Vâkı‘a Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 96 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde “meydana gelen olay” anlamındaki الْوَاقِعَة el-vâkı‘ah kelimesinden alan Vâkı‘a sûresi, inişe göre 50, resmî sıralamada ise 56. sûredir.

Vâkı‘a sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Rahmân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûre âdeta birbirinin devamı niteliğindedir. Rahmân sûresinde insanoğlunun iki ana gruba ayrılacağı ve mahşer şartlarında iyilerin cennete gideceği, orada kendilerine sunulacak nimetlerin adeta listesi verilmekte, benzer şekilde Vâkı‘a sûresinde de konuyla ilgili detay bilgiler yer almaktadır. İnkârcılara sunulacak cehennemin özelliklerine her iki sûrede de değinilmektedir. Bu arada insanın yaratılışıyla alakalı bilgiler ve Yüce Allah’ı tesbîh etmenin gerekliliği de iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Vâkı‘a sûresi, Son Saat’e dikkat çeken bir mesajla başlamakta, mahşer şartlarında insanların üç gruba ayrılacağı, bunların “sağın adamları”, “solun adamları” ve “ödülde önde olanlar” şeklinde belirlenmektedir. Aslında bu da ana grup olarak “iyiler” ve “kötüler” diye ikiye ayrılabilir.

10. âyetten itibaren, “hayırda önde olanların ödülde de önde olacakları” ifade edilerek, bunların Hakk’a yaklaştırılmış yiğitler olduğu ifade edilmekte, onlara cennette verilecek nimetler sayılmaktadır. Ardından “amel defteri kendisine sağ taraftan verilecek olanlar” gündeme getirilmekte, onlara ikram edilecek cennet nimetleri sayıldıktan sonra, “amel defterini sol taraftan alacak olanlar” dile getirilmekte ve onların mahşerde yaşayacağı korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

57. âyetinden itibaren, başlayan bölümde Yüce Allah’ın kudretini ortaya koymak bakımından şu dört konu başlığı hakkında bilgiler verilmektedir:

1. İnsanı nasıl yarattığı,

2. Tarım ürünlerini nasıl inşa ettiği,

3. Suyu nasıl yağdırdığı ve

4. Ateşi nasıl var ettiği.

75. âyetinden itibaren, konu çok ilginç bir yemin ifadesiyle başlatılmakta ve söz vahye getirilmekte, vahyin kaynağına ve değerine değinilmekte, ayrıca insanların vahiy ile irtibatı sorgulanmaktadır.

83. âyetten itibaren, sûrenin son grup âyetinde ise insanların son anları hakkında bilgi verilmekte, burada da üç grup insanın ölüm sonrasına dair kısa bilgiler sunulduktan sonra, Vâkı‘a sûresi Yüce Allah’ı tesbîh emriyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 41-56. âyetlerinde mahşerdeki üç insan grubunun “üçüncüsü” olan “cehennemlikler hakkında ve onlara sunacağı akıbetle ilgili çarpıcı bilgiler” vermektedir.

a) Solun Adamlarının Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 41-50. âyetlerinde amel defterini sol taraftan alanların son derece mutsuz olacaklarını bildirmekte, bu kişilerin içlerine işleyen bir ateş ve kaynar su ile serinliği de rahatlatması da olmayan zifiri bir karanlığın içinde olacaklarını haber vermektedir.

Ardından, bu azabın sebebi olarak “dünyadaki şımarıklıkları,” “büyük günah işlemedeki ısrarları” ve “Hem biz, hem de önceki atalarımız ölüp toprak ve kemik (yığını) haline gelince diriltilecekmişiz, öyle mi?!” demeleri zikredilmekte, böylelerine şu şekilde seslenileceği bildirilmektedir: “De ki: Hem öncekiler (atalarınız) hem de sonraki (siz)ler, bilinen bir günün belirlenen vaktinde mutlaka toplanacaksınız.”

ı. Boğucu Karanlığın İçinde Yakıcı Ateş

وَاَصْحَابُ الشِّمَالِ مَآ اَصْحَابُ الشِّمَالِ ف۪ي سَمُومٍ وَحَم۪يمٍ وَظِلٍّ مِنْ يَحْمُومٍ لَا بَارِدٍ وَلَا كَر۪يمٍ “Solun halkı, ne mutsuz insanlardır o solun halkı! (Onlar) içlerine işleyen bir ateş ve kaynar su ile serinliği de rahatlatması da olmayan zifiri bir karanlığın içinde olacaklardır.”

Buradaki وَاَصْحَابُ الشِّمَالِ ve ashâbu’ş-şimâli tamlaması “ve solun adamları, solun halkı”; مَآ اَصْحَابُ الشِّمَالِ mâ ashâbu’ş-şimâli ifadesi “ne sıkıntılı, ne mutsuz insanlardır o solun adamları, o solun halkı”;ف۪ي سَمُومٍ fî semûmin kelimesi “içe işleyen ateşte(dirler), ateşte olacaklardır”;وَحَم۪يمٍ ve hamîmin sözcüğü “ve kaynar suda”; وَظِلٍّ ve zıllin kelimesi “ve (şöyle) bir gölge(de ki)”;مِنْ يَحْمُومٍ min yahmûmin sözcüğü “zifiri karanlıktan (oluşan)”; لَا بَارِدٍ lâ bâridin ifadesi “serinletmeyen”; وَلَا كَر۪يمٍ ve lâ kerîmin ifadesi ise “ve yararı rahatlatması da olmayan” demektir.

Burada söz “solun adamları” olan üçüncü gruba getirilmekte ve kendilerine uygulanacak şiddetli azap hakkında bilgi verilmektedir.

1.وَاَصْحَابُ الشِّمَالِ مَآ اَصْحَابُ الشِّمَالِ “Solun halkı, ne mutsuz insanlardır o solun halkı!” Bu ifade “(Defterini) soldan alanlara gelince ne mutsuz insanlardır onlar (yazıklar olsun onlara)!” şeklinde de tercüme edilebilir. Vâkı‘a sûresinin 9. âyetinde bu tür kullanımlar hakkında açıklama yaptığımız için tekrara düşmek istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu ifade “(Amel defterini) soldan alanlar ne mutsuz, ne uğrusuz, ne bedbaht insanlardır onlar” şeklinde anlaşılmalıdır. Yoksa meselenin dünyevi siyasetle herhangi bir ilgilis elbette yoktur.

2. ف۪ي سَمُومٍ وَحَم۪يمٍ وَظِلٍّ مِنْ يَحْمُومٍ لَا بَارِدٍ وَلَا كَر۪يمٍ “(Onlar) içlerine işleyen bir ateş ve kaynar su ile serinliği de rahatlatması da olmayan zifiri bir karanlığın içinde olacaklardır.” Bu kötü insanlara mahşerde sunulacak olan şeyler bağlamında öncelikle şu hususlar zikredilmektedir:

a) Ateş ve Kaynar Su

ف۪ي سَمُومٍ وَحَم۪يمٍ “İşte bunlar da içlerine işleyen (kavurucu) bir ateş ve kaynar su içinde olacaklardır.” Kur’ân’da üç kez geçen سَمُومٍ semûm kelimesi bir âyette “cinlerin yaratıldığı dumansız ateş”,(1) diğer iki âyette ise “azap”(2) için kullanılmaktadır.

Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde “sımsıcak, samimi dost, can dost”,(3) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bir kısım âyette ise “şiddeti son noktada kaynar su”(4) anlamına gelmektedir. Buradaki mana elbette bir azap türü olarak “kaynar su” şeklindedir ve Muhammed 47/15’te de ifade edildiği gibi “cehennemliklere kaynar su” içirilecektir. Cehennemlikler işte böyle korkunç bir azabın içinde olacaklardır.

b) Zifiri Karanlık

وَظِلٍّ مِنْ يَحْمُومٍ لَا بَارِدٍ وَلَا كَر۪يمٍ “Serinliği de rahatlığı da olmayan zifiri bir karanlığın içinde.” Buradaki ظِلٍّ zıll kelimesi Vâkı‘a 56/30. âyette dile getirilen ve cennetliklere sunulacak olan “uzun gölgelik”lerin zıddına “boğucu” bir mahiyet arz edecektir.

Bu âyette yer alan ve Kur’ân’da sadece bir kez geçen يَحْمُومٍ yahmûm kelimesi “zifiri karanlık, duman” manasına gelmekte ve azabın şiddetini göstermektedir. بَارِد bârid ve كَر۪يم kerîm kelimeleri “soğukluk” ve “rahatlık” manasına gelmekte ve cehennemde böyle bir rahatlamanın hiçbir şekilde olmayacağı anlatılmak istenmektedir. Yani ne içecekleri kaynar su onları serinletecek, ne de bulundukları zifiri ve boğucu karanlık kendilerini rahatlatacaktır.

Bu âyetlerden anlaşıldığına göre, amel defterini sol taraftan alacak kişilerin azap ortamı son derece karanlık, hiçbir şekilde serinletici ve kısmen de olsa rahatlatıcı ortamı bulunmayan dehşetli ve şiddetli bir özellikte olacaktır.

Dünya hayatında kendi ruh dünyalarını karartanların ve müminlere hayatı zindan edenlerin mahşerdeki akıbetleri işte bu şekilde tecelli edecektir. Müminlere nefes aldırmayan bu olumsuz insan tipi mahşerde kendileri nefes alamayacak duruma getirilecektir. Rabbimiz bu gibilerden ve onların yaşayacağı korkunç akıbetten bizleri de korusun.

ıı. Azabın Nedenleri

اِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذٰلِكَ مُتْرَف۪ينَ وَكَانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظ۪يمِ “Şüphesiz ki onlar bundan önce (dünyada) şımartılmışlardı. Büyük günahı (şirki) işlemekte ısrar ediyorlardı.”

Buradaki اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; قَبْلَ ذٰلِكَ kable zâlike ifadesi “ondan önce, dünyada iken”; مُتْرَف۪ينَ mütrafîne kelimesi “şımartılanlar, şımartılmış kişiler”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; يُصِرُّونَ yusırrûne fiili “ısrar ediyorlardı, direniyorlardı”; عَلَى الْحِنْثِ الْعَظ۪يمِ ‘ale’l-hınsi’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük günahlarda” demektir.

Burada âhirette amel defterini soldan alacak kişilerin azaba çarptırılmalarının nedenleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذٰلِكَ مُتْرَف۪ينَ “Şüphesiz ki onlar bundan önce (dünyada) şımartılmışlardı.” Bu âyette ilk gerekçe olarak söz konusu kişilerin “dünya hayatında şımartıldıkları” dile getirilmektedir.

Kur’ân’da sekiz kez(5) geçen t-r-f kökünden kelimeler fiil olarak da isim olarak da “şımartılma”yla ilgili anlamlar vermekte, mahşerdeki perişanlığın nedeni olarak sunulmaktadır. Kur’ân’da hepsi de çoğul kalıpta mütrefû/mütrefî şeklinde beş kez(6) geçen مُتْرَف mutraf kelimesi ise “şımarık, refah içindeki zenginler, seçkinler” anlamı vermektedir.

Âyette geçen مُتْرَف mutraf kelimesinin nimetler içerisinde bulunarak, zevkü safa içerisinde kibirlenmek ve dolayısıyla Yüce Allah’ın emirlerini terk etmek gibi bir anlam boyutu da vardır.(7) Demek ki dünya hayatında zevklerin peşine düşenler mahşerde bunun faturasını çok acı bir şekilde ödeyeceklerdir.

Çünkü dünya hayatında verilen nimetlerin veriliş gayesini ve kadrini bilmeyenler elbette nefsânî arzularına mağlup olurlar ve şımarık tutumların esiri olarak Yüce Allah’tan uzaklaşırlar. İşte amel defterini sol tarafından alacak kişilerin dünya hayatındaki ilk suçu bu “şımarık durumları” olarak belirlenmiştir.

2. وَكَانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظ۪يمِ “Büyük günahı (şirki) işlemekte ısrar ediyorlardı.” Bu âyette ikinci gerekçe “büyük günah işlemek” olarak dile getirilmektedir.

Kur’ân’da sadece burada geçen الْحِنْث el-hıns kelimesi “yemini bozmak” anlamına gelmektedir. Kişinin hangi yemini bozduğu sorusu sorulursa cevap olarak “fıtrat yemini” cevabını verebiliriz. İnsanlar fıtratları şekillendirilirken Yüce Allah’ı tek ilâh tanıyacak şekilde hanîf, yani tevhîd ehli olarak programlanmışlardı.(8)

Onların fıtratına hem fucûr hem de takvâ ilham edilmiş,(9) ancak iman tarafı küfre göre bir adım önde olacak şekilde kalbe sevdirilmiş ve orada süslü gösterilmişti.(10) Buradan hareketle “büyük günah” diye ifade edilen şeyi fıtrat sözleşmesini(11) iptal edip ona aykırı davranmak anlamında “şirk” olarak tarif edebiliriz.

Ashâbu’l-meymeneh veya ashâbu’l-yemîn tamlamalarına “yeminlerine sadık olanlar” manasını verince, buradaki “yemini bozma”nın anlamı da ortaya çıkmış olacaktır. Amel defterini sol taraftan alacak kişiler her şeyden önce fıtratlarındaki mecazi yemini bozmuş oldukları için, mahşerde bunun karşılığını azap olarak alacaklardır; âyette asıl vurgulanan husus budur.

Amel defterini soldan alacak olmanın ikinci sebebi “büyük günahta ısrar etmek” şeklinde belirlenmektedir. Sûrenin iniş yeri, zamanı ve ilk muhatapları düşünüldüğünde, bu âyetteki “büyük günah”tan maksadın “şirk” olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

Müşriklerin en büyük sorunlarından biri “öldükten sonra diriltilmeye inanmamaları” ve “var güçleriyle bu konuda yemin etmeleri”dir.(12) Zaten devam eden âyetlerde de müşriklerin inkârından ve müminlerle alaylarından söz edildiği için hıns-ı ‘azîm tamlamasını “şirk” olarak yorumlamakta hiçbir sakınca yoktur.

“Büyük günah” kapsamına Yüce Allah’ın doğrudan yasakladığı her eylem girmekte, bu tür günahların haram olmadığını düşünmek ise dinden çıkmak anlamına gelmektedir. Bu günahların en başında elbette şirk, inkâr, küfür ve nifak gelmektedir. Nitekim Lokmân 31/13’te “şirkin çok büyük bir zulüm” olduğu beyan edilmişken, bağışlanmayacak tek günah olarak da şirk belirlenmektedir.(13)

Gündelik hayatta işlenen hatalar prensip olarak bu kavramın içerisinde bulunsa da inkâr edilmediği sürece bu bağlamda değerlendirilmemelidirler. Çünkü bu âyet grubunda mutlak inkârcılardan ve mahşerde amel defterini sol taraftan alacak kişilerden söz edilmektedir. Bir davranışın haramlığı inkâr edilmedikçe bunu işleyenler sadece günahkâr olurlar, dinden çıkmış olmazlar.

Mahşerde amel defterini sol taraftan alacak kişilerin tek özelliği yorumunu yaptığımız âyetteki husus değildir; bu konuda sayılan üç sıfatı birlikte düşünmek durumundayız. Ancak bir günahın devamlı olarak işlenmesi, istiğfar ve tevbe edilmemesi bir süre sonra o günahın benimsenmesine ve günah olmadığına inanmaya dönüşebilir ki işte bu durum inkârdır.

Yüce Allah mağfiretini umanları tanıtırken “büyük günahlardan kaçınmış olmaları”nı şarta bağlamıştır.(14) Günahta ısrar etmek felaketin sebebidir. Yüce Allah muhsin ve muttakîleri tanıtırken hiç günah işlememekten değil, “bile bile günahta ısrar etmemek”ten söz etmektedir.(15) Buna karşılık hakikate kulaklarını ısrarla kapatıp elbiselere bürünen Hz. Nûh kavminin yaptığı gibi(16) davrananlar ise büyük günahlarda ısrar edenlerdir.

ııı. Diriltilmeyi İnkarları ve Alaycılıkları

وَكَانُوا يَقُولُونَ اَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ اَوَاٰبَآؤُ۬نَا الْاَوَّلُونَ قُلْ اِنَّ الْاَوَّل۪ينَ وَالْاٰخِر۪ينَ لَمَجْمُوعُونَ اِلٰى م۪يقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ “Şöyle diyorlardı: ‘Hem biz hem de önceki atalarımız, ölüp toprak ve kemik hâline geldikten sonra (yeniden) diriltilecekmişiz, öyle mi?’ De ki: Hem öncekiler (atalarınız) hem de sonrakiler, bilinen bir günün belirlenen vaktinde mutlaka toplanacaksınız.”

Buradaki وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) diyorlardı”; اَئِذَا مِتْنَا eizâ mitnâ sorusu “biz öldüğümüz zaman mı”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve (şöyle) olduğumuz (zaman mı)”; تُرَابًا türâben kelimesi “toprak”; وَعِظَامًا ve ‘ızâmen sözcüğü “ve kemik (olduğumuz zaman mı)”; ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ einnâ lemeb‘ûsûne sorusu “biz mi diriltilenler olacağız”;اَوَاٰبَآؤُ۬نَا eveâbâunâ sorusu “bizim babalarımız, atalarımız da mı”; الْاَوَّلُونَ el-evvelûne kelimesi “önceki, ilk”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ الْاَوَّل۪ينَ inne’l-evvelîne ifadesi “muhakkak ki öncekiler de”;وَالْاٰخِر۪ينَ ve’l-âhırîne sözcüğü “sonrakiler de”; لَمَجْمُوعُونَ lemecmû‘ûne kelimesi “elbette toplananlar (olacaktır)”;اِلٰى م۪يقَاتِ ilâ mîkâti sözcüğü “bir vakitte, vaktinde”;يَوْمٍ مَعْلُومٍ yevmin ma‘lûmin tamlaması ise “bilinen günün” demektir.

Burada âhirette amel defterini soldan alacak kişilerin azaba çarptırılmalarının nedenleriyle ilgili daha başka bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَكَانُوا يَقُولُونَ اَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ اَوَاٰبَآؤُ۬نَا الْاَوَّلُونَ “Şöyle diyorlardı: Hem biz hem de önceki atalarımız, ölüp toprak ve kemik hâline geldikten sonra (yeniden) diriltilecekmişiz, öyle mi?” Burada müşriklerin en önemli karşı çıkış, alay ve inkâr cümlesi yer almaktadır. Biz bu hususu iki başlıkta ele alacağız:

a) وَكَانُوا يَقُولُونَ اَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ “Şöyle diyorlardı: Biz mi ölüp toprak ve kemik hâline geldikten sonra (yeniden) diriltilecekmişiz, öyle mi?” Kâf 50/3’te de açıkladığımız üzere, pek çok âyette müşriklerin “kıyâmeti ve mahşeri, yani diriltilmeyi inkâr ettikleri” beyan edilmektedir.(17) Meselâ yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şöyle buyrulmaktadır: “Ölüp toprak ve kemik yığını haline gelince biz ve önceki atalarımız (tekrar) diriltileceğiz (öyle) mi!?” Onlar bu ve benzer sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alay içerikli sorularıyla vurgulamışlardır.

İsrâ’ 17/49, 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümüş kemikler”, Ra‘d 13/5, Mü’minûn 23/35, 82, Neml 27/67, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda Sebe’ 34/7’de bu anlamların hepsini içerecek şekilde “çürüyüp paramparça olmak” beyanı geçmektedir. Bütün inkarcıların bu konudaki maksatları öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleridir.

Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler için bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını “toprak olmak” ve “kemik kalmak” üzerinden gerçekleştirmekteydiler. Bu doğrultuda Kıyâmet 75/3’te de dile getirdikleri üzere, kemiklerin bir daha bir araya getirilemeyeceğini zannetmelerinin mantığı da kendilerince aynıydı. Kâf 50/3’te geçen “Bu, akla uzak bir dönüştür” sözleri bu hakikati ne kadar uzak gördüklerinin bir delilidir. Bir şeyi uzak görmek onu inkâra en yakın görme halidir.

b) اَوَاٰبَآؤُ۬نَا الْاَوَّلُونَ “Hem de önceki atalarımız,” Sâffât 37/17’de de dile getirildiği üzere, müşrikler “öldükten sonra diriltilme” konusundaki şüphe ve inkârlarını sadece kendi üzerlerinden değil de önceki nesilleri de işe katarak dile getiriyorlardı. Gerçi bu tür ifadeler Mekkeli müşriklerle de başlamış değildi. Yüce Allah Mü’minûn 23/81-82’de onların bu tür sözleri önceki atalarından öğrendiğini, atalarının sözlerini tekrarladıklarını, bir anlamda inkârcılık ve alaycılıkta onları izlediklerini haber vermektedir.

2. قُلْ اِنَّ الْاَوَّل۪ينَ وَالْاٰخِر۪ينَ لَمَجْمُوعُونَ اِلٰى م۪يقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ “De ki: Hem öncekiler (atalarınız) hem de sonrakiler, bilinen bir günün belirlenen vaktinde mutlaka toplanacaksınız.” Âyetteki م۪يقَات mîkât kelimesi “buluşma vakti”, يَوْمٍ مَعْلُومٍ yevmin ma‘lûmin tamlaması ise “bilinen gün”, yani kıyâmet günü demektir. O günün “bilinen” olması elbette sadece Yüce Allah tarafından bilinmesi manasına gelmektedir. Çünkü O’ndan başka hiç kimse kıyâmet gününün zamanını bilememektedir. Bu asıl manaya ilave olarak مَعْلُومٍ ma‘lûm kelimesinin aslında inanan ve inanmayan herkesin gündeminde olmayı ifade ediyor olması da düşünülebilir.

Bu âyetlerde Yüce Allah Hz. Peygamberle ve müminlerle alay eden, alay etmek için soru soran müşriklere cevabı bizzat kendisi vermekte, onlara sorulan soruların asıl muhatabının kendisi olduğunu muhataplara hissettirmektedir. Rabbimiz önceki nesillerin de sonrakilerin de, yani bütün insanların mahşerde bir araya toplanacağını bildirmektedir.

Yâsîn 36/32 ve 53’te herkesin, bütünüyle insanların ilâhî huzurda hazır kılınacakları, bunun hiçbir şekilde istisnasının bulunamayacağı ifade edilmektedir. Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki te’kid edatları, hem de Yâsîn 36/32 ve 53’teki hasr/kasr denen “vurgulu ifadeler” bunun böyle olduğunun delilidir. Sâffât 37/18’de ise özellikle müşriklerin boyun büktürülmüş olarak diriltilecekleri beyan edilmekte, muhataplara uyarı yapılmaktadır.

b) Sapkınlığın Sonu

Yüce Allah sûrenin 51-56. âyetlerinde yalancı sapkınlara seslenmekte ve kendilerine hitaben şunları beyan etmektedir: “Elbette zakkum ağacından yiyecek ve karınları ondan dolduracaksınız. Üstüne de susamış develer gibi insanın içine işleyen kaynar sudan içeceksiniz. İşte hesap gününde onların ağırlanışı böyledir!”

ı. Zakkum Ağacı

ثُمَّ اِنَّكُمْ اَيُّهَا الضَّآلُّونَ الْمُكَذِّبُونَ لَاٰكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمَالِؤُ۫نَ مِنْهَا الْبُطُونَ “Sonra siz ey yalancı sapkınlar! Elbette zakkum ağacından yiyenler ve karınlar(ını) ondan dolduranlar (olacaksınız).”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki sizler”;اَيُّهَا الضَّآلُّونَ eyyuhe’d-dâllûne hitabı “ey sapkınlar”; الْمُكَذِّبُونَ el-mükezzibûne kelimesi “yalancılar”; لَاٰكِلُونَ leâkilûne kelimesi “elbette yiyenler olacaksınız”;مِنْ شَجَرٍ min şecerin ifadesi “(şu) ağaçtan”;مِنْ زَقُّومٍ min zakkûmin kelimesi “zakkumdan”; فَمَالِؤُ۫نَ fe mâliûne kelimesi “dolduranlar (olacaksınız)”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; الْبُطُونَ el-butûne kelimesi ise “karınları(nızı)” demektir.

Burada müşriklerin ve elbette bütün inkârcıların mahşerdeki sorgulanmaları ile oradaki yiyecekleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اِنَّكُمْ اَيُّهَا الضَّآلُّونَ الْمُكَذِّبُونَ “Sonra siz ey yalancı sapkınlar!” Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûn/ed-dâllûn kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(18) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(19) manasında kullanılmaktadır. Kur’ân’da pek çok âyette geçen الْمُكَذِّبُونَ el-mükezzibû(i)ne kelimesi ise “yalanlayıcılar” manasına gelmektedir.

Yüce Allah bu âyette amel defterini soldan alacak kişileri iki sıfatla nitelendirmektedir. Buna göre “sapkın olmaları” hak yoldan sapmalarıyla ilişkilidir. Bu durum dünyada yoldan çıkmak anlamında bir şaşkınlık olacağı için mahşerde de cennet yolundan ayrı düşürülmeyi beraberinde getirecektir.

“Yalanlayıcı olmaları” ise başta Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci olmak üzere bu konuda bilgi veren vahiy hakikatlerini, dolayısıyla risaleti ve elbette Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamaları manasına gelmektedir. İşte bu durumda olan kişilere hitap edilmekte ve kendilerini nasıl bir akıbetin beklediği onlara haber verilmektedir.

2. لَاٰكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمَالِؤُ۫نَ مِنْهَا الْبُطُونَ “Elbette zakkum ağacından yiyenler ve karınlar(ını) ondan dolduranlar (olacaksınız).” Yüce Allah mahşerde amel defterini soldan alacakların gıdalarını açıklamaktadır. Sâbikûn ve ashâbu’l-yemîn diye tanıtılanların cennetteki içecek ve gıdaları hakkında bilgi verildikten sonra, amel defterini soldan alacakların da cehennemde nasıl beslenecekleri gündeme getirilmektedir.

a) لَاٰكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ “Elbette zakkum ağacından yiyenler (olacaksınız).” Bu bağlamda zakkum ağacından yiyerek karınlarını dolduracakları beyan edilmektedir. Zakkum, tat olarak acı, dokunma açısından sıcak ve yakıcı, koku bakımından pis, görünüş bakımından ise simsiyah olup, yenilmesi zor, yutulması güç ve zorla yedirilen bir şeydir.(20)

Sâffât 37/62-66’da da geçtiği üzere, cehennemlikler orada zakkum ağacından yiyecekler ve karınlarını onunla dolduracaklardır. Dühân 44/43-45’te ise zakkum ağacının cehenneme giren suçluların gıdası olacağı, pota gibi karınlarında kaynayacağı beyan edilmektedir. Bu ağaç İsrâ 17/60’taki “lanetlenmiş ağaç”la aynı manayı içermektedir.

b) فَمَالِؤُ۫نَ مِنْهَا الْبُطُونَ “Karınlar(ınızı) ondan dolduranlar (olacaksınız).” “Karınları doldurmak” ifadesi mahşerdeki diriltilmenin bedensel olacağını, orada da insanların organlarının bulunacağını gösteren bir delil olarak görülmelidir. Mahşer şartlarının sadece ruhlara yönelik gerçekleşeceği ve ruhsal olacağı görüşünün sağlıklı olmadığını bu vesileyle hatırlatmakta yarar vardır.

“Boğazdan geçmeyen yiyecek”,(21) “beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru diken”(22) ve “irin”(23) cehennemin menüsünde yer alan başlıca yiyeceklerdir. Bunların kişiyi beslemesi bir tarafa, yenmesi bile bir azap olacaktır.

Cennetliklerin yiyecekleri pek çok çeşitten oluşmasına rağmen, cehennemliklerin menüsünde üç çeşidin bulunması oranın azap yeri olmasının bir sonucu olarak görülmelidir. Fecr 89/19-20’de de geçtiği gibi, mirası ve helal-haram demeden her şeyi yiyenler mahşerde bu rahatlığı ve savurganlığı gerçekleştiremeyeceklerdir.

ıı. Kaynar Su

فَشَارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَم۪يمِ فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْه۪يمِ “Üzerine (bir) de susamış develer(in su içişi) gibi insanın içine işleyen kaynar sudan içeceksiniz.”

Buradakiفَشَارِبُونَ fe şâribûne kelimesi “içenler (olacaksınız)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onun üzerine”; مِنَ الْحَم۪يمِ mine’l-hamîmi sözcüğü “kaynar sudan”; فَشَارِبُونَ fe şâribûne kelimesi “yine içenler (olacaksınız)”;شُرْبَ الْه۪يمِ şurbe’l-hîmi tamlaması ise “develerin susaması gibi” demektir.

Burada müşriklerin mahşerde içecekleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَشَارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَم۪يمِ “Üzerine (bir) de insanın içine işleyen kaynar sudan içeceksiniz.” Bu âyetlerde cehennemliklerin içecekleri hakkında bilgi verilmekte, Vâkı‘a 56/42. âyette de dile getirildiği gibi, bu içecek الْحَم۪يمِ el-hamîm yani “kaynar su” olarak belirlenmektedir ki bu kelime hakkında orada gerekli açıklamaları yapmıştık. Âyetteki عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi bu içeceğin yemekten sonra, yemeğin üzerine içileceğini göstermektedir. Sâffât 37/67 ve İbrâhim 14/16-17’de bu suyun kaynar bir şekilde irinden oluşacağı ve yutulamayacağı, Muhammed 47/15’te ise bağırsakları parçalayacağı beyan edilmektedir.

2. فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْه۪يمِ “Susamış develer(in su içişi) gibi içeceksiniz.” Âyette yer alan “susamış devenin içmesi gibi” ifadesi de çok ilginçtir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْه۪يمِ el-hîm kelimesi “hüyâm denen bir hastalığa tutulmuş deve” demektir ki bu develer susuzluk çektikleri için su içmekten doymazlarmış. Bu kelimenin “aşırı kuraklık nedeniyle kurumuş toprak” anlamının bulunduğu da ifade edilmektedir.(24) İşte cehennemlikler de böyle anılmakta, orada yiyecekleri zakkumdan sonra susayacakları, ancak su içmekle de doyup kanamayacakları ifade edilmektedir.

ııı. İnkarcılığın Sonu: Perişanlık

هٰذَا نُزُلُهُمْ يَوْمَ الدّ۪ينِ “Hesap gününde onların ağırlanması(!) böyle (olacak)tır!”

Âyetteki هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”;نُزُلُهُمْ nüzülühum tamlaması “onlara yönelik sunulacak ikramları, onların ağırlanması (olacak(tır)”; يَوْمَ الدّ۪ينِ yevmi’d-dîni tamlaması ise “hesap günü” demektir.

Burada müşriklerin perişanlıkları yaşayacağı yerin ve zamanın mahşer günü olacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette “hesap günü”nde cehennemlikleri işte böyle ağırlayacağını, onlara ikramının böyle olacağını ifade etmektedir.

N-z-l kökünden kelimeler Kur’ân’da 293 yerde geçmektedir ki bunlardan sekiz kez zikredilen نُزُل nüzül kalıbında bazı âyetlerde cennetteki nimetlendirmeler için “ağırlama, ikram”;(25) bazılarında ise cehennemdeki azap için alay içerikli “ağırlama” veya “konaklama”(26) anlamına gelmektedir.

Bu arada Yûsuf 12/59’daki الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi de bu anlamla uyumlu olacak şekilde “ikram edenler”, “ağırlayanlar”, “misafirperverlik yapanlar” manasına gelmektedir. Benzer bir anlam Mü’minûn 23/29’da da görülebilir.

Elbette burada bir alay söz konusu edilerek kâfirlerin cehennemde ağırlanmasının bu şekilde tecelli edeceği beyan edilmiş olmaktadır. “Cehennemliklere elem verici azabın müjdelenmesi”(27) ifadelerinde de aynı durum söz konusudur.

Onlar dünya hayatında hak ve hakikat adına kendilerine sunulanları nasıl alaya almış, onlarla dalga geçmiş, müminlerle kaş-göz işaretleri ve el-kol hareketleriyle nasıl istihza etmişlerse hesap gününde bu cehennem menüsü üzerinden kendileriyle aynı şekilde alay edilmiş olacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Hıcr 15/27. 2 - Tûr 52/27; Vâkı‘a 56/42. 3 - Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 4 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Şu‘arâ’ 26/101; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Hicr 15/27 Tûr 52/27 Vâkı‘a 56/42 Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Şu‘arâ 26/101 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 5 - Hûd 11/116; İsrâ’ 17/16; Enbiyâ’ 21/13; Mü’minûn 23/33, 64; Sebe’ 34/34; Zuhruf 43/23; Vâkı‘a 56/45. 6 - İsrâ’ 17/16; Mü’minûn 23/64; Sebe’ 34/34; Zuhruf 43/23; Vâkı‘a 56/45. 7 - Semerkandî, age., III, 395; Taberî, age., XXVII, 193.
  • Hûd 11/116 İsrâ 17/16 Enbiyâ 21/13 Mü'minûn 23/33 Mü'minûn 23/64 Sebe' 34/34 Zuhruf 43/23 Vâkı‘a 56/45 İsrâ 17/16 Mü'minûn 23/64 Sebe' 34/34 Zuhruf 43/23 Vâkı‘a 56/45
• 8 - Rûm 30/30.
  • Rûm 30/30
• 9 - Şems 91/7-8. 10 - Hucürât 49/7. 11 - A‘râf 7/172.
  • Şems 91/8 Hucurât 49/7 A‘râf 7/172
• 12 - Nahl 16/38. 13 - Nisâ’ 4/48, 116.
  • Nahl 16/38 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116
• 14 - Nisâ’ 4/31; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 15 - Âl-i ‘Imrân 3/135. 16 - Nûh 71/7.
  • Nisâ 4/31 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Âl-i İmrân 3/135 Nûh 71/7
• 17 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Yâsîn 36/78; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Yâsîn 36/78 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 18 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 19 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 20 - Râzî, age., XXIX, 174.
• 21 - Müzzemmil 73/13. 22 - Ğâşiye 88/6-7. 23 - İbrâhim 14/16; Sâd 38/57; Hâkka 69/36; Nebe’ 78/25.
  • Müzzemmil 73/13 Ğâşiye 88/7 İbrâhîm 14/16 Sâd 38/57 Hâkka 69/36 Nebe' 78/25
• 24 - Semerkandî, age., III, 395; Taberî, age., XXVII, 195-196; Zemahşerî, age., IV, 452.
• 25 - Âl-i ‘Imrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32. 26 - Kehf 18/102; Vâkı‘a 56/56, 93.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Kehf 18/102 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/93
• 27 - Âl-i ‘Imrân 3/21; Tevbe 9/34; İnşikâk 84/24.
  • Âl-i İmrân 3/21 Tevbe 9/34 İnşikâk 84/24