Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 11-20. âyetlerinde bazı insanların aceleciliğini, nankörlüklerini, önceki azgınların helaklerini, müşriklerin Hz. Peygamber’den isteklerini, kendilerine vermesini istediği cevapları, Allah’a iftira edenlerin sonlarını, putperestlerin yanılgılarını ve mucize isteklerinin yersizliğini beyan etmektedir.

a) Nankör İnsanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde nankör insanların hayır gibi şerri istemeleri durumunda haklarında hükmün verilmiş olacağını, azgınlıkları içerisinde bocalamaya devam etmek üzere bırakılmalarını beyan etmekte, sıkıntılı durumda her haliyle dua ettiklerini, ancak rahata kavuşunca her şeyi unuttuklarını, böylece haddini aşanlara yaptıklarının güzel gösterildiğini bildirmektedir.

Ardından, zalimlikleri nedeniyle önceki nesillerin helak edildiği, her türlü belge kendilerine gelmiş olmasına rağmen iman etmedikleri, sonuçta suçluların o şekilde cezalandırılmakta olduğu, kendilerinden sonra gelenlerin onların yerine getirildikleri, onların da nasıl davranacaklarının deneneceği bildirilmektedir.

ı. Hayır İster Gibi Şer İstemenin Felaketi

وَلَوْ يُعَجِّلُ اللّٰهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُمْ بِالْخَيْرِ لَقُضِيَ اِلَيْهِمْ اَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “Allah (inkârcı) insanlara, hayrı acele istedikleri gibi şerri de acele verseydi, elbette onların süreleri bitirilmiş olurdu. Bizimle karşılaşacaklarını ummayanları (ahirete inanmayanları) azgınlıkları içerisinde bocalar hâlde bırakırız.”

Âyettekiوَلَوْ يُعَجِّلُ ve lev yu‘accilü ifadesi “eğer acele etseydi, acele verseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için, insanlara”; الشَّرّ eş-şerra kelimesi “şerri, kötülüğü, cezayı, azabı”; اسْتِعْجَالَهُمْ isti‘câlehum tamlaması “onların acele istekleri gibi”;بِالْخَيْرِ bi’l-hayri sözcüğü “hayrı”;لَقُضِيَ lekudiye edilgen fiili “elbette hüküm verilmiş olurdu”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, onlarla ilgili”; اَجَلُهُمْ eceluhum tamlaması “onların süresi”; فَنَذَرُ fe nezeru fiili “terk ederiz”; الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ ellezîne lâ yarcûne ifadesi “ummayanları, inanmayanları”; لِقَآءَنَا likâenâ tamlaması “bizimle karşılaşmayı”; ف۪ي طُغْيَانِهِمْ fî tuğyânihim tamlaması “onların kendi azgınlıklarında”; يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili ise “bocalarlar” demektir.

Burada inkârcı insan tipinin nasıl nankörlük yaptığı konusunda bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ يُعَجِّلُ اللّٰهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُمْ بِالْخَيْرِ لَقُضِيَ اِلَيْهِمْ اَجَلُهُمْ “Allah (inkârcı) insanlara, hayrı acele istedikleri gibi şerri de acele verseydi, elbette onların süreleri bitirilmiş olurdu.” Yüce Allah Yûnus 10/7 ve 8. âyetlerinde haklarında bilgi verdiği nankör insanlarla ilgili bir hususa değinmektedir. Bu bağlamda hayrı acele istedikleri gibi şerri de acele istediklerinde, eğer aceleciliklerine uygun olarak isteklerine hemen cevap verilmiş olsaydı, haklarında ölüm veya helak hükmünün verilmesi gerektiğini beyan etmektedir. Âyetin başındaki لَوْ lev edatı Yüce Allah’ın bunu yapmadığını göstermektedir. Zira “yapsaydı, acele etseydi” demek “acele etmedi, bunu öyle yapmadı” demektir.

Nankör insanlar kendilerince iyilik gördükleri şeyleri aceleyle istedikleri gibi, neyin şer olduğunu bilmedikleri için onları da hayır gibi acele istemektedirler. Yüce Allah bu psikolojiyi deşifre etmek üzere hayırda acelecilik yapan bu insanların şerde de acelecilik yaptıklarını, onların isteklerine uygun davranması durumunda haklarında hükmün verilmesi gerektiğini, dolayısıyla dünyada yaşama sürelerinin erkenden sona erdirilmesi gerektiğini haber vermektedir. Nankör ve kâfir insanlar dünya nimetlerini elde etme konusunda aceleci davrandıkları için Yüce Allah da onların hak ettiği azabı veya cezayı aceleyle verseydi, kendilerine zaman tanınmasaydı, artık dünya hayatlarının çoktan bitirilmiş olacağını beyan etmektedir.(1)

Âyette dikkat çekilen nokta insanın zayıf yaratılışlı olduğu(2) ve günaha yatkınlığıdır;(3) ayrıca çok aceleci olduğuna da dikkat çekilmektedir.(4) Bu noktada İsrâ’ 17/11’de şu bilgiler yer almaktadır: “İnsan hayrı istediği (gibi) şerri de ister. İnsan çok acelecidir!” Bu ifade “insan iyilik istemek yerine kötülük ister” şeklinde de anlaşılabilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/11’de de benzer bir karşılaştırmaya yer verilmekte, insanların hayır istemedeki acelecilikleri gibi Yüce Allah da şerre acele cevap verseydi süreleri hemen bitirilmiş olurdu; dolayısıyla aralarında hüküm verilir, cezayı hak etmiş olurlardı.

Yüce Allah nankör insanın cennet yolunu tercih etmesi gerekmesine rağmen, elem verici azabı tercih ettiğini dile getirmekte, hayır isteyeceği yerde şerri istediğini beyan etmektedir. Elbette âyette yer alan الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat “bütün insanlar” ise bu olumsuzluk onun fıtratında potansiyel olarak var demektir ve bunu kontrol altına alması kendisinden istenmektedir. Ancak bağlam gereği buradaki olumsuzlukları “nankör insan tipi”nin bir özelliği olarak görmek ve âyeti buna göre yorumlamak durumundayız.

Nankör insan ortaya koyduğu tavırlar nedeniyle azabı istemiş olacağı için, Yüce Allah evrensel manada bir uyarıda bulunmakta, bir psikolojik tahlil yapmaktadır. Bakara 2/216’da insanın sevdiği şeyin aslında onun şerrine, şer sandığının da hayır olabileceğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın iradesine teslim olması üzerinde durulmaktadır. Benzer değerlendirmeler yani insanın hayır sandığı bazı durumların kendisi için şer olduğu noktasındaki bilgiler kendisine uzun ömür verilmesi(5) ile dünya malı noktasındaki cimriliğinde(6) de zikredilmektedir.

Genelde insanoğlunun, özelde de nankör ve inkârcı insanların aceleciliği, hatta alay ettikleri azabı acele istemesi konusu İsrâ’ 17/11 ve Meryem 19/84 gibi âyetlerde de zikredilmektedir. Yüce Allah Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53 ve Sâd 38/16 gibi âyetlerde müşriklerin bu türden çeşitli cümlelerini bizlere aktarmakta, alay ettikleri günün başlarına geleceğini de beyan etmektedir.

Meselâ Enfâl 8/32’de şu bilgileri görmekteyiz: “Hani (o kâfirler) bir zaman da ‘Ey Allah’ım! Eğer bu Kitap senin katından gelmiş bir gerçekse üzerimize gökten taş yağdır yahut bize elem verici bir azap getir!’ demişlerdi.” Enfâl 8/33’te ise bu isteğe cevap verilerek şöyle buyurulmaktadır: “Hâlbuki sen onların içinde iken Allah, onlara azap edecek değildir. Onlar mağfiret dilerlerken de Allah onlara azap edici değildir.”

Yüce Allah insanoğlunun istediği türden şerri yani haklarındaki azap ve sıkıntı taleplerini onların istediği gibi aceleyle vermediğini, bunu merhameti gereği geciktirdiğini, En‘âm 6/12’de belirttiği gibi rahmeti gereği içlerinden inanabileceklere fırsat tanıdığını beyan etmek istemektedir.

2. فَنَذَرُ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “Bizimle karşılaşacaklarını ummayanları (ahirete inanmayanları) azgınlıkları içerisinde bocalar hâlde bırakırız.” Yüce Allah hayır gibi şerri de acele isteyenlerin bu isteklerine karşılık vermediğini beyan etmekte, ancak inkârcı insanlar eğer inkârlarına devam etmeyi tercih ederlerse, bunun kendi aleyhlerine sonuçlar doğuracağını da bildirmiş olmaktadır. Esasında bu büyük fırsatı doğru değerlendirmeyenler, kendilerine tanınan zamanı da aleyhlerine çevirerek Âl-i İmrân 3/178’de dile getirildiği gibi daha büyük azaba doğru yol alıyorlar demektir.

Yüce Allah Yûnus 10/7’de de açıkladığımız üzere, kendisiyle karşılaşmayı, yani mahşerde(7) O’nun huzuruna varmayı ve orada hesaba çekilmeyi inkâr edenleri azgınlıkları içerisinde bir süre daha bocalamaya terk etmekte olduğunu bildirmektedir. Çünkü Yüce Allah bu insan tipini طُغْيَان tuğyân’da(8) yani “azgınlık” içerisinde bocalama ve şaşkın bir tutarsızlık içerisine terk etmiş olacaktır.

Ayette geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalayıp durmak”, “kör bir şekilde bocalamak”, “debelenmek” demektir. Kur’ân’da yedi defa(9) geçen bu fiil, kullanıldığı her âyette benzer bir içerikte yer almakta ve azgın insanların azgınlıkları ve inkâr sarhoşluğu içerisinde debelenmelerini ifade etmektedir.

ıı. Azgın İnsanların Nankörlüğü

وَاِذَا مَسَّ الْاِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِه۪ٓ اَوْ قَاعِدًا اَوْ قَآئِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَاَنْ لَمْ يَدْعُنَآ اِلٰى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذٰلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِف۪ينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “(İnkârcı) insana bir sıkıntı dokunduğu zaman, yan yatarak veya oturarak ya da ayakta durarak bize dua eder. Ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntı yüzünden bize yalvarmamış gibi geçip gider. İşte böylece yapmakta oldukları şeyler haddi aşanlara güzel gösterilmiştir.”

Âyetteki وَاِذَا مَسَّ ve izâ messe fiili “dokunduğu zaman, eriştiği zaman”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “nankör insana, insanoğluna”; الضُّرّ ed-durru kelimesi “hastalık, fakirlik, sıkıntı”; دَعَانَا de‘ânâ fiili “bize yalvarır”; لِجَنْبِه ۪ licenbihî ifadesi “yan yatarak”; اَوْ قَاعِدًا ev kâ‘ıden kelimesi “veya oturarak”;اَوْ قَآئِمًا ev kâimen sözcüğü “veya ayakta”; فَلَمَّا كَشَفْنَا fe lemmâ keşefnâ fiili “açtığımızda, giderdiğimizde”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; مَرَّ merra fiili “gider, döner”;كَاَنْ لَمْ يَدْعُنَا keen lem yed‘unâ ifadesi “bize yalvarmamış gibi”; اِلٰى ضُرٍّ ilâ durrin ifadesi “zararla ilgili, sıkıntıyla ilgili”; مَسَّهُ messehû ifadesi “ona dokunan”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslendi, süslenmiştir”; لِلْمُسْرِف۪ين li’l-müsrifîne kelimesi “haddi aşanlar için”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyler” demektir.

Burada nankör insan tipinin sıkıntı anında ve sonrasındaki samimiyetsizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا مَسَّ الْاِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِه۪ٓ اَوْ قَاعِدًا اَوْ قَآئِمًا “(İnkârcı) insana bir sıkıntı dokunduğu zaman, yan yatarak veya oturarak ya da ayakta durarak bize dua eder.” Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden kasıt da âyette kullanılan muhatap zamirlerden maksat da aynı şekilde “nankör ve inkârcı insan tipi”dir; yoksa bütünüyle insanoğlu değildir. Buradaki الضُّرّ ed-durr kelimesi ise insanın başına gelebilen her türlü “hastalık, fakirlik, bela, musibet, zarar, sıkıntı” manasına gelmektedir.(10)

Yüce Allah nankör insanların psikolojisini tahlil etmekte ve kendisine herhangi bir zarar veya sıkıntı dokununca Fussılet 41/51’de de beyan edildiği gibi her haliyle Allah’a dua ettiğini haber vermektedir. Çünkü İsrâ’ 17/83 ve Fussılet 41/49’da onun “ümitsiz olduğu, her şeyden ümidini kestiği”, Me‘âric 70/19-21’de “pek hırslı (ve sabırsız) yaratıldığı, kendisine fenalık dokunduğunda sızlanıp feryat ettiği” beyan edilmektedir.

Ayrıca Nahl 16/53, ‘Ankebût 29/65, Rûm 30/33, Lokmân 31/32 ve Zümer 39/8 ve 49’da kendisine sıkıntı dokunduğunda “yalnızca Yüce Allah’a yönelenerek yalvarıp O’na dua ettiği” bildirilmekte, Dühân 44/12’de ise bizzat dualarına yer verilmektedir. Dahası En‘âm 6/40-41’de konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “De ki: ‘Ne dersiniz; size Allah’ın azabı gelse veya o Son Saat gelip çatıverse size, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru sözlü iseniz (söyleyin bakalım)!’ Bilâkis yalnız Allah’a yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız belâyı dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

İnkârcı insanlar ne kadar aciz olduklarını fark edemedikleri için Yüce Allah’a karşı gelmekte ve O’nun emir ve yasaklarına itibar etmemektedirler. Bu nankör insanların acziyeti başlarına bir sıkıntı geldiğinde görülmekte ve her haliyle Allah’a yalvarıp yakarmaktan geri durmadıkları bildirilmektedir.

Sıkıntı olmadığı zamanlarda kendisine tapındıkları varlıkların etkin olmadığını ve Yaratıcı kudrete karşı son derece çaresiz olduklarını bildikleri için Yüce Allah’tan başka herhangi bir varlığa yalvarmayı veya onlardan yardım istemeyi akıllarının ucundan dahi geçirmemektedirler. Nitekim bu konuda İsrâ’ 17/67’de şu bilgiler yer almaktadır: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider.” Burada sözü edilen kaybolup gitme, tapanların zihninden putların kaybolması yani unutulmaları manasına gelmektedir.

2. فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَاَنْ لَمْ يَدْعُنَآ اِلٰى ضُرٍّ مَسَّهُ “Ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntı yüzünden bize yalvarmamış gibi geçip gider.” Yüce Allah söz konusu inkârcı insan tipinin başına gelen sıkıntıyı kendisinden kaldırınca, daha önce o sıkıntının kaldırılması için sanki yalvarıp yakarmamış gibi aynı duyarsızlığa devam ettiğini haber vermektedir.

Âyette اِلٰى ضُرٍّ مَسَّهُ ifadesindeki اِلٰى ilâ cer harfi “için” manasında lâm/li konumunda “ona dokunan sıkıntıdan dolayı, sıkıntısı için” anlamını içermektedir. Yûnus 10/21’de bu nankör insan tipinin kendisine dokunan herhangi bir sıkıntı geçtikten sonra Yüce Allah’ın âyetlerine karşı hemen tuzaklar kurmaya kalkıştığı beyan edilmektedir. Ayrıca, Hûd 11/10 ve Fussılet 41/50’de de sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği bildirilmektedir.

“Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür” meâlindeki İsrâ’ 17/67’de de geçtiği üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanları bu tür bir sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır. Denizde ölümün eşiğine geldiklerinde tek ilâh olarak kabul ettikleri Yüce Allah, onları fırtınadan kurtarıp karaya çıkardığında yine O’ndan yüz çevirerek çok büyük bir nankörlük ettiklerini beyan etmektedir.

Yüce Allah kullarına inanç bakımından ayırım yapmayıp yardım isteyen insanlara yardım etmesine, üstelik sıkıntı esnasında tek ilah olarak kabul ettikleri büyük kudret onları sahiplenip ölümden kurtarmasına rağmen, tehlike geçince eski nankörlüklerine dönmeleri tam bir samimiyetsizlik olarak tanıtılmaktadır.

Nankör insanın bu yapısıyla ilgili başka âyetler de vardır. Birkaç tanesini hatırlatmakla yetinelim: Bu konuya çok önemli örneklerden birisi Nahl 16/53-55’tedir: “Nimet olarak size ulaşan ne varsa, Allah’tandır. Sonra size bir zarar dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız. Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir zümre, hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). O halde bir süre daha faydalanın; fakat yakında hakikati bileceksiniz!”

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/8’de şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra Allah kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. Allah’ın yolundan saptırmak için O’na eşler koşar. (Ey Muhammed!) De ki: Küfrünle biraz eğlenedur; çünkü sen, muhakkak cehennem ehlindensin!”

Benzer bir başka nankörlük örneğiyle ilgili olarak Zümer 39/49’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimiz vakit, ‘Bu bana ancak bilgimden dolayı verilmiştir’ der. Hayır, o bir imtihandır, fakat çokları bilmezler.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilen bilgilerden hareketle, anlaşılıyor ki nankör insan tipi korkunç bir şekilde kadir kıymet bilmez bir yapıya bürünmekte ve Rabbine karşı derin bir nankörlüğü tercih etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu noktada bir tahlil yer almakta ve duyarlı müminlerin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği kendilerine öğretilmek istenmektedir.

3. كَذٰلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِف۪ينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “İşte böylece yapmakta oldukları şeyler haddi aşanlara güzel gösterilmiştir.” Âyetin son cümlesi, konuyu daha başından itibaren özetlemekte ve nankör insanların kendi tercihlerinin sonuçlarına katlanacakları ifade edilmektedir.

a) Âyette geçen زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslü gösterilmek” manasına gelmektedir. Yüce Allah âhirete inanmayan insanların inançsızlıktaki kararlılıklarının karşılığı olarak dünyadaki davranışlarının kendilerine süslü gösterildiğini, bunun sonucunda da bocalayıp durduklarını beyan etmektedir. Kur’ân’da bu konuda başka âyetlere bakıldığında, kötü işleri insanlara süslü gösterenlerin şeytan,(11) kötü arkadaşlar(12) ve Yüce Allah’a ortak tutulan putlar(13) olduğu görülmektedir.

Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazı âyetlerde benzer şekilde kötü insanlara bazı olumsuzlukların “süslü gösterildiği” ifade edilmekte,(14) bir âyette ise çeşitli dünyevî şeylerin imtihan amaçlı olarak insanlara süslü gösterildiği beyan edilmektedir.(15)

Yüce Allah En‘âm 6/108 ve Neml 27/4 gibi âyetlerde beyan ettiği gibi, şeytana teslim olanların ve imtihanı kaybetmeye kararlılık gösterenlerin davranışlarını kendilerine süslü göstermekte, bir anlamda onların şaşkınlık kararlarını onaylamış olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, inkârı inanç haline getirip olumsuzluklardan beslenenlerin bu kararları ve davranışları kendilerine süslü gösterilmektedir; çünkü bu durum artık söz konusu kişilerde bir alışkanlık oluşturduğu için, bir süre sonra yapılanların yanlış olmadığı, her bir yapılanın doğru olduğu izlenimi devreye girmiş olur.

b) Yüce Allah sözünü ettiği türden nankörlük edenlere الْمُسْرِف۪ين el-müsrifîne sıfatını vermektedir. Bu kelime “haddini aşanlar”, “yoldan çıkanlar”, “ömrünü boşa harcayanlar”, “boş işler yapanlar” gibi anlamlara gelmektedir. Yûnus sûresinin 7. âyetinden itibaren bağlam dikkate alındığında, bu kelimenin anlam alanı içerisinde şunların bulunduğunu söyleyebiliriz: “Allah’a hesap vermeye inanmayanlar”, “dünya hayatıyla razı ve huzurlu olanlar”, “Allah’ın âyetlerinden gafil olanlar”, “kazandıkları yüzünden varacakları yer cehennem olanlar”, “iman ve salih amele itibar etmeyip cennet özlemi duymayanlar”, “hayrı acele istedikleri gibi şerri de acele isteyenler”, “azgınlıkları içerisinde debelenip duranlar”, “sıkıntılı zamanlarda her haliyle Allah’a yalvarmalarına rağmen sıkıntı sonrasında eski sapkın hallerine devam edenler.”

İsrâf kavramı “aşırı gitmek” manasında Nisâ’ 4/6, Mâide 5/32, En‘âm 6/141, A‘râf 7/31, 81, Yûnus 10/12, 83, İsrâ’ 17/33, Tâhâ 20/127, Enbiyâ’ 21/9, Furkân 25/67, Şu‘arâ’ 26/151, Yâsîn 36/19, Zümer 39/53, Mü’min 40/28, 34, 43, Zuhruf 43/5, Dühân 44/31 ve Zâriyât 51/34. âyetlerde kullanılmakta, olumsuz içeriklerde ve ilahi yasaklar kapsamında zikredilmektedir.

ııı. Önceki Nesilerin Helak Nedenleri

وَلَقَدْ اَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا كَذٰلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِم۪ينَ “Yemin olsun ki haksızlık ettikleri için sizden önce nice nesilleri helak etmiştik. Elçileri kendilerine apaçık deliller getirmişti; (ancak) onlar iman etmemişlerdi. İşte suçlu toplumları böyle cezalandırırız.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَهْلَكْنَا ve lekad ehleknâ fiili “yemin olsunki helak etmiştik”; الْقُرُون el-kurûne kelimesi “nesilleri”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; لَمَّا ظَلَمُوا lemmâ zalemû ifadesi “zulmettikleri zaman, haksızlık ettiklerinde”;وَجَآءَتْهُمْ ve câethum fiili “ve onlara gelmişti”; رُسُلُهُمْ rusülühum tamlaması “onların elçileri”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinât kelimesi “apaçık belgelerle, (belgeleri onlara getirmişlerdi)”;وَمَا كَانُوا ve mâ kânû fiili “onlar (şöyle) değillerdi”; لِيُؤْمِنُوا liyü’minû ifadesi “inanıyor (olmamış)lardı”; كَذٰلِكَ kezâlike sözcüğü “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık veririz, cezalandırırız”; الْقَوْم el-kavme kelimesi “(şöyle) bir kavme, topluluğa”; الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne sözcüğü ise “suçlular (olmuş)” demektir.

Burada daha önce helak edilenlerin bu cezaya çarptırılma gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا “Yemin olsun ki haksızlık ettikleri için sizden önce nice nesilleri helak etmiştik.” Yüce Allah bu vahyin ilk muhatapları olan Mekkeli müşriklere hitap etmekte ve zulmettikleri için kendilerinden önce nice nesilleri helak ettiğini haber vermektedir. Âyette geçen الْقُرُون el-kurûn kelimesi “nesiller, milletler” manasına gelmekte, helak edilme sebepleri ise “zulmetmeleri” şeklinde belirlenmektedir.

Kasas 28/59’da şöyle buyrulmaktadır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine gönderinceye kadar o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.” Yüce Allah kimleri helak etmeyeceğini bildirdikten sonra, kimleri helak ettiğini de vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve helakin ancak ve ancak zulüm sebebiyle meydana geleceği bildirilmiş olmaktadır.

Hakikatlerden habersiz olanlar da kendilerini ve çevrelerini ıslaha gayret edenler de zalim değildir. “Halkın zalim oluşu” tevhid inancı karşısında “büyük bir zulüm” olan şirki tercih etmeleri ve çevrelerindeki müminlere haksızlıkları ve baskı kurmaları manasına gelmektedir. Dolayısıyla bu tip insanların inançsızlıklarının sadece kendileriyle sınırlı kalmadığı, başkalarına da inançsızlık aşılamaya çalışıp vicdanlara baskı uyguladıkları ve nihayet inananlara hayatı zindan ettikleri bilinmektedir.

Yüce Allah daha önce helak ettiği şehirlerin geride kalan harabelerine dikkat çekerek, müşriklerin de benzer akıbetleri yaşayabileceği uyarısında bulunmaktadır. Bu şehirlerin ve milletlerinin tam anlamıyla kimlerden oluştuğu beyan edilmediği için isim vermek doğru değildir. Şu kadarı söylenebilir: Kur’ân’da helaklerinden söz edilen Âd, Semûd, Eykeliler, Hz. Nûh’un ve Hz. Lût’un kavimleri, Hz. İbrâhim’in muhatapları, Firavun vs. isimler burada hatırlanabilir.

Kur’ân’da Mekkeli müşriklerin haklarında bilgi sahibi olduğu önceki kavimlerden helak edilenler onların dikkatlerine sunulmakta, aynı zulmu işlemeleri halinde benzer sonu yaşayacakları kendilerine ve bütün zamanların inkârcılarına bildirilmektedir. Helakin sebebinin “zulüm” olduğu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin yanında Kehf 18/59 ve Kasas 28/59’da da beyan edilmektedir.

Sünnetüllâh gereği aynı hataları işleyenlerin aynı şekillerde cezalandırılacakları beyan edilerek, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcıları uyarılmaktadır. Eski kavimlerin helak sebebi “zulmetmek” ve “peygamberlerini ve onların tebliğ ettiği değerleri yalanlamak” olduğu için, Mekkeli müşrikler ve sonrasında gelecek insanlar uyarılmaktadır.(16)

Eğer Hz. Muhammed’in risaleti inkâr edilir, vahye düşmanlık beslenip ülkede bozgunculuk ve azgınlık yapılırsa herkesin aynı sonucu yaşayacağı bildirilmiş olmakta, konuyla ilgili evrensel bir mesaj verilmektedir. Son ümmetin diğerlerinden daha ayrıcalıklı bir durumu ve hak edişi söz konusu olmadığı için önceki azgınları helak eden iradenin sonrakileri de helak edebileceği bildirilmiş olmaktadır.

2. وَجَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا “Elçileri kendilerine apaçık deliller getirmişti; (ancak) onlar iman etmemişlerdi.” Yüce Allah daha önce cezalandırdığı kavimleri helak etme sebeplerinden birisinin “zulmetmeleri” olduğunu beyan ettikten sonra, bir başka sebebin de “peygamberleri kendilerine hakikatin apaçık belgelerini getirmelerine rağmen onlara inanmamaları” olduğunu bildirmektedir. Bu cümle eğer hâl cümlesi olarak kabul edilirse o zaman söz konusu kavimlere önce peygamberlerin çeşitli belgelerle geldiği, onların iman etmediği, zulmü tercih ettikleri, sonrasında ise helak edildikleri ifade edilmiş olur ki doğrusu budur.

Bir kavme peygamber göndermeden onların helak edilmeyeceği apaçık bir Kur’ân gerçeği olarak İsrâ’ 17/15 ve Kasas 28/59’da yer almaktadır. İşte bunun bir gereği olarak, Yüce Allah helak ettiği kavimlere elçiler gönderdiğini, onların da kavimlerine peygamberliklerinin hak olduğuna dair çeşitli deliller, hayatın işleyişi bağlamında inanç, ahlâk, ibadet, hukuk vs. ile ilgili apaçık bilgiler, belgeler ve bazı özel mucizeler getirdiğini, buna rağmen inanmadıklarını haber vermektedir. Böylesi duyarsız insanların sonuçta nasıl bir akıbetle karşılaşacakları ise âyetin sonunda beyan edilmektedir.

3. كَذٰلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِم۪ينَ “İşte suçlu toplumları böyle cezalandırırız.” Yüce Allah inkârcı nankörleri الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesiyle sıfatlandırmaktadır. Çeşitli âyetlerde zikredilen mücrim kelimesi “günah işlemek için Allah’a teslim olmaktan kaçan kişi”dir. Bir başka ifadeyle, işlenen her günah kişinin İslâm’ını tehdit eden bir hastalıktır.(17) Dahası, müslüman olan insan Yüce Allah’a teslimiyet gösteren, mücrim ise Allah’ı teslim almaya çalışan kişidir.

Yüce Allah azgınlığı tercih edenlere Yûnus 10/12. âyetinde “haddini aşanlar, yoldan çıkanlar, ömrünü boşa harcayanlar, boş işler yapanlar” anlamında الْمُسْرِف۪ين el-müsrifîne demektedir. Ardından da helak ettiğini beyan ettiği kişilere الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne sıfatını takmaktadır. Belli ki bu iki sıfat da olumsuz insan nitelikleri bağlamında birbirini tamamlayan manalar içermektedir. Mücrimler, suç işlemeyi hayat tarzı haline getiren, suçtan beslenen, daima suçla anılanlar şeklinde anlamlar içermektedir.

Yûnus 10/12. âyetin sonunda “haddini aşanlar”ın kimler olduğu noktasında ifade ettiğimiz gibi, bağlam dikkate alındığında bu kişiler için çeşitli bilgiler sunmamız mümkündür. Bunlar “Allah’a ve âhirete inanmayanlar”, “dünya ile mutlu olanlar”, “Allah’ın âyetlerinden yüz çevirenler”, “ateş azabını hak edenler”, “hayrı acele istedikleri gibi şerri de acele isteyenler”, “azgınlıkları içerisinde debelenip duranlar”, “sıkıntılı zamanlarda her haliyle Allah’a yalvarmalarına rağmen, sıkıntı sonrasında eski sapkın hallerine devam edenler”dir.

Bir önceki âyetteki ifadeler gereği olarak bunlar “kendilerine Yüce Allah’ın âyetlerini tebliğ eden elçilere itibar etmeyen”, “âyetleri ciddiye almayıp onlara iman etmeyen”, “zulmü tercih eden” ve “helak edilmeyi hak edenler”dir.

ıv. Sonra Gelenlerin İmtihanı

ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَآئِفَ فِي الْاَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ “Sonra da nasıl davranacağınızı görmemiz için onların ardından sizi yeryüzünde halifeler (sorumlular) olarak görevlendirdik.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَعَلْنَاكُمْ ce‘alnâküm fiili “sizi yapmıştık, kılmıştık”; خَلَآئِف halâife kelimesi “halifeler, sonra gelenler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”;لِنَنْظُرَ linenzura ifadesi “bakalım diye”; كَيْفَ تَعْمَلُونَ keyfe ta‘melûne ifadesi “nasıl davranıyorsunuz, (neler) yapıyorsunuz (diye)” demektir.

Burada son ümmetin önceden helak edilen kavimlerin yerine getirilme gerekçesi gündeme getirilmektedir. Bu bağlamda Hz. Ömer’in bu âyetle ilgili olarak şöyle dediği nakledilmektedir: “Rabbimiz davranışlarımıza bakmak için bizi yeryüzünde yaratmıştır. Haydi, gece-gündüz, açık-gizli bir şekilde hayır davranışlarınızı Rabbinize gösterin.”(18)

1. ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَآئِفَ فِي الْاَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ “Sonra da onların ardından sizi yeryüzünde halifeler (sorumlular) olarak görevlendirdik.” Bu ifade “Onların yerine sizi getirdik” demektir. Âyette geçen خَلَآئِف halâife kelimesi “halifeler, sonra gelenler, ardıllar, mirasçılar” gibi manalar içermektedir. Yüce Allah daha önceden helak ettiğini haber verdiği çeşitli kavimlerden sonra Kur’ân’ın muhatapları olan son ümmeti diğerlerinin yerine getirdiğini beyan etmektedir. Bu şekilde yeryüzüne vâris kılınan insanlığın nasıl bir performans göstereceği, diğerlerinden farklı neler yapacağı, helaki hak edip etmeyecekleri denemeye konu edinilmektedir.

2. لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ “Nasıl davranacağınızı görelim diye.” Bu ifade son ümmetin bu arzda halife kılınmasının gerekçesini içermektedir. Bazı âlimlerimiz burada sözü edilen “görme”yi bir tehdit ifadesi olarak yorumlamaktadır ki âyetin ilk muhatapları açısından bakıldığında onlar müşrikler veya genelde inkârcılar oldukları için bu yaklaşım doğrudur. Söylenmek istenen şudur: Ey Mekkeli inkârcılar! Eğer siz de öncekiler gibi peygamberinizi ve tebliğ ettiği esasları yalanlarsanız, onların başına gelen şey sizin de başınıza gelir, helak edilirsiniz.(19)

Enbiyâ’ 21/35’te “Biz sizi denemek için şerle de hayırla da imtihan ediyoruz” buyruğuna uygun olarak buradaki maksadın imtihan olduğu anlaşılmaktadır. Buna rağmen bu cümlenin ilk bakışta yanlış anlaşılmaya veya farklı yorumlanmaya açık bir görüntü verdiği sanılsa da durum böyle değildir. Çünkü konuyla ilgili diğer âyetlere bakıldığında herhangi bir sorun olmadığı açıktır.

Kur’ân’da verilen bilgilere göre, yaratılışın çeşitli amaçları vardır. Buna göre en yaygın delile sahip olan gerekçe “imtihan edilmek”tir.(20) Diğer sebepler olarak da “sadece Allah’a kulluk etmek”,(21) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(22) “Yüce Allah’a şükretmek”(23) ve “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(24) söylenebilir. İşte bu gerekçeler içerisinde de yer aldığı üzere, hayatın var ediliş gayesi imtihana tâbi tutulmaktır. Ancak insanların insanları imtihan etmedeki hedefleri ile Yüce Allah’ın imtihan edişi aynı düzlemde ve aynı mantıkla değerlendirilemez.

İnsanlar bilgi sahibi olmak için bunu yaparlarken, Yüce Allah sonradan bilgi sahibi olmaya muhtaç değildir; çünkü O, ezeli ilmiyle olmuş, olmakta ve olacak olan her şeyi eksiksiz bilmektedir. Bu durumda Yüce Allah’ın yaptığı imtihanın sonucu imtihana girenler için önemlidir ve belirleyicidir; yoksa Yüce Allah’ın yeni bir şeyler öğrendiği gibi bir algı kesinlikle doğru olamaz. Bizler imtihanımızda bizimle ilgili olarak Yüce Allah’ın neler bildiğini bilemediğimiz için Allah’ın “bilgisi”ne göre değil, “bildirmesi”ne göre yaşarız. Mahşerde karşımıza çıkarılacak hususlar da Yüce Allah’ın bilgisi değil, bizim tercihlerimiz ve uygulamalarımızdır.

b) Müşriklerin Sonuçsuz İstekleri

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde müşriklerin Hz. Peygamber’den Kur’ân’dan başka bir metin getirmesini veya onu değiştirmesini istediklerini, oysa Nebî (as)’ın bunu hiçbir şekilde kendiliğinden yapamayacağını, vahye tâbi olduğunu, aksi takdirde büyük günün azabından korktuğunu beyan etmektedir. Ayrıca Allah’ın dilemesi halinde vahyi aktarmasının da onu kavratmasının da mümkün olmadığı, vahiyden önce aralarında yıllarca yaşadığı, bunu düşünmemeleri kınanmaktadır. Daha sonra Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin ve âyetlerini yalanlayanların en zalimler olduğu beyan edilmekte, suçluların kurtulamayacakları haber verilmektedir.

ı. Vahyin Değiştirilme Talebi ve Alınan Cevap

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا ائْتِ بِقُرْاٰنٍ غَيْرِ هٰذَآ اَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ ل۪يٓ اَنْ اُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَآئِ نَفْس۪ي اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّ۪ي عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Onlara ayetlerimiz açıkça tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman, (öldükten sonra) bizimle karşılaşmayı ummayanlar (ahirete inanmayanlar), ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.”

Âyettekiوَاِذَا تُتْلٰى ve izâ tütlâ edilgen fiili “ve tilavet edildiği, okunduğu, aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizi âyetlerimiz, mesajlarımız”; بَيِّنَات beyyinâtin kelimesi “apaçık bir şekilde”; قَالَ kâle fiili “dediler ki”; الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ ellezîne lâ yarcûne ifadesi “ummayanlar, inanmayanlar”; لِقَآءَنَا likâenâ tamlaması “bizimle karşılaşmaya”; ائْتِ i’ti isteği “getir”; بِقُرْاٰنٍ bikur’ânin kelimesi “okunacak bir metin, Kur’ân”; غَيْرِ هٰذَا ğayrı hâzâ tamlaması “bundan başka”; اَوْ بَدِّلْهُ ev beddilhu isteği “veya onu değiştir”; قُلْ kul emri “de ki”;مَا يَكُونُ mâ yekûnu fiili “söz konusu olamaz, mümkün değildir”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; اَنْ اُبَدِّلَهُ en übeddilehû ifadesi “onu değiştiriyor olmam”; مِنْ تِلْقَآئِ نَفْس۪ي min tilkâi nefsî tamlaması “benim kendi nefsimden, kendiliğimden”; اِنْ اَتَّبِعُ in ettebi‘u fiili “uymam, tâbi olmam”; اِلَّا مَا يُوحٰىٓ illâ mâ yûhâ istisnası “vahyolunandan başka bir şeye”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”;اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkarım”;اِنْ عَصَيْتُ in ‘asaytü fiili “eğer isyan edersem”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(e)”; عَذَاب ‘azâbe kelimesi “azabından, azaptan”; يَوْمٍ عَظ۪يم yevmin ‘azîmin tamlaması ise “büyük günün” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri bazı istekleri ve onlara verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا ائْتِ بِقُرْاٰنٍ غَيْرِ هٰذَآ اَوْ بَدِّلْهُ “Onlara ayetlerimiz açıkça tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman, (öldükten sonra) bizimle karşılaşmayı ummayanlar (ahirete inanmayanlar), ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler.” Yüce Allah inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırlarını ortaya koymak üzere, kendilerine hakikatin apaçık belgeleri ve bilgileri olan âyetleri okunup aktarıldığında nasıl bir tepki verdiklerini hatırlatmaktadır.

a) وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ “Onlara ayetlerimiz açıkça tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman.” Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili Tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında da ele aldığımız üzere “okunmak, aktarılmak” gibi anlamlar içermektedir. Tilâvet “tebliğ etmek, seslendirmek, aktarmak, gündeme getirmek, merkeze almak, izini sürmek, takip etmek, peşinden gitmek” şeklinde oldukça geniş bir anlam alanına sahiptir. Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(25) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(26)

Yüce Allah âyetleri için اٰيَاتُنَا âyâtünâ “âyetlerimiz” diyerek vahyini sahiplendiğini, âyetlerin kaynağının herhangi bir beşer değil, bizzat kendi zatı olduğunu ortaya koymakta, onlar için بَيِّنَات beyyinât kelimesini kullanarak da vahyin apaçık olduğunu, herhangi bir sır ve gizem içermediğini, hükümlerinin anlaşılabilir olduğunu da beyan etmiş olmaktadır.

Yüce Allah “inkârcılara kendi âyetlerinin apaçık belgeler şeklinde okunup aktarıldığında” buyurarak, kullandığı fiili geniş zaman kalıbında getirmekte ve vahyin muhataplara bir kez ulaştırılıp bırakılmaması gerektiğini, aktarım işleminin bir süreç halinde devam ettirilmesinin zorunlu olduğunu hatırlatmaktadır.

b) قَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا “(Öldükten sonra) bizimle karşılaşmayı ummayanlar (ahirete inanmayanlar şöyle) demişlerdi:” Yüce Allah vahyini aktardığı inkârcı müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttikleri isteklerini beyan etmektedir. Bu ifadede geçen الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا ellezîne lâ yarcûne likâenâ “bizimle karşılaşmayı ummayanlar” ifadesi daha önce yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/7. âyette de açıkladığımız üzere “Allah’a kavuşmaya inanmamak”, “O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek” demektir.

Konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(27) yanında “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(28) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(29) ve “hesabı kabul etmemek”(30) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(31) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar. Nihayet “Bizimle karşılaşmayı ummayanlar” cümlesi, âhirete inanmamayı ve Yüce Allah’ın huzuruna çıkmaya yüzü olmamayı ifade etmektedir.(32)

Hem vahiy hem de Hz. Peygamber ile alay eden Mekkeliler İbn Abbâs’ın ifadesine göre beş grup(33) veya beş kişiydi. Bu kişiler Velîd b. Muğîra, Âs b. Vâil, Esved b. el-Muttalib, Esved b. Abdi Yeğûs ve Hâris b. Hanzala’ydı. Yüce Allah bu alaycı inkârcıların her birini Hıcr 15/95’te beyan ettiği gibi hak ettikleri sonla buluşturmuştu.(34)

c) ائْتِ بِقُرْاٰنٍ غَيْرِ هٰذَآ اَوْ بَدِّلْهُ “Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir! (demişlerdi).” Yüce Allah, mahşerde O’nun huzuruna çıkmaya yüzü olmayan, bu nedenle de âhireti ve oradaki yargılanmayı inkâr eden Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönlendirdiği isteklerini dile getirmektedir. Söyledikleri şuydu: “Ya bundan başka bir Kur’ân getir veya bunu değiştir.” Cümlenin açık ve detaylı mesajına değinmeden önce bir konuya kısaca temas etmek istiyoruz. Bu isteği dile getiren muhataplar inkârcı müşrikler olduğu için âyette geçen قُرْاٰن kur’ân kelimesini terim anlamında “Kur’ân” olarak değil de “okunan bir metin, bir hitap şeklinde anlamak da doğru olabilir.

ı. En‘âm 6/7, R‘ad 13/7 ve Müddessir 74/52 gibi pek çok âyette müşriklerin mucize istekleri konusu ele alınmaktadır. Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(35) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise bir “hazine” indirilmesi yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkânsız istekleri dile getirilmektedir.

A‘râf 7/203’te de açıkladığımız gibi, bu isteğin cevabını bizzat Yüce Allah vermekte veya verdirmektedir. Âyet şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikate tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının olmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır. Yûnus 10/20, Ra‘d 13/7, 27 ve ‘Ankebût 29/50-51’de de vurgulanan husus budur.

ıı. Mekkeli müşrikler bu sözü ya vahiy ve Hz. Peygamber’le alay etmek için söylemişlerdi ya da ciddi olarak tekzip etmişlerdi. Alaycılıkla neyi kast ettikleri açıktır; cidden söylemiş olmaları durumunda ise bu ifadeleriyle Hz. Peygamber’i denemek istemiş olabilirler. Böylece eğer Hz. Peygamber bunu yaparsa “Bu Kur’ân Allah katından indirilmiştir” şeklindeki sözünde yalancı olduğunu söyleyeceklerdi. Dahası müşrikler gerçekten Hz. Peygamber’in onların taptığı putlarıyla ilgili sözlerinden cideden rahatsız oldukları için Kur’ân’ın değiştirilmesini istemiş olabilirler.(36)

“İşimize gelmeyen, hoşumuza gitmeyen, olmasına ihtimal dahi vermek istemediğimiz yeniden dirilişten, Allah’ın huzurundaki hesaptan, cezadan söz eden, Allah’tan başka tapındığımız putları kötüleyen, gözümüzün ve gönlümüzün tesellisi o kıymetli ve sanatlı putlarımızı ayıplayan, bizim de ayıp ve kusurlarımızı yüzümüze vuran, bizi durmadan Allah’a yönelmeye çağıran, doğruluktan, dürüstlükten ayrılanları cehennem azabı ile tehdit eden, şu dünya hayatı içinde yoğrulmuş süfli beşeriyetin haline ve mizacına uymayacak temiz ve aynı zamanda faal ve mücahedeli yüksek ve nezih bir yaşayış isteyen bu Kur’ân’ı bırak da bize okuyabileceğimiz başka bir kitap getir veya bunu büsbütün bırakma da bari hoşlanmadığımız bazı yerlerini olsun hoşumuza gidecek şekilde değiştir.”

“Bunda birtakım değişim, tadilat ve tebdilat yap, başka bir şekle sok. Belki o zaman halimize ve çağımıza uygun okuyabileceğimiz bir şey olur gibisinden dedikodular yayarlar; bununla da sanki Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in kendisi yazıyormuş gibi bir ortam oluşturmak isterler. Acaba ‘bu şekilde kandırıp birkaç kelimesini değiştirtip de daha sonra bunu Hz. Peygamber’in aleyhinde bir delil olarak kullanabilir miyiz’ diye düşündüler.”(37)

Müşriklerin değiştirilmesini istediği hususlar bağlamında vahyin helal dediklerine haram, haram dediklerine helal denmesi, ödülle müjdelemenin teditle, tehdit ifadelerinin ödülle değiştirilmesi, rahmet ayetlerinin azap, azap âyetlerinin rahmet ayetleiyle değiştirilmesi, içinde mahşerdeki diriltilmenin bulunmadığı bir metin şekillendirilmesi ifade edilmektedir.(38) Aslında Kur’ân bünyesinde bulunan bir şeyi ondan çıkarmak veya onda olmayan bir hususu ondanmış gibi sunmak, dahası onda olmayan bir şeyi onunla eşitlemek de bu çerçevede son derece tehlikeli olarak görülmesi gereken istekler veya eylemler şeklinde görmek gerekmektedir.

ııı. Müşriklerin o gün Kur’ân için söyledikleriyle bugün bazılarının yaptıkları veya düşündükleri aynı kapıya çıkmaktadır. Nitekim bugünküler Kur’ân’ı istedikleri gibi yorumlamaya, anlamını çarpıtmaya, hayatın dışına itmeye, yerine başka şeyler getirip doldurmaya, yüksek raflara bırakıp sessizliğe ve etkisizliğe mahküm etmeye çalışmaktadırlar. Vahyi heva ve heveslerine uydurmaya çalışanların yaptıklarıyla müşriklerin istekleri arasında çok önemli bir fark yoktur.

Bugün dini savunma adına istediklerini Kur’ân’da bulamayacağını bilenlerin Kur’ân’ın önüne başka şeyleri nasıl geçirdikleri, Kur’ân’a değil de o kültürel şeylere nasıl din şeklinde itibar ettikleri, vahiyden değil de başka şeylerden nasıl beslendikleri, din adına konuşurken Allah’ın kitabından değil de başka kitaplardan nasıl dem vurdukları, Kur’ân’dan delil getirilince nasıl da “bana Kur’ân’dan delil getirme” dedikleri, âyetler kendilerine aktarılınca yüz ifadelerinin nasıl korkunç bir hal aldığı ehlince bilinmektedir.

Sonuçta müslümanların vahyin konularını “bizi ilgilendirmiyor; âyetin muhatabı biz değiliz” diyerek onu nasıl dışladıkları bilinmektedir. Oysa yanlış bir davranışı inkârcılar yaptığında Yüce Allah ona nasıl “yanlış” diyorsa, aynı davranışı müslümanlar yaptığında da ona “yanlış” diyeceği unutulmamalı, müslümanlar olarak âyetlerin mesajlarından gereken dersleri bizler de almalıyız. Aksi takdirde yapılan yanlışlıklar bahanelerle geçiştirilemeyecek ve sahipleri derin ve korkunç bir akıbete doğru sürüklenecektir.

Metne müdahale edilemediği için istediklerini rivayetler veya kutsadıkları ulema, imamlar vs. insanların görüşleri aracılığıyla İslâm’a mal edenlerin Kur’ân’ın manasını ve mesajını çaktırmadan nasıl değiştirdikleri de akıldan çıkartılmamalıdır. Vahyin hayata aktarılmasında ümmetin üsve-i hasenesi yani “en güzel örneği, rolmodeli” olan Hz. Peygamber’i sanki vahyin rakibi gibi göstererek ona nasıl iftiralar atıldığı da ehlince malumdur.

2. قُلْ مَا يَكُونُ ل۪يٓ اَنْ اُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَآئِ نَفْس۪ي اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ “De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den istedikleri şeyler konusunda cevabı kendisi verdirmekte ve “Ben onu kendi tarafımdan değiştirici değilim; ben sadece ve sadece bana vahyolunana tâbi oluyorum” dedirtmektedir. Bu cümlede iki noktaya dikkat çekilmektedir:

a) قُلْ مَا يَكُونُ ل۪يٓ اَنْ اُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَآئِ نَفْس۪ي “De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir.” Bu cümle “Onu kendiliğimden (kendi yanımdan) değiştirmem benim için olacak şey değildir”, “Onu kendiliğimden değiştiremem”(39) veya “Onu değiştirmek benim haddime değil ki” manalarına gelmektedir. Bu ifadede vahyin kaynağının herhangi bir beşer olmadığı ortaya konulmakta, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu ve insan mühadalesinden uzak tutulduğu gösterilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin mesajı ile Nahl 16/101-103’teki şu bilgi aynı noktada buluşmaktadır: “Biz bir âyetin yerine başka bir âyeti getirdiğimiz zaman -ki Allah, neyi indireceğini çok iyi bilir- ‘Sen ancak bir iftiracısın’ dediler. Hayır; onların çoğu bilmezler. De ki: Onu, Mukaddes Rûh (Cebrail), iman edenlere sebat vermek, müslümanları doğru yola iletmek ve onlara müjde vermek için, Rabbin katından hak olarak indirdi. Şüphesiz biz onların ‘Kur’an’ı ona ancak bir insan öğretiyor’ dediklerini biliyoruz. Kendisine nisbet ettikleri şahsın dili yabancıdır. Hâlbuki bu (Kur’an) apaçık bir Arapçadır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Furkân 25/4’te inkârcıların şu sözünü de cevaplamaktadır: “Kâfirler, ‘Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve bu konuda kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır’ diyerek, büyük bir haksızlık ettiler ve yalan söylediler.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle ile söz konusu iddiaları ve iftiraları cevaplamış olmaktadır.

b) اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ “Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam.” En‘âm 6/50 ve Ahkâf 46/9’da da geçen bu ifade gereği, Hz. Peygamber de vahye muhatap olan diğer bütün insanlar gibi sadece ve sadece kendisine vahyedilene yani Kur’ân’a tâbi olmakla yükümlü tutulmuştur. Yüce Allah Hz. Peygamber’in “ben bana emredilenden ve bana indirilen Kur’ân’dan başkasını yapmam” demesini istemiş olmaktadır.(40)

Âyette اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisidir. Bu ifade Hz. Peygamber’in vahiy dışında başka hiçbir şeye tâbi olmadığını göstermektedir. Tebliğ ettiği esaslar hakkında “iftiracı, yalancı, büyücü, şair, öğretilmiş, mecnun” gibi suçlamalara muhatap kılınan Hz. Peygamber’in hevasından konuşmadığı, söylediği bu esasların kendisine vahyedilen vahiyden başka bir şey olmadığı Necm 53/2-3’te beyan edilmektedir.

A‘râf 7/3’te de açıkladığımız gibi, konuyla ilgili olarak bütün muhatapları içerecek şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun! O’nun peşi sıra (onu bırakıp da) başka dostlara uymayın! Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!” Bu âyette Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesi dile getirilmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55’te ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31 ve A‘râf 7/158 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu âyetlerden ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmaktır; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasene’dir; “en güzel örnek”tir, “rolmodel”dir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/15’te, ayrıca En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in de tâbi olduğu esas “vahiy” olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, En‘âm 6/90, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirlerde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

3. اِنّ۪يٓ اَخَافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّ۪ي عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.” Hz. Peygamber “Mekkeli müşriklerin aklına ve isteklerine uyup Kur’ân’ı değiştirmeye tesebbüs etmesi veya vahyin dışında başka bir şeye tâbi olması durumunda” Rabbine isyan etmiş olacağını ve bunun sonucunda korkunç bir günün azabından korktuğunu beyan etmekte, bunu ona Yüce Allah söyletmektedir.

Vahye itibar etmemek, onu devre dışı bırakmaya çalışmak, vahyin dışında başka şeylere tâbi olmak bu cümlenin mesajına göre Allah’a isyandır. Benzerleri En‘âm 6/15 ve Zümer 39/13’te geçen bu cümlede tam bir teslimiyet ruhu söz konusudur.

ıı. Aklını Çalıştırmamanın Göstergesi

قُلْ لَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلَآ اَدْرٰيكُمْ بِه۪ فَقَدْ لَبِثْتُ ف۪يكُمْ عُمُرًا مِنْ قَبْلِه۪ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “De ki: “Allah dileseydi onu size tilâvet edemezdim (okuyup aktaramazdım); (Allah da) onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür içinizde kalmıştım. Akıl etmiyor musunuz?”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَوْ شَآءَ lev şâe ifadesi “eğer dileseydi, isteseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;مَا تَلَوْتُهُ mâ televtühû fiili “onu okuyup aktaramazdım”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;وَلَآ اَدْرٰيكُمْ ۪ ve lâ edrâküm ifadesi “ve (Allah) size kavratmazdı, bildirmezdi”; بِه bihî ifadesi “onu”;فَقَدْ لَبِثْتُ fe kad lebistü fiili “elbette kalmıştım, yaşamıştım”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “sizin aranızda, siznin içinizde”;عُمُرًا ‘umuran kelimesi “bir ömür süresince”;مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan önce”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne ifadesi ise “akletmez misiniz” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müşriklere vermesi istenen cevabın ikinci bölümü gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلَآ اَدْرٰيكُمْ بِه۪ “Allah dileseydi onu size tilâvet edemezdim (okuyup aktaramazdım); (Allah da) onu size bildirmezdi.” Âyette geçen تَلَوْتُ televtü fiili “(metnin) tilavet edilmesi, yani okunup aktarılması”; اَدْرٰي edrâ fiili de “idrak ettirmek, kavratmak” manasına gelmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik bildirimlerine devam etmekte ve başka bir metin getirmesini veya Kur’ân’ı kısmen de olsa değiştirmesini kendisinden isteyenlere cevaben, bütün yetkinin Yüce Allah’ta olduğunu ilan etmesini emretmektedir. Eğer Yüce Allah dileseydi -bırakın yeni bir metin getirmeyi veya mevcudu değiştirmeyi-, gönderilmiş olanı aktarmaya bile Hz. Peygamber’in yetkisinin ve kudretinin bulunmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Bazı âlimlerimiz buradaki لَآ اَدْرٰيكُمْ lâ edrâküm ifadesini Hz. Peygamber için mütekellim kalıbında da okunabileceğini beyan etmişlerdir. Buna göre âyetin anlamı şu şekli almaktadır: “De ki: Eğer Allah dileseydi onu size tilâmet edemezdim (okuma(ya)zdım) ve onu size bildiremezdim.”(41)

Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, bütün zamanların ve mekânların inkârcılarına, müşriklerine ve nankörlerine seslenmekte ve onların şirk, küfür ve nankörlüklerinden razı olmadığını beyan ederek, bu kötü gidişatı değiştirmek üzere Hz. Peygamber’i risaletle görevlendirdiğine dikkat çekmektedir.(42)

Eğer insanların şirk ve inkârlarından memnun olsaydı herhangi bir peygamber göndermemiş olacağı için bunu dilememiş ve Hz. Peygameber’i bu görevle buluşturmuştur. Sonrasında müşriklerin ondan başka bir metin istemesi de onun bir kısmını değiştirmesi de olacak şey değildi; çünkü vahiy adına söyledikleri onun kendi sözleri değil, aksine Yüce Allah’ın kesin birdirimiydi. Peygamberlik görevi öncesinde herhangi bir dini metin okumamış olan ve bu türden söylemlerde bulunmayan Hz. Peygamber’in vahiy adına bir şeyler üretmesi elbette akla ziyandı.

İşte bu gerçeğe dikkat çekmek üzere vahyin kaynağının beşeri değil, ilâhî olduğu vurgulanmakta ve Yüce Allah’ın dilemesi durumunda Hz. Peygamber’in bunu aktarabilmesinin bile mümkün olmadığına dikkat çekilmektedir. Durum böyle olunca, yani Hz. Peygamber’e bir vahiy akışı olmasaydı Yüce Allah’ın bu vahyin hakikatlerini muhataplara kavratmamayı bile tercih edebileceği, kuvvet ve kudretin bu noktada sadece O’nda olduğu beyan edilmek istenmektedir.

2. فَقَدْ لَبِثْتُ ف۪يكُمْ عُمُرًا مِنْ قَبْلِه۪ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Ben bundan önce bir ömür içinizde kalmıştım. Akıl etmiyor musunuz?” Hz. Peygamber muhataplarının biraz olsun muhakeme etmelerini istemekte ve peygamberlik dönemi öncesinde aralarında yıllarca, yani 40 yıl yaşadığını, bu tür tecrübelerinin bulunmadığını kendilerine hatırlatmaktadır.

Risalet hayatı öncesinde ona el-emîn yani “güvenilir kişi” dedikleri tarihen bilinmektedir; dahası hicret esanasında bile evindeki emanetlerin kendisini hicrete mecbur bırakan Mekkeli azgınlara ait olduğu da bilinen bir gerçektir. Buna rağmen Sâd 38/4’te de beyan edildiği gibi onu kezzâb, yani “sürekli ve her türlü yalanı konuşan kişi” diye nitelendirmeleri nasıl bir yürek parçalanmışlığı içerisinde bulunduklarının bir delilidir.

Esasında Hz. Peygamber’in risalet öncesi dönemine dair üretilen olağanüstü birtakım abartıların gerçek olmadığını beyan etmek durumundayız. Çünkü ‘Ankebût 29/48’de onun daha önce herhangi bir (ilâhî) kitap okumadığı, dolayısıyla şimdi muhataplarına aktardığı mesajarı da sağ eliyle yazmadığı, aksi takdirde hakkı iptale şartlanmış olanların şüphelerinin büsbütün artmış olacağı beyan edilmektedir.

Burada sözü edilen kitâb kelimesinin hangi kitap olduğu ise Şûrâ 42/52’de açıklanmaktadır. Hz. Peygamber’in el-kitâb’ı ve el-îmân’ı bilmediği Şûrâ 42/52’de ifade edilmektedir. Âyette geçen el-kitâb daha önce İsrailoğullarına indirilen Tevrât manasına gelmekte, el-îmân ise “kurulu ve sistemli yani dört başı mamur bir inanç sistemi” anlamını içermektedir. Kasas 28/86’da da kendisine el-kitâb’ın vahyedileceğini bilmediği, bunu beklemediği, böyle bir şeyi ummadığı beyan edilmektedir. Şimdi bütün bu gerçeklere rağmen, Hz. Peygamber’den vahyi değiştirmesi veya başka bir metin getirmesini istemeleri hiçbir şekilde akılla açıklanabilecek bir durum değildir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Hâlâ akletmez misiniz?” cümlesinde dikkat çekilen nokta da bu bağlamda anlaşılmalıdır. Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmekle yetinelim.(43)

اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Aklınızı çalıştırmıyor musunuz”, “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bütün bu nedenlerle vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

ııı. İftiracılığın Zulüm Oluşu

فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ “Allah’a yalan uydurandan veya O’nun ayetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki! Şüphesiz ki suçlular kurtulamazlar!”

Âyetteki فَمَنْ اَظْلَمُ fe men azlemu ifadesi “daha zalim kimdir ki, kim olabilir ki”; مِمَّنِ افْتَرٰى mimmenifterâ ifadesi “iftira edenden”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a, Allah aleyhine”;كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”; اَوْ كَذَّبَ ev kezzebe fiili “veya yalanlamış (olandan)”; بِاٰيَاتِه۪ biâyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَا يُفْلِحُ lâ yuflihu fiili “kurtulamaz”; الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesi ise “suçlular” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve âyetlerine karşı yalanlayıcı bir tutum takınanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ “Allah’a yalan uydurandan veya O’nun ayetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki!” Bu cümle En‘âm 6/21 ve A‘râf 7/37’de de geçmektedir. Yüce Allah önceki iki âyetteki konuyu devam ettirmekte ve vahyin kaynağı konusundaki tereddütleri ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Yüce Allah’a yalan isnadında bulunmak, yani O’na yalan iftira etmek de O’nun indirdiği âyetleri yalanlamak da en büyük zulümdür.

Yalan konuşmak öz itibariyle bir haksızlıktır; iftira atmak bunu zalimce yapmaktır. Yüce Allah’a karşı yalan isnadında bulunmak ise iftiranın en zalimce yapılanıdır. Bu nedenledir ki Yüce Allah elçi bile olsa kendisine yalan isnadında bulunanları affetmeyeceğini ve onlara korkunç bir ceza vereceğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak Hâkka 69/44-46’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer (o elçi) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette (onu önce) kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.”

A‘râf 7/37’de gibi çeşitli âyetlerde de kullanıldığı gibi, âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir “soru” manası vermemekte, aksine Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(44) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen hususta sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığı beyan edilmektir.

Adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(45) Bu arada âyetteki اَوْ ev edatına da bilinen anlamda “veya” değil de “yani” manası da verilebilir. Bu durumda maksat, Allah’a yalan isnat edenlerin aslında O’nun âyetlerini yalanlayanlar olduğunu ortaya koymaktır.

Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler “en zalimler”(46) ve “zalimlerin ta kendileri”(47) olarak tanıtılmaktadır. Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Yüce Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle her kim Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse mutlak surette Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

Yüce Allah’a yalan isnat etmek elbette vahyin kaynağıyla ilgili anlaşılabilir; ancak bağlam gereği bunun Yüce Allah’a ortak koşmak, O’na çocuk isnat emekle de bir ilgisi olabilir.(48) Bu nedenle, Yüce Allah’ı kendisine layık olmayacak yakıştırmalardan münezzeh kılmak müslüman olmanın gereğidir; O’nu söylemediği şekillerde tanımak veya tanıtmaya çalışmak da elbette bir zulümdür; hatta zulmün en büyüğüdür.

2. اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ “Şüphesiz ki suçlular kurtulamazlar!” Yüce Allah kendisine bu türden yakıştırmalarda bulunanları en zalimler olarak nitlendirdikten sonra, bunların aynı zamanda mücrimler olduğunu, suçtan beslendiklerini, suçla anıldıklarını ve hiçbir şekilde kurtuluşa eremeyeceklerini haber vermektedir. Bâtıla hak demek nasıl zulüm ise hakka bâtıl demek de bir zulümdür. Böyle bir zulmü işleyenlere mücrim denmekte ve bunların akıbetinin felaket olacağı bildirilmektedir.

Esasında âyette verilmek istenen öncelikli mesaj her ne kadar Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğu şeklindeki suçlamaları nedeniyle Mekkeli müşriklere yönelik olsa da, evrensel manada Kur’ân’ın herhangi bir buyruğunu inkâr edenleri de Kur’ân’da olmayan şeyleri onda varmış veya ondanmış gibi gösterenleri de içermektedir. Zira Yüce Allah’ın demediğini demiş gibi sunmak ile dediğini dememiş gibi saklamak da iftiradır ve sahibini korkunç bir şekilde cezalandırmayı gerektirmektedir. Sonuçta bu kişiler mahşerde kurtulamayacak ve bu suçlamalarının cevabını, karşılığını en korkunç şekillerde alacaklardır.

c) Putperestlerin Çaresiz Beklentileri

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde putperestlerin tapındıkları varlıkların Allah katında şefaatçi olacaklarını sandıklarını, oysa O’nun göklerde ve yerde bilmediği hiçbir şeyin olmadığını, dolayısıyla bu tür beklentilerin son derece yanlış ve şirk olduğunu, Allah’ın da bunlardan uzak ve münezzeh olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, başlangıçta insanların tek bir ümmet oldukları, sonrasında ihtilafa düştükleri, Yüce Allah’ın zaman tanıma şeklindeki ezeli hükmü olmasaydı haklarında hükmün verilmiş olacağı beyan edilmektedir. Bunun peşinden müşriklerin mucize isteklerine karşılık bütün delillerin Yüce Allah’ın katında olduğu, gaybı sadece O’nun bildiği, sonuçta akıbeti beklemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ı. Şefaatçilik Anlayışı ve Bunun Reddi

وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هٰٓؤُ۬لَآءِ شُفَعَآؤُ۬نَا عِنْدَ اللّٰهِ قُلْ اَتُنَبِّؤُ۫نَ اللّٰهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “Onlar Allah’ın peşi sıra kendilerine zarar da yarar da sağlamayacak şeylere tapıyorlar ve ‘Bunlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir.’ diyorlar. De ki: Siz Allah’a göklerde ve yerde bilemeyeceği bir şeyi mi bildiriyorsunuz! O, onların ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.”

Âyetteki وَيَعْبُدُونَ ve ya‘büdûne fiili “ve tapınıyorlar, kulluk ediyorlar”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra”; مَا لَا يَضُرُّهُمْ mâ lâ yadurruhum ifadesi “kendilerine zarar veremeyen şeylere”; وَلَا يَنْفَعُهُمْ ve lâ yanfe‘uhum ifadesi “ve onlara yarar da veremeyecek şeylere”;وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) diyorlar”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “işte onlar”; شُفَعَآؤُ۬نَا şufe‘âunâ tamlaması “bizim şefaatçilerimiz(dir), bize şefaat edeceklerdir”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında”; قُلْ kul emri “de ki”; اَتُنَبِّؤُ۫نَ etünebbiûne sorusu “siz mi haber veriyorsunuz”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; بِمَا لَا يَعْلَمُ bimâ lâ ya‘lemu ifadesi “bilmediği bir şeyi”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “ne göklerde”; وَلَا فِي الْاَرْضِ ve lâ fi’l-ardı ifadesi “ve ne de yerde, yeryüzünde”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “şanı yücedir, eksikliklerden münezzehtir”; وَتَعَالٰى ve te‘âlâ fiili “ve yücedir”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “onların ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada putperest müşriklerin beklentileri ve kendilerine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هٰٓؤُ۬لَآءِ شُفَعَآؤُ۬نَا عِنْدَ اللّٰهِ “Onlar Allah’ın peşi sıra kendilerine zarar da yarar da sağlamayacak şeylere tapıyorlar ve ‘Bunlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir.’ diyorlar.” Yüce Allah bu cümlede Mekkeli müşriklerin inanç yapısı hakkında bilgi vermekte ve Allah’ın peşi sıra kendilerine zararı da yararı dokunamayacak varlıklara tapındıklarını bildirmektedir.

a) وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Allah’ın peşi sıra tapınıyorlar.” Âyette geçen يَعْبُدُونَ ya‘büdûne fiili “tapınmak, kulluk etmek” manasında müşriklerin fiillerini içermektedir. Bu arada âyetteki مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” manasına alınmaktadır. Konu müşriklerle ilgili olduğu ve müşrikler esasında yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul ettikleri için bu ifadeyi “Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, aşağısında, astında” manalarında yorumlamak gerekmektedir. Bilindiği gibi Tâifliler Lât putuna, Mekkeli müşrikler ise ‘Uzzâ, Menât, Hübel, İsâf ve Nâile putlarına tapıyorlardı.(49)

Râzî, Mekkeli müşriklerin putlara tapınma gerekçesi olarak şöyle dediklerini beyan etmektedir: “Bizim, Allah’a ibadet etmekle meşgul olma ehliyet ve liyakatimiz yoktur. Aksine biz, bu putlara ibadetle meşgul oluyoruz. Çünkü onlar bize Allah katında şefaatçi olurlar.”(50) Bu ifadenin kimlerin sözlerine benzediği düşünüldüğünde ümmetin ne hale geldiğini anlamak zor olmasa gerektir.

b) مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ “Kendilerine zarar da fayda da veremeyecek şeyler.” Âyette dikkat çekilen bir diğer husus ise kendilerine tapınmamaları durumunda putların onlara herhangi bir zararının, tapınmaları halinde de yararlarının dokunamayacağıdır. “Onlar kendilerine zarar da fayda da veremezler” meâlindeki Furkân 25/3’te de zikredildiği gibi, putlar bırakın başkalarına yarar veya zarar verebilmeyi, kendileri için bile böyle bir imkâna sahip değillerdir.

Putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili başka âyetler de vardır.(51) Putlar başkalarına yönelik bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, bizzat kendileri için herhangi bir zararı defedemeyecekleri ve hiçbir yararı da celb edemeyecekleri beyan edilmektedir. Kendisine faydası olmayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir.

Yâsîn 36/76’da beyan edildiği üzere, yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(52) Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve Kur’ân’da pek çok âyette bu beklenti reddedilmektedir.(53) Şu‘arâ’ 26/93 ve Sâffât 37/25’te belirtildiği gibi, cehennemlikler birbirlerine yardım edemeyeceklerdir. Hatta Me‘âric 70/11-14’te beyan edildiği gibi, inkârcılar azaptan kurtulmak için aileleri, çocukları dâhil herkesi fidye olarak vermek isteyeceklerdir.

Ra‘d 13/18 ve Zümer 39/47’de geçtiği üzere, zâlimler yeryüzü ve bir o kadarı daha onların olsaydı azaptan kurtulmak için onu vermek isteyeceklerdir. Ancak Bakara 2/48, 123, Âl-i İmrân 3/91, En‘âm 6/70 ve Me‘âric 70/15’te de ifade edildiği gibi, bu durum onlardan kesinlikle kabul edilmeyecektir. ‘Abese 80/34-37’de insanların birbirinden kaçacakları, dolayısıyla Yüce Allah’tan başka birinin yardımının da söz konusu olmayacağı anlatılmaktadır.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz gibi, küfrün mantığı aynı olduğu için bütün putperestlere tarih boyunca aynı uyarılar yapılmış, Yüce Allah’ın peşi sıra tapınılan varlıkların hiç kimseye hiçbir şekilde fayda ya da zararlarının olamayacağı ifade edilmiştir. Başta Hz. İbrahim ve bizim peygamberimiz Hz. Muhammed olmak üzere, bütün peygamberler ümmetlerini bu noktada uyarmış, gereken tüm ayrıntıları kavimlerine aktarmışlardı.(54) Duyamayan, göremeyen ve hiçbir yararı olamayan şeylere tapmaması gerektiği noktasında Hz. İbrahim de babasını uyarmıştı.(55) A‘râf 7/188’de belirtildiği üzere Yüce Allah’ın dilemesi dışında Hz. Peygamber’in kendisine bile yararının ve zararının dokunamayacağı mesajı iletilmektedir.

c) وَيَقُولُونَ هٰٓؤُ۬لَآءِ شُفَعَآؤُ۬نَا عِنْدَ اللّٰهِ “(Müşrikler) ‘Bunlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir.) diyorlar.” Mekkeli müşrikler Yüce Allah’a ortak koştukları putları şefaatçiler şeklinde kabul etmekte, Zümer 39/3’te de dile getirildiği gibi “kendilerini Allah’a yaklaştırsınlar diye onlara tapındıklarını” beyan etmektelerdi. Bu ifadeyi iki türlü yorumlamamız mükündür:

ı. Mekkeli müşriklerin şefaatçilik veya putların kendilerini Allah’a yaklaştıracakları beklentisiyle ilgili ifadeleri “dünya hayatına yönelik” anlaşılıp yorumlanabilir. Yûnus 10/7 ve 15. âyetlerde sözü edilen inkârcılar bağlamında düşünüldüğünde, bu putperstlerin aslında âhirete inanmadıkları, sadece dünyadaki işlerinin düzgün gitmesi için onlara tapındıkları ifade edilebilir. Müşriklere göre putlara tapınmalarının yüzü suyu hürmetine Allah onlara dünya hayatında çeşitli imkânlarda bulunuyordu.

ıı. Müşriklerin Yüce Allah’a yakınlaştırıcı şefaatçi beklentileri “âhirete yönelik” olarak da yorumlanabilir. Bu durumda Yûnus 10/3’teki “O’nun izni olmadan hiç kimse şefaatçı olamaz” cümlesine gönderme yapılıyor demektir. Bu doğrultuda müfessirlerimizin önemli bir bölümü âyetin mesajını âhiretle ilişkilendirmişlerdir.(56) Nitekim Nadr b. Hâris’in “Kıyamet günü olduğunda Lât ve ‘Uzzâ bize şefaat edecek” dediği rivayet edilmektedir.(57)

Müşriklerin âhirete inanmayanları elbette vardı. Câsiye 45/24, Necm 53/27 ve Müddessir 74/53 gibi âyetler bunun delilidir. Ancak sanıldığı gibi Mekkeli müşriklerin tamamı âhirete inanmıyor değillerdi. İçlerinden mahşere inananlar da vardı. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te de geçtiği gibi şefaat ve Yüce Allah’a yakınlaştırma beklentileriyle ilgili ifadeleri bunun bir delilidir. Bu konuda daha başka deliller de vardır. Kehf 18/36, Meryem 19/77, Fussılet 41/50, Câsiye 45/32 ve Müddessir 74/15-17’deki bilgiler bu noktada mutlak surette hatırlanmalıdır.

Yüce Allah Meryem 19/78, Câsiye 45/21 ve Kalem 68/36-40’ta müşriklerin mahşerle ilgili inanç ve beklentilerini reddetmekte, onların mahşere dair söylemlerinin hiçbir şekilde doğru bir bilgiye dayanmadığını ortaya koymakta, bu tür fikir ve beklentilerin sahiplerini şiddetle reddetmektedir.

Konuyla ilgili olarak Râzî’nin çok önemli bir değerlendirmesini burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Âlimler, müşriklerin, hangi nedenle putlar hakkında ‘Onlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir’ dedikleri hususunda ihtilaf etmiş ve pek çok görüş ileri sürmüşlerdir:

- Müşrikler âlemdeki her bölgeyi idare edenin, felekler âleminin ruhlarından belli bir rûh olduğu inancını taşıyorlardı. Bundan dolayı o ruh için, bir put belirlediler. Maksatları aslında o ruha ibâdet olmak üzere, o puta ibâdet ettiler; sonra da o ruhun en büyük ilahın (Allah’ın) kulu olduğuna inandılar ve ona tapmakla meşgul oldular.

- Müşrikler yıldızlara tapıyor ve Yüce Allah’a kulluk ehliyetinin yalnız onlarda bulunduğunu iddia ediyorlardı. Daha sonra da yıldızların doğup battığını görünce o yıldızlara ibadet etmek maksadıyla yıldızlara ait belirli putlar yaptılar ve onlara ibadet etmekle meşgul oldular.

- Müşrikler putlar ve heykeller üzerine belirli tılsımlar koydular. Daha sonra da tıpkı büyücülerin yaptığı gibi onlara ibadet ettiler.

- Müşrikler, ilahın en büyük nûr; meleklerin de (küçük) nurlar olduğuna inanıyorlardı. Bundan dolayı onlar, en büyük putu, en büyük ilahın suretinde; diğer putları da (gûyâ) meleklerin suretinde yaptılar.

- Belki de müşrikler, ‘hulûl’ inancını taşıyordu ve ilâhın, bazı yüce ve kıymetli cisimlere girmiş olabileceğini söylüyorlardı. Bil ki bütün bu izahlar Yüce Allah’ın ‘Onlar, Allah’ın dışında, kendilerine ne bir zarar, ne bir fayda veremeyecek olan şeylere taparlar’ şeklindeki delili ile bâtıldır, yanlıştır.

- Müşrikler bu putları ve heykelleri, kendi peygamberlerinin ve büyüklerinin şekillerinde yaptılar ve her ne zaman bu heykellere ibadetle meşgul olurlarsa o ulu kişilerin, Yüce Allah katında kendileri için şefaatçi olacaklarını iddia ettiler.

Bunun bir benzeri de, zamanımızdaki pek çok insanın, onların kabirlerine saygı duyup hürmet ettiklerinde, Allah katında onların kendilerine şefaatçi olacağı inancını taşıyarak büyük zatların kabirlerine ta‘zim ile meşgul olmalarıdır.”(58)

Râzî’nin çok hayati önem arz eden bu tespitlerine bizim ilave edecek fazla bir şeyimiz yok. Görülüyor ki hak ve hakikatten ayrılmaların tarihi, sanıldığı gibi çok yeni değil, aksine asırlar öncesine kadar gitmektedir. Dileriz ki ümmet bu sıkıntılı gidişata bir an önce son verir ve hakkın yanında yer alma erdemini yakalamış olur.

Müşriklerin şefaat algısı ve konunun dünya ve âhiret boyutu hakkında bir başka değerlendirme de şu şekildedir:

“Bu âyet şefaat (kayırıcılık, torpil) inancının müşriklerin şirkinin hem sebebi hem sonucu olduğunu gösterir. Buradaki “kayırıcılık” ile müşriklerin dünyada sahip oldukları refah da, âhiretteki torpil beklentisi de kastedilmiş olabilir. Bu durumda 7 ve 15. âyette “bizim huzurumuza çıkarılacaklarını asla ummayanlar” ifadelerini, Mekke kodamanlarından olan ve kökeni karanlık ve karışık bir inkâr ideolojisine mensup çok özel bir gruba hasretmek gerekir.”

“Mekke’de eline aldığı kemiği ufalayıp savurarak; “Ne yani, şimdi ölüp de toprak olduktan sonra yeniden mi diriltileceğiz?”(59) diyen ve ilkel bir materyalizm olan “dehriliğin” peşinden giden(60) sınırlı sayıda bir grup da vardı. Ebu Cehil, Ümeyye b. Halef, kardeşi Ubeyy b. Halef gibi isimler bu gruba mensuptu. Bunlar, nihilizme çıkan ilkel bir materyalizm olan “dehri” ideolojiye mensuplardı. Bunlarla iç içe seçkin bir başka grup daha vardı ki, onlar da Hire’den beslenen “düalist batıniliğe” (gnostisizm) mensup bir gruptu.”

“Abdu’d-Dâr’ın reisi Nadr b. Hâris, Ukbe b. Ebi Muayt, Munebbih b. Haccâc ve kardeşi Nubeyh, Ebu Süfyan ve oğulları Muaviye ve Yezid gibi isimler de bu gruba mensuptu. İbn Kelbî el-Mesâlib’inde bu isimleri “Mekke’deki zındıklar” arasında sayar. ‘Zındık’ terimi genelde Mani, Mazdek, Zerdüşt dini gibi inançlara mensup düalist batınileri ifade eden bir ıstılahtır. Bu çok küçük bir elit dışında müşrik kitle âhireti mutlak anlamda inkâr etmiyorlardı. Ama Allah inançları nasıl yozlaşmışsa, âhiret inançları da öylesine yozlaşmıştı. Onların Allah inancındaki çarpıklık “şirk” biçiminde, âhiret inançlarındaki çarpıklık da “şefaat” biçiminde tezahür etmiştir. “Ki onlar o (haber) hakkında ihtilaf ediyorlar”(61) diyen müşriklerin âhiret konusunda farklı düşünceler taşıdıklarına delâlet eder.(62)

2. قُلْ اَتُنَبِّؤُ۫نَ اللّٰهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “De ki: Siz Allah’a göklerde ve yerde bilemeyeceği bir şeyi mi bildiriyorsunuz! O, onların ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin şefaat algısıyla ilgili olarak sahip oldukları kabulleri reddetmekte ve Mekkeli müşriklerin benimsediği ve beklediği türden şefaate herhangi bir şekilde izin vermeyeceğini, bu tür yakıştırmalardan münezzeh olduğunu bildirmektedir.

a) قُلْ اَتُنَبِّؤُ۫نَ اللّٰهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ “De ki: Siz Allah’a göklerde ve yerde bilemeyeceği bir şeyi mi bildiriyorsunuz!” Müşriklerin iddia ettiği şefaat konusu da dâhil, insanların Yüce Allah’a herhangi bir şeyi bildirmeleri veya hatırlatmaları söz konusu olamayacağı için, Yüce Allah bunu “göklerde ve yeryüzünde bilemeyeceği herhangi bir şeyi mi Allah’a haber veriyorsunuz?” diyerek şiddetle reddetmektedir.

Putperestlerin Allah’a ortak koştukları putlar da dâhil, mahşerde yaşanacak hakikatler noktasında bilinmesi ve inanılması gereken tek şey Yüce Allah’ın bildirdikleridir. Bunun dışında ne Yüce Allah’ın zatı ve sıfatları hakkında ne de mahşer şartlarının nelerden oluşacağıyla ilgili hiç kimsenin hiçbir şey söylemesi mümkün değildir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümleyle ilgili olarak mutlak surette hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hucurât 49/16. âyettir: “De ki: Siz dininizi Allah’a mı öğretiyorsunuz? Oysa Allah göklerde olanları da bilir, yerde olanları da. Allah her şeyi hakkıyla bilendir.” Dinin sahibi Yüce Allah olduğu için din adına hüküm belirleme yetkisi de sadece O’na aittir.

Bu gerçek ortada dururken, müşriklerin Allah’a ortaklar isnat etmesi, kız veya erkek çocuk nispet etmeleri, mahşerdeki tek hükümran oluşunu zedeleyecek kabullere yer verilmesi, özellikle putların mahşerde şefaatçilik yapacakları türünden iddialar bu şekilde reddedilmektedir. Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/33’te de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Onlara isim verin (onlar neciymiş bakalım!) Yoksa siz Allah’a yeryüzünde bilemeyeceği bir şeyi mi haber veriyorsunuz? Yahut boş laf mı ediyorsunuz?”

b) سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “(Hâşâ!) O, onların ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(63) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ileri sürdüğü şekilde çocuk sahibi olduğu iddiasını da mahşerde putların şefaat edecekleri beklentisini de şirk olarak tanıtmakta ve onların ürettiği bu şirkten hem yüce, hem de münezzeh olduğunu beyan etmektedir.

Melekleri Yüce Allah’ın kızları sanan ve bu nedenle onların kendilerine şefaat edeceklerini iddia eden Mekkeli müşriklerin bu kabullerinin son derece hatalı olduğu aracı edinilen meleklerle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/29’da şöyle beyan edilmektedir: “Onlardan her kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım’ derse biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimleri böyle cezalandırırız!” Bu konuda En‘âm 6/88’de de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu, Allah’ın hidâyetidir, kullarından dilediğini ona iletir. Eğer onlar da Allah’a ortak koşsalardı yapmakta oldukları amelleri elbette boşa giderdi.” Bu âyetler konuyu bütünüyle özetlemekte ve şirkin savunabilecek hiçbir tarafının olmadığını açıkça ortaya koymaktadır.

ıı. İnsanların Ayrılıkları

وَمَا كَانَ النَّاسُ اِلَّآ اُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ ف۪يمَا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “İnsanlar sadece tek bir ümmetti; sonradan ayrılığa düştüler. Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı, ayrılığa düştükleri konuda aralarında elbette (hemen) hüküm verilirdi.”

Âyettekiوَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle) değildi”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar”;اِلَّآ اُمَّةً وَاحِدَةً illâ ümmeten vâhideten istisnası “tek ümmetten başka”; فَاخْتَلَفُوا fahtelefû fiili “ayrılığa düşmüşlerdi”;وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ ve levlâ kelimetün sebekat ifadesi “bir kelime (karar, hüküm) geçmiş olmasaydı”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden, Rabbin tarafından”;لَقُضِيَ lekudiye edilgen fiili “elbette hüküm verilmiş olurdu”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”; ف۪يمَا ف۪يهِ fîmâ fîhi ifadesi “hakkında bulundukları şeyde”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili ise “ihtilaf ediyorlardı, ihtilaf ettikleri konu(lar)da” demektir.

Burada insanoğlunun yanlışa ne zaman ve nasıl düştüğüyle ilgili bir yaklaşım gündeme getirilmektedir.

Önceki âyette putperestliğin nasıl bir felaket olduğu beyan edilince, bu âyette ise meselenin kaynağına dair bilgiler verilmektedir.

1.وَمَا كَانَ النَّاسُ اِلَّآ اُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا “İnsanlar sadece tek bir ümmetti; sonradan ayrılığa düştüler.” Yüce Allah insanoğlunun başlangıçta tek bir topluluk, yani tek bir ümmet olduğunu, ancak daha sonradan ihtilafa düştüklerini haber vermektedir. Düşülen ihtilafın muhtemel sebepleri farklı çıkarlar gözetmeleri, farklı inançları ve iddiaları savunmaları, bu nedenle çeşitli çatışmalara ve savaşlara bulaşmaları olabilir. Bu ve benzer ifadeler insanoğlunun başlangıçta bilgisiz, saldırgan, yabani vs. bozukluklar içerdiği, çeşitli Jeolojik devirlerde ilkel bir süreçten geçtiği yolundaki antropolojik önyargıları geçersiz kılmaktadır.

a) Yaratılan insanların bir ümmet olabilecek düzeyde bilgilendirildikleri ve kendi başınalığa terk edilmedikleri rahatlıkla söylenebilir. Dahası bazı âlimlerimiz Hz. Âdem ve tufan sonrası dönemde Hz. Nûh’un ümmetinin bütünüyle müslüman olduğu görüşünü, diğerleri konuyu Hz. Âdem’in iki oğlundan birinin diğerini öldürmesine kadar olduğunu dile getirmişlerdir. Bazıları bu konuyu Hz. İbrahim dönemiyle ilişkilendirmişken, diğer bir kısmı ise burada sözü edilen insanların Mekkeliler olduğunu, vahiyden sonra bir kısmının mümin, bir kısmının ise kâfir olduğunu belirtmişlerdir.(64)

Yine bazı müfessirlerimiz burada sözü edilen “tek ümmet” oluşun Mekkelilerin inkârları olduğunu belirtmişlerdir. Böyle olması halinde, bu sözün bu makamda getirilmesinin faydası şudur: Yüce Allah, Hz. Peygamber’e onun, dine davet ettiği herkesin kendisine icabet edip dini kabul edeceğini ummaması gerektiğini, çünkü insanların hepsinin küfür üzere olduklarını, onların bazısında İslâm inancının daha yeni meydana çıktığını, dolayısıyla insanların tamamının iman üzere birleşmelerini beklememesi gerektiğini beyan etmiştir.

Konuyla ilgili diğer bir görüş de şöyledir: İnsanlar İslâm fıtratı üzere yaratılmış olmaları noktasında tek bir ümmet idiler. Daha sonra onlar, dinleri hususunda ihtilâf etmişlerdir. Hz, Peygamber: “Her doğan, kendi fıtratı (İslâm fıtrat) üzere doğar. Derken ebeveyni onu, yahudîleştirir, hıristiyanlaştırır, yahud mecûsî yapar”(65) buyurarak buna işaret etmiştir.(66)

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin bir benzeri Bakara 2/213’te geçmektedir. Vakti zamanında tek bir topluluk olan insanlığa müjdeleyiciler ve uyarıcılar olacak şekilde peygamberler gönderildiği, insanlar arasında baş gösteren ihtilafları vahiy ile çözmek ve aralarında hak ve adaletle hükmetmeleri için her bir nebiye kitap indirildiği bildirilmektedir.

Ardından, kitap verilenlerin ise sırf aralarındaki kıskançlık sebebiyle kendilerine apaçık hükümler gelmiş olmasına rağmen ihtilafa düştükleri, iman edenlere ise aralarındaki ihtilaf noktalarında Yüce Allah’ın rehberlik edip hidayet ettiği, böylece dileyeni dosdoğru yola ileteceği bildirilmektedir.

Nahl 16/93’te dilemesi halinde Yüce Allah’ın insanları tekrar bir ümmet haline getirebileceği, ancak bunu yapmadığı, dileyeni saptıracağı, dileyene ise hidayet edeceği beyan edilmektedir. Benzer bir ifade Şûrâ 42/8’de yer almakta ve ümmeti tek bir topluluk haline getirmeye Yüce Allah’ın gücünün yeteceği, ancak dileyeni rahmetine koymayı takdir ettiği, zalimlerin ise Allah’tan başka dost da yardımcı da bulamayacağı bildirilmektedir.

Hûd 11/118’de ise benzer bir ifade yer almakta, dilemesi durumunda insanları tek bir ümmet haline getirebileceği, ancak Allah’ın merhamet ettikleri hariç insanların ihtilafa devam ettikleri bildirilmektedir. Demek ki ihtilaf istenen bir şey değil, aksine Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç diğerlerinin saplandığı bir felakettir. Buna göre ihtilaftan ittifaka dönmek, ümmetin tekrar tevhidini sağlamak istenen ve ideal olandır.

Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52’de ümmetin esasında tek olduğu ve sadece Yüce Allah’a ibadet etmekle yükümlü tutulduğu bildirilmektedir. Anlaşılan o ki Âl-i İmrân 3/105’te belirtildiği gibi, hakikatin apaçık belgeleri vahiy yoluyla insanlıkla buluşturulduktan sonra tefrikaya düşmek ve sonrasında gelen ihtilaf bir felakettir; sahiplerini korkunç bir azap beklemektedir.

2. وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ ف۪يمَا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı, ayrılığa düştükleri konuda aralarında elbette (hemen) hüküm verilirdi.” Benzeri Hûd 11/110, Tâhâ 20/129, Fussılet 41/45, Şûrâ 42/21’de de geçen bu ifade gereği, “Yüce Allah’tan bir kelimenin geçmiş olması” azabın mahşere ertelenmesi ve inkârcılara zaman tanınmasıyla ilgili ezeli hüküm vermesi manasına gelmektedir. Bu ifade hakkında Hûd 11/110’da açıklama yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Âyetin sonunda yer alan لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ ف۪يمَا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Ayrılığa düştükleri konuda hemen aralarında hüküm verilirdi” ifadesi “Derhal azap iner ve işleri bitirilirdi” manasına gelmektedir. Ancak bazı âlimlerimiz buradaki maksadı inkârcıların içine düştüğü derin tartışmaların Yüce Allah tarafından elbette bitirilebileceği şeklinde yorumlamışlardır. “Allah’tan geçen kelime” ise insanların iradeleriyle imtihana tâbi tutulma kararıdır. Böyle ezeli bir karar olduğu için, Yüce Allah doğrudan kendisi müdahale etmemekte, insanların vahyin rehberliğinde bu ihtilafları çözmesini kendilerinden beklemektedir ki yaratılışın gayesi de budur.

ııı. Mucize İsteklerine Verilen Olumsuz Cevap

وَيَقُولُونَ لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ فَقُلْ اِنَّمَا الْغَيْبُ لِلّٰهِ فَانْتَظِرُوا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “(İnkarcılar) ‘Ona (Muhammed’e) Rabbinden bir ayet (mucize) indirilse ya!’ diyorlar. De ki: Gayb (bilinemeyen her şey) yalnızca Allah’ın kontrolündedir. Bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim.”

Âyetteki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) diyorlar(dı)”;لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile edilgen fiili “indirilseydi ya, indirilmeli değil miydi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اٰيَة âyetün kelimesi “herhangi bir ayet, delil”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; فَقُلْ fe kul emri “de ki”; الْغَيْب el-ğaybu kelimesi “gayb, bilinemeyen”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; فَانْتَظِرُوا fantezırû emri “bekleyin”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”; مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ mine‘l-muntezırîne sözcüğü ise “bekleyenlerden(im)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e Rabbinden bir delil/mucize indirilmesi isteği ile buna verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَيَقُولُونَ لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ “(İnkârcılar) ‘Ona (Muhammed’e) Rabbinden bir ayet (mucize) indirilse ya!’ diyorlar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamnber’den sıra dışı şeyler istediğini haber vermekte, daha önce açıkladığımız Yûnus 10/15-16. âyetlerdeki isteklere ve kendilerine verilen cevaplara rağmen herhangi bir şekilde geri adım atmadıkları anlaşılmaktadır.

Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(67) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise “bir hazine indirilmesi” yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkânsız istekleri dile getirilmektedir.

A‘râf 7/203’te de açıkladığımız gibi, bu isteğin cevabını bizzat Yüce Allah vermekte veya verdirmektedir. Âyet şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette, Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikate tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının olmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır. Yûnus 10/20, Ra‘d 13/7, 27 ve ‘Ankebût 29/50-51’de de vurgulanan husus budur.

Yüce Allah kâfirlerin Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili delil isteğinde bulunduklarını beyan etmektedir. Yeni delil aramanın bir anlamının bulunmadığı, ‘Ankebût 29/50-51’de belirtildiği gibi Kur’ân’ın bu konuda yeterli olduğu hatırlatılmaktadır. Âyetler mealen şu şekildedir:

“Ona Rabbinden (başkaca) deliller (mucizeler) indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Deliller (mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunup aktarılmakta olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.” Bu âyette sıra dışı delil olarak Kur’ân’ın yeterli olduğu, başka arayışların anlamsızlığı bildirilmektedir.

2. فَقُلْ اِنَّمَا الْغَيْبُ لِلّٰهِ فَانْتَظِرُوا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “De ki: Gayb (bilinemeyen her şey) yalnızca Allah’ın kontrolündedir. Bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim.” Âyetin bu kısmında iki noktaya değinilmektedir.

a) فَقُلْ اِنَّمَا الْغَيْبُ لِلّٰهِ “De ki: Gayb (bilinemeyen her şey) yalnızca Allah’ın kontrolündedir.” Âyette yer alan اِنَّمَا innemâ edatı hasr/kasr manası veren “vurgu” edatlarından birisidir ve gaybın sadece ve sadece Yüce Allah’ın kontrolünde olduğunu manaya katmaktadır. Onların istediği âyetten maksat eğer “Yüce Allah’ın vahyi indirmesi” ise bunun Hz. Peygamber’in iradesiyle bir ilişkisinin bulunmadığı, vahyi sadece Yüce Allah’ın indireceği beyan edilmiş olmaktadır.(68)

Bu istekten maksat, eğer Hz. Peygamber’in peygamberliğine dair ilâhî delil anlamında başka mucize istekleri ise Yüce Allah bu defa da müşriklerin bu isteklerine karşı Hz. Peygamber’in cevap vermesini istemekte ve aslında gayb kapsamında olan bu tür isteklerin sadece Yüce Allah’ın elinde ve kudretinde olduğunu, bu tür şeylerin üstesinden gelmesinin mümkün olmadığını söylemesini kendisine emretmektedir.(69) İsrâ’ 17/90-93’te de yer aldığı üzere, Abdullah b. Ümeyye çeşitli sıra dışı isteklerde bulununca Yüce Allah Hz. Peygamber’in bu sözü söylemesini ona emretmiştir.(70)

b) فَانْتَظِرُوا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ “Bekleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim.” A‘râf 7/71’de Hz. Hûd’un kavmine yönelik hitapları arasında yer alan bu meydan okumada inkârcıların akıbetiyle ilgili tehdit içerikli bir mesaj bulunmaktadır. Hz. Peygamber inkârcı kavmine hitap ederken “Siz artık Allah’ın dünyada veya âhirette başınıza ne belalar getireceğini bekleyin; başınıza nelerin geleceğini, nasıl bir azap ve gazapla helak edileceğinizi bekleyin; ben de bu durumu bekleyenlerdenim; artık bakıp göreceğiz” demiştir.

Bu ifadesiyle aslında davasındaki haklılığını ve muhatapların alaycılıklarının yersiz olduğunu kendilerine son bir kez beyan etmiş olmaktadır. Bu ifadenin benzerleri başka milletler ve kavimler için de Kur’ân’da yer almaktadır.(71) Meydan okuma ifadeleri hakkında Hûd 11/122’de açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 108; Taberî, age., XI, 91-92; Zemahşerî, age., II, 320-321. 2 - Nisâ’ 4/28. 3 - Şems 91/8. 4 - İsrâ’ 17/11; Enbiyâ’ 21/37.
  • Nisâ 4/28 Şems 91/8 İsrâ 17/11 Enbiyâ 21/37
• 5 - Âl-i İmrân 3/178. 6 - Âl-i İmrân 3/180.
  • Âl-i İmrân 3/178 Âl-i İmrân 3/180
• 7 - Semerkandî, age., II, 109. 8 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Mü’minûn 23/75. 9 - Bakara 2/15, En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hıcr 15/72; Mü’minûn 23/75; Neml 27/4.
  • Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Mü'minûn 23/75 Bakara 2/15 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hicr 15/72 Mü'minûn 23/75 Neml 27/4
• 10 - Semerkandî, age., II, 109.
• 11 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 12 - Fussılet 41/25. 13 - En‘âm 6/137.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137
• 14 - Bakara 2/212; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Yûnus 10/12; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Mü’min 40/37; Muhammed 47/14; Feth 48/12. 15 - Âl-i İmrân 3/14.
  • Bakara 2/212 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Yûnus 10/12 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Mü'min 40/37 Muhammed 47/14 Fetih 48/12 Âl-i İmrân 3/14
• 16 - Semerkandî, age., II, 109; Taberî, age., XI, 93.
• 17 - İslâmoğlu, age., s. 1160’ta 17. not.
• 18 - Taberî, age., XI, 94.
• 19 - Semerkandî, age., II, 109.
• 20 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 21 - Zâriyât 51/56. 22 - Furkân 25/77. 23 - Nisâ’ 4/147. 24 - Hûd 11/119.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Nisâ 4/147 Hûd 11/119
• 25 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 26 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 27 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 28 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 29 - Furkân 25/40. 30 - Nebe’ 78/27. 31 - Necm 53/24; Müddessir 74/53. 32 - Yazır, age., IV, 459. 33 - Semerkandî, age., II, 110. 34 - Râzî, age., XVII, 55.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 35 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 36 - Râzî, age., XVII, 56.
• 37 - Yazır, age., IV, 460. 38 - Semerkandî, age., II, 110; Taberî, age., XI, 95; Zemahşerî, age., II, 323.
• 39 - Semerkandî, age., II, 110; Taberî, age., XI, 95; Zemahşerî, age., II, 323.
• 40 - Semerkandî, age., II, 110; Taberî, age., XI, 95.
• 41 - Semerkandî, age., II, 110; Taberî, age., XI, 96-97; Zemahşerî, age., II, 324; Râzî, age., XVII, 58. 42 - Semerkandî, age., II, 110.
• 43 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 44 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 45 - Taberî, age., I, 497. 46 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 47 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 48 - Semerkandî, age., II, 111; Taberî, age., XI, 97; Zemahşerî, age., II, 324.
• 49 - Zemahşerî, age., II, 324.
• 50 - Râzî, age., XVII, 59-60.
• 51 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43, 66; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38; Zuhruf 43/86. 52 - Bakara 2/214; Âl-i İmrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 53 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Yûnus 10/18; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/56, 75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/66 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38 Zuhruf 43/86 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Yûnus 10/18 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/56 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25
• 54 - Mâide 5/76; Yûnus 10/18, 106; Enbiyâ’ 21/66; Furkân 25/3; Sebe’ 34/42. 55 - Meryem 19/42.
  • Mâide 5/76 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Enbiyâ 21/66 Furkân 25/3 Sebe' 34/42 Meryem 19/42
• 56 - Semerkandî, age., II, 111; Taberî, age., XI, 98. 57 - Zemahşerî, age., II, 324.
• 58 - Râzî, age., XVII, 60.
• 59 - Yâsîn 36/78; Vâkı‘a 56/47-48. 60 - Câsiye 45/24.
  • Yâsîn 36/78 Vâkı‘a 56/48 Câsiye 45/24
• 61 - Nebe’ 78/3. 62 - İslâmoğlu, age., s. 374’te 5. not.
  • Nebe' 78/3
• 63 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 64 - Semerkandî, age., II, 111; Taberî, age., XI, 98; Zemahşerî, age., II, 325; Râzî, age., XVII, 62.
• 65 - Buhârî, Cenâiz, 92; Müslim, Kader, 25; Ebû Dâvûd, Sünneh, 17; Tirmizî, Kader, 5; İmâm Mâlik, Cenâiz, 52; Ahmed b. Hanbel, II, 233, 275, 393, 410, 481; III, 353. 66 - Râzî, age., XVII, 62-63.
• 67 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 68 - Semerkandî, age., II, 112; Zemahşerî, age., II, 325. 69 - Taberî, age., XI, 99. 70 - Semerkandî, age., II, 112.
• 71 - En‘âm 6/158; A‘râf 7/71; Yûnus 10/20, 102; Hûd 11/122.
  • En‘âm 6/158 A‘râf 7/71 Yûnus 10/20 Yûnus 10/102 Hûd 11/122