Cinn Suresi

Mekke’de risaletin 10. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 28 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “saklı, görünmeyen varlık” anlamındaki الْجِنّ el-cinn kelimesinden alan Cinn sûresi, inişe göre 63, resmî sıralamada ise 72. sûredir. Bu sûrenin iniş zamanı veya sırası hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülse de sûrenin Mekke döneminin sonlarına yakın bir tarihte indirildiği anlaşılmaktadır.

Cinn sûresinin, öncesindeki Nûh sûresiyle yakın anlam ilişkisi vardır. Nûh sûresinde vahyin tevhid içerikli yapısı özelinde Hz. Nûh’un kavmine yönelik daveti üzerinde durulmuştu. Bu sûrede de benzer şekilde tevhid inancıyla taban tabana zıt olarak şekillenen “cin” kavramı, cinlere yüklenen ve hatalarla dolu olan anlayış ele alınarak, bunun tevhide aykırılığı söz konusu edilmektedir. Nûh sûresinde çeşitli putlar hakkında bilgi verilirken, bu sûrede de bazı zayıf inançlı insanların cinlere sığınmaları eleştirilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde bazı cinlerin Hz. Peygamber’i dinledikleri, bu arada Kur’ân’ın doğru yola ulaştıran kaynak olduğunu, ona inandıklarını, Allah’a ortak koşmayacaklarını, Allah’ın yüceliğini ve eşi ile çocuğunun bulunmadığını itiraf ettikleri bildirilmektedir. Bazı insanların cinlere sığındıkları ve bu nedenle cinlerin de kendilerinde anlamsız bir güç vehmettikleri ifade edilmektedir. 8. âyetten itibaren, göğü yokladıkları, ancak onu tam korumalı bir halde buldukları ve göksel haberler dinlemek için çeşitli yerlerde oturmalarının imkânsızlaştığı dile getirilmektedir. Cinlerin çeşitli konulardaki acizliklerini itiraf ettiklerini içeren âyetlerden sonra, içlerinde haktan yana olanlar olduğu gibi, sapanların da bulunduğu belirtilmektedir.

18. âyetten itibaren, mescitlerin Yüce Allah’a aidiyeti, ibadette devreye hiç kimseyi sokmamak ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmamak gerektiği üzerinde durulmakta, yaratılmışların gaybı bilemeyeceği, bu nedenle Son Saat’le ilgili hiç kimsenin bilgi sahibi olmadığı, Yüce Allah’ın dilediği elçiye vahiy ile bildirdiklerinin de bu konuyu içermediği mesaj olarak muhataplara iletilmektedir. Sûrenin ana konusu, cin veya insanların gaybı bilemeyeceği, bu nedenle tevhide aykırı bir tutumdan uzaklaşmaları gerektiğidir.

Yüce Allah, sûrenin 16-19. âyetlerinde tevhid merkezli konulara değinmekte, bu anlamda tevhid, şirk, ibadet ve gayb gibi konularda temel bilgiler vermekte, 20-23. âyetlerinde ise Hz. Peygamber’i vahiy ile inşa etmektedir. Bu amaçla ondan hem ibadetlerindeki hassasiyetini ortaya koymasını istemekte, hem de kendisi ile ilgili herhangi bir nihai gücün olmadığını ona ilan ettirmektedir. Dahası, aksi bir tutumun söz konusu olması durumunda Yüce Allah’ın dışında hiçbir sığınağın olamayacağını da bildirmektedir. Çünkü Kur’ân, Hz. Peygamber’in konumunu tebliğci olarak belirlemekte, Yüce Allah’a ve Kutlu Elçisi’ne isyanın derin ve tehlikeli sonucuna dikkat çekmektedir.

a) Doğru Yol-Nimet İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 16-17. âyetlerinde vahyinin en temel konusunu hatırlatarak hayır denen istikametin bazı sonuçlarını “Şâyet doğru yolda olsalardı, kendilerini nimetler içerisinde imtihan edelim diye onlara bol bol su (veya nimet) verirdik” ifade etmekte, bu arada hem imkân sunmasının gerekçesini hem de bütünüyle hayatın var ediliş gayesini gündeme taşımaktadır.

Ardından, çok önemli bir başka uyarıya şu şekilde yer verilmektedir: “Zaten her kim Rabbinin zikrinden (yani O’nu anmaktan, O’nun Kitâb’ından) yüz çevirirse, Allah onu çok çetin (gittikçe artan) bir azaba sürükler.”

ı. İstikamet Üzere Olmanın Sonucu

وَاَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّر۪يقَةِ لَاَسْقَيْنَاهُمْ مَآءً غَدَقًا لِنَفْتِنَهُمْ ف۪يهِ “Doğru yolda olsalardı, kendilerini nimetler içerisinde imtihan edelim diye onlara elbette bol su verirdik.”

Âyettekiوَاَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا ve en levistekâmû fiili “ve eğer istikamet sahibi olurlarsa, doğru davranırlarsa, doğru davransalardı”; عَلَى الطَّر۪يقَةِ ‘alet-tarîkati kelimesi “o yolda, bilinen belirli bir yol üzerinde”; لَاَسْقَيْنَاهُمْ leeskaynâhum fiili “onlara elbette su verirdik, onları nimetlendirirdik”; مَآءً mâen kelimesi “(şu şekilde bir) su, yağmur”;غَدَقًا ğedakan sözcüğü “bolca, sınırsız”; لِنَفْتِنَهُمْ li neftinehum ifadesi “kendilerini imtihan edelim diye, deneyelim diye”; ف۪يهِ fîhi ifadesi ise “onda” demektir.

Burada istikamet üzere olmanın nasıl güzel sonuçlar doğuracağı gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّر۪يقَةِ “Doğru yolda olsalardı.” Âyetin tamamında şart ve cevaptan oluşan bir ifade söz konusudur. Buna göre ilk cümle bir şart içermektedir. Anlam, “Eğer doğru yol üzerinde olsalardı” yani “doğru yolda istikamet gösterselerdi” şeklindedir. Burada kastedilenlerin kimler olduğu konusunda çeşitli görüşler vardır.

a) Sûrenin önceki bölümleri esas alınarak muhatapların “cinler” olduğu Zemahşerî gibi bazı âlimler tarafından ileri sürülmüştür.(1) Maksat, eğer yoldan çıkmasalardı ilgili cinlere verilecek nimetlerin hatırlatılmasıdır. “Zamiri uygun en yakın kelimeye götürme” kuralı gereği bu yaklaşım doğru kabul edilmelidir.

b) Âyetin devamına bakıldığında maksat “insanlar” olarak görülebilir. Çünkü orada bol bol su verilmesinden söz edilmektedir ki su insanlarla alakalı bir nimet türüdür. Müfessir Mukâtil buradaki maksadın Mekkeli müşrikler olduğunu beyan etmektedir.(2) Zamirin insanlarla ilişkilendirilmesi ise tıpkı Kadr sûresinin ilk âyetinde olduğu gibi, bilinen ve devamlı gündemde olan muhatapların kastedilmesi şeklinde anlaşılabilir.

c) Maksadı hem cinler hem de insanlar olarak kabul etmek de mümkündür. Esasında şart cümlesi “doğru yol üzere istikamet sahibi olma”yı içermektedir. Hüküm genel olunca muhatapların da genel olmasında herhangi bir sakınca görülmeyebilir.(3) Cinlerin su nimetiyle buluşturulması ise nimetlendirilmek şeklinde bir kinaye olarak algılanabilir.

“Tarîk üzere istikamet sahibi olmak” ifadesindeki الطَّر۪يقَةِ et-tarîkah kelimesi sûrenin ilk âyetindeki kur’ân veya ikinci âyetteki er-rüşd kelimesiyle de ilişkilendirilebilir. Ayrıca bu kelimenin Cinn 72/13. âyetteki el-hüdâ ve 14. âyetteki raşed kelimesiyle de ilgisi kurulabilir. Dört ihtimal de mümkündür; çünkü hepsinin ifade ettiği anlam aynıdır, yani vahiydir, Hz. Muhammed’e vahyedilen Kur’ân’dır. Nitekim müfessir Mücâhid de bu kelimenin “İslâm yolu, Hakk’ın yolu, İslâm” anlamına geldiğini belirtmiştir.(4)

Âyetteki الطَّر۪يقَة et-tarîkati kelimesini günümüzde kullanılan kültürel akımlarla karıştırmamak gerekir. Çünkü Kur’ân kelimelerinin yine Kur’ân kelimeleriyle açıklanması bir Kur’ân üslubudur.(5) Dolayısıyla buradaki et-tarîkati kelimesi, başındaki el takısı gereği “bilinen, konusu edilmekte olan, özel yol” demektir ki sûrede ele alınan konu vahiydir, yani Kur’ân’dır.

“O tarîk üzere istikamet sahibi olmak” demek “Kur’ân üzere bir hayat yaşamak” demektir. Cinn 72/14. âyetin anlamını düşündüğümüzde bu yaklaşımımızın doğruluğu kolayca fark edilecektir. Çünkü orada “(Hakk’a) teslim olanlar, doğru yolu arayıp bulmuşlardır” buyurulmaktadır. Hakk’a teslim olmak Müslüman olmaktır; Hz. Peygamber’in örnekliğinde Kur’ân’a uymak ve onu yaşamaktır.

2. لِنَفْتِنَهُمْ ف۪يهِ لَاَسْقَيْنَاهُمْ مَآءً غَدَقًا “Kendilerini nimetler içerisinde imtihan edelim diye onlara elbette bol su verirdik” Âyetin bu cümlesi, öncesindeki şart cümlesinin cevabını oluşturmaktadır. Kur’ân’da bu şekilde şart ve cevaptan oluşan cümleler oldukça fazladır. Bu çerçevede, konuyla ilgili olarak Bakara 2/103, Mâide 5/65-66, A‘râf 7/96 ve Nûh 71/10-12 gibi âyetler mutlaka hatırlanmalıdır.

a) لَاَسْقَيْنَاهُمْ مَآءً غَدَقًا “Onlara bol bol su (veya nimet) verirdik.” Eğer insanlar veya cinler İslâm üzere istikamette olsalardı kendilerine bolca su veya nimet verilirdi. Anlaşılan o ki, sözü edilenler bu istikameti başaramamış veya tercih etmemiş olanlardır.

b) لِنَفْتِنَهُمْ ف۪يهِ “Kendilerini nimetler içerisinde imtihan edelim diye.” Bu ifade nimet verilmenin asıl gerekçesini ortaya koymaktadır ki bu da “imtihan”dır. Yüce Allah, istikamet sahibi olanlara nimet vermesini “onları imtihan etmek” gerekçesine bağlamaktadır. İnsana dünya hayatında verilen her şey onun için bir imtihan aracıdır. Müfessirlerimizin büyük çoğunluğu bu kelimenin “imtihan etmek” anlamına geldiğinde hemfikirdirler.(6)

Kötülük yapanların nimetlerle denenmeye devamı daha sonra mazerete konu olamayacak şekilde kötülüklerinin perçinlenmesidir. Nitekim Âl-i İmrân 3/178’de bu durum son derece açık bir şekilde dile getirilmektedir: “İnkârda direnenler sanmasınlar ki kendilerine mühlet vermemiz onların hayrınadır. Mühlet vermemizin sebebi yalnızca günahlarını arttırmalarıdır. Sonunda elem verici azap onların olacaktır.” Âyette verilmek istenen mesaj yorumunu yapmakta olduğumuz cümle ile birebir örtüşmektedir.

c) Bu hayatta imtihanın amaçlarından biri öbür âlemde bilgilendirilmektir. Bu yüzden, bazı âlimlerimiz bu fiili “haber vermek, haberdar etmek” anlamına almışlardır.(7) Bu durumda sözü edilenler istikamet sahibi olan kişilerdir. Onların nimetlerle buluşturulmasının sebebi “yoklukta olduğu gibi varlıkta da imtihanın devam ettiğinin kendilerine bildirilmesi”dir. Hayat bütün yönleriyle imtihandır, imtihansız bir alan yoktur.

Âyette kullanılan fiil her ne kadar geçmiş zaman kalıbında olsa ve sonuç onlar için gerçekleşmemişse de, bugünün Müslümanına verilmek istenen mesaj kanaatimizce şudur: İnsanlar istikamet sahibi olduklarında da imtihanları devam etmektedir. Kur’ân’ın muttakilere hidayet kaynağı olmasının anlamı nasıl ki takvâ sahibi olarak kalmayı sağlamak ise, iyi insanlara nimetler verilmesinin amacı da benzer şekilde imtihanın devamıdır.

d) Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadeleri daha farklı bir şekilde anlamamız da mümkündür. Zemahşerî ve Râzî’nin de isabetle hatırlattığı üzere, eğer bütün cinler vahyi dinlemelerine rağmen buna itibar etmeyip eski bulundukları yolu takip etselerdi, Yüce Allah onlara bolca nimet vermeye devam ederdi ki o nimetler içerisinde kendilerini imtihan etsin.

Ancak sonunda her kim Rahman’ın öğüdünden yüz çevirirse onu zor bir azaba sürükleyeceği de devam eden âyette yer almaktadır. Bu anlam gereği anlaşılıyor ki cinlerin bir bölümü böyle davranmamış, Hakk’ın yolu demek olan İslâm’ı takip etmişlerdir. Cinn 72/16 ve 17. âyetleri birlikte okuduğumuzda bu yaklaşımın da doğru olduğunu söylemek durumundayız.

En‘âm 6/44. âyet bu tercihin doğruluğunun delillerinden birisidir: “Kendilerine yapılan uyarıları unuttuklarında her şeyden oluşan nimet kapılarını onlara açtık. Sahip kılındıkları ile mutlu olduklarında kendilerini ansızın yakalayıverdik. İşte o zaman bütün umutlarını yitirdiler.” Buradan anlaşılıyor ki, darlık içerisindeyken imtihan söz konusu olduğu gibi, varlık içerisinde de imtihan devam ettirilebilir. İmtihanı kaybedenler ise derin bir hüznün ve sıkıntılı bir azabın muhatabı kılınırlar.

Zuhruf 43/33-36. âyetler de bu noktada ufuk açıcı bir mesaj vermektedir:

“Eğer bütün insanlar (küfürte ve nankörlük ittifak etmiş) tek tip bir toplum halini almayacak olsaydı, Rahmân’ı inkâr eden şu kimselerin konaklarını gümüşten damlarla ve üzerinde gösteriş yapacakları seyir teraslarıyla donatırdık. Dahası evlerini (gümüş) kapılarla, üzerinde yayıla yayıla oturacakları koltuklarla (donatır) ve altına (boğardık). Ne ki bütün bunlar şu dünya hayatının geçici zevklerinden başka bir şey değildir. Rabbinin katında (daha değerli) olan âhiret ise duyarlı davrananlar içindir. Kim Rahmân’ın uyarı dolu mesajından uzak yaşarsa (arkasını dönerse), kendisine şeytan musallat ederiz de adeta ona yapışır.” İşte bu âyet grubundaki ifadeler, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir anlamın bulunduğunu göstermektedir.

Hz. Peygamber’den nakledilen bazı rivayetler de konuyu açıklamada son derece yardımcı bir misyona sahiptir. Birkaçını hatırlatmak, konuyu anlaşılır kılmakta gereklidir:

Ebû Sa‘îd el-Hudrî’nin rivayetine göre Rasûlüllah (as) şöyle buyurmuştur: “Sizin için en çok korktuğum şey, Allah’ın size sunmak için çıkaracağı dünya hayatının süsüdür.” Sahâbîler, “Dünya hayatının süsü ne demektir?” diye sorunca, Hz. Peygamber, “Yeryüzünün bereketleridir” buyurmuştur.(8)

Ebû Ubeyde ibnü’l-Cerrâh Bahreyn’den cizye getirdiğinde sevinen Müslümanlara yönelik olarak Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah’a yemin olsun ki, sizin için fakirlikten korkmuyorum. Sizden öncekilere olduğu gibi size de dünya malının bolca verilmesinden sizin adınıza korkuyorum. Çünkü öncekiler bu bol mallar nedeniyle birbirleriyle yarıştılar; sizin de birbirinizle yarışıp onlar gibi helâk olmanızdan çekiniyorum.”(9)

Örneğini verdiğimiz hadislerin de ortaya koyduğu gibi, dünya hayatında çok mala sahip olmak, onu çoğaltma yarışına dönüşebileceği için sahibini helâke sürükleyebilir. Bu nedenle, Hz. Peygamber konunun bu yönüne dikkat çekmiş, malın helâke götüren özelliğini Müslümanların zihnine yerleştirmeye çalışmıştır.

Yorumunu yaptığımız âyete tekrar dönersek şunu söylemeliyiz: Hûd 11/7, Mülk 67/2 ve İnsân 76/2 gibi âyetlerde de açıkça belirtildiği gibi, hayatın var ediliş gayesi kulluktur, yani imtihandır. Darlıkta da varlıkta da imtihan devam etmektedir. Bunu başarmak yaratılış gayemizdir. Ancak cinlerden ve insanlardan bunu tercih etmeyenlerin olduğu bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

ıı. Vahiyden Yüz Çevirmenin Sonucu

وَمَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّه۪ يَسْلُكْهُ عَذَابًا صَعَدًا “Zaten kim Rabbinin zikrinden (Kur’an’dan) yüz çevirirse, (Allah) onu şiddeti artan bir azaba sürükler.”

Âyetteki وَمَنْ يُعْرِضْ ve men yu‘rıd ifadesi “ve her kim yüz çevirse, uzaklaşırsa”; عَنْ ذِكْرِ رَبِّه۪ ‘an zikri rabbihî tamlaması “onun Rabbinin zikrinden, hatırlatmasından, vahyinden, Kur’ân’dan”;يَسْلُكْهُ yeslükhu ifadesi “(Allah) onu sürükler, uğratır, mahkûm eder”; عَذَابًا صَعَدًا ‘azâben sa‘aden tamlaması ise “zor, şiddetli, gittikçe artan bir azaba” demektir.

Yüce Allah, sûrenin bu âyetinde bütün muhataplara seslenerek “istikamet”in zıddının “yoldan sapmak” olduğunu açıklamaktadır. İşte bu âyette Kur’ân’dan yüz çevirmenin felaket getiren sonuçlarına dikkat çekilmektir.

Bu âyetin Velîd b. Muğîra el-Mahzûmî hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(10) İniş sebebinin özel olması mesajın genelliğine engel olmadığı için, âyette “Allah’ın zikrinden uzaklaşan her kişiye azap edileceği”nin bildirildiğini söyleyebiliriz.

1. وَمَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّه۪ “Her kim Rabbinin zikrinden yüz çevirirse.” Bu ifadede geçen ذِكْرِ رَبِّه zikri rabbihî “Rabbinin zikri” ifadesi hakkında bazı kanaatler ileri sürülmektedir.

a) “Allah’ın zikri”, O’nun vahyi, öğüdü, nasihati ve O’na ibadet anlamına gelebilir. Bu anlam ihtimallerinin her biri doğrudur ve aslında hepsinin anlam alanında vahiy ve Kur’ân vardır. Çünkü Yüce Allah’ın öğüdünün ne olduğu veya ibadet ilkelerinin nelerden oluştuğu Kur’ân’da öğretilmektedir.

b) “Allah’ın zikrinden yüz çevirmek” ifadesi “Allah’ın insanı hatırlamasından yüz çevirmek” şeklinde de anlaşılabilir. Bunun da ihtimal dâhilinde olduğunu ve âyetleri böyle anlayınca daha farklı ufukların zihinlerde belirdiğini belirterek bazı örnek âyetler zikretmek istiyoruz.

ı. Tâhâ 20/14’te de ele aldığımız üzere, Kur’ân’daki zikrullâh tamlaması “Allah’ı hatırlamak” anlamına gelebileceği gibi, “Allah’ın kişiyi hatırlaması” anlamına da gelebilir. “Beni anın ki Ben de sizi anayım”(11) âyetinde dile getirilen husus da budur.

ıı. Ayrıca Ra‘d 13/28’de zikredilen“kalplerin huzur bulma”(12) gerekçesi olarak ifade edilen zikrullâh tamlamasını da aynı şekilde “Allah’ın hatırlaması” biçiminde yorumlamamız mümkündür. Allah bir insanı hatırlarsa işte en büyük huzur bu olsa gerektir; çünkü O’nun hatırlaması insanda itmi’nân, yani “derin bir iç huzuru” meydana getirir.

ııı. Namazda “Allah’ı hatırlama”nın öneminden söz eden ‘Ankebût 29/45. ayette zikrullâh, yani “(namazda) Allah’ı hatırlamak” en büyük ibadet olarak tanıtılmaktadır. Bu anlam öncelikli olandır ve herhangi bir tereddüt de içermez. Ancak bu âyetteki zikrullâh tamlamasını “Allah’ın hatırlaması” şeklinde tercüme edersek bu defa âyetteki mesaj şöyle olur: “Allah’ın hatırlaması” insana yönelik en büyük ödüldür; çünkü bu şekilde bir durumun meydana gelmesi ancak içerisinde Allah hatırlanarak kılınan namazla elde edilebilir.

Allah’ı hatırlayarak namaz kılan kişiyi Allah da hatırlar ve işte bu namaz Allah’ın izniyle kabul edilmiş namaz demektir. Bir Müslüman ömründe bir kez olsun kabul edilmiş bir namazı kılmak için bu ibadeti yapar. İşte bir ihtimal olarak hatırlattığımız “Allah’ın kişiyi hatırlaması” ifadesi bu amacı gerçekleştirmede büyük katkılar sağlayacaktır.

2. يَسْلُكْهُ عَذَابًا صَعَدًا “(Allah) onu şiddeti artan bir azaba sürükler.” “Kur’ân’ın Kur’ân ile Tefsiri”, yani âyetleri yine âyetlerle anlamaya çalışma metodumuzun bir sonucu olarak, bu ifadeyi Müddessir 74/17. âyetiyle izah etmek istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ‘azâb kelimesinin sıfatı olarak getirilen صَعَدًا sa‘ad kelimesi Müddessir 74/17’de bizzat azabın kendisi olarak صَعُودًا sa‘ûden kalıbında yer almaktadır.

Bu kelimenin Âl-i İmrân 3/153, En‘âm 6/125 ve Fâtır 35/10’da geçen tus‘ıdûne, yassa‘‘dü ve yas‘adü şeklinde fiil kalıplarında da “yükselmek” manası söz konusudur. Cinn 72/17’de “sürüklemek” anlamına gelen يَسْلُكْ yeslükü fiili Müddessir 74/17’de “sardırmak, sürüklemek, sürmek” anlamındaki اُرْهِقُ urhiku fiili ile karşılanmaktadır. Bu fiil, aslında “istenmeyen bir şeye veya bir yere doğru zorla sürüklemek” anlamına geldiği için, yeslükü fiilinin de “zorla sürüklenmek” şeklinde bir anlam içerdiğini söyleyebiliriz.

“Zor, sıkıntı veren şey, gittikçe artan” gibi anlamlara gelen صَعَدًا sa‘ad kelimesi cehennemdeki sarp yokuşun adıdır. Bu kelime “üzerine çıkılması çok zor olan, ancak çıkıldıktan sonra da oradan ateşe düşülen tepe” olarak ifade edilmektedir.(13) Yüce Allah, hem Müddessir 74/17’de, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Cinn 72/17’de, zikrinden yani kitabından veya öğüdünden yüz çevirenleri gittikçe artan, zor ve sarp bir azaba koyacağını beyan etmektedir. Bu yorum, söz konusu azabın mahşerdeki cehennem ateşi olduğu kabulüne göredir.

Âyetin ilk cümlesindeki “Rabbinin zikrinden yüz çevirme”yi dünya hayatında devam eden bir nitelik olarak kabul ettiğimize göre, bu ikinci cümlede sözü edilen “azaba sürüklenme”yi dünya hayatında çekilen çeşitli sıkıntılar olarak da anlayabiliriz.

Tâhâ 20/124’te açıkladığımız üzere, vahiyden yüz çevirmenin hem dünyada hem de âhirette çeşitli sonuçları vardır. Çünkü sanıldığı gibi Kur’ân’dan yüz çevirmenin sadece âhirete yönelik tarafı yoktur; onun öncelikli olarak hüzün veren yönü dünya hayatındaki etkileridir. Vahiyden uzak kalmak veya ondan yüz çevirmek en başta gaflette kalmayı tercih etmek anlamına gelir.(14)

Hakikati başka yerlerde aramak, başka yolların peşine takılmak(15) gibi sonuçları da beraberinde getirir. Hakk’tan öte geriye şaşkınlık ve sapıklık kalacağı(16) yine Kur’ân’ın ortaya koyduğu gerçeklerdendir. Vahyin yolunu takip etmemek yolsuz kalmaktır; vahyin ve dolayısıyla onun hayata yansıtıcısı olan peygamberlerin örnekliğine bağlanmamış bir hayat değerlerden ve hakikatten yoksun bir hayattır.

Konunun genel boyutu hakkında bu kısa hatırlatmaları yaptıktan sonra, şimdi de vahiyden uzaklaşmanın sonuçları bağlamında sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz:

a) Dünyadaki Bazı Sonuçları

- Şeytan ile arkadaş kılınmak,(17)

- Dünyada sıkıntılı bir hayat yaşamak.(18)

b) Âhiretteki Bazı Sonuçları

- Hz. Peygamber’in şikâyetine konu olmak,(19)

- Mahşerde kör olarak diriltilmek,(20)

- Azapta unutulmak,(21)

- Derin pişmanlıklara neden olmak.(22)

Dünya hayatında vahye karşı tavır takınanlar, dünyada dar ve sıkıntılı bir hayat yaşayacakları gibi, âhirette de aynı türden zor bir azaba çarptırılacaklardır. Tarihin her döneminde bu türden yanlışlıklar içerisinde bulunanlar, zor, sıkıntılı, acı veren, zorluğu ve şiddeti gittikçe artan bir azapla karşılaşacaklarını bilmelidirler.

İşte bu âyet, indirildiği dönemde başta Hz. Peygamber olmak üzere diğer müminleri motive ettiği gibi, günümüzde ve kıyâmete kadar da bütün müminlere moral verilmesini amaçlamakta, onları bu bilgilerle müjdelemekte, ayrıca inkârcı nankörleri de korkutmayı hedeflemektedir.

b) Tevhid ve Ona Karşı Girişimler

Yüce Allah sûrenin 18-19. âyetlerinde bütün mescitlerin Allah’a ait olduğunu, orada O’nunla birlikte hiç kimseye dua edilmemesi gerektiğini beyan etmekte, bu arada müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı kaba tavırlarını şu şekilde dile getirmektedir: “Allah’ın kulu O’na davet için kalktığında (yoldan sapanlar) neredeyse onun üzerine yürürlerdi (çullanırlardı).”

ı. İbadet-Tevhîd Birlikteliği

وَاَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلّٰهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ اَحَدًا “Şüphesiz ki mescitler Allah’a aittir. Allah ile birlikte kimseye yalvarmayın!”

Âyettekiوَاَنَّ الْمَسَاجِدَ ve enne‘l-mesâcide kelimesi “ve muhakkak ki mescitler, ibadethaneler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir”; فَلَا تَدْعُوا fe lâ ted‘û emri “sakın dua etmeyin, yalvarmayın”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; اَحَدًا ehaden kelimesi ise “herhangi birine, hiç kimseye” demektir.

Burada son derece önemli bir tevhid ilkesi olan “mescitlerde Allah’la beraber hiç kimseye dua edilmemesi gerektiği” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette tevhidin evrensel ilkesini ortaya koymakta, bunun insanlık tarihi kadar eski ve bütün insanlığı içerecek bir gerçeklik olduğunu ilan etmektedir.

Yüce Allah, istikamet sahibi olanlara nimetlerini bolca vereceğini ve bunun imtihanın bir parçası olduğunu beyan ettikten sonra, vahiyden yüz çevirmenin de sürekli artan bir azaba neden olacağını belirtmişti. Şimdi ise ibadetlerde tevhidin önemini vurgulamakta, bu arada ibadet veya fedakârlık yapanlara karşı girişilen mücadeleyi gündeme taşımaktadır.

1. وَاَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلّٰهِ “Şüphesiz ki mescitler Allah’a aittir.” Burada konusu edilen mescitlerin neyi ifade ettiği âlimlerimiz tarafından tartışılmış ve birbirinden farklı sonuçlara ulaşılmıştır.

a) “Mescitler”den kasıt “ibadet için yapılan yerler” olabilir. Hacc 22/40’ta belirtildiği üzere, bu amaca hizmet etmek için inşa edilen havralar, kiliseler, camiler ve mescitler söz konusu kelimenin anlam alanına girer.

Burada çok önemli bir hususu hatırlatmak gerekir: Camilerde veya diğer mekânlarda ibadet ederken tek Allah’a ibadet esastır. Melekleri, peygamberleri veya herhangi bir aracıyı devreye sokmak tevhide aykırıdır ve yapılan eylemi ibadet olmaktan çıkarır, şirke dönüştürür. Ayrıca bu durum ilgili mekânların “mescit” olarak isimlendirilmesini de engeller.

b) “Mescitler”den kasıt “yeryüzü” olabilir. Hz. Peygamber’in, “Bütün yeryüzü benim için tertemiz olarak mescit kılınmıştır”(23) hadisi bu görüşün delilidir. Hem âyetten hem de hadisten anlaşılan şudur:

Bütün yeryüzü Yüce Allah’ın mülküdür; sadece özel mabetlerde değil, yeryüzünün temiz olan her yerinde ve her zaman yapılan ibadetler sadece Allah’a adanmalı, insanlar sadece O’nun rızasına odaklanmalıdır. Yeryüzünün sahibi kim ise, ibadetler de sadece O’nun için yapılmalı, başka hiçbir niyet veya amaç devreye sokulmamalıdır.

c) “Mescitler”den kasıt Hasan el-Basrî’den gelen bir rivayete göre “ibadetler” olabilir. Buna göre, âyette “ibadetlerin sadece Allah rızası için yapılması ve Allah’tan başkasına secde edilmemesi gerektiği” hatırlatılıyor demektir. Bu cümledeki لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin başındaki lâm edatı “tahsis” yani “maksadı birine veya bir şeye özel kılmak” anlamı verdiği için, bu yaklaşım da doğru kabul edilmelidir. Bu tercih aslında öncekilerini de içerik olarak barındırmaktadır.

d) “Mescitler”den kasıt Sa‘îd b. Cübeyr’den gelen bir rivayete göre “secde organları” olabilir. Buna göre âyette secde yaparken kullandığımız yedi uzvumuz olan iki el, iki ayak, iki diz ve yüz kastediliyor demektir. “Parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği, bazı organlar sayılsa da aslında maksat bütünüyle insandır.

Vücudumuz, bedenimiz, aklımız, gönlümüz, kalbimiz ve bütün varlığımız sadece Yüce Allah’a adanmalıdır. Adanmış insan olmanın gereği ne ise, işte onun uğrunda fedakârlık yapmak amaçtır. Secde organlarını yaratan Yüce Allah’tan başkasına secde etmek kulluk bilinciyle bağdaşmaz.

e) “Mescitler”den kasıt “ibadet zamanları” da olabilir. Buna göre ibadet zamanlarını belirleyebilecek yegâne güç Yüce Allah’tır; bu alana başkasının girme hakkı ve yetkisi yoktur.

f) “Mescitler”den kasıt İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre “Mescid-i Harâm özelinde çevresindeki diğer Mekke Mescitleri” de olabilir. Buna göre ilk mabed Kâbe olması itibariyle, oraya özel bir gönderme yapıldığı ifade edilmiş olur. Diğer mescitlerdeki tutumumuz ise bu özel ifadenin delaletiyle elde edilir. Yani Kâbe ve civarındaki mescitlerde nasıl ki sadece Allah’a ibadet edilmesi isteniyorsa, diğer bütün mabetlerde de bu hassasiyet isteniyor demektir.(24)

Bu görüşlerin her birinin kendine göre bir delili ve doğruluk değeri elbette vardır; ancak bizim kanaatimiz maksadın bütün ibadethaneler olduğu şeklindedir. Mabetlerde sadece Allah’a kulluk etmek tevhidin bir gereğidir. Kulluk tevhid içerikli bir eylem olmalıdır; diğer çabalar kulluk değil şirktir, sapkınlıktır, sonuçta insanlara veya başka varlıklara köleliktir.

2. فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ اَحَدًا “Allah ile birlikte kimseye yalvarmayın!” Âyetin bu ikinci cümlesi tevhidin vazgeçilmezliğini ve ibadetlerin ibadet olarak isimlendirilmesinin gerekçesini ortaya koymaktadır. İbadetlerde tevhid, ibadet esnasında devreye hiç kimseyi sokmamakla mümkündür. Yüce Allah’ın zatı ve rızası hariç, akla gelebilecek her ne varsa onların devrede bulunması yapılan işi ibadet olmaktan çıkartır.

Âyetteki مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi, “Allah’tan başka”, yani “O’nu inkâr” içerikli bir anlam vermez. Buradaki maksat, Yüce Allah’ı kabul etmesine rağmen araya başka varlıklar sokmayla ilgilidir. Âyetin sonundaki اَحَدًا ehaden kelimesi, devreye sokulması düşünülen her ne varsa onların tamamını içermekte ve âyette hepsinin reddedilmesi emredilmektedir. Adına inkâr veya şirk denilen inanç bozukluklarının her türlüsü âyette reddedilmektedir.

Lâilâhe illallâh denen “kelime-i tevhîd”, Allah’tan başka hiçbir üstün güç kabul etmemeyi gerektirmektedir. Yüce Allah’ın dışında ne şekilde ve boyutta olursa olsun, araya bir şeyler katmak şirktir. Âyette vurgulanan husus budur; Cinn sûresinin 20. âyetinde hatırlatılan mesaj da bu istikamettedir.

Yüce Allah’ın emri, O’nun mescitlerinde sadece O’na yalvarılması, kulluk edilmesi ve devreye hiç kimsenin sokulmamasıdır. Hürriyet denen değer insanın kendi iradesiyle Allah’a kulluk etmesidir. Bunu başaranlar başka varlıkların kölesi olmaktan kurtulurlar.

İnançta ve ibadette şirk koşmak hem ibadet eden için bir kayıptır; hem de aracı kılınanlar için bir zulümdür. Sadece Allah’a kulluk edilmesine ve O’nun adının anılmasına engel olanlar, dahası mescitlerin tahrip edilmesi için çalışanlar ise Bakara 2/114’te insanların en zalimleri olarak ilan edilmektedir. Rabbimiz bizi bu aykırılıklardan muhafaza buyursun.

Yahûdî ve Hıristiyanlar mabedlerine girip ibadet yaparlarken şirke bulaştıkları için Yüce Allah Müslümanları bu noktada uyarmakta ve hem mabedde hem de hayatın diğer alanlarında şirki gündemlerinden çıkarmalarını kendilerinden istemektedir.(25)

ıı. Allah’a Davet Edene Düşmanlık

وَاَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللّٰهِ يَدْعُوهُ كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَدًا “Allah’ın kulu, O’na davet için kalktığında (yoldan sapanlar) neredeyse onun üzerine çullanırlardı.”

Âyetteki وَاَنَّهُ ve ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَمَّا قَامَ lemmâ kâme fiili “kalkınca, başlayınca”; عَبْدُ اللّٰهِ ‘abdüllâhi tamlaması “Allah’ın kulu, Elçi, Peygamber”; يَدْعُوهُ yed‘ûhu fiili “O’na dua etmek üzere, O’na çağırmaya”; كَادُوا يَكُونُونَ kâdû yekûnûne ifadesi “neredeyse (şöyle) olurlar”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, onun aleyhinde”; لِبَدًا libeden kelimesi ise “üzerine yürümek, çullanmak ister şekilde” demektir.

Burada tevhide davete karşı çıkanların neler yapabileceği gündeme getirilmektedir.

Âyette ele alınan ve Müslümanların dikkatine sunulan meselenin detayı hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Şimdi bu görüşleri kısaca hatırlatmak istiyoruz.

1. Nebî (as) lâ ilâhe illellâhu diyerek insanları Yüce Allah’a davete her kalkıştığında müşrikler bütünüyle onun üzerine üşüşürlerdi.(26) Belli ki konu Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a davete başlamasıyla ilgilidir ve Mekke’de yaşanan çeşitli örnekler de bu yaklaşımın doğruluğunun delilidir.

Buna göre âyetteki عَبْدُ اللّٰهِ ‘abdüllâhi tamlaması “Allah’ın kulu” anlamında Hz. Peygamber’dir; يَدْعُواyed‘û fiili ise “dua etmek, çağırmak, davet etmek” anlamlarına gelmektedir. Yed‘û fiilinin asıl anlamı budur ve yapılan davet işlemi de vahyin tebliğ edilmesi gerektiği amacına uygundur.

Kur’ân’da sadece burada zikredilen لِبَد libed kelimesi “üşüşmek, çullanmak” manasına gelmektedir. Hz. Peygamber davetini gerçekleştirdiği her seferinde çevresindeki müşrikler öfkelerinden adeta onu parçalayacak bir psikolojiye bürünüyor ve tebliğ konusu ilkelere karşı tahammülsüzlüklerini ortaya koyuyorlardı. Bu görüşümüzün delili olarak bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

a) Kalem sûresinin son iki âyetinde dile getirilen husus bunun değişik kelimelerle ifade edilmiş biçimidir: “Kâfirler vahye karşı öfkeleri nedeniyle Kur’ân’ı duyduklarında ‘O (Peygamber), kesinkes cinlenmiştir’ diyerek, gözleriyle neredeyse seni devireceklerdi. Oysa o (Kur’ân) bütün âlemler için bir öğüttür.” İşte bu âyetlerin verdiği mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı aynı noktada birleşmektedir. Bu nokta, inkârcıların nankörlüğü, şirki ve küfrüdür.

b) Vahye karşı girişilen olumsuz tutumun sebebi olarak, insanlık veya peygamberler tarihi boyunca sunulan en önemli gerekçe “kıskançlık” olarak belirlenmektedir. Yüce Allah vahye karşı takınılan olumsuz tavrın sebebini “kıskançlık” olarak bildirmektedir.(27) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen kuşatmak, çullanmak veya üşüşmek şeklindeki olumsuz girişimlerde de yaşanan duygu aynıdır.

c) Hz. Peygamber’in tebliğine karşı girişilen bu yıpratıcı ve yok edici girişimlerin diğer bir sebebi de elbette “Allah’ın nuru olan vahyi söndürmek”tir. Yüce Allah inkârcıların bu tutumunu ifade bağlamında Kur’ân’da iki âyete yer vermektedir. Bunlardan biri Tevbe 9/32, diğeri ise Saff 61/8. âyetlerdir.

Her iki âyette de ortak vurgu, inkârcıların Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmeye çalışacakları, ancak kâfirler ve müşrikler istemeseler de Allah’ın nurunu tamamlayacağı şeklindedir. İbrâhim 14/9 ve Nûh 71/7’de de belirtildiği gibi, banzer olumsuz tavırlar eski inkarcı kavimler tarafından peygamberlerine uygulanmıştır.

2. Âyette geçen يَدْعُوا yed‘û fiili bazı âlimlerimiz tarafından “ibadet etmek” veya “Kur’ân okumak” anlamlarına alınmakta, bunun sonucunda konu Hz. Peygamber’in namaz kılması ve müşriklerin ya da cinlerin onu rahatsız etmeleriyle ilişkilendirilmektedir. Rivayetlerde, söz konusu namaz kılma işleminin yeri dahi belirlenmekte ve Hz. Peygamber’in Nahle’deyken bu üşüşmenin yaşandığı beyan edilmektedir.(28) Bu görüşe iki açıdan eleştiri yapmak durumundayız:

a) Bu yaklaşım için ilk bakışta bir sakınca görünmüyorsa da konunun özellikle cinlerle ilişkilendirilmesi doğru değildir. Çünkü bu sûrede sözü edilen cinler vahyi dinledikleri için kendi istikametlerini doğru belirleyen ve yanlışta olanları da kınayanlardır. Dolayısıyla sûrenin genel içeriğiyle uyumlu olmayan bu yaklaşımın tercih edilmemesi gerektiği kanaatindeyiz. Övülen ve tevhid itiraflarıyla insanlara örnek olması amaçlanan cinlerin bir anda yergiye muhatap kılınmasının delili olmadığını düşünmekteyiz.

b) Cinn sûresinin 16. âyetinden itibaren konunun artık cinlerle ilgili bir yönünün bulunmadığını ve asıl meseleye dönüldüğünü daha önce de ifade etmiştik. Bu durumda âyetlerde sözü edilen husus, müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı olan düşmanlıklarıdır, meselenin vahyi dinlediği için gerçeği itiraf eden cinlerle ilgisi yoktur.

3. İmam Ferrâ, âyette kastedilen anlamın cinlerin Kur’ân dinlemek için Hz. Peygamber’e yönelmeleri olduğunu beyan etmektedir. Ona göre Hz. Peygamber Nahle denilen yerde Kur’ân okurken bir grup cin ondan Kur’ân dinlemek için severek ve isteyerek kendisine yoğun bir ilgi göstermişlerdi.(29) Çünkü cinler vahiyden oldukça fazla etkilenmiş, hayrete düşmüş, adeta istiflenmiş bir şekilde vahye yönelmek durumunda kendilerini mecbur hissetmişlerdi.

Cinn 72/16. âyetten öncesiyle ilgili olarak daha önce söylediğimiz gerekçeyi göz önüne almazsak, bu yaklaşımın diğerlerinin aksine olumlu bir anlam içerdiğini görmekteyiz. Bu yaklaşım, sûrenin başından beri devamlı vahiy lehinde bir tutum ortaya koyan cinlerin bu tutumlarını devam ettirdikleri sonucunu verir.

Cinn 72/16. âyetten sonra cinlerle ilgili hitabın bulunmadığı görüşümüz doğrultusunda bu yaklaşımı saygıdeğer bulduğumuzu, ancak bazı çekincelerimizin de olduğunu belirtmeliyiz. Âyettekiكَادُوا kâdû fiili bu işlemin gerçekleşmediğini, “neredeyse başına üşüşecekleri” bilgisini içermektedir. Söz konusu bu kelime, bir taraftan bir eylemin neredeyse meydana geleceğini ifade ederken, diğer taraftan bunun gerçekleşmediğini de gösterir. Durum böyle olunca, bu yaklaşımın diğerlerine göre güçlü bir dayanağının olmadığı ortaya çıkar.

4. Âyette قَامَ النبي kâme en-nebiyyü “Nebî kalktığında” veyaقَامَ الرسول kâme er-rasûlü “Rasûl kalktığında” ya da sadeceقُمتَ kumte “Sen kalktığında” denilmeyip, قَامَ عَبْدُ اللّٰهِ kâme ‘abdüllâhi ifadesinin tercih edilmesi, hem Kur’ân’ın genel ifade üslubuna uygundur;(30) hem de mesajın evrensele taşınmasında son derece anlamlıdır.

Vahyin ilk muhatapları olan Mekkeli müşrikler nasıl ki Hz. Peygamber’e karşı düşmanca bir tutum içerisine girmişler, onu tebliğ görevinde engellemeye çalışmışlarsa, benzer tutum ve davranışlar ondan sonra da devam etmiş, günümüzde ve gelecekte de aynı şekilde devam edecek görüntüsü vermektedir. Tebliğ görevine soyunanlar benzer türden baskılara ve sıkıntılara uğrayacaklarını bilmeli, ona göre hazırlıklı olmalıdırlar.

c) Hz. Peygamber’in Tevhîd Hassasiyeti

Yüce Allah, sûrenin 20-23. âyetlerinde Hz. Peygamber’den duruşunu ilan etmek üzere “(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim)” beyanı gereği çevresindekilere seslenmesini istemekte, bunu yaparken önce neler yaptığını, peşinden de “Ve O’na hiç kimseyi ortak koşmam. De ki: Ben, size zarar verme ve doğru yola getirme gücüne de sahip değilim” ifadesi gereği neler yapamayacağını söylemesini kendisine emretmektedir.

Ardından, gerçek sahibin kim ve yegâne sığınağın neresi olduğu Hz. Peygamber’e şöyle söylettirilmektedir: De ki: (Allah’tan başkasına yalvarırsam) Allah’tan gelecek (bir azaba) karşı beni kimse asla koruyamaz; ben de O’ndan başka herhangi bir sığınak da kesinlikle bulamam.”

Daha sonra da Hz. Peygamber’in asıl görevi ile ona karşı isyana dalmanın insanı nasıl bir felakete sürükleyeceği muhataplara özellikle şu şekilde hatırlatılmaktadır: “(Görevim), Allah’tan gelen ve O’nun mesajlarından oluşan (esasları) sadece tebliğdir. Artık Allah’a ve Rasûlü’ne isyan eden kişi için içinde ebedî kalacakları cehennem ateşi vardır.”

ı. Duanın Şirk İçermemesi

قُلْ اِنَّمَآ اَدْعُوا رَبّ۪ي وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا “De ki: Ben sadece Rabbime dua ederim (O’na çağırırım) ve O’na kimseyi ortak koşmam.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَآ اَدْعُوا innemâ ed‘û fiili “ancak ve ancak dua ederim, çağırırım”; رَبّ۪ي rabbî ifadesi “benim Rabbime”; وَلَآ اُشْرِكُ ve lâ üşrikü fiili “ve şirk, ortak koşmam”; بِه bihî ifadesi “O’na”; اَحَدًا ehaden kelimesi ise “herhangi birini, hiç kimseyi” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tevhid duruşu ve şirke uzak oluşuyla ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin hücumlarına karşı Hz. Peygamber’in nasıl bir tavır sergilemesi veya nasıl bir söylem geliştirmesi gerektiğini ona öğretmekte ve onu kendi başınalığa terk etmemektedir. Bugün de durum aynıdır. İnsanlar din adına söylem ve eylemlerini Yüce Allah’ın vahyinden öğrenmeli, kendi kanaatlerini din diye sunmamalıdırlar.

Bu âyette iki cümle yer almaktadır. Âyetin başına ilk cümleyi içerecek şekilde اِنَّمَا innemâ edatı getirildiği için anlam “vurgulu” bir mahiyet arz etmektedir. Buna göre âyetteki ilk mesaja “sadece ve sadece”, “ancak ve ancak” şeklinde anlam verilmelidir.

1. قُلْ اِنَّمَآ اَدْعُوا رَبّ۪ي “(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim, (O’na davet ederim).” Bu ifadede Hz. Peygamber’den iki ihtimali içeren bir duruşu ilan etmesi istenmektedir:

a) “Sadece ve sadece Allah’a dua etmek, yalvarmak.” Hz. Peygamber Mekkeli müşriklerin onu bunaltmaları karşısında sadece Yüce Allah’a dua ettiğini, O’na yalvarıp yakardığını, başka bir derdinin olmadığını ifade etmektedir. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e, “Çok cüretkâr bir iş yaptın. Böylece bütün insanların düşmanlığını üstüne çektin; bu sebeple bundan vazgeç” demişlerdi. Onların bu isteğine karşılık Yüce Allah işte bu âyeti indirmiştir.(31)

Söylenmek istenen şudur: Sizin duruşunuz beni artık ilgilendirmiyor. “Benim yaptıklarım bana, sizinkiler de sizedir. Siz benim yaptıklarımdan uzaksınız, ben de sizinkilerden uzağım.”(32) “De ki: Ey nankörler! Sizin tapmakta olduklarınıza ben tapmam. Siz de benim kulluk yapmakta olduğuma kulluk yapmazsınız. Zaten daha önce de sizin taptıklarınıza ben tapıcı değildim; siz de benim kulluk yaptığıma kulluk yapmamıştınız. Sizin dininiz size, benimki de banadır.”(33)

b) “Sadece ve sadece Allah’a davet etmek.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den çağrısının yönünü ilan etmesini istemektedir. Peygamberler kendilerine değil, sadece ve sadece Allah’a davet ederler. Onların çağrısı, elçilik görevleri gereği kendilerini görevlendiren zâtadır, yani Yüce Allah’adır; O’nun sırât-ı müstakîm denen dosdoğru yolunadır.(34)

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in dua ve davet yönünü kendisine ilan ettirirken, bu vahyin takipçilerinin de aynı düsturu takip etmeleri gerektiğini âyetin mesajına koymuştur. Din tebliğinde bulunanlar özellikle Yûsuf 12/108’de de dile getirildiği üzere, sadece ve sadece Yüce Allah’a çağırmalı, davette başka merkezleri veya şahısları ya da anlayışları adres göstermemelidirler. Hz. Peygamber’i takip ettiğini iddia edenlerin davranışı bu şekilde olmalıdır. Başka yönlere veya anlayışlara yöneltilen çağrıların sahipleri Peygamberî bir metot izlemediklerini bilmelidirler.

2. وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا “O’na hiç kimseyi ortak koşmam.” Bu cümledeki vurgu ise sonundaki اَحَدًا ehaden kelimesiyle elde edilmektedir. Söz konusu kelimenin nekra/belirsiz olması ve cümlenin olumsuz getirilmesi, anlamın “Hiçbir şeyi O’na ortak koşmayacağım” şeklinde verilmesini zorunlu kılmaktadır.

Tevhidin ayrılmaz parçası, “imanın ve ibadetin hiçbir şekilde şirk içermemesi”dir. “Allah’a imanda ve O’na kullukta araya başka varlıkları sokmak” demek olan şirk, tevhidin zıddıdır. Daha önce Cinn sûresinin 2 ve 18. âyetlerinde, dahası Kur’ân’da pek çok âyette(35) dile getirildiği üzere, mabedlerde veya bütünüyle ibadetlerde Allah’a ortak koşmamak mümin ve Müslüman olmanın gereğidir. İşte Hz. Peygamber’in ilan ettiği ikinci husus “Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak”tır.

Âyetin وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا kısmı “(Rabbime davette) O’na hiçbir şeyi (hiç kimesyi) ortak koşmayacağım” şeklinde de tercüme edilebilir. Zira ilk kısımda “Sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim)” manası verilince bunun bir gereği ve devamı olarak ilahi davette Yüce Allah’a ve O’nun yoluna davetin dışında başka herhangi bir şeye davet etmek de davetin şirkini oluşturmaktadır. Bu nedenle duada şirk yasak ve küfür olduğu gibi, Yüce Allah’a ve O’nun yolunun dışında başka bir şeye davet de elbette son derece korkunç bir hatadır.

ıı. Hz. Peygamber’in Durumu

قُلْ اِنّ۪ي لَآ اَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا رَشَدًا قُلْ اِنّ۪ي لَنْ يُج۪يرَن۪ي مِنَ اللّٰهِ اَحَدٌ وَلَنْ اَجِدَ مِنْ دُونِه۪ مُلْتَحَدًا “De ki: ‘Ben size zarar verme ve doğru yola getirme gücüne de sahip değilim.’ De ki: Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) beni asla kimse koruyamaz. O’ndan başka bir sığınak da asla bulamam.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَآ اَمْلِكُ lâ emlikü fiili “sahip olamam”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; ضَرًّا darran kelimesi “ne herhangi bir zarara”; وَلَا رَشَدًا ve lâ raşeden sözcüğü “ne de doğru yola, hidayete, faydaya, menfaate”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَنْ يُج۪يرَن۪ي len yücîranî ifadesi “beni asla ve asla koruyamaz, sahiplenemez”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelecek şeye karşı)”; اَحَدٌ ehadün kelimesi “herhangi bir kişi, hiç kimse”; وَلَنْ اَجِدَ ve len ecide fiili “ve ben asla ve asla bulamam”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra, O’ndan başka”; مُلْتَحَدًا mültehaden kelimesi ise “sığınak, barınak” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risalet noktasındaki durumu ve Yüce Allah’ın tek sığınak olduğunu ilanı gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنّ۪ي لَآ اَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا رَشَدًا “De ki: Ben size zarar verme ve doğru yola getirme gücüne de sahip değilim.” Hz. Peygamber’in risalet görevinin tezahürlerinden birisi de bu âyetlerde yer almaktadır. Yüce Allah, Hz. Peygamber’den bu konumunu duyurmasını istemektedir. Tebliğ faaliyetini gerçekleştirdiği her defasında başına üşüşenlere vermesi istenen cevaplardan birisi onun da bir insan olduğu gerçeğidir.

Önceki âyette yer alan “Sadece Allah’a yakarıp O’na hiçbir şeyi ortak koşmayacağı”nı ifade etmesi, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ile olan ilişkisini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Tek ilâh olan Yüce Allah’a kulluk edip hiçbir şeyi O’na şirk koşmamak risaletin Allah’a yönelik kulluk boyutudur. Bu âyette ise risaletin kullara yönelik boyutu ele alınmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: Hz. Peygamber insanlara zarar ve yarar veremeyeceği gibi, hidayet ve dalalet noktasında da kendilerine herhangi bir katkısı olamayacaktır. Onun yaptığı iş muhataplara rehberlik yapmaktan ibarettir.

Râzî’nin tespitine göre, âyetteki darr “zarar” kelimesi anlam zıddı olan nef‘i yani “yarar”ı, raşed yani “doğru yol” kelimesi de dalâl “sapıklık, şaşkınlık” sözcüğünü anlam olarak zımnen içermektedir. Böyle olunca, âyetin hem yarar-zarar, hem de hidayet-dalalet kavramlarını mesaja kattığı anlaşılmaktadır. Demek ki, insanlara nihai olarak yarar ve zararı, onlar için hidayet veya dalaleti onaylayan makam ilâhî iradedir; bu alana hiç kimse müdahale edemez.

A‘râf 7/188, Yûnus 10/49 ve daha pek çok âyette ifade edildiği gibi, Hz. Peygamber Yüce Allah’ın izni ve müdahalesi olmadan kendisine bile yarar ve zarar verme gücüne sahip değildir. Bir beşer olduğu ısrarla vurgulanan Nebî (as)’ın diğer insanlarla olan ilişkisi, onlara ilâhî gerçekleri tebliğ etmek ve onlara örneklik yapmak noktasında belirlenmiştir.

Başta Yûnus 10/15-16. âyetler olmak üzere, kendisinden olağanüstü şeyler bekleyenlere verdirilen pek çok cevaptan da anlaşılacağı gibi, Hz. Peygamber insanüstülüğün bir örneği durumunda değildir. Aksine, insanlara örnek kılınması tebliğ ettiği prensipleri önce kendisinin yapması gerektiğini ortaya koymaktadır.

İnsanlara insan peygamber gönderilmesi kadar doğru ne olabilirdi ki? Onun diğer insanlardan farkı kendisine vahiy gönderilmesiydi. Aldığı vahiylerin gereğini önce kendisi yerine getiren Hz. Peygamber, ardından çevresindekilere tebliğ etmiş, ancak onlar üzerinde ne Mekke ne de Medine döneminde hiçbir baskı kurmamıştır; çünkü vahyin mantığında baskıya yer yoktur.

İşte Hz. Peygamber’in insanlara yarar ve zarar veremeyip onları hidayete veya dalalete erdirme gücünde olmadığının ifade edilmesi bu gerçeğin birer parçasıdır; âyette vurgulanan husus kanaatimizce budur.

Hz. Peygamber’in gerçekler karşısındaki durumu bu şekilde belirlendikten sonra, şimdilerde kalkıp benzer iddiaları bazı insanlarla ilişkilendirip onlardan olağanüstü işler beklentisine girmenin ne kadar boş ve anlamsız olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Yüce Allah, vahyinde bu tür bilgilere yer vererek insanların doğru bir istikamete sahip olmaları gerektiğini herkese bildirmektedir.

2. قُلْ اِنّ۪ي لَنْ يُج۪يرَن۪ي مِنَ اللّٰهِ اَحَدٌ وَلَنْ اَجِدَ مِنْ دُونِه۪ مُلْتَحَدًا “De ki: Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) beni asla kimse koruyamaz. O’ndan başka bir sığınak da asla bulamam.” Mekkelilerin Hz. Peygamber’e onları davet ettiği şeyden vazgeçmesini ve kendisini koruyacaklarını söylemeleri üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.(36)

a)قُلْ اِنّ۪ي لَنْ يُج۪يرَن۪ي مِنَ اللّٰهِ اَحَدٌ “De ki: (Allah’tan başkasına yalvarırsam) Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) beni kimse asla koruyamaz.” Buradaki مِنَ اللّٰهِ minellâhi “Allah’tan (korumak)” ifadesi, O’ndan gelecek ceza veya azaptan korumak şeklinde anlaşılmalıdır. Ayrıca cümlenin sonundakiاَحَدٌ ehad kelimesi ise Yüce Allah’ın dışındaki bütün varlıkları içermektedir.

Âyette vurgulanan husus, ilâhî iradenin ondan istediğini yapmaması durumunda Yüce Allah’tan gelecek herhangi bir musibetten onu hiç kimsenin koruyamayacağının bildirilmesidir. Kendisine olduğu gibi başkalarına da yarar veya zarar verecek durumda olmayan Hz. Peygamber, eğer Yüce Allah’tan başkasına dua ediyor veya O’ndan başkasına davet ediyor olsaydı, işte asıl o zaman korumasız kalacağı kendisine bildirilmektedir.

Hz. Peygamber örnekliğinde insanlara verilmek istenen mesaj şudur: Her ne tür niyet, beklenti veya amaçla olursa olsun, eğer bir insan Yüce Allah’tan başkasına yalvarır veya O’ndan başkasına davet eder ya da herhangi bir şeyi O’na ortak koşarsa, kendisine Yüce Allah’tan gelecek cezayı hiç kimse engelleyemeyecektir. Çünkü gerçek koruyucu sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

b) وَلَنْ اَجِدَ مِنْ دُونِه۪ مُلْتَحَدًا “Ben de O’ndan başka herhangi bir sığınak da kesinlikle bulamam.” Âyetin bu ikinci cümlesi ilkinin anlamını tamamlamakta, Yüce Allah’tan başka herhangi bir koruyucunun bulunmamasının yanında, O’ndan başka sığınağın da bulunamayacağını belirtmektedir. Kur’ân’da bir kez de Kehf 18/27’de geçen مُلْتَحَدًا mültehaden kelimesi “sığınak” demektir.

Bu âyetin her iki cümlesi şu anlamları da içermektedir: Yüce Allah’a dua eden, O’na kulluk eden ve O’na davet eden kişileri Yüce Allah koruyacak ve onların sığınağı da sadece ve sadece ilâhî irade olacaktır. İlâhî azaptan veya insanların baskı ve zulümlerinden korunmanın yolu yine Yüce Allah’tan yana olmaktan geçer. Yüce Allah, emrettiği gibi yaşayanların sahibi, sığınağı ve yardımcısıdır.

ııı. Risalet Görevi ve İsyanın Akıbeti

اِلَّا بَلَاغًا مِنَ اللّٰهِ وَرِسَالَاتِه۪ وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَاِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “(Benim görevim), Allah’tan gelen ve O’nun mesajlarından oluşan (emirleri) sadece tebliğdir. Allah’a ve Elçisine isyan eden kişi için ebedî kalacakları cehennem ateşi vardır.”

Âyetteki اِلَّا بَلَاغًا illâ belâğan istisnası “tebliğ etmekten, iletmekten başka”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرِسَالَاتِه۪ ve risâlâtihî tamlaması “ve O’nun mesajlarından, öğretilerinden”; وَمَنْ يَعْصِ ve men ya‘sı ifadesi “ve her kim isyan ederse, karşı gelirse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisine”; فَاِنَّ لَهُ fe inne lehû ifadesi “muhakkak ki onun için vardır, olacaktır”; نَارَ جَهَنَّمَ nâra cehenneme tamlaması “cehennem ateşi”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi ise “ebediyyen” demektir.

Burada peygamberlerin görevi ve isyan edenleri nasıl bir akıbetin beklediği gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّا بَلَاغًا مِنَ اللّٰهِ وَرِسَالَاتِه۪ “(Benim görevim), Allah’tan gelen ve O’nun mesajlarından oluşan (emirleri) sadece tebliğdir.” Âyetin bu cümlesi hakkında bazı açıklamalar gereklidir.

a) Genel kabule göre, bu cümle bir istisnadır ve âyetin anlamı öncesiyle birebir bağlantılıdır. Bu tercihte istisna Cinn 72/21. âyetle ilgilidir ve anlam şöyledir: “Ben sizin için herhangi bir zarara veya faydaya ya da hidayete erdirme ve dalalete düşürme gücüne sahip değilim. Yaptığım tek şey Allah’tan gelen ve mesajlarından oluşan bir tebliğden ibarettir.”

Diğer görüşe göre ise anlam bir önceki âyetle, yani Cinn 72/22. âyetle ilgilidir ve baştaki اِلَّا edatı اِنْ in veلَا lâ harflerinden oluşan bir şart anlamı vermektedir.(37) Âyetlerin anlamı ise şu şekilde kabul edilir: “Eğer Allah’tan geleni ve mesajlarını tebliğ etmezsem, o zaman Allah’tan gelecek azaptan beni hiç kimse kurtaramaz ve O’ndan başka sığınak da bulamam.”

Yüce Allah vahyinin bir بَلَاغًا belâğan olduğunu, yani bir bildiri, bir duyuru, bir mesaj, bir tebliğ olduğunu beyan etmektedir. Bu kelime Kur’ân’da 15 kez(38) geçmekte ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır.

Bu iki yaklaşımın ikisi de mümkündür; birini diğerine tercih ettirecek çok önemli gerekçelerimiz yoktur. Onun için her ikisini de doğru kabul ettiğimizi belirtmek durumundayız.

b) Bu arada âyetteki رِسَالَات risâlât kelimesinin âyetteki konumu hakkında da kısaca bilgi vermekte yarar vardır:

ı. Bu kelimeyi hemen yakınındaki Allâh kelimesine bağlamak mümkündür. Bu durumda anlam tercümede verdiğimiz gibi “(Görevim), Allah’tan gelen ve O’nun mesajlarından oluşan (esasları) sadece tebliğdir” şeklinde olur.

ıı. Diğer ihtimale göre ise, bunu daha öncesinde bulunan بَلَاغ belâğ kelimesine gönderebiliriz. Buna göre anlam şöyledir: “Allah’tan geleni tebliğ ve risalet öğretilerinden başka (size zarar da veremem; sizi doğru yola da eriştiremem).”

ııı. اِنْ in veلَا lâ edatlarının birleşimi olarak şart anlamına göre âyetin tercümesi ise şöyledir: “Allah’tan geleni tebliğ etmez ve risalet görevimi yapmazsam (Allah’tan gelecek azaba karşı koruyanım olmadığı gibi O’ndan başka sığınak da bulamam).”

Kur’ân i‘cazının gereği kelimelerin ve edatların çok anlamlılığından yararlanarak bu tür farklı yorumlarla buluşmamız mümkündür. Bütün bunlar birer çelişki değil, hepsi aynı gerçeğin farklı biçimlerde dile getirilmesidir ve anlam zenginliğinin birer sonucudur.

Eğer kelimeler ve edatlar birden çok anlamlı ve cümle içerisindeki konumları birden çok ihtimale uygun ise, bu çeşitliliği bir zenginlik olarak görmek gerekir. Kişi tercihini gerekçelendirebiliyorsa ona saygı duyulmalıdır. Bu tür tercihleri sebebiyle âlimlerimizi tahrifçilikle suçlamak son derece hatalı bir yaklaşımdır.

Âyet, peygamberlerin görev alanını ortaya koymakta ve aslında yaptıkları işin elçilikten ibaret olduğunu öğretmektedir. Elbette onların tebliğ ettiği esasları açıklamak, yaşamak, ümmete örnek olmak, müjdelemek, uyarmak gibi ayrıcalıklı konumları da vardır.

Ancak bu bağlamda dile getirilen husus, insanlar üzerinde herhangi bir etkinliklerinin ve dolayısıyla baskılarının olamayacağını ifade etmektir. Onlar da Yüce Allah’a karşı sorumludurlar ve tebliğde O’nun iradesi dışında herhangi bir hareket serbestîsine sahip değillerdir.

Şimdilerde ve sonrasında din tebliğinde bulunanlar da bu peygamber yolunu izlemeli, vahyin aydınlığını insanlara tebliğ etmeli, ilâhî öğretileri tanıtmalı ve tebliğde kendi arzularını değil, Yüce Allah’ın kelâmını muhataplara aktarmalıdırlar. Bunun dışında izlenecek her yol nasıl bir niyetle takip edilirse edilsin, sahibini sorumluluğa itecek ve ağır bir hesabın muhatabı haline getirecektir. Tebliğin konusu Yüce Allah’tan gelen ilkeleri insanlığa ulaştırmaktır, vesselâm.

Âyetin devamında bu görevi arzu edilen şekilde yapmamanın ve ilâhî iradeye aykırı davranmanın nasıl sonuçlar doğuracağı açıkça haber verilmektedir.

2. وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَاِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “Allah’a ve Elçisine isyan eden kişi için ebedî kalacakları cehennem ateşi vardır.” Bu cümlede Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e isyanın sonucu ele alınmaktadır ki âyetin benzerleri Nisâ’ 4/14 ve Ahzâb 33/36’da zikredilmektedir.

a) وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Artık her kim Allah’a ve Rasûlü’ne isyan ederse.” Rasûl’e itaat nasıl ki Allah’a itaat ise,(39) ona isyan da Allah’a isyandır. Yüce Allah Kur’ân’da kendisine itaati emrettiği gibi Rasûl’e itaati de emretmektedir.(40) Dahası, Allah’ı sevenler eğer Allah’ın da onları sevmesini istiyorlarsa Rasûl’e uymakla yükümlü tutulmuşlardır.(41) Allah’a icabetle Rasûl’e icabet Kur’ân’da yan yana getirilmiştir.(42)

Bu ve benzer âyetlerden istifade ederek şunu söyleyebiliriz: Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette öğretilerini tebliğ eden Hz. Peygamber’e isyanı kendisine isyan ile aynı sayarak sonucun ebedî cehennem olacağını açıkça bildirmektedir.

Elçinin değeri onu gönderenden kaynaklanmaktadır; dolayısıyla elçiyi yalanlayanlar da aslında göndereni yalanlamış olmaktadırlar. Yüce Allah Hz. Peygamber’i yalanlayanların esasında Nebî (as)’ı yalanlamadıklarını, o zalimlerin Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini haber vermektedir.(43)

Âyette bahse konu olan isyankârlar, öncelikle Cinn sûresinin 11, 14, 15 ve 19. âyetlerde sözü edilen yoldan çıkmış cinler de dâhil olmak üzere, Hz. Peygamber’in risaletine karşı çıkan ve onun başına üşüşüp çullanan Mekkeli müşriklerdir. Ancak mesaj evrenseldir ve bütün zamanlarda peygamberlere karşı çıkan bütün insanlar âyetin hedeflediği kişiler arasında yer almaktadır.

Her kim her ne gerekçe ile olursa olsun, Yüce Allah’a ve O’nun elçilerine karşı gelir ve bir isyan içerisine girerse yaşayacağı akıbet kesinlikle cehennem ateşi olacaktır. Nitekim âyetteki ifade ve zamirlerin tekil başlayıp خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesinin çoğul getirilmesinin amaçlarından birisi de bu olsa gerektir.

b) فَاِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “Onun için içinde ebedî kalacakları cehennem ateşi vardır.” Azabın ebediliği konusu İslâm âlimleri tarafından uzun uzun tartışılmıştır. Bazı âlimler En‘âm 6/128, Hûd 11/107-108 ve Nebe’ 78/23 gibi âyetlerden hareketle, azabın çok uzun sürse de bir süre sonra sona ereceği, diğer bazıları ise bunun hiç bitmeyeceği kanaatindedirler.(44) Bu detaya ve sonuçsuz tartışmalara girmeden sadece bazı hatırlatmalar yaparak konuyu toparlayacağız.

Bakara 21/95’te de ele aldığımız üzere, ebed kavramı Kur’ân’da 28 defa geçmektedir. Bunların dokuzu cennetle,(45) üçü cehennemle ilgili olmak üzere(46) 12 tanesi âhiret şartlarıyla ilgilidir. Geriye kalanlar ise dünya hayatıyla ilişkilidir ve çeşitli kayıtlar içermektedir.

Kur’ân’da dünya hayatıyla ilişkilendirilen “ebed” kavramının kullanıldığı âyetlere bakıldığında bunların hepsinin bir şeyle kayıtlı olduğu görülmektedir.

Demek ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Kur’ân’da daha pek çok âyette sözü edilen âhiretle ilgili “ebed” kavramı, Yüce Allah’ın bekası gibi bir sonsuzluk anlamı vermez. Cennet de cehennem de elbette ebedîdir; ancak onların ebediliği hiçbir şekilde Allah’ın bekası gibi ve O’nunla aynılık anlamında sonsuzluk değildir. Çünkü gerçek anlamda sonsuz ve bâkî olan sadece Yüce Allah’tır.(47)

Âhiret şartları devam ettiği sürece cennet de cehennem de ebedîdir; ancak Yüce Allah’ın dilemesi halinde durumun değişme ihtimali de vardır. Bu konuda Hûd sûresinin 107 ve 108. âyetleri son derece açık bir ifadeyle bu süreyi Yüce Allah’ın dilemesi şartına bağlamaktadır.

Âyetlerde verilen açık bilgi ışığında şunu yeniden vurgulayalım: Cennet de cehennem de ebedîdir; ancak bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır. Rabbimiz “öncesi olmamak” anlamında kıdem sıfatına sahip olduğu gibi “sonsuzluk, en sona kalacak kudret” anlamında bekâ sıfatını da başka varlıklarla elbette paylaşmayacaktır. Nasıl ki O varken başka hiçbir şey yoktu, yani el-evvel olan sadece O’ydu; aynı şekilde el-âhır olacak, yani en sonda bâkî kalacak olan da sadece O’dur. Yüce Allah en doğrusunu bilir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 616.
• 2 - Semerkandî, age., III, 506. 3 - Râzî, age., XXX, 160.
• 4 - Taberî, age., XXIX, 114. 5 - Hûd 11/1; Fussılet 41/2.
  • Hûd 11/1 Fussilet 41/2
• 6 - Semerkandî, age., III, 506; Taberî, age., XXIX, 114-115; Râzî, age., XXX, 161.
• 7 - Zemahşerî, age., IV, 616; Kurtubî, age., XIX, 15.
• 8 - Buhârî, Rikâk, 7; Müslim, Zekât, 41; Tirmizî, Hudûd, 24; Fiten, 59; Zühd, 21; İbn Mâce, Hudûd, 12; Zühd, 21; Ahmed b. Hanbel, I, 22, 44; III, 7, 30, 382. 9 - Buhârî, Cizye, 1.
• 10 - Ferrâ’, age., III, 194.
• 11 - Bakara 2/152. 12 - Ra‘d 13/28.
  • Bakara 2/152 Ra‘d 13/28
• 13 - Ferrâ, age., III, 194.
• 14 - Yâsîn 36/6. 15 - En‘âm 6/153. 16 - Yûnus 10/32.
  • Yâsîn 36/6 En‘âm 6/153 Yûnus 10/32
• 17 - Zuhruf 43/36. 18 - Tâhâ 20/124. 19 - Furkân 25/30. 20 - Tâhâ 20/124. 21 - Tâhâ 20/125-126. 22 - Zuhruf 43/38.
  • Zuhruf 43/36 Tâhâ 20/124 Furkân 25/30 Tâhâ 20/124 Tâhâ 20/126 Zuhruf 43/38
• 23 - Tirmizî, Teyemmüm,1.
• 24 - Bu görüşlerin bir kısmı için bk. Semerkandî, age., III, 507; Zemahşerî, age., IV, 617; Râzî, age., XXX, 162-163; Kurtubî, age., XIX, 14-15.
• 25 - Taberî, age., XXIX, 117.
• 26 - Taberî, age., XXIX, 119.
• 27 - Bakara 2/213; Âl-i İmrân 3/19; Şûrâ 42/14; Câsiye 45/17.
  • Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/19 Şûrâ 42/14 Câsiye 45/17
• 28 - Semerkandî, age., III, 507; Zemahşerî, age., IV, 617; Kurtubî, age., XIX, 16.
• 29 - Ferrâ, age., III, 194.
• 30 - Meryem 19/85.
  • Meryem 19/85
• 31 - Râzî, age., XXX, 164. 32 - Yûnus 10/41. 33 - Kâfirûn 109/1-6.
  • Yûnus 10/41 Kâfirûn 109/6
• 34 - Yûsuf 12/108; İbrâhim 14/1; Nahl 16/125; Ahzâb 33/46; Şûrâ 42/52-53.
  • Yûsuf 12/108 İbrâhîm 14/1 Nahl 16/125 Ahzâb 33/46 Şûrâ 42/53
• 35 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 36 - Râzî, age., XXX, 164.
• 37 - Ferrâ, age., III, 195.
• 38 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nehl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 39 - Nisâ’ 4/80. 40 - Nisâ’ 4/59; Enfâl 8/46. 41 - Âl-i İmrân 3/31. 42 - Enfâl 8/24.
  • Nisâ 4/80 Nisâ 4/59 Enfâl 8/46 Âl-i İmrân 3/31 Enfâl 8/24
• 43 - En‘âm 6/33.
  • En‘âm 6/33
• 44 - Geniş bilgi için bk. Yusuf Şevki Yavuz, “Azap” mad., DİA, IV, 305; Bekir Topaloğlu, “Cehennem” mad., DİA, VII, 231-232.
• 45 - Nisâ’ 4/57, 122; Mâide 5/119; Tevbe 9/22, 100; Kehf 18/3; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 46 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23. 47 - Kasas 28/88; Rahmân 55/26; Hadîd 57/3.
  • Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/119 Tevbe 9/22 Tevbe 9/100 Kehf 18/3 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Kasas 28/88 Rahmân 55/26 Hadîd 57/3