeşitli âyetlerde(13) geçen شِقَاق şıkâk kelimesi Hûd 11/89’da olduğu gibi “düşmanlık”, Nisâ’ 4/35’te olduğu gibi “ayrılık”, Hacc 22/53 gibi âyetlerde olduğu gibi “dalalet, sapkınlık” manalarına gelmektedir. Bu anlam örgüsü içerisinde, söz konusu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bütün bu anlamları kapsayacak şekilde kitap ehlinin hak ve hakikatten ayrıldığını, dolayısıyla sapkınlığa düşmüş olacaklarını ve nihayet risâlet öğretilerine karşı düşmanlık yapmış olacakları manasını içermektedir.(14)

c)فَسَيَكْف۪يكَهُمُ اللّٰهُ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Onlara karşı Allah sana yetecektir. O, es-semî‘dir (her duayı işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah kitap ehlinin bu şekilde inanmamaları durumunda yani onlardan gelebilecek zarar konusunda Hz. Peygamber’e yeteceğini, bir anlamda onu koruyacağını beyan ederek kendisine moral vermektedir. Bunun bir gereği olarak, onların düşmanlık adına Hz. Peygamber’e karşı yapıp edeceği veya konuşup konuşmayacağı her ne varsa hepsini bütün olarak işittiğini ve niyetleri dâhil her şeyi bildiğini ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/40’ta şöyle buyurmaktadır: “Allah, kendisine (davasına) yardım edenlere muhakkak surette yardım edecektir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında vahyin ilk muhatapları başta olmak üzere bütün müminlere seslenmekte, kendisine yani gönderdiği tevhid inancına, dinine, davasına, onu tebliğ eden Peygamberine destek olanlara kendisinin de mutlak sûrette destek olacağını müjdelemektedir.(15) Buradaki yardımdan maksat, elbette Allah yolunda cihat etmektir; Allah’ın kelimelerinin yüceltilmesidir; dini hayata hâkim kılmak için gereken fedakârlıkları göstermektir.

Konuyla ilgili olarak Muhammed 47/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Siz Allah’a (dinine) yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınız sabit kılar.” Benzer şekilde Bakara 2/137 ve Hicr 15/95’te de Yüce Allah’ın alay edenlere ve düşmanlarına karşı peygamberine yeteceği ifade edilmektedir. Aynı şekilde Mücâdele 58/21’de de Yüce Allah’ın ve elçilerinin mutlak surette galip geleceği müjdelenmektedir.

2. صِبْغَةَ اللّٰهِ وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ “Allah’ın boyası (ile boyanın)! Allah’ın boyasından daha güzel boyası olan kimmiş! Biz yalnızca O’na kulluk edicileriz.” Kitap ehlinin yanlış tutumları beyan edildikten sonra, bu âyette gerçek kimliğin Yüce Allah’a adanmış bir ömürle elde edilebileceğine değinilmektedir.

a)صِبْغَةَ اللّٰهِ وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ صِبْغَةً “Allah’ın boyası (ile boyanın). Allah’ın boyasından daha güzel boyası olan kimmiş!?” Âyette geçen صِبْغَة sıbğah kelimeleri “boya” manasına gelmektedir. Boyanın Yüce Allah’a nispeti elbette mecazdır ve kastedilen de Yüce Allah’ın fıtratımıza yerleştirdiği tevhid inancıdır.

Burada zikredilen صِبْغَةَ اللّٰهِ sıbğatellâhi tamlaması Rûm 30/30’da da işaret edildiği gibi “Allah’ın yarattığı fıtrattır”;(16) “Allah’ın dinidir; İslâm’dır.”(17) Kitap ehlinin bozuk inanışına karşılık fıtratımıza yazılan esaslar gerçek inanç esaslarıdır ve işte bunlar bir insanı din adına istikamet sahibi yapan değerlerdir. İnanç olarak, dini bir hayat olarak Yüce Allah’ın belirlediği esaslardan daha güzel bir görüntü asla ve asla olamayacağı için en güzel boyanın Yüce Allah’ın vurduğu boya olduğu beyan edilmektedir.

Bu boyadan yani Allah’ın dininden daha güzel hiçbir boyanın yani dinin olamayacağı ise burada soru cümlesi olarak dile getirilmekte ve esasında özellikle hristiyanlarda yaşanan bir şekli uygulamaya, onun yanlışlığına gönderme yapılmaktadır. “Bilindiği üzere hristiyanlar çocuklarını ma‘mûdiyye dedikleri sarımtırak bir suya daldırırlar ve buna vaftiz derler. Bunun bir temizleme olduğunu söylerler ve ne zaman birisi çocuğunu vaftiz ederse çocuk için “işte şimdi hakkıyla Hıristiyan oldu” derler.

“Ayette geçen sıbğah (boya) kelimesinin hristiyanların vaftizde kullandıkları sarı renkli (arındırıcı) suya verilen isim de olmasından hareketle -ki benzer bir temizleme ritüeli yahudilikte de vardır- Hristiyanlık ve yahudilik uygulamaları Yüce Allah tarafından eleştirilmektedir. Yüce Allah bu ayetiyle insanın fıtrat üzere tertemiz doğduğuna vurgu yapmakta ve gerek günahı bağışlama ve gerekse tertemiz kılma yetkisinin kendisinde olduğunu bildirmekte, günah çıkarma ve vaftiz gibi uygulamaları reddetmektedir.”(18)

Buna karşılık, Yüce Allah Müslümanlara hitap ederek “siz böyle yukarıda anlatıldığı gibi tevhid ile hiç fark gözetmeksizin iman ettiğinizi söyledikten sonra şunu da ekleyiniz: “Biz Allah’ın boyası olan ve yaratılıştan gelen iman ile iman ettik; sudan imana, sun‘î (yapay) boyalara tenezzül etmeyiz. Allah’ın boyasına bakınız; Allah’ın boyasına bakınız. Çünkü Allah’ın boyasından daha güzel kimin boyası vardır ki!? Maddiyatta, tabiatta ve bütün kâinatta dikkat ediniz, O’nun boyasından daha güzeli var mıdır? Ağaçlara, otlara, çiçeklere, insanların simalarına, göz renklerine şöyle bir bakınız; onlardaki doğuştan boya ile insanların sonradan sürdüğü boyalar arasında kıymet ve güzellik bakımından ne kadar büyük farklar olduğunu görürsünüz.”(19)

b) وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ “Biz sadece O’na kulluk edicileriz.” Gerçek iman bütün ilahi prensiplere inanmayı gerektirir; çünkü o prensiplerin sahibi Yüce Allah’tır; peygamberler ise onları tebliğ eden ve kendileri de bizzat yaşayanlardır. Müslümanlar bütün peygamberlerin tebliğ ettiği esasları kabul ederler; ancak hiçbir şekilde peygamberlere tapmaz, onlara kulluk etmezler. Kulluk edilmeye layık olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınarak elde edilen devrik cümle yapısı “vurgu” manası vermekte, başka hiçbir varlığa tapınılamayacağı, onlara hiçbir şekilde kulluk edilemeyeceği gerçeğini ortaya koymaktadır.

c) Bu âyetin izahı bağlamında yapılan bir tercümeyi ve açıklamayı burada aktarmakta yarar görmekteyiz: “Allah’ın boyasına (gelin), Allah’ın!.. Kim Allah’tan daha güzel boya vurabilir ki? İşte biz, (bunun için) yalnızca O’na kulluk ederiz.” “Ey Hıristiyanlar! Yeni doğan bebeleri doğuştan günahkâr addedip de vaftiz kazanına daldırmak yerine, insana doğuştan Allah’ın vurduğu fıtrat boyası olan İslam’a gelin! İnsan annesinden günahıyla birlikte doğmaz, ama sorumluluğuyla birlikte doğar! Sıbğatellah tamlaması Rûm 30/30’da da belirtildiği gibi fıtratallâh yani Yüce Allah’ın yarattığı fıtrat olarak anlaşılmalıdır. Boyaların hası Allah’ın boyasıdır; Allah’ın boyası “fıtrat”, yani insanın doğasıdır. Fıtrat, insanın doğasına Allah’ın döşediği muhteşem altyapıdır. İnsanın tek doğal boyası budur; onun üzerine sürülen tüm boyalar sentetiktir. Müslüman olmak bir başka boyayla boyanmak değil, sentetik boyaları atıp kendi öz boyasına dönmektir. Bu yüzden İslâm’a dönüş öze dönüş, kendine geliştir.”(20)

b) Kitap Ehlinin Gereksiz Tartışmaları

Yüce Allah, sûrenin 139-141. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben “De ki: O bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbiniz olduğu halde Allah hakkında bizimle tartışıyor musunuz? Bizim yaptıklarımız bize, sizin yaptıklarınız da size aittir. Biz sadece O’na gönülden bağlananlarız” demesini emretmekte, Hz. İbrahim, İsmail, İshak, Ya’kub ve esbâtın (torunların) yahudi veya hristiyan olduklarını sanmalarının yanlış olduğunu, buna karşılık “Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah mı!? Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir ki!? Allah yaptıklarınızdan hiçbir şekilde gafil (habersiz) değildir” buyruğunu belirtmektedir.

Ardından, sorumlulukların şahsiliği gündeme getirilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti(ler). Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

ı. Yüce Allah Hakkında Tartışılmaması Gerektiği

قُلْ اَتُحَآجُّونَنَا فِي اللّٰهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ “De ki: O, bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbiniz olduğu hâlde Allah hakkında bizimle tartışıyor musunuz? Bizim yaptıklarımız bize, sizin yaptıklarınız da size aittir. Biz yalnızca O’na gönülden bağlananlarız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَتُحَآجُّونَنَا etuhâccûnenâ sorusu “bizimle tartışıyor musunuz”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah hakkında”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; رَبُّنَا rabbunâ tamlaması “bizim Rabbimiz olduğu halde”; وَرَبُّكُمْ ve rabbuküm ifadesi “ve sizin de Rabbiniz olduğu halde”; وَلَنَآ ve lenâ ifadesi “bizim içindir, bize aittir”; اَعْمَالُنَا a‘mâlünâ tamlaması “bizim amellerimiz”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “size aittir, sizin içindir”; اَعْمَالُكُمْ a‘mâlüküm tamlaması “sizin amelleriniz”;وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; مُخْلِصُون muhlisûne kelimesi ise “gönülden bağlananlar(ız)” demektir.

Burada kitap ehlinin Müslümanlarla yersiz bir şekilde tartışmaları ve Müslümanların onlara verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اَتُحَآجُّونَنَا فِي اللّٰهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ “De ki: O bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbiniz olduğu halde Allah hakkında bizimle tartışıyor musunuz?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yahudi ve hristiyanlara seslenmesini emretmekte, hak dinin yahudilik de hristiyanlık da olmadığını ifade ederek, tek Allah inancının esas alınması gerektiğini, dolayısıyla Allah hakkında yani O’nun Araplar arasında seçip gönderdiği son peygamber Hz. Muhammed ve son kitap Kur’ân hakkında tartışmamaları gerektiğini ifade etmek istemektedir.

Hangi inancın doğru, hangisinin yanlış olduğu konusunda esasları Yüce Allah’ın belirlediğine dikkat çekilerek, kendilerinin de Rabbi olan Yüce Allah’ın kararları ve ilkeleri hakkında tartışılmasının yersiz ve yanlış olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Müslümanlar Yüce Allah’ı Rableri olarak kabul edince, O’nun yahudi ve hristiyanların da Rabbi olduğu gerçeğini inkâr etmedikleri, dolayısıyla milli ve ırki bir din kabulüne sahip olmadıkları da bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır.

2. وَلَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ “Bizim yaptıklarımız bize, sizin yaptıklarınız da size aittir. Biz sadece O’na gönülden bağlananlarız.” Bu cümlede sorumlulukların şahsiliği ve Yüce Allah’a karşı ihlaslı kulluk üzerinde durulmaktadır.

a)وَلَنَآ اَعْمَالُنَا وَلَكُمْ اَعْمَالُكُمْ “Bizim yaptıklarımız bize, sizin yaptıklarınız da size aittir.” Bu ifadenin bir benzeri Kasas 28/55’te şu şekilde geçmektedir: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.” Kitap ehlinden olup Hz. Peygamber’e tâbi olanlar kendilerine sataşıldığında muhataplarına aynı şekilde sataşarak cevap vermemekte, “Sizin işlerinizi size, bizimkiler de bize” diyerek onlara bulaşmamaya çalışırlardı.

Söylemek istedikleri şuydu: Biz sahip olduğumuz şeylerle mutluyuz, onlardan ve onlarla olmaktan razıyız; siz de sizinkilerden memnunsunuz.(21) Bu ifade “Sizin dininiz size, bizimki de bize” şeklinde de yorumlanmaktadır.(22) Bu yorum esasında desteğini Kâfirûn 109/6’daki “Sizin dininiz size, benimki de bana” âyetinden almaktadır. Biz bizim yapıp ettiklerimizin hesabını vereceğiz; siz de sizin yapıp ettiklerinizin hesabını vereceksiniz. Bizim yaptıklarımızın sorumluluğu bize, sizin yaptıklarınızın sorumluluğu da size aittir.

Müslüman oldukları için karşıtları tarafından çeşitli sataşmalara, eziyetlere ve sıkıntılara maruz bırakılanlara her zaman lazım olacak muhteşem bir metot kazandıracak şekilde Yûnus 10/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar seni yalanlarlarsa onlara de ki: Benim yaptığımı bana, sizinki de size. Siz benim yaptıklarımdan uzaksınız; ben de sizin yaptıklarınızdan uzağım.” Kur’ân’ın inşa ettiği aklın ve şahsiyetin en önemli göstergelerinden birisi de “öteki” ile ilişkilerinde takınacağı bu tavırdır. Fiilî olarak savaşmayanlara karşı saldırılıp savaşılmaz; durduğu yerde duranlarla da ilişkiler kesilmez. Sataşmalarına itibar ve aldırış edilmez; icabında sakin ve vakur duruşla kendilerine en güzel cevap verilmiş olur.

Bu konuda Şu‘arâ’ 26/216, Sebe’ 34/25, Şûrâ 42/15, Mümtehıne 60/4 ve Kâfirûn 109/6 gibi âyetlerde verilen mesajlar da aynı noktada ele alınabilir. Bütün bu âyetlere bakıldığında müslümanların karşıtlarına aldırış etmemeleri, onlarla didişmemeleri ve kendi işleriyle ilgilenmeleri gerektiği üzerinde duruluyor denebilir.

b) وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ “Biz sadece O’na gönülden bağlananlarız.” Yüce Allah Müslümanların kitap ehline yönelik cümlelerini bu ihlas vurgusu ile şekillendirmelerini istemekte, kendisine yürekten, gönülden bağlanmanın zorunlu olduğuna, bir anlamda hayatı O’na adamak, bütün şirk ve inkâr unsurlarından uzak durulması gerektiğine dikkat çekmektedir. Dini sadece ve sadece Allah’a has kılmayla ilgili âyetlerde verilmek istenen mesaj ile bu cümledeki mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Önceki âyetlerde de olduğu gibi, âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınarak elde edilen devrik cümle yapısı “vurgu” manası vererek başka hiçbir varlıkta bu özelliğin olamayacağını ortaya koymaktadır.

Âyette geçen مُخْلِصُون muhlisûne kelimesi “samimi, ihlaslı kişiler” manasına gelmekte ve Mü’min 40/14, 65 ve Beyyine 98/5’te de dile getirildiği üzere, bütün ilâhî öğretilerde dini yalnız Allah’a has kılmak temel öğretilerin ilki olarak zikredilmektedir. Zümer 39/2 ve 3’te “dini yalnız Allah’a has kılarak kulluk yapmak gerektiği, çünkü hâlis (arı duru) dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu” vurgulanmakta, Zümer 39/11 ve 14’te Hz. Peygamber’in de böyle ibadet etmekle emrolunduğu bildirilmektedir. Dinde ihlas en önemli değerdir; bunun göstergesi de tevhidden taviz vermemektir.

Dini Yüce Allah’a has kılanlar, sadece O’na ihlaslı bir şekilde ibadet edip yalvaranlar, şeytanın müdahalelerinden etkilenmeyenler seçkin kulların içerisinde ayrıcalıklı bir konum elde edenlerdir. Bu noktada çeşitli peygamberlerle ilgili verilen bilgilerde ve insanlara yönlendirilen emirlerde, ayrıca onların nitelikleri bağlamında bu husus görünmektedir.(23) Rahat zamanda değil de sıkıntılı zamanlarında dini yalnız Allah’a has kılanların sahteliklerine de Kur’ân’da dikkat çekilmektedir.(24) Şüphe yok ki samimi müminler bu tür davranışlardan uzak durmayı da başaranlardır.

ıı. Hakikati Gizlemenin En Büyük Zulüm Oluşu

اَمْ تَقُولُونَ اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا اَوْ نَصَارٰى قُلْ ءَاَنْتُمْ اَعْلَمُ اَمِ اللّٰهُ وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّٰهِ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Yoksa siz İbrahim, İsmail, İshak, Yakup ve (onların) torunlar(ın)ın yahudi veya hristiyan olduklarını mı söylüyorsunuz! De ki: ‘Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah mı?’ Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir ki! Allah yaptıklarınızdan asla habersiz değildir.”

Âyetteki اَمْ تَقُولُونَ em tekûlûne ifadesi “yoksa diyor musunuz”; اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ inne ibrâhîme ifadesi “muhakkak ki İbrâhim”; وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâ‘île kelimesi “ve İsmail’e”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka kelimesi “ve İshak’a”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Yakup’a”; وَالْاَسْبَاطَ ve’l-esbâta kelimesi “ve torunlara”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; هُودًا hûden kelimesi “yahudi”; اَوْ نَصَارٰى ev nesârâ ifadesi “veya hristiyan”; قُلْ kul emri “de ki”; ءَاَنْتُمْ e entüm ifadesi “siz mi”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “daha iyi bilensiniz”; اَمِ اللّٰهُ emillâhu ifadesi “yoksa Allah mı”; وَمَنْ اَظْلَمُ ve men azlemu ifadesi “daha zalim kimmiş”; مِمَّنْ كَتَمَ mimmen keteme ifadesi “gizlemiş olandan”; شَهَادَةً şehâdeten kelimesi “şahitliği”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “kendi yanındakini, bildiği şeyi”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “Allah hiçbir şekilde (şöyle) değildir”; بِغَافِلٍ bi ğâfilin ifadesi “gâfil, (habersiz)”; عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada kitap ehlinin geçmiş bazı peygamberlere iftiraları ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar ile vadettiği tehdit gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ تَقُولُونَ اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا اَوْ نَصَارٰى “Yoksa siz İbrahim, İsmail, İshak, Yakup ve (onların) torunlar(ın)ın yahudi veya hristiyan olduklarını mı söylüyorsunuz!” Bu âyetin başında yer alan تَقُولُونَ tekûlûne “diyorsunuz” fiili bazı okuyuş ihtimallerinde يَقُولُونَ yekûlûne “diyorlar” şeklinde gâib kalıpta getirilmektedir; buna rağmen mesajda önemli bir değişiklik söz konusu olmamakta, kitap ehlinin asılsız bir iddiasına gönderme yapılmış olmaktadır.

Yüce Allah, Medine ve civarındaki kitap ehlinin Hz. İbrâhim, Hz. İsmail, Hz. İshâk, Hz. Yakub ve esbâtın yani bu peygamberlerin iman nesillerinden gelen torunlarının yahudi veya hristiyan olduklarını düşündüklerini, buna inandıklarını ifade etmektedir. Âyetin başındaki اَمْ em edatı herhangi bir soru manasından ziyade, bir sıla anlamı vermekte ve onların bu düşüncede olduklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Buna göre, âyetin manasında soru değil de bir durum tespiti söz konusu edilmektedir; çünkü soru inkârî bir sorudur(25) diyebiliriz.

Bu ifade onların bu peygamberlere tâbi oldukları şeklinde bir manada değerlendirilirse aslında Bakara 2/136. âyette de belirtildiği gibi müslümanların hepsi bütün peygamberlere ve onlara indirilen her şeye iman ettikleri zaten ortaya konulmaktadır. Durum böyle olunca, onların aslında bu peygamberlere tâbi olmadıkları, kendileri gibi peygamberlerin de yahudi veya hristiyan olduklarını sandıkları belirtilmektedir. Oysa Âl-i İmrân 3/67’de Hz. İbrahim’in yahudi de hristiyan da olmadığı, Yüce Allah’ı birleyen bir müslüman olduğu, kesinlikle şirke bulaşmadığı beyan edilerek, kitap ehlinin zanları kesin bir dille reddedilmiş olmaktadır. Peygamberler başka bir isimle değil, hepsi de “Müslüman” adıyla anılmalıdır; çünkü hepsinin tebliğ ettiği dinin ortak adı tevhid dini olan “İslâm” olarak belirlenmiştir.

2. قُلْ ءَاَنْتُمْ اَعْلَمُ اَمِ اللّٰهُ “De ki: Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah mı?” Bu ifade “Siz Allah’tan daha mı iyi biliyorsunuz?” şeklinde anlaşılmalıdır. Yüce Allah iddia sahiplerine Hz. Peygamber aracılığıyla hitap etmekte ve onların bu düşüncelerinin hatalı olduğunu, çünkü adı geçen peygamberleri onların değil, kendisinin çok daha iyi bildiğini yine inkârî bir soru ile dile getirmektedir. Kitap ehli söz konusu peygamberlerin yahudi veya hristiyan olduğunu iddia edince, Yüce Allah peygamberleri kendisinin gönderdiğini, dolayısıyla onların dini duruşlarını insanların değil, kendisinin çok daha iyi bildiğini ifade etmek istemektedir. Peygamberler yahudi veya hristiyan değil, hepsi Yüce Allah’ı birleyen tevhid ehli müslümanlardır.

3. وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّٰهِ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir ki! Allah yaptıklarınızdan asla habersiz değildir.” Bu bölümde şahitliğin gizlenmesi ve Yüce Allah’ın yapılan her şeyden haberdar olduğu konusunda iki noktaya dikkat çekilmektedir.

a)وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّٰهِ “Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir ki!” Bu ifade hakkında bazı açıklamalarda bulunmak gerekmektedir.

ı. Âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine sözü edilen “hakkı gizleme” yanlışını yapanların en zalimler olduğu mesajını cümleye katmaktadır. Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü pek çok âyette Yüce Allah’a yalan iftira edenler, yani O’nun demediğini demiş gibi sunanlar en zalimler olarak tanıtılmaktadır.(26) Buna ilave olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Yüce Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Yüce Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse, mutlak surette Yüce Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Yüce Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

ıı. Yüce Allah bu cümlede önceki kısımla bağlantılı olacak şekilde kitap ehlinin bildiği gerçekleri gizlemelerini “zalimlik” olarak tanımlamaktadır. Daha önce ele aldığımız üzere, Bakara 2/42’de “bile bile hakkı bâtılla karıştırmamak ve gerçeği gizlememek” üzerinde durularak İsrailoğulları’na yönelik bir uyarıda bulunulmuştu. Benzer şekilde “açıklamaları durumunda kendi aleyhlerine olacağını söyledikleri gerçeği duyuranlarla tartışmaları” da Bakara 2/76. âyette dile getirilmişti. Ayrıca Bakara 2/78, 90 ve 91. âyetlerde de bu konuda dolaylı bilgilendirmeler yer almaktadır. Âl-i İmrân 3/187’de kitabın bütün insanlara ulaştırılması ve hiçbir şekilde gizlenmemesi gerektiğine dair kendilerine kitap verilenlerden söz alındığı açıkça bildirilmektedir; buradaki uyarı da elbette bununla ilişkili olarak düşünülmelidir.

ııı. Burada sözü edilen ve gizlendiğine dikkat çekilen hak ve hakikat Bakara 2/146’da da belirtildiği gibi elbette “vahyin ve Hz. Peygamber’in hak olduğu” gerçeğidir. Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Medine’deki kitap ehli kişilerin Hz. Peygamber’i ve vahyi tanıdıkları Mâide 5/83 ve En‘âm 6/20 gibi âyetlerde açıkça dile getirilmektedir. İşte bu gerçeklik ortada dururken kitap ehlinden olanlar bunu bile bile gizlemişler, hak ve hakikati bâtılla karıştırarak hem kendi zihinlerini hem de muhatapların zihnini bulandırmaya çalışmışlardı. Hak ve hakikati yalan yanlış bilgilerle çarpıtmaya ve gizlemeye çalışmışlar, peygamber olduğunu bildikleri Hz. Peygamber’in risâletini kabule yanaşmamışlardı. İşte tam da bu noktada, Yüce Allah başta Medine’deki bu kişiler olmak üzere, evrensel manada bütün muhataplara seslenmekte ve hakikatin gizlenmemesini özellikle emretmektedir. Bakara 2/283’te de dikkat çekilen nokta burasıdır.

ıv. “Hakkı ve hakikati gizlemenin ne kadar büyük bir günah olduğu” konusu Bakara 2/159-162, 174-175, 283, Âl-i İmrân 3/187, Nisâ’ 4/135, Mâide 5/8 gibi âyetlerde de geçmekte, konunun önemi bütün yönleriyle ortaya konulmaktadır. Bu ayetleri izah ederken konuya dair çeşitli açıklamalarımızı ilgili yerlerde yapacağız.

v. Bu noktada Hz. Peygamber’e nispet edilen iki rivayeti de mutlaka hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Her kime (bildiği) bir konuda soru sorulur da o da onu gizlerse Allah ona Kıyâmet günü cehennem yularlarından birini takar.”(27)

Benzer bir başka rivayette ise şöyle buyrulmaktadır: “Her kim bildiği bir bilgiyi gizlerse kıyamet gününde ağzına ateşten bir gem vurulmuş olarak gelir.”(28) Durum son derece vahimdir ve Müslümanlar böyle bir akıbetten özenle kaçınmalıdır.

b) وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Allah, yaptıklarınızdan asla habersiz değildir.” Bu ifade Bakara 2/74, 85, 140, 144, 149, Âl-i İmrân 3/99’da aynı şekilde, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te aynı manada geçmektedir. Yüce Allah kitap ehlinden olanların önceki peygamberleri yahudi veya hristiyan olarak tanıtmaları ve bu konudaki şahitlikleri gizlemelerini ifade ettikten sonra, bütün bunlara itibar etmeyenlerin yapıp ettikleri her ne varsa onlardan gafil yani habersiz olmadığını beyan ederek, muhatapların bilinçli olmaları ve ibret alarak istikamet sahibi bir duruş sergilemeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, Yüce Allah için gafletin, habersizliğin ve bilgisizliğin hiçbir şekilde mümkün olmadığını ifade etmiş olmaktadır.

ııı. Sorumlulukların Şahsiliği

تِلْكَ اُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْـَٔلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlar bir ümmetti, elbette gelip geçti(ler). Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

Âyetteki تِلْكَ tilke kelimesi “işte onlar”; اُمَّة ümmetün sözcüğü “ümmet(ti), topluluk(tu)”; قَدْ خَلَتْ ked halet fiili “muhakkak ki geçtiler”; لَهَا lehâ ifadesi “onlara aittir”; مَا كَسَبَتْ mâ kesebet ifadesi “kazandıkları şeyler, iyilikler”;وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve sizin içindir, size aittir”; مَا كَسَبْتُمْ mâ kesebtüm ifadesi “sizin kazanmış olduğunuz şeyler”;وَلَا تُسْـَٔلُونَ ve lâ tüs’elûne edilgen fiili “sorgulanmayacaksınız”; عَمَّا كَانُوا ‘ammâ kânû ifadesi “onların yapmış olduğu (şu) işlerden”; يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili ise “yapmakta oldukları, yaptıkları (şeylerden)” demektir.

Burada Kur’ân’ın evrensel bir ilkesi olan sorumlulukların şahsiliği konusu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyetinde öncelikle Medine’deki kitap ehline seslenmekte, onların atalarının işlediği hataların çocuklarına fatura edilmeyeceğine dikkat çekmekte, dolayısıyla sorumlulukların şahsiliğine vurgu yapmaktadır. Böylece Bakara 2/134. âyette de geçen bu ifade bir tekrar değil, aksine orada önceki atalarının yaptığı iyiliklerin sonrakilere yazılmayacağına vurgu yapılmakta, burada ise daha farklı bir konuya dikkat çekilmiş olmaktadır. Dolayısıyla iki âyet birbirinin lafzen tekrarı gibi görünse de bağlam dikkate alındığında bunların farklı konulara dikkat çektiği anlaşılacaktır.

Yüce Allah, Bakara 2/134. âyette de geçmiş olan bu âyette önceki nesillerin birer ümmet oldukları, gelip geçtikleri, onların kazanıp ettiklerinin kendilerine yazıldığını, muhataplarınkinin de onlara yazılacağını, öncekilerin yaptıklarından muhatapların yani sonrakilerin sorumlu tutulmayacağını bildirmekte, böylece sorumlulukların şahsiliğine dair çok önemli ilkesini özellikle hatırlatmaktadır.

Bu âyetlerde insan için kendi yaptığından başka bir şeyin söz konusu olamayacağı vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir. Pek çok âyette de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.(29) Hiç kimse bir başkasının günahını yüklenip taşıyamaz; çünkü kişiler sadece kendi yaptıklarından sorumludur.

Rabbimizden niyazımız, görevini doğru yapmakta bizleri başarılı kılması, geçmişle övünenlerden değil, kendi sorumluluklarını hakkıyla yerine getirenlerden olmamızı nasip eylemesidir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 96. 2 - Semerkandî, age., I, 96.
• 3 - Tirmizî, Kıyâmeh, 25.
• 4 - En‘âm 6/90. 5 - İslamoğlu, age., s. 51’de 1. not.
  • En‘âm 6/90
• 6 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 564; Zemahşerî, age., I, 193. 7 - Râzî, age., IV, 80/81.
  • ‘Abese 80/81
• 8 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 564; Zemahşerî, age., I, 193. 9 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 564; Zemahşerî, age., I, 193.
• 10 - Bakara 2/136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; A‘râf 7/160.
  • Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 A‘râf 7/160
• 11 - Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/52; A‘râf 7/126.
  • Âl-i İmrân 3/52 A‘râf 7/126
• 12 - İslamoğlu, age., s. 52’de 3. not.
• 13 - Bakara 2/137, 176; Nisâ’ 4/35; Hûd 11/89; Hacc 22/53; Sâd 38/2; Fussilet 41/52. 14 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 569; Zemahşerî, age., I, 194; Râzî, age., IV, 85.
  • Bakara 2/137 Bakara 2/176 Nisâ 4/35 Hûd 11/89 Hacc 22/53 Sâd 38/2 Fussilet 41/52
• 15 - Semerkandî, age., II, 482.
• 16 - Taberî, age., I, 571. 17 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 570.
• 18 - Mustafa Sinanoğlu, “Sıbgatullah” maddesi, DİA, c. XXXVII, s. 85, 2009.
• 19 - Taberî, age., I, 570; Zemahşerî, age., I, 195; Râzî, age., IV, 86; Yazır, age., I, 427.
• 20 - İslâmoğlu, age., s. 48’de 261. not.
• 21 - Taberî, age., XX, 91. 22 - Semerkandî, age., II, 639.
• 23 - Bakara 2/139; Nisâ’ 4/146; A‘râf 7/29; Yûsuf 12/24; Hicr 15/40; Sâffât 37/40, 74, 128, 160, 169; Sâd 38/46, 83; Mü’min 40/14, 65. 24 - Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32.
  • Bakara 2/139 Nisâ 4/146 A‘râf 7/29 Yûsuf 12/24 Hicr 15/40 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Sâd 38/46 Sâd 38/83 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32
• 25 - Semerkandî, age., I, 98; Taberî, age., I, 573; Zemahşerî, age., I, 196; Râzî, age., IV, 88.
• 26 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 27 - Ebû Dâvûd, İlim, 9; Tirmizî, İlim, 3; İbn Mâce, Mukaddime, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 263, 305, 344, 353, 495. 28 - İbn Mâce, Mukaddime, 24.
• 29 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussilet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8