Fecr Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “sabah” anlamındaki الْفَجْر el-fecr kelimesinden alan Fecr sûresi, inişe göre 11, resmî sıralamada ise 89. sûredir.

Fecr sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Ğâşiye sûresiyle anlam ilişkisi içindedir. Bu bağlamda “kıyamet- âhiret sürecine dikkat çekme, dönüşün sadece Yüce Allah’a olacağı ve en büyük azabı O’nun yapabilmesi” gibi ortak konular zikredilebilir.

Fecr sûresinde öncelikle “Fecr’e, on geceye, çift (varlıklar)a, Tek olana ve gelip geçen geceye yemin olsun ki, bun(lar)da her akıl sahibi için bir yemin (değeri) var, (değil) mi?” şeklinde çeşitli zaman dilimlerine yemin edilerek, sağlam akıl sahibi olanlar için bütün bunlarda çok önemli şahitliklerin bulunduğu hatırlatılmaktadır.

6. âyetten itibaren, insanın sapabileceği ifade edilerek, bu husus, ‘Âd, Semûd ve Firavun şeklinde üç kavmin örnekliğinde dile getirilmekte, bunların birer bozguncu olarak yaşadıkları beyan edilmekte ve muhataplar uyarılmaktadır.

15. âyetten itibaren, “Şöyle insan(lar) vardır: Rabbi kendisini imtihan edip ona ikramda bulunduğunda ve bol nimet verdiğinde, ‘Rabbim bana ikram etti’ der(ler). Onu imtihan edip rızkını daralttığında ise, ‘Rabbim beni rezil etti (beni ihmal etti)’ der(ler) “ifadeleri gereği nankörlerin veya Yüce Allah’ı hesaba katmayanların nasıl bir yanılgı içerisinde oldukları, malı tüketme biçimlerinden örnekler verilerek sunulmakta, yetimlerin ve yoksulların gözetilmemesi temel sorun olarak belirlenmektedir.

23. âyetten itibaren, “Hayır, (hayır bu yaptıklarınız doğru değil); yeryüzü parça parça dökülüp dağıldığı, melekler saf saf dizili iken Rabbin(in yargılama emri) geldiği zaman, (durumunuz ne olacak?)” ifadesi gereği insanoğlunun mahşerde gerçeği fark edeceği, ancak bunun hiçbir işe yaramayacağı ve çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı belirtilerek, dünya hayatında Yüce Allah’ı hesaba katmayanları acı bir azabın beklediği, öyle bir azabı O’ndan başka hiç kimsenin yapamayacağı bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda, çift yönlü bir mesaj içerecek şekilde hem Yüce Allah’a güvenerek hayatı O’nun istediği gibi yaşayanlara müjde, hem de sahte huzura aldananlara yönelik şöyle bir uyarı bulunmaktadır: “Ey huzurlu insan! Sen (Allah’tan) memnun, (Allah da) senden razı olarak Rabbine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!”

Yüce Allah, Fecr sûresinin ilk dört âyetinde çeşitli varlıklara yemin etmekte, onların insan hayatındaki önemine vurgu yapmakta, onları insana şahit tutacağını ve bu yeminlerde her akıl sahibine yönelik mesajlar olduğunu ifade etmektedir.

Yüce Allah, yemin ifadelerini ve bunların akıl ile ilişkilerini ifade ettikten sonra, insanlık tarihinden ibret içerikli birtakım sahneler sunmaktadır. Bununla Mekke müşriklerinin aslında çok abartılacak bir güçlerinin bulunmadığını hem onlara hem de bütün müminlere göstermek istemektedir. Çünkü Yüce Allah, çok daha güçlü olanlardan örnekler vererek, onları cezalandırdığı gibi, diğerlerini de cezalandırabileceğini beyan etmekte, her azgının neler yapıp ettiğini gözetlediğini haber vermektedir.

a) Kur’ân’ın Aydınlığı

Yüce Allah, 1-5. âyetlerinde çeşitli varlıklar bağlamında “Fecr’e, on geceye, çift (varlıklar)a Tek olana ve gelip geçen geceye yemin olsun” ifadelerine yer vermekte, sonrasında ise yeminin akıl ile ilişkisini şu şekilde ifade etmektedir: “Bun(lar)da her akıl sahibi için bir yemin (değeri) var, (değil) mi?”

ı. Beş Şeye Yemin

وَالْفَجْرِ وَلَيَالٍ عَشْرٍ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ وَالَّيْلِ اِذَا يَسْرِ “Yemin olsun: Tan vaktine, on geceye, ‘çift (olan şeyler)’e ve ‘tek’e, geçmekte olan geceye ki.”

Buradaki وَالْفَجْرِ ve’l-fecri ifadesi “sabaha, tan vaktine, fecre, sabahın aydınlığına yemin olsun”; وَلَيَالٍ ve leyâlin kelimesi “(şu) gecelere yemin olsun”; عَشْرٍ ‘aşrin sözcüğü “on”; وَالشَّفْعِ ve’ş-şef‘ı kelimesi “ve çift (olan her şeye) yemin olsun”; وَالْوَتْرِ ve’l-vetri sözcüğü “ve tek olana (Allah’a) yemin olsun”; وَالَّيْلِ ve’l-leyli kelimesi “ve geceye de yemin olsun”; اِذَا يَسْرِ izâ yesri fiili ise “gittiği zaman, geçtiği zaman” demektir.

Burada Rabbimizin dile getirdiği çeşitli yemin ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da yemin ifadeleri hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de detaylı bilgi verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, sadece ilgili kelimeleri incelemekle yetineceğiz.

1. Fecr

وَالْفَجْرِ “Fecr’e (tan vaktine) yemin olsun.”

Burada الْفَجْر el-fecr kelimesi hakkında ne kastedildiğiyle ilgili olarak çeşitli kanaatler ileri sürülmüştür. Bunların bir kısmını hatırlatmak istiyoruz.

a) الْفَجْر el-fecr kelimesinin, “sabah namazı vakti”, “sabah namazı”, “Kurban Bayramı sabahı”, “Zilhicce’nin ilk sabahı”, “Muharrem ayının ilk sabahı” veya suların fışkırdığı ve yaratılmışların hayatının beslendiği “çeşmeler, gözeler” anlamına geldiği beyan edilmektedir.(1) Bu konuda daha başka görüşler de çeşitli kaynak tefsirlerde zikredilmektedir.

b) Fecr’den maksadın “sabahın aydınlığı” olduğunu belirten Taberî, amacın “gündüz”(2) olduğunu bir görüş olarak vermiş, böylece bütün zamanların yarısına yemin edildiğini söylemiştir.

c) Müddessir 74/34 ve Tekvîr 81/18’den delil getirerek, fecr’den maksadın “sabah” vakti olduğunu, böylece zımnen yani dolaylı olarak günün tamamını ifade ettiğini beyan etmekte herhangi bir sakınca yoktur. Bütün sabahlara yemin edilmesi, zamanın önemine yapılan bir vurgudur.

d) Biz ise fecrin “vahiy”, yani “Kur’ân’ın aydınlığı” olduğu kanaatindeyiz. Bunun nedenini ise bir sonraki âyetin izahıyla birlikte yapacağız.

2. On Gece

وَلَيَالٍ عَشْرٍ “On geceye yemin olsun.”

“On gece”den hangi gecelerin kastedildiği noktasında da oldukça fazla görüş ileri sürülmüştür.

“Zilhiccenin ilk on gecesi”, “Muharrem ayının ilk on günü”, “Ramazan’ın son on günü”, “Zilhicce’nin başından Kurban Bayramı’nın sonuna kadarki zaman”, Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ ile sözleştiği “on gece” gibi görüşler tefsirlerimizde yer almaktadır.(3) Biz, görüşlerin doğruluk veya yanlışlığına girmeden, konuya daha başka bir açıdan bakmak istiyoruz.

- “Fecr” ve “On Gece”nin Ortak Anlamı

Sûrenin ilk iki âyetinde maksadın, çok özel bir “sabah” ve çok özel bir “on gün” olması daha kuvvetli bir ihtimaldir; çünkü fecr, bir aydınlanmadır. “Yarıp çıkmak, fışkırmak” anlamına gelen fecr/tefcîr kelimesi, adı nûr olarak belirlenen Kur’ân’ın,(4) “cehalet karanlıklarını yarıp geçen ve karanlıklardan aydınlık sunan yapısı”nı bize bildirir.

Karanlıkları yarıp aydınlığı getiren asıl “sabah”, insanlığın Kur’ân vahyi ile buluşturulduğu sabahtır. Nitekim Kadir suresinin son kelimesinde el-fecr denmesi de bu manayı desteklemektedir. Târık 86/3’te geçen en-necm kelimesi de ilk iki âyetteki târık kelimesi de aslında Kur’ân vahyini ve onun geceyi aydınlatan yapısını ifade etmektedir.(5)

Kur’ân’ın sunduğu aydınlık kavramı, ışık ve karanlık kavramlarına yeni bir boyut kazandırmakta, Kur’ân’dan yoksun gündüzlerin de aslında karanlık olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Bir zaman diliminin karanlık veya aydınlık diye isimlendirilmesi, orada Kur’ân’ın bulunup bulunmamasına bağlıdır.

Bu itibarla biz, Fecr sûresindeki ilk yeminin tıpkı Târık ve Necm sûrelerinde olduğu gibi, “vahy”e yapıldığını ve âyette Kur’ân aydınlığının kastedildiğini düşünmekteyiz. “On gece” ifadesinin de vahyin ilk indiriliş gecesi olan Kadir Gecesi’nin de içinde bulunduğu “Ramazan’ın son on gecesi”(6) olduğunu, aydınlığın bu süreçte insanlıkla buluşturulduğunu, bu nedenle özellikle anıldığını beyan etmek durumundayız.

3. Çift ve Tek

وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ “Çift (olan şeyler)e ve Tek’e yemin olsun.”

Burada Rabbimizin önce mahlukatına, beraberinde kendi zatına yemini gündeme getirilmektedir. Bu âyette kastedilenlerin ne olduğuyla ilgili de çeşitli görüşler vardır.

Konuyu namazla, hacla ve kurbanla ilişkilendirenler olduğu gibi, günlerin çift ve tek olanlarının kastedildiğini dile getirenler de olmuştur.

a) وَالشَّفْعِ “Çift (olana) yemin olsun.” Bu kavram kâinattaki çift kutupluluğu ifade edebilir. Bu durumda maksadın bütün yaratılmışlar olduğunu beyan ederek, bunları “iman-küfür, mutluluk-huzursuzluk, cennet-cehenneem, dünya-âhiret, hidayet-şaşkınlık, aydınlık-karanlık, gündüz-gece, sıcaklık-soğukluk, güneş-ay, yaz-kış, gök-yer, insan-cin, artı-eksi, pozitif-negatif, erkek-dişi” gibi ikililer şeklinde sıralayabiliriz. Bütün bunlar, Yâsîn 36/36, Zâriyât 51/49 ve Nebe’ 78/8’de ifade edilen kâinattaki bütün çiftleri içerir.

b) وَالْوَتْرِ “Tek olana yemin olsun.” Kanaatimizce “Tek”ten kasıt İhlâs 112/1 gereği “Yüce Allah”tır. Nitekim Hz. Peygamber de bu anlamda “Allah tektir; teki sever” buyurmaktadır.(7)

Tek olan Yüce Allah, varlıklarda bir çift oluş sistemini kurmuş, onları yaratmış ve kendisini onların sahibi ilan etmiştir. Bu gerçeklerin yanında, bütün bu varlıkları da bizzat kendisi idare etmektedir. Yaratan, yarattığını salıvermez, sahipsiz bırakmaz: Bu nedenle Yüce Allah, yarattığı varlıklara mesajlar göndermiş, gönderdiği ilkelerin, bütünüyle kâinatı kavrayıp O’nun sistemini anlamaya çalışmak için çeşitli bilinçlendirmelerde bulunmuştur.

Bu bağlamda üç ayetteki mesaj hakkında şunu söyleyebiliriz: Tek olan Yüce Allah, o özel sabahın aydınlığında, Ramazan’ın son on gününde ve özellikle Kadir Gecesi’nde, çift olan yaratıkları ilâhî bilgilerle buluşturmuş, bir anlamda yaratıklarla iletişimin vahiy ile sağlanması gerektiği mesajını vermek istemiştir.

4. Geçip Giden Gece

وَالَّيْلِ اِذَا يَسْرِ “Geçmekte olan geceye yemin olsun.”

Bu ifade, Müddessir 74/33 ve Tekvîr 81/17’de de olduğu gibi, ardını dönüp giden ve bitmekte olan bir zamanı nitelendirmektedir. İlk âyette bütün sabahların aydınlığının kastedildiğini söylediğimiz görüşe göre, burada da gecenin karanlığına gönderme yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu durumda bütün zamanlar yeminin konusu olarak insanların dikkatine sunulmakta, zamanın, azgın insan aleyhine şahitlik yapacağı bilgisi verilmektedir.

Âyetleri vahiy ile ilişkilendirdiğimiz görüşe göre ise, burada geçmekte olduğu bildirilen “gece”, vahyin cehalet, inkar ve küfür karanlıklarını gidereceği mesajını içermektedir.

Yeminlerin Mesajı:

Yüce Allah, yeminden sonra gelen âyette yemin edilen varlıkların yemin değeri ifade etmesi bakımından çok önemli olduğunu ve aklın bu anlamda etkin bir işlev göreceğini beyan etmek istemektedir. Beşinci âyetin tefsirine geçmeden önce yeminler arasındaki anlam ilişkisine değinmek istiyoruz.

Kur’ân’da bazı sûrelerin başında çeşitli varlıklara yemin edildiği bilinmektedir. Eğer yemin edilen varlık tek ise, onun devam eden âyetlerle bir anlam ilişkisi vardır. Eğer yeminler peşpeşe ve birden çok iseler, bu durumda da hem yemin edilen varlıkların kendi aralarında bir anlam ilişkisi vardır, hem de yemin sonrası âyetlerle bu ilişki mevcuttur. Bu örneklerden biri de Fecr sûresindedir. Bu doğrultuda, ilk âyetlerle dördüncü âyetin uyumunu dikkate alan bir yorum yapmak durumundayız.

Yemin edilen “fecr”, “on gece”, “çift varlıklar ve tek olan Yüce Allah” ile “bitmek üzere olan gece”nin anlam ilişkisi şöyle kurulabilir: Kur’ân aydınlığının dünyayı aydınlattığı Ramazan’ın son on gecesindeki Kadir Gecesi’nin sabahında, tek olan Yüce Allah, çift olan bütün yaratıkları ilâhî bilgilendirmeyle aydınlatmıştır. Böylece Kur’ân ile aydınlanan ilk sabah, cehalet karanlıklarını gidermeye başlamıştır. Kadir suresindeki ilk ayetle son ayetin verdiği ortak mesaj da bu olsa gerektir.

İsrâ’ 17/81’de de ifade edildiği gibi, hak gelince bâtıl zaten yok olmaktadır. Bâtılın tabiatı, yok olmaya elverişli kılınmıştır. Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilakis biz, hakkı bâtılın tepesine bindiririz de o, bâtılın işini bitirir. Bir de bakarsınız ki, bâtıl yok olup gitmiştir. (Allah’a) yakıştırdığınız sıfatlardan dolayı yazıklar olsun size!”

İşte tam da bu esasa uygun olarak, burada vahyin aydınlığı gelince, gecenin, yani cehalet karanlıklarının yok olup gitmesi söz konusu edilmektedir, diyebiliriz.

ıı. Yemin-Akıl İlişkisi

هَلْ ف۪ي ذٰلِكَ قَسَمٌ لِذ۪ي حِجْرٍ “Akıl sahibi için bun(lar)da bir yemin var, değil mi?”

Âyetteki هَلْ ف۪ي ذٰلِكَ hel fî zâike ifadesi “bunda var mıdır, vardır değil mi”; قَسَم kasemun kelimesi “yemin”; لِذ۪ي حِجْرٍ lizî hıcrin ifadesi ise “akıllı, akıl sahibi (kişiler) için” demektir.

1. Bu ifade, ilk dört âyetteki beş yeminin, akıl sahipleri için büyük önem arz ettiğini ve akıl ile hareket edince ders çıkarmanın kaçınılmaz olduğunu ortaya koymaktadır.

a) Ğâşiye 88/1’de ifade ettiğimiz üzere, bu âyettekiهَلْ hel edatı, cevabı beklenen bir soru edatı olarak değil de, anlamı pekiştiren bir konumda kad anlamında kabul edilebilir. Bu durumda anlam, “bütün bunların her birinde muhakkak ki bir yemin vardır” şeklini alır.

b) هَلْ hel edatına kendi asıl manası olan “soru” anlamını verirsek, bu durumda âyette, “Bu konuda akıl sahipleri için (başka) bir yemin var mı?” sorusu soruluyor demektir. Söz konusu anlam, “Akıl sahiplerine bundan öte bir yemin olabilir mi?” diye şekillenmiş olur. Aklı olanlar bu yeminlerden yeterince sonuç çıkarırlar, çıkarmalıdırlar.

c)هَلْ hel edatına “soru” olarak, ancak “pekiştirici, onaylatıcı” bir anlam da verilebilir. Bu durumda tercüme, bizim de tercih ettiğimiz gibi “Bun(lar)da her akıl sahibi için bir yemin (değeri) var, değil mi?” şekilini alır.

2. قَسَم kasem kelimesi “yemin” anlamına gelmektedir; hıcr ise “akıl, gönül ve kalp” demektir.(8) “Kaya, taş” anlamına gelen hacer kelimesiyle aynı kökten gelen حِجْر hıcr kelimesinin “akıl” anlamı, “gerçeği keskin, katı ve net bir şekilde ortaya koymak” noktasında buluşabilir. Ayrıca “menetmek, engel” anlamlarına gelen hacr, hıcr, mahcûr kelimeleriyle “akıl” anlamına gelen hıcr sözcüğü, “kişiyi yanlıştan veya hatadan uzak tutmak, onu şerden engellemek” anlamlarıyla buluşturulabilir.

3. Âyetlerdeki yemin ifadelerini Kur’ân’ın aydınlık dünyasıyla ilişkilendirince, sûrelerin parçalar halinde, peyderpey indirilişinden ve yeminin büyüklüğünden söz eden Vâkı‘a 56/75-76. âyetleri de bu vesileyle hatırlamalıyız. İlgili âyetlerin tercümesi şöyledir: “Kur’ân’ın yer ettiği mevkilere (gönüllere) yemin ediyorum ki, elbette bu, eğer bilirseniz çok büyük, çok ağır bir yemindir.” Demek ki Kur’ân’ın indirilişi çok önemli bir olaydır; onunla ilgili zamana veya mekâna yemin edilmesi de çok önemlidir.

4. “Vahyin aydınlığı”, “onunla ilgili sabahlar ve geceler”, “aydınlığın kaynağı olan Yüce Allah ve O’nun yaratıp muhatap kıldığı bütün çiftler”, “vahyin aydınlığı gelince terk edip gitmek zorunda olan cehalet karanlığı”, evet, bütün bunlar, akıl sahipleri için büyük bir önem taşımaktadır. Aklı olan herkes bu yeminlerden, dikkat çekişlerden ve insan aleyhinde yapılacak şahitliklerinden dolayı derin bir bilince ve sorumluluğa sahip olmalıdır. Çünkü yemine konu edinilenler hafife alınabilir varlıklar değildir.

Bu yeminlere aldırış etmeyen, dahası ilâhî bilgilendirmelere kulak vermeyen insanlar, maalesef tarihin her döneminde var olmuştur. Bu tür duyarsız ve vurdumduymaz tavır sergileyenler, her zaman ağır faturalar ödemek zorunda kalmışlardır. Şimdilerde yaşayanlar ve mahşere kadar gelip yaşayacak olanlar şunu bilmelidirler: Allah’ı hesaba katmayan, O’nun ilkelerine değer vermeyip toplumun bozulmasına neden olanlar, er ya da geç, aynı türden veya başka şekillerde sözü edilen kavimlerin sonunu yaşamaktan kurtulamayacaklardır.

Sütunlarla bezenmiş İrem şehrinin halkı, kayaları yontarak bir medeniyet oluşturan Semûd kavmi ve inananlara kazık cezası veren veya piramitleriyle her şeye meydan okuyan Firavun örnekliğini esas alarak şu husus bilinmelidir: Çok güçlü olduğu sanılan sütün, kaya ve piramit gibi nesnel şeylere güvenenler eğer akıllarını doğru çalıştırmazlarsa bir gün kayalara çarpacaklardır. Kaya ve taş medeniyeti akılla ve doğru değerlerle buluşturulmazsa, bu âyette adına hıcr denen akıl taşa döner ve sahibini taşlaştırır.

b) Tarihten Üç Zorba Örneği

Yüce Allah sûrenin 6-10. âyetlerinde sûrenin ilk beş âyetindeki mesaj doğrultusunda, ilâhî bilgilendirmeye kulak vermeyenler bağlamında bazı kavimleri hatırlatmaktadır. Bu çerçevede öncelikle ‘Âd kavmiyle ilgili olarak şu bilgilere verilmektedir: “Rabbinin ‘Âd (kavmin)e, yani direkleri (yüksek binaları) olan, (diğer) şehirlerde benzeri yaratılmamış İrem şehrine ne yaptığını görmedin mi?”

Ardından, Semûd kavmiyle ilgili olarak “O vadide kayaları yontan Semûd (kavmin)e (ne yaptığını görmedin mi?)” beyanına, sonrasında ise Firavun’la ilgili olarak da şu ifadelere yer verilmektedir: “(Bir de) kazıklar sahibi Firavun’a (ne yaptığını görmedin mi?)”

Yûsuf 12/3’te kıssalar hakkında geniş açıklamalar yapmıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Kur’ân’da “kıssa”, önemli anlatım tekniklerden biridir. Çünkü Kur’ân’ın önemli bir bölümü kıssalardan oluşmaktadır. İşte bu sûrede bu metot kısa örneklerle de olsa uygulanmaktadır.

Elbette Kur’ân’da kıssaların yer almasının amacı, tarihin tespiti veya tarîhî olayların yer, zaman ve şahıs bilgilerinin kronolojisini vermek değildir. Amaç, geçmiş milletlerin başına gelen olayları ana hatlarıyla anlatıp, olayların sonuçlarına dikkat çekmek ve aynı davranışların benzer sonuçlar doğuracağını bildirerek daha doğru davranılmasını sağlamaktır.

Bu açıdan bakıldığında, kıssaların anlatılmasının ana amacı “ibret alınması”dır(9) diyebiliriz. Esasında bazı kıssaların anlatımından sonra “bunda bir âyet vardır” veya “çeşitli âyetler vardır” ifadeleri, kıssadan maksadın “ders vermek” ve “ibret alınmasını sağlamak” olduğunu ortaya koymaktadır. Bu genel amaç doğrultusunda kıssaların anlatılma gerekçeleri hakkında şunları söyleyebiliriz:

Hz. Peygamber’i ve müminleri motive etmek;(10) güçlü-pozitif duyguları, İslam inanç ve ilkelerine yöneltmeye, canı ve malı hak, hayır ve iyilik uğruna fedâ etmeye kanalize etmek;(11) inananların yüreklerine güven ve huzur veya inanmayanların yüreklerine korku, endişe ve psikolojik ıstırap vermek;(12) muhatapların tefekkür sahibi olmalarını sağlamak;(13) Hz. Peygamber’in hak peygamber olduğuna, ona vahiy indirildiğine ve onun vahiy bilgilerini tebliğ ettiğine işaret etmek.(14)

Kıssalar ve anlatılma gerekçeleri hakkında bu bilgilerle yetinmek ve sûrenin izahına geçmek istiyoruz.(15)

ı. Hz. Hûd’un Kavmi

اِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ اَلَّت۪ي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ اَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ “Rabbin (şunlara) ne yaptı görmedin mi: Âd (kavmine), (yüksek) sütunları olan İrem (şehrine) -ki şehirler içinde onun benzeri yaratılmamıştı-.”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin mi, düşünsene bir”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; فَعَلَ fe‘ale fiili “yaptı, uyguladı”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; بِعَادٍ bi ‘âdin kelimesi “‘Âd (kavmine)”; اِرَمَ irame kelimesi “İrem (şehrine)”;ذَاتِ الْعِمَاد zâti’l-‘ımâdi ifadesi “direkleri veya sütunları olan”; اَلَّت۪ي لَمْ يُخْلَقْ elletî lem yuhlak ifadesi “yaratılmamış olan”; مِثْلُهَا mislüha ifadesi “onun benzeri”; فِي الْبِلَادِ fi’l-bilâdi sözcüğü ise “şehirlerde” demektir.

Yüce Allah, Fecr 89/6-13’te Kur’ân kıssalarından üç tanesine, yani ‘Âd, Semûd ve Firavun kıssalarına kısaca temas etmekte, bu doğrultuda oldukça özlü ifadelere seçerek bu bölümde, ibret içerikli asıl mesaj üzerinde durmakta, ancak detaya girmemektedir.

1. ‘Âd Kavmi Kimdir?

اَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ “Rabbinin ‘Âd (kavmin)e ne yaptığını görmedin(iz) mi?” Bu ifade ile ilk kıssa konusu Hz. Hûd’un kavmi olarak belirlenmektedir.

a) ‘Âd kavmi ve Hz. Hûd ile ilgili bilgileri Hûd 11/50’de verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamak istemiyoruz. Bu kavmin hatırlatılması ile bir taraftan Hz. Peygamber’e inanıp tâbi olanlar motive edilmekte, diğer taraftan da inkârcı karşıtlarına gözdağı verilmektedir.

Elbette hitap öncelikle her ne kadar Hz. Peygamber’e yönelik olsa da, maksadın herkes olduğunda asla şüphe yoktur. Bu bakış açısıyla âyetin başındaki soru cümlesini “Haberiniz yok mu?”, “Duymadınız mı?” veya “Gözünüzde canlandırabilir misiniz?” şeklinde çoğul anlamda değerlendirmek, daha kapsayıcı bir muhatap alanı oluşturacaktır.

b) Yüce Allah, sûrenin bu ilk bölümünde öncelikle bir soru cümlesi kullanmakta ve Hz. Peygamber’e hitap ederek şöyle buyurmaktadır: اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” Bu ifade, aslında “Haberin yok mu?”, “Duymadın mı?”, “Gözünde canlandırabilir misin?” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü olay, Hz. Peygamber’den çok önce gerçekleştiği için onun bu olayı görmesi mümkün değildi.

c) Yüce Allah, âyette “sahip, efendi, yetiştiren” anlamında رَبُّك rabbüke “Senin Rabbin” diyerek, hem Hz. Peygamber’in sahipsiz olmadığını bildirmekte, hem de mücadelesinde başına sıkıntılar gelse de sonuçta kazananın kendisi olacağını müjdelemektedir.

2. Şehirlerin En Güzeli: Sütunlu İrem

اِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ اَلَّت۪ي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ “Yani (yüksek) sütunları olan İrem (şehrine) -ki şehirler içinde onun benzeri yaratılmamıştı-.” Son derece güzel, benzeri o döneme kadar görülmemiş olan ve ‘Âd kavminin yaşadığı İrem şehri bu âyette övülmektedir. Ancak orada yaşayanların azgınlığı halkın da şehrin de helakine neden olarak gösterilmektedir.

a) Bazı yorumcular irem kelimesinin “şehir” anlamında değil de, orada yaşayan “halk” anlamında olduğunu iddia etmişlerdir. Buna göre ذَات الْعِمَاد zâtü’l-‘ımâdi ifadesine “uzun boylu” anlamını vermişlerdir.(16) Esasında A‘râf 7/69’da Hz. Nûh’tan sonra yaratıldığına vurgu yapılan bu kavmin, yaratılış olarak “iri ve güçlü” olduğu beyan edilmektedir.(17) Ayrıca âyette, bu kavmin idaresinin ve ömürlerinin uzunluğu da kastedilmiş olabilir.(18)

b) Biz, ذَاتِ الْعِمَاد zâtü’l-‘ımâdi ifadesinin “yüksek binalar” anlamına geldiğini ve bu noktada Şu‘arâ’ 26/128-129’un delil olduğunu belirtmek istiyoruz. Kaldı ki, devam eden açıklayıcı cümlede اَلَّت۪ي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ “Şehirlerde benzeri yaratılmamış” buyurularak, maksadın şehir, yani o kavmin meydana getirdiği medeniyet olduğu ortaya çıkmaktadır. Konuyla ilgili olarak Ahkâf 46/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, onlara size vermediğimiz kudret ve serveti vermiştik.”

c) Ne kadar ileri olursa olsun, azgınların oluşturduğu bir medeniyetin ilâhî kudret karşısında ayakta kalması mümkün değildir. İşte ‘Âd kavmi de bu ihtişama ve güzelliklere rağmen, Yüce Allah’a ve O’nun elçisine karşı düşmanlığa girişince, sonunda hak ettiği cezayı bulmuştur.

d) Âyette verilmek istenen mesaj, insanın kime güvenmesi gerektiğini öğretmektir. Yüce Allah’a güvenmek yerine, medeniyete veya sahip olunan başka şeylere güvenmek, insan için sonun başlangıcını oluşturmaktadır.

Azgınlıkta ‘Âd kavmi tarihte yalnız değildi. İşte onlardan biri de Semûd kavmidir.

ıı. Hz. Sâlih’in Kavmi

وَثَمُودَ الَّذ۪ينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ “Vadideki kayaları oyan Semûd (kavmi)ne (ne yaptığını görmedin mi?)”

Âyetteki وَثَمُودَ ve semûde kelimesi “ve Semûd (kavmine de)”; الَّذ۪ينَ جَابُوا ellezîne câbû ifadesi “yontmuş (olanlar)”; الصَّخْرَ es-sahra sözcüğü “kayayı, kayalıkları”; بِالْوَادِ bi’l-vâdi kelimesi ise “vâdide” demektir.

Zorbalıklarından söz edilen ve ikinci sırada hatırlatılan kavim ise Hz. Sâlih’in kavmi Semûd’dur.

Hz. Sâlih ve Semûd kavmi hakkında genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/141’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

1. Âyette yer aldığı şekliyle söyleyecek olursak, bu kavim, vâdide kayalar yontmakta veya kayaları oyarak vadiler oluşturmaktaydı. Hıcr 15/82 ve Şu‘arâ’ 26/149’da belirtildiğine göre, bunlar yontarak kayalardan güvenli evler yapıyorlardı.(19)

Demek ki, Semûd kavmi hem su kıtlığı nedeniyle mevcut suyu biriktirmek için kayaları yontuyordu; hem de kayaları oyarak içerisinde güvenle oturacakları evler inşa ediyorlardı. Kendilerine “Hıcr ashabı” denmesinin nedeni budur. Bunlar da tıpkı ‘Âd kavmi gibi, yaptıkları azgınlığın karşılığı olarak, şiddetli bir cezaya çarptırılmış ve helak edilmişlerdir.

2. Semûd kavmi “Hıcr ashâbı” olarak da isimlendirilmektedir. Bu sûrenin beşinci âyetinde ise “akıl” anlamında hıcr kelimesi kullanılmaktadır. Bu durum oldukça dikkat çekmektedir. Söz konusu iki kullanımda göze çarpan husus bizce şudur: Vahyin yol göstericiliğine ihtiyaç hissetmeden yola çıkan akıl, sonunda ya kayalara toslar; ya da taşlaşır. Aklı gemiye benzetirsek, vahyi de aklın yanaştığı liman olarak kabul edebiliriz. Bayraklı’nın dediği gibi akıl gemisi vahiy limanında demir atmalıdır. Kayalara güvenip Allah’a güvenmemenin sonucu perişanlıktır. Bu nedenle, bu iki değeri “birbirinin rakibi” gibi görmektense, onları “birbiri olmadan yapamayan değerle” şeklinde anlamak çok daha doğrudur.

ııı. Firavun

وَفِرْعَوْنَ ذِي الْاَوْتَادِ “Kazıklar sahibi Firavun’a (ne yaptığını görmedin mi?)”

Âyetteki وَفِرْعَوْنَ ve fir‘avne kelimesi “ve Firavun’a da”; ذِي الْاَوْتَادِ zi’l-evtâdi tamlaması ise “kazıkları olan” demektir.

Sûrede üçüncü sırada hatırlatılan azgın ise Firavun ve dolayısıyla onun askerleridir.

1. Tâhâ 20/9’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bilindiği üzere Kur’ân’da kıssası en çok anlatılan ve ibrete en çok konu edinilen kişilerden birisi Firavun’dur. Kur’ân’ada 74 kez geçen فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi “tanrının oğlu, büyük kral, Mısır’daki en üst yönetici, Firavun” manasına gelmektedir.

Kazıklar Sahibi Olmak:

Firavun’un bu âyette ve Sâd 38/12’de ذِي الْاَوْتَادِ “Kazıklar sahibi” olarak tanıtılmasının muhtemel bazı gerekçelerini şöyle sıralayabiliriz:

a) Kızdığı kişilere uyguladığı “kazık cezası”,

b) İnanca karşı uyguladığı “zorbalık”,

c) Ekonomik ve askerî açıdan “gücü”.

d) Bütün bunlara ilave olarak, aslında Firavun, ilâhlık iddiasının kendince bir ispatı mahiyetinde, dağlara nazire olsun diye piramitler yaptırmış, adeta onları insanların gözleri önüne sererek meydan okumaya çalışmıştı.

Âyetteki “kazıklar”ın “piramit” olarak anlaşılması, diğer görüşlere göre biraz daha öne çıkmaktadır. Çünkü önceki iki kavim, şehirleriyle ve medeniyetleriyle anılmış ve maddî güçlerinin kendilerini kurtaracağı zannına kapılmışlardı. Firavun’un ilâhlık iddiasını ispatlamak amacıyla medeniyet inşasına girişmiş olduğu anlamı bize daha doğru gelmektedir.

2. Firavun’un “kazıklar sahibi” oluşu, ister kazık cezası vermesinden, ister zorbalığından, ister askerlerinin ve gücünün fazlalığından, isterse piramitlerle meydan okumasından kaynaklansın, sonuçta o ve askerleri diğer helak edilenler gibi helak edilmiş ve suda boğulmuşlardır. Demek ki, bu tür güç gösterileri kişinin azgınlığını arttırmakta olduğu gibi, haktan uzaklaşmasına da neden olmaktadır. En sonunda bu durum felaketin habercisi olarak doğrudan dünyevî azaba dönüşmektedir.

Bu üç kavmin ortak yönleri ve yaşadıkları son ise şu âyetlerde dile getirilmektedir:

c) Helak Edilenlerin Özellikleri ve Akıbetleri

Yüce Allah sûrenin 11-14. âyetlerinde tarihte yer alan zorbaların ortak özellikleri bağlamında şöyle bir bilgi vermektedir: “(İşte bütün bunlar), ülkelerinde azgınlık etmişler, oralarda kötülüğü ve bozgunculuğu çoğaltmışlardı.”

Ardından, Yüce Allah’ın banlara karşı nasıl bir uygulama gerçekleştirdiği “Bu yüzden, Rabbin, onların üstüne azap kamçısı yağdırmıştı. Muhakkak ki Rabbin (her an, herkesi ve yaptıklarını) gözetlemektedir” şeklinde bildirilmektedir.

ı. Azgınlık ve Fesatlık

اَلَّذ۪ينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ فَاَكْثَرُوا ف۪يهَا الْفَسَادَ “Onlar şehirlerde azgınlık etmişlerdi. Orada bozgunculuğu çoğaltmışlardı.”

Buradaki اَلَّذ۪ينَ طَغَوْا ellezîne tağavv ifadesi “azgınlık yapmış olanlar”; فِي الْبِلَادِ fi‘l-bilâd kelimesi “ülkelerde, şehirlerde”; فَاَكْثَرُوا fe ekserû fiili “ve çoğaltmışlardı”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; الْفَسَادَ el-fesâde kelimesi ise “bozgunculuğu” demektir.

Burada azgın kavimlerin yaşadıkları toplumlarda neler yaptığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Burada sözü edilen üç kavmin kıssasında dikkat çeken iki önemli özellik ele alınmakta ve Yüce Allah’ın onlara uyguladığı işlem dile getirilmektedir. Dahası, Yüce Allah, azgınlık ve bozgunculuk yapan bu üç kavim hakkında bilgi vermekte, onlara özenenlerin de aynı sonu paylaşacakları uyarısında bulunmakta, ayrıca kullarının yaptığı davranışları gözetlediğini özellikle haber vermektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ “Onlar şehirlerde azgınlık etmişlerdi.” Bu kavimlerin hepsi, yaşadıkları şehir veya ülkelerde, idareleri altında bulunan insanlara yönelik azgınlık yapmış, hadlerini aşmış, zulmün hemen her çeşidini inananlara reva görmüşlerdi. Nihayet, isyan uygulamalarını toplumun başına saran bir ortak azgınlık ve sapkınlık sergilemişlerdi.

Yaşadıkları dönemler her ne kadar birbirine uzak ise de, yaptıkları azgınlık ve bozgunculuk hepsinin aynı sıfatla ve birlikte anılmasına sebep olmuştur. Bu kavimlerin neler yaptığını, ele alındıkları sûrelerde geniş bir şekilde ele almaya çalıştığımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

2. فَاَكْثَرُوا ف۪يهَا الْفَسَادَ “Orada bozgunculuğu çoğaltmışlardı.” Bu âyette bir önceki âyette dile getirilen azgınlığın bir başka çeşidi dile getirilmekte ve uyguladıkları bozgunculuklarına dikkat çekilmektedir.

Âyetin başındaki ف fâ edatı, الْفَسَاد el-fesâd denilen her türlü bozgunluğu yaptıkları, hatta bunu her çeşidiyle çoğalttıkları ve esasında bunu hemen gerçekleştirdikleri ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki bu kişilerin fesadı azgınlıkla birlikte veya en azından hemen peşinden yapıldığı anlamı cümlede zikredilmek istenmektedir.

a) Kur’ân’da bazı bilgiler ortak özellik taşıyorsa, zaman ve şahıs farklılıklarına rağmen, hepsi bir anda yaşanmış gibi ifade edilir. Aralarında asırlar olsa da, benzer davranışlar ve söylemler ortaya konulmuşsa, Yüce Allah onları sanki bir anda söylenmiş gibi bizlere bildirmektedir.

Bu noktada Fecr sûresinin bu âyetleri güzel bir örnek oluşturduğu gibi, İbrahim sûresinin 9-14. âyetlerinde de bu anlamda çok anlamlı ifadeler yer almaktadır. Orada Hz. Mûsâ-Firavun ilişkisi çerçevesinde çeşitli bilgiler verildikten sonra, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonra gelen pek çok peygamber ile kavimleri arasındaki ortak diyaloglar şu şekilde dile getirilip aktarılmaktadır:

“Peygamberleri kendilerine mucizeler getirdi de onlar, ellerini peygamberlerinin ağızlarına bastılar ve dediler ki: ‘Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir kuşku içindeyiz.’ Peygamberleri dedi ki: ‘Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe mi var? Hâlbuki O, sizin günahlarınızdan bir kısmını bağışlamak ve sizi belirli bir vakte kadar yaşatmak için (hak dine) çağırıyor.”

“Onlar dediler ki: ‘Siz de bizim gibi bir insandan başka bir şey değilsiniz. Siz bizi atalarımızın tapmış olduğu şeylerden döndürmek istiyorsunuz. Öyleyse bize, apaçık bir delil getirin!’ Peygamberleri onlara dediler ki: ‘(Evet), biz sizin gibi bir insandan başkası değiliz. Fakat Allah nimetini kullarından dilediğine lütfeder. Allah’ın izni olmadan, bizim size bir delil getirmemize imkân yoktur. Müminler ancak Allah’a dayansınlar.”

“Hem, bize yollarımızı göstermiş olduğu halde, ne diye, Allah’a dayanıp güvenmeyelim? Sizin bize verdiğiniz eziyete elbette katlanacağız. Tevekkül edenler yalnız Allah’a tevekkülde sebat etsinler.’ Kâfir olanlar peygamberlerine dediler ki: ‘Elbette sizi ya yurdumuzdan çıkaracağız, ya da mutlaka dinimize döneceksiniz!’ Rableri de onlara, ‘Zalimleri mutlaka helâk edeceğiz!’ diye vahyetti.”

Ayrıca A‘râf sûresinde de beş kıssa anlatıldıktan sonra 94-102. âyetlerde genel bilgiler verilmekte, benzer beyanlar Fussılet 41/14’te de zikredilmektedir.

b) Buradan şu sonucu çıkartmaktayız: İnsanlar hangi çağda, hangi şartlarda ve hangi güce sahip olarak yaşıyor olurlarsa olsunlar, eğer benzer azgınlıkları ve bozgunculukları yaparlarsa, Yüce Allah onları aynı isimle anmaktadır. Kendilerine sonucu aynı olan muameleyi yapmakta ve onları insanlık tarihinin çirkin sayfalarında beraberce sıralamaktadır.

A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Fecr 53/52, Teğâbun 64/5-6, Hâkka 69/10 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin tebliğine karşılık inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

Âyetlerin bugüne ve yarına verdiği mesaj, “insanların ve özellikle yöneticilerin halklarını ezmemeleri, Yüce Allah’ın emrettiği şeyleri yapanları dışlamamaları, onları sapıklıkla nitelendirmemeleri, böylece onları sahipsizlik duygusuna kaptırmamaları”dır.

Bu âyetlerde her ne kadar “yaşadıkları şehirler veya ülkeler” denmiş olsa da, maksat, artık tek ülke gibi görmek durumunda olduğumuz “bütün dünya insanlığı”dır. Ekonomisi güçlü ülkeler ve onların yöneticileri, daha zayıf durumda olanları ezmemeli, çıkarları uğruna dünyayı ve insanlığı felâketlere sürüklememelidirler. Bilinmelidir ki, Yüce Allah, tarihte çok daha üstün ve güçlü medeniyetler kuran ve ancak azgınlık yapmış olanları yerle bir etmiştir. Artık yerlerinde yeller eser olmuş, birer efsane haline getirilmişlerdir.

İşte bu işlem hakkında Yüce Allah şu genel ifadeyi kullanmaktadır:

ıı. Azap Kamçısı Sallaması

فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ “Bu yüzden Rabbin onların üzerine azap kırbacını yağdırmıştı.”

Âyetteki فَصَبَّ fe sabbe fiili “yağdırmıştı, sallamıştı, savurmuştu”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”; رَبُّكَ rabbuke ifadesi “senin Rabbin”; سَوْطَ عَذَاب sevta ‘azâbin tamlaması ise “azap kamçısını” demektir.

Burada azgın kavimlerin bu tavırlarına Yüce Allah’ın nasıl karşılık verdiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, onlara yaptıklarının karşılığı olmak üzere “azap kamçısı” yağdırmıştır. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَبَّ sabbe fiili, “şiddetli dövmek ve yağdırmak” anlamını, سَوْط sevta kelimesi ise “birbirine karışmış türlü türlü azap darbelerinin hepsi”ni içermektedir.

Ayette عَذَاب ‘azâb kelimesinin belirsiz gelmesi, her bir kavme yönelik azabın farklılığını göstermeyi amaçlamaktadır.(20) Nitekim ‘Âd kavmi “kasırga”, Semûd kavmi “gürültü”, Firavun ve askerleri ise “boğularak” bu kamçıdan paylarına düşeni almış ve helak edilmişlerdir.

İster benzersiz ihtişamın göstergesi güçlü İrem şehrine sahip olan ‘Âd kavmi olsun, ister kayaları oyup vâdi yapan ve güvende olduğunu sanan Semûd kavmi olsun, isterse piramitleriyle insanlara ve Yüce Allah’a kendince meydan okuduğunu sanan Firavun olsun, hepsi de sığındıkları bu maddî dayanaklardan mahrum bırakılmış ve Yüce Allah’ı hesaba katmamanın cezasını çekmişlerdir.

Yöresel birtakım unsurlar kullanılmış olsa da, Kur’ân mesajı, evrensele taşınan bir üsluba sahiptir. Bu özelliği gereği, bazen kavimlerin ve mekânların isimlerini verse de ayrıntılı listeler vermez; bazen de hiç isim zikretmez. Her iki durumda da asıl amaç, mesajın evrenselliğinin sağlanmasıdır.

İşte bu sûrede ele alınan kıssalarda kavmin adı verilse de, şahıslara değinilmemekte, böylece benzer yanlışlıkları yapanlara açık mesajlar verilmek istenmektedir. Bu ümmetin de öncekilere benzer yanlışlıklar yapması ve kötülükler planlaması halinde, Nahl sûresinde dile getirilen cezalardan biri onları beklemektedir.(21)

ııı. Yüce Allah’ın Gözetleyiciliği

اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ “Şüphesiz ki Rabbin, (sürekli) gözetlemektedir.”

Âyetteki اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; لَبِالْمِرْصَادِ le bi’l-mirsâdi kelimesi ise “elbette gözetlemektedir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarının neler yapıp ettiklerini her an gözetlediğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. İnsanlar, yaptıklarının yanlarına kâr kalacağını sanmamalıdırlar. Yüce Allah, insanların yaptıklarını meleklerine kaydettirmektedir. Bu kayıtlar mahşerde amel defteri olarak her insanın karşısına çıkartılacaktır.(22) Yüce Allah’ın gözetlemesi, İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi, “O’nun her şeyi işitmesi ve görmesi” anlamındadır.(23)

“Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada o konuya girmiyoruz. Sadece “Yüce Allah’ın her şeyi görmesi” hakkında bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

Konu Yüce Allah olunca, meselenin hiçbir gizli ve kapaklı yanı olamaz. Aslında Yüce Allah’ın eşsiz bilgi sahibi olmasının yanında, “O’nun her şeyi gören ve gözetleyen” olduğu konusunda da Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Yüce Allah’ın basîr sıfatı, O’nun her şeyi vasıtasız bir şekilde görebildiğini ifade eder. “Gözler O’nu idrak edemezler/göremezler; hâlbuki bütün gözleri O görür/idrak eder”(24) âyeti, tek başına bu gerçeği gözler önüne sermektedir.

Bundan farklı olarak, Yüce Allah, kendisini her şeyin murakıbı, yani gözetleyicisi olarak tanıtmaktadır.(25) Yüce Allah’ın gözetleyici olduğu gerçeği âhiretteki sorgulamada Hz. İsâ’nın itirafları arasında da yer alacaktır.(26) Kulların Yüce Allah’ı hesaba katmama ya da O’nu da atlatabilme yönündeki şaşkın ve çarpık anlayışlarına, yorumunu yapmakta olduğumuz Fecr 89/14’te şu ölümsüz ve evrensel hitapla seslenmekte, adeta herkese meydan okumaktadır: “Muhakkak ki Rabbin (her zaman kulları) gözetleyip durmaktadır.”

Benzer bir ifade İnşikâk 84/14-15’tedir: “(Amel defteri kendisine arkasından verilen) nankör kişi, hiçbir zaman Rabbine dönmeyeceğini sandı; oysa Rabbi onu görüyordu.” Buna benzer bir içerikte olmak üzere Şûrâ 42/6’da da Yüce Allah’ın müşrikleri gözetlediği beyan edilmektedir.

İnsanlar yaptıkları her hayır ve şerri görecekler(27) ve yaptıklarının karşılığı kendilerine tastamam verilecektir.(28) Yüce Allah’ın bilme ve görme konusundaki erişilmez ayrıcalıklı halini bilmeyen veya O’nu böyle tanımayanlar, açık veya gizli olarak yaptıklarını veya gönüllerinden geçirdikleri şeyleri bir daha görmeyeceklerini ve yapılanların hesabını vermeyeceklerini sanırlar.

Fecr sûresinin bu âyetindeki mesaj bütün insanlara, özellikle de nankör insanlaradır. Bu âyetler, insana hesaba çekileceğini unutmamasını öğretmektedir. Hiçbir yanlış iş, yapanın yanına kâr kalmayacaktır; çünkü gözetleyen Yüce Allah vardır.

2. Bu âyette asıl mesaj, sözü edilen üç kavmin cezalandırılmasında hiçbir şeyin gözden kaçırılmadığını ve zâlimlerin, yaptıklarının yanlarına kâr kalmadığını bildirmektir. Yüce Allah, her şeyi her zaman gözetlemekte ve her şey O’nun bilgisi dâhilinde gerçekleşmektedir.

3. Âyette Yüce Allah’ı ifade etmek üzere رَبَّك rabbeke “Rabbin” denilmesi, hem Hz. Peygamber’i hem de bütün inananları motive etmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, karşıt bir tutum sergileyenler de Müslümanların sahipsiz olmadıkları noktasında bilgilendirilmekte, onlara karşı haksız muamelenin cevapsız bırakılmayacağı kendilerine özellikle hatırlatılmaktadır.

4. Gözetlemek, olumlu bir mesaj verdiği gibi, sonu azapla biten bir eylem olarak da anlaşılabilir. Nitekim Nebe’ 78/21’de cehennemin, İnşikâk 84/15’te ise Yüce Allah’ın gözetleyiciliğinden söz edilmektedir. Dolayısıyla buradaki maksadın, kötülük yapanlara yönelik bir gözdağı vermek olduğu ve caydırıcılık içerdiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah onları gözetleyip, yaptıklarını nasıl kayıt altına aldırdıysa ve hak ettikleri cezalara kendilerini nasıl çarptırdıysa, onlardan sonra gelen bütün nesillerin de bu bilinçle hareket etmesini, ibret duyarlılığında bir hayat yaşamalarını kendilerinden beklemektedir. Âyetlerin burada gelme nedeni bu dersin verilmesidir, diyebiliriz.

Bu mesaja ilave olarak, şunu da söylemek durumundayız: “Çünkü Rabbin, (her an, herkesi ve yaptıklarını) gözetlemektedir” âyeti herkesi ilgilendirmekte ve bilgilendirmektedir. Bunun amacı, insanlara “Allah’ın farkına varmalarını” öğretmektir; Allah ile yaşamayı bildirmektir; Allah’sız bir alanın olmadığı inancını beyinlere kazımaktır.

Sözün özü şudur: Yüce Allah vardır ve herkesi her an gözetlemektedir. Bu gerçeğin farkında olarak hayatı yaşamak gerekir.

Dipnotlar

• 1 - Bu anlamlar için bk. Râzî, age., XXXI, 161-162.
• 2 - Taberî, age., XXX, 168.
• 3 - Taberî, age., XXX, 168-169; Kurtubî, age., XX, 27. 4 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; Şûrâ 42/52. 5 - Bu konuda geniş izahımız için Târık sûresinin tefsirine bakılabilir.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 Şûrâ 42/52
• 6 - Benzer değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 1255’te 3. not.
• 7 - Buhârî, De‘avât, 69; Müslim, Zikr, 5; Ebû Dâvûd, Vitr, 1; Tirmizî, Vitr, 2.
• 8 - Kurtubî, age., XX, 30.
• 9 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Nâzi‘ât 79/26. 10 - Bu konudaki âyetler için bkz: En‘âm 6/33; Yûnus 10/94; Hûd 11/12; 120; Hıcr 15/97; Tâhâ 20/1-9; Şu‘arâ 26/3-4; Kasas 28/3-6; Kalem 68/48-49; Nûh 71/1-28. 11 - Bu konudaki âyetler için bkz: A‘râf 7/11-27; Yûnus 10/75-83; Fussılet 41/15-16; Şu‘arâ 26/69-104. 12 - Bu konudaki âyetler için bkz: Hûd 11/84-95; Mü’min 40/51-52; Kamer 54/9-32; Hâkka 69/1-8. 13 - A‘râf 7/176. 14 - Bu konudaki âyetler için bkz: Nisa 4/163-166; Şûrâ 42/13; Müzzemmil 73/15-16.
  • Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Nâzi‘ât 79/26 En‘âm 6/33 Yûnus 10/94 Hûd 11/12 Hicr 15/97 Tâhâ 20/9 Şu‘arâ 26/4 Kasas 28/6 Kalem 68/49 Nûh 71/28 A‘râf 7/27 Yûnus 10/83 Fussilet 41/16 Şu‘arâ 26/104 Hûd 11/95 Mü'min 40/52 Kamer 54/32 Hâkka 69/8 A‘râf 7/176 Nisâ 4/166 Şûrâ 42/13 Müzzemmil 73/16
• 15 - Kıssa anlatımının gerekçeleri hakkında bk. Mehmet Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul, 2004, ss. 45-109.
• 16 - Kurtubî, age., XX, 30. 17 - Zemahşerî, age., IV, 735-736. 18 - Semerkandî, age., III, 578.
• 19 - Şu‘arâ’ 147-148’de geçtiği üzere, bunların bahçeleri, su gözeleri ve tarım imkânları da vardı; ancak belli ki evlerinin bulunduğu yerlerde su sıkıntısı çekiliyordu.
• 20 - Bu değerlendirme için bk. Yazır, age., X, 196.
• 21 - Nahl 16/45-47. 22 - Yûnus 10/21; Yâsîn 36/12; Kâf 50/18. 23 - Taberî, age., XXX, 181; Kurtubî, age., XX, 34.
  • Nahl 16/47 Yûnus 10/21 Yâsîn 36/12 Kâf 50/18
• 24 - En‘âm 6/103. 25 - Nisâ’ 4/1; Ahzâb 33/52. 26 - Mâide 5/117.
  • En‘âm 6/103 Nisâ 4/1 Ahzâb 33/52 Mâide 5/117
• 27 - Zilzâl 99/7-8. 28 - Necm 53/39-41.
  • Zilzâl 99/8 Necm 53/41