Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 123-140. âyetlerinde Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak kıssanın sadece burada geçen birtakım detayları üzerinde durmaktadır.

Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssası hakkında genel bilgileri Hûd 11/50’de vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını iki ana başlıkta ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

a) Hz. Hûd’un ve ‘Âd Kavminin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 123-127. âyetlerinde Hz. Hûd’un kavminin elçileri veya peygamber öğretilerini yalanladıklarını, ardından şu davet ilkelerini hatırlatmaktadır: “Kardeşleri Hûd onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) duyarlı olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı duyarlı olun ve bana itaat edin! Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir.”

ı. Kavminin Yalanlaması

كَذَّبَتْ عَادٌۨ الْمُرْسَل۪ينَ “Âd (kavmi) de elçileri yalanlamıştı.”

Âyetteki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; عَادٌ ‘âdün kelimesi “‘Âd kavmi”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi ise “elçileri, peygamberleri, resülleri” demektir.

Bu âyette ‘Âd kavminin, peygamberleri yalanlamış oldukları gündeme getirilmektedir.

Âyette, ‘Âd kavminin yalanladığ peygamberlerle ilgili olarak الْمُرْسَل۪ينَ el-murselîne kelimesi çoğul getirilmektedir. Önceki bölümde de ifade ettiğimiz gibi, bu kavimler sadece kendilerine gönderilmiş olan bir peygamberi değil, o döneme kadarki bütün peygamber öğretilerini yalanlamışlardı. Peygamberler aynı tevhid ilkelerini tebliğ ettiği için birini yalanlamak hepsini yalanlamayla eşdeğerdir. Durum böyle olmasına rağmen ‘Âd kavminin yalanladığı özel peygamber Hz. Hûd’dur.

ıı. Davet İlkeleri

اِذْ قَالَ لَهُمْ اَخُوهُمْ هُودٌ اَلَا تَتَّقُونَ اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Kardeşleri Hud onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaz mısınız? Ben size (gönderilmiş) güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim yalnızca âlemlerin Rabbine aittir.”

Buradakiاِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اَخُوهُمْ ehûhüm tamlaması “onların kardeşi”; هُودٌ hûdün kelimesi “Hûd”;اَلَا تَتَّقُونَ elâ tettekkûne sorusu “takvâlı (duyarlı) davranmıyor musunuz”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَسُولٌ اَم۪ينٌ Resülün emînun tamlaması “güvenilir bir elçi(yim)”;فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri “ve bana itaat edin”;وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ ve mâ es’elüküm fiili “ve ben sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona (tebliğe) karşılık”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin ifadesi “herhangi bir ücret”; اِنْ اَجْرِيَ in ecriye ifadesi “benim ecrim, ücretim (şöyle) değildir”;اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ illâ ‘alâ rabbi’l-‘âlemîne istisnası ise “âlemlerin Rabbinden başkasının üzerine” demektir.

Burada Hz. Hûd’un kavmine yönelik tebliğ esasları yer almakta, önceki âyet grubunda da yer aldığı gibi aynı değerler gündeme getirilmektedir.

Hz. Nûh ile ilgili bölümde de açıkladığımız üzere, peygamberler kendi kavimlerinin kardeşleriydiler ve kavimlerine aynı değerleri tebliğ etmişlerdi. Bu bağlamda aynı bilgileri tekrarlamamak için burada üzerinde durulan hususları sadece hatırlatmakla yetineceğiz.

Risâlette en önemli nokta “Allah’a karşı sorumluluk bilinci ve duyarlılık” anlamına gelen takvâya davettir. Hz. Hûd da önce buradan başlamış, ardından “güvenilir bir elçi” olduğunu beyan etmiştir. Daha sonra tekrar takvâya davet ve “kendisine itaat” üzerinde durmuş, sonunda “yaptığı tebliğine karşılık herhangi bir ücret istemediğini, ücretinin sadece ve sadece âlemlerin Rabbi Allah’a ait olduğunu” beyan etmiştir.

b) Hz. Hûd’un Tebliği ve Aldığı Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 128-140. âyetlerinde Hz. Hûd’un ‘Âd kavmine her yüksek yere övünüp eğlenmek için bir alâmet diktiklerini, sürekli kalacakları ümidiyle sağlam yapılar yaptıklarını, zorbalıkla hareket ettiklerini ifade ettikten sonra Allah’a karşı duyarlı olup kendisine itaat etmeleri gerektiğini söyledikten sonra şu isteğini dile getirdiğini hatırlatmaktadır:

“Bilmekte olduğunuz şeyleri, yani hayvanları, çocukları, bahçeleri ve su gözelerini size bol bol verene (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki üzerinize gelecek büyük bir günün azabından endişe ediyorum.”

Ardından, kavminin alaycılıkları, bu bağlamda peygamberin tebliğ ilkelerinin öncekilerin asılsızlığı noktasında şu sözleri söyledikleri aktarılmaktadır: “Öğüt versen de öğüt verenlerden olmasan da bizim için birdir. Bu (söylediklerin), öncekilerin uydurmalarından (masallarından) başka bir şey değildir. Biz hiçbir şekilde azaba uğratılacak da değiliz.” Böylece Hz. Hûd’u yalanladıkları ve Yüce Allah’ın da kendilerini helâk ettiği beyan edilmektedir.

Kıssanın sonunda ise Hz. Hûd’un kıssasında çokları inanmasa da nice dersler bulunduğu, Yüce Allah’ın eşsiz gücün ve merhametin sahibi olduğu beyan edilmektedir.

ı. Kavmine Hatırlatmaları

اَتَبْنُونَ بِكُلِّ ر۪يعٍ اٰيَةً تَعْبَثُونَ وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ وَاِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّار۪ينَ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَاتَّقُوا الَّذ۪يٓ اَمَدَّكُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ اَمَدَّكُمْ بِاَنْعَامٍ وَبَن۪ينَ وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Siz övünüp eğlenmek üzere her yüksek yere bir ayet (anıt) mı dikiyorsunuz? Sürekli kalacağınızı umarak sağlam yapılar yapıyorsunuz. (İnsanları) yakaladığınız zaman zorbalar olarak yakalıyorsunuz (zalimce davranıyorsunuz). Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Bildiğiniz şeyleri size bolca verene yani hayvanları, çocukları, bahçeleri ve (su) kaynaklarını size bolca verene (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum.”

Buradaki اَتَبْنُونَ etebnûne sorusu “bina mı ediyorsunuz, yapıyor musunuz”; بِكُلِّ ر۪يعٍ bikülli rî‘ın tamlaması “her yüksek mevkide, her bir tepede”; اٰيَةً âyeten kelimesi “belirti olarak, alamet şeklinde”; تَعْبَثُونَ te‘besûne fiili “eğlenmek (üzere), abesle iştigal etmektesiniz”; وَتَتَّخِذُونَ ve tettehızûne fiili “ve ediniyorsunuz”; مَصَانِعَ mesânı‘a kelimesi “görkemli binalar, köşkler”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تَخْلُدُونَ tahlüdûne fiili “(onlarda) ebedi kalacaksınız (diye, o düşünceyle)”;وَاِذَا بَطَشْتُمْ ve izâ betaştüm fiili “ve zorla yakaladığınız zaman”; بَطَشْتُمْ betaştüm fiili “zorla yakalardınız”; جَبَّار۪ينَ cebbârîn kelimesi “zorbalar olarak”; فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri “ve bana itaat edin”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”;الَّذ۪يٓ اَمَدَّكُمْ ellezî emeddeküm ifadesi “size bolca verene karşı”; بِمَا تَعْلَمُونَ bimâ ta‘lemûne ifadesi “bildiğiniz şeylerle, tanıdığınız şeylerle ilgili olarak”;اَمَدَّكُمْ emeddeküm fiili “size bolca ihsanda bulunmuştur”;بِاَنْعَامٍ bi en‘âmin kelimesi “hayvanlarla”; وَبَن۪ينَ ve benîne sözcüğü “ve çocuklarla”; وَجَنَّاتٍ ve cennâtin kelimesi “ve bahçelerle”; وَعُيُونٍ ve ‘uyûnin sözcüğü “ve su gözeleriyle”;اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkarım, korkuyorum”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize, size”;عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ ‘azâbe yevmin ‘azîmin tamlaması ise “büyük günün azabından, azabın size gelmesinden” demektir.

Burada Hz. Hûd’un kavmine tebliğinde dile getirdiği diğer hususlar ve onların akıbetiyle ilgili korkusu gündeme getirilmektedir.

1. اَتَبْنُونَ بِكُلِّ ر۪يعٍ اٰيَةً تَعْبَثُونَ وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ وَاِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّار۪ينَ “Siz övünüp eğlenmek üzere her yüksek yere bir ayet (anıt) mı dikiyorsunuz? Sürekli kalacağınızı umarak sağlam yapılar yapıyorsunuz. (İnsanları) yakaladığınız zaman zorbalar olarak yakalıyorsunuz (zalimce davranıyorsunuz).” Hz. Hûd, kavmine üç noktada kınayıcı ifadelerle seslenmektedir.

a) اَتَبْنُونَ بِكُلِّ ر۪يعٍ اٰيَةً تَعْبَثُونَ “Siz övünüp eğlenmek üzere her yüksek yere bir ayet (anıt) mı dikiyorsunuz?” Buradaki تَبْنُونَ tebnûne fiili sadece bu âyette âyette geçmekte ve “bina etmek”, “yapmak”, “inşa etmek” anlamlarına gelmektedir. Ayrıca yine sadece bu âyette geçen ر۪يعٍ rî‘ın kelimesi “yüksek mevki”, “tepe”, “yol”, “vadi”,(1) تَعْبَثُونَ te‘besûne fiili ise “eğlenmek”, “oynamak”, “abesle iştigal etmek” demektir. Elmalılı bu fiil için “oynamak, abes, hakiki veya hükmî bir faydası olmayan oyun ve eğlence gibi boş şeyler, yani ciddi bir maksadı meşru olmayan işler yapmak” şeklinde yorumlamıştır.(2)

Âyetteki ifadelerden anlaşılıyor ki, buradaki اٰيَةً âyeh kelimesi bilinen anlamının dışında farklı bir mesaj içeriğine sahip olmalıdır. Genelde “ayet, belirti, iz, alamet” anlamlarında kullanılan bu kelime, Esed’in de dediği gibi burada bağlam gereği göze büyük görünen, ilk etapta görüş alanına giren “anıtlar”, “tapınaklar” gibi bir anlam vermelidir. Konuyla ilgili izahında Esed şunları beyan etmiştir:

“İlk ağızda ‘işaret, alamet’ yahut ‘belirti’ anlamına gelen âyet ismi, öyle anlaşılıyor ki, burada, kabilevî tanrılara tapınmak için tepelerde inşa edilen ve her biri ayrı bir tanrıya adanan semitik tapınak ve sunaklara işaret etmektedir. Bunun içindir ki, biz de, bu özel anlam örgüsü içinde âyet sözcüğünü, çoğul olarak, anıtlar, tapınaklar olarak aktardık.”(3)

Elmalılı Hamdi Yazır da buradaki âyeh kelimesini benzer şekilde “büyük saray ve yüksek köşk gibi ifrat (aşırı büyük) bina” manasında yorumlamıştır.(4)

Râzî buradaki âyeh kelimesi ve bütünüyle âyetin yorumunda şunları belirtmiştir: “İbn Abbas şöyle demiştir: “Onlar, Hz. Hûd’a gidenlerle alay etmek için her yüksek yere, ona giden yollar üzerinde köşkler yapmışlardı.”(5) Hz. Hûd’un kavmi övünmek için, bu sayede zenginlikleri görülüp bilinsin diye yüksek yerlere binalar yapmışlardı. Böylece onlar, bundan yasaklandılar ve onlar abesle meşgul olmakla nitelendirildiler.”(6)

Bütün bunlardan anlaşılan şudur: Hz. Hûd’un kavmi şehircilik ve bina sanatında ileri bir topluluktu. “Rabbinin ‘Âd (kavmi)ne, yani direkleri (yüksek binaları) olan, (diğer) şehirlerde benzeri yaratılmamış İrem şehrine ne yaptığını görmedin mi?” mealindeki Fecr 89/6-8’de de belirtildiği üzere, büyük ve sarsılmaz sanılan bir medeniyete sahip olan Âd kavmi, İrem şehrinin de sakinleriydiler.

Hz. Hûd onların bu ihtişam ve debdebelerini konu edinerek, bütün bunların aslında sonuçsuz, faydasız ve bir anlamda abesle iştigal içeren işler olduğunu kendilerine beyan etmiştir. Bir taraftan kendilerini kandıran, diğer taraftan da başkalarına manevi baskı unsuru olarak inşa edilen bu tür yapılar, sahiplerinin aslında hala daha meselenin ciddiyetine varamadıklarını, bir anlamda oyun eğlence türünden boş şeylerle ömür tükettiklerini göstermektedir.

Görkemli ve uzun direklere sahip İrem şehrinin halkı tek Allah inancına sarılmayıp putperestliği tercih ettiği için, Hz. Hûd onları uyarmış, ister gösteriş için olsun, isterse ma‘bed amaçlı olsun, şirk unsuru içeren ve tek Allah inancına hizmet etmeyen bu yapıların insanı korumaya yetmeyeceğini onlara bildirmişti.

Cümlenin soru edatıyla getirilmesi de Hz. Hûd’un muhataplarını uyardığını ve bu meşguliyetlerinin gereksizlikler olduğunu kendilerine kavratmayı amaçladığını göstermektedir. Tıpkı Hz. İbrahim’de de olduğu gibi muhatapların inançlarını sorgulattırmak peygamberlik geleneğinin bir özelliğiydi; Hz. Hûd’un yaptığı da buydu.

b) وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ “Sürekli kalacağınızı umarak sağlam yapılar yapıyorsunuz.” Kur’ân’da sadece burada geçen مَصَانِع mesânı‘a kelimesine “görkemli binalar”, “köşkler”, “kaleler”, “malikâneler”, “sanathaneler”, “sanat eserleri” gibi anlamların yanında, “su altında inşa edilen su kanalları”, “su mahzenleri” manası da verilmektedir.(7) Bu cümlenin öncesindeki gibi soru anlamı içermesi de mümkündür. Hz. Hûd’un söylemek istediği şudur: Siz çeşitli özelliklerde binalar yaparak bu dünyada ebedi kalacağınızı mı sanıyorsunuz?

Bu ifade evrensel manada herkese mesaj vermekte, bu hayatın fani olduğunu, dünyada ebedi kalma duygusunun İblis’e ait bir aldatmacadan başka bir şey olmadığını ortaya koymaktadır. Ebedi olan, mahşerdeki hayattır; öyleyse bu âlemde ne kadar kalınacaksa o kadar fedakârlık yapılmalı, kalıcı yatırımlar ebedi olan âlem için şekillendirilmelidir.

c) وَاِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّار۪ينَ “(İnsanları) yakaladığınız zaman zorbalar olarak yakalıyorsunuz (zalimce davranıyorsunuz).” Âyette iki kez geçen بَطَشْتُمْ betaştüm fiillleri “yakalamak” manasına gelmekte, insanlara nispetinde “zorbalık yapmak” anlamı vermektedir. Kamer 54/36’da ise batş kelimesi Yüce Allah’ın gücünün ve kudretinin erişilmesliği manasında kullanılmaktadır. Dühân 44/16’da nebtışu fiili ile el-batşete’l-kübrâ tamlaması kullanılmakta ve Son Saat’in karşı konulamaz yapısını ortaya koymaktadır.

Bir kez de Mâide 5/21. âyette geçen جَبَّار۪ين cebbârîne kelimesi “zorbalar” manasına gelmektedir. Bu kelime insanlara nispet edildiğinde cebbâr kalıbında tekil olarak olumsuz ve yerilen bir mana vermekte; Haşr 59/23’te olduğu gibi el-cebbâr şeklinde eliflâmlı olarak Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise O’nun erişilmez kudretini ifade etmektedir.

Burada sözü edilen husus, ‘Âd kavminin insanlara yönelik zorbalığıdır. Bu kavimden söz eden Hûd 11/59’da da bunların “inatçı zorba” oldukları dile getirilmiştir. Fecr 89/11-12’de azgın milletlerin özellikleri sayılırken “(İşte bütün bunlar), ülkelerinde azgınlık etmişler; oralarda kötülüğü ve bozgunculuğu çoğaltmışlardı” denilerek, ‘Âd kavminin de bunlar arasında yer aldığı beyan edilmişti.

İbrâhim 14/15’te ise bu olumsuz nitelik bütün azgınlar için söz konusu edilmektedir. Anlaşılan o ki, diğer azgınlar gibi ‘Âd kavmi de toplumda hukuksuzluğu ilke edinmiş, insanlara eziyet ederek varlıklarını sürdürmüşlerdi.

Bu noktada konuyu ele alan Esed, âyete “[Başkalarının hukukuna] el uzattığınız zaman, hiçbir sınır tanımadan, hep böyle zorbalık mı yapacaksınız?” anlamı vermekte ve şu izahı yapmaktadır:

“Cebbâr terimi, insan için kullanıldığında, ‘kendisinden zayıf olanın hukuku konusunda hiçbir ahlâkî sınır tanımaksızın ortaya konan haksız, kaba kuvvete dayanan, zorbaca olan’ anlamına gelmektedir. Yukarıdaki anlam akışı içinde, yine de vurgu, daha çok, ‘Âd kavminin başka insanlara ya da toplumlara karşı gösterdiği düşmanca davranışa, politika olarak benimsediği zorbalığa dikkat çekecek yöndedir ve bu anlamda, bütün çağlarda geçerli olan ve savaşta gereksiz şiddeti yasaklayan, ahlâkî kaygı ve sınırlara her türlü savaş eyleminden ve savaş temayülünden önce yer veren Kur’ânî tutumu dile getirmektedir.”(8)

Râzî, Hz. Hûd’un kavmine yönelik zikrettiği bu son üç hususla ilgili olarak şu isabetli değerlendirmeyi yapmıştır:

“Yüksek binalar yapmak yüceliği, yer altında su mekanları edinmek ebediliği, zorbalık ise büyüklükte tek olmayı istemeye delâlet eder. Bunların sonucu, onların yüceliği sevdiklerine, yüceliğin devamını istediklerine ve yücelikte yalnız olmayı arzu ettiklerine uzanır. Bütün bunlar, ulûhiyyete ait sıfatlar olup, kul için imkânsızdır. Böylece bu dünya sevgisine batıp gittikleri, kulluk sınırlarını aştıkları ve rubûbiyyet iddiasında toplandıkları için, dünya sevgisinin onlara hükümran olduğuna delâlet eder ki, bu da her hatanın başının, her küfür ve günahın sebebinin ‘dünya sevgisi’ olduğuna dikkat çeker.”(9)

2. فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَاتَّقُوا الَّذ۪يٓ اَمَدَّكُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ اَمَدَّكُمْ بِاَنْعَامٍ وَبَن۪ينَ وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Bildiğiniz şeyleri size bolca verene yani hayvanları, çocukları, bahçeleri ve (su) kaynaklarını size bolca verene (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olun!” Burada Hz. Hûd’un tebliğindeki diğer hususlar dile getirilmektedir.

a)فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin!” Önemine binaen “Allah’a karşı duyarlı olmak” ve “peygambere tâbi olmak” bir daha tekrarlanmakta, “takvâ üzere olmak” ise üçüncü kez zikredilmektedir.

b) وَاتَّقُوا الَّذ۪يٓ اَمَدَّكُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ “Bildiğiniz şeyleri size bolca verene (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olun!” Bu âyette takvâ üzere olmak dördüncü kez yer almakta ve Yüce Allah’ın ‘Âd kavmine bolca ihsan ettiği nimetlere genel olarak dikkat çekilmektedir.

Hem bu âyette, hem de bir sonrakinde yer alan اَمَدَّ emedde fiilleri “bir şeyi bolca vermek, ihsan etmek” manasına gelmekte ve Yüce Allah’ın cömertliğine dair bir mesaj içermektedir. Ayrıca âyetteki تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili de “bilmek”, “tanımak”, “görmek” gibi anlamlar içermekte, fiilin başındaki mâ edatı mutlak umum manası vermektedir.

Böylece ‘Âd kavminin ve bütünüyle insanoğlunun gündelik hayatta gördükleri, ancak kaynağını düşünmeden kullandıkları her türlü nimetin sahibini bilmeleri ve O’na karşı duyarlı olmaları gerektiği evrensel anlamda herkese hatırlatılmaktadır.

c) اَمَدَّكُمْ بِاَنْعَامٍ وَبَن۪ينَ وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ “O size hayvanlar, çocuklar, bahçeler ve su gözeleri bolca vermiştir.” Burada önceki âyette genel olarak zikredilen husus detaylandırılmakta, verilen nimetlerden dört ana başlık açıklayıcı bir cümle olarak özellikle ele alınmaktadır. “Hayvanlar”, “çocuklar”, “bahçeler” ve “su gözeleri” insan hayatı için son derece önemli nimetlerdir. Bu nedenle, Hz. Hûd muhataplarına bunları veren kudretin Yüce Allah olduğunu özellikle bildirmektedir.

Sayılan dört ana grup şey, bir kavme verilen nimetlerin elbette tamamı değildir. Söylenmek istenen şudur: Başta bunlar olmak üzere size verilen her bir nimetin sahibi Yüce Allah’tır ve sizler bütün bu nimetleri vermesi nedeniyle O’na karşı duyarlı olmalı ve sorumluluğunuzun gereğini yerine getirmelisiniz.

3.اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Şüphesiz ki üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum.” Nimet veren kudret onları vermemeye veya onları geri almaya da kâdirdir. Nimet verenin sevap ve ceza vermesi de son derece kolaydır. Bu nedenle Hz. Hûd yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu hususa dikkat çekmekte, çok büyük bir günün azabının kendilerine gelmesinden korktuğunu kavmine hatırlatmaktadır.

Âyetteki عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “üzerinize” manasına gelmekte ve bu kavmin helakine sebep olacak azabın yukarıdan geleceğini, hem makam olarak yücelerden, hem de mekân olarak gökten, yani bir fırtına ve kasırga şeklinde cereyan edeceğini hissettirmektedir. Peygamberler ümmetlerine düşkün oldukları için, her fırsatta onlar için hayır düşünmekte ve korkunç bir akıbetle karşılaşmamaları için onları uyarmaktaydılar.

Bu ve benzer âyetlerdeki ifadelerden hareketle, bugün din tebliği yapanların da ümmeti kucaklayan, onları dışlamayan, zarara uğramamaları için çalışan, muhtemel tehlikelere karşı açıkça uyarılarda bulunan, ferasetle ve ilâhî bilgilendirmeler ışığında olumlu şekilde yönlendirmeler yapan ve ana sıcaklığında onları sahiplenen bir tutum sergilemeleri gerektiği anlaşılmaktadır. Azabın içine düştükten sonra oradan kurtarılmak mümkün olmayacağı için, azapla buluşmadan önlemler almak en çıkar yoldur ki bütün peygamberler gibi Hz. Hûd’un tebliğinde gözlemlenen incelik de budur.

ıı. Kavminin Tepkisi

قَالُوا سَوَآءٌ عَلَيْنَآ اَوَعَظْتَ اَمْ لَمْ تَكُنْ مِنَ الْوَاعِظ۪ينَ اِنْ هٰذَآ اِلَّا خُلُقُ الْاَوَّل۪ينَ وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ فَكَذَّبُوهُ فَاَهْلَكْنَاهُمْ “(Kavmi ise) şöyle demişti: ‘Öğüt versen de öğüt verenlerden olmasan da bizim için birdir. Bu (söylediklerin) öncekilerin uydurmalarından başka bir şey değildir. Biz asla azaba uğratılacak da değiliz.’ Böylece onu (Hud’u) yalanlamışlardı; biz de kendilerini helak etmiştik.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; سَوَآءٌ sevâun kelimesi “eşittir”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizim için”; اَوَعَظْتَ eve‘azte fiili “öğüt vermen(le)”; اَمْ لَمْ تَكُنْ ev lem tekün ifadesi “veya (şöyle) olmaman”; مِنَ الْوَاعِظ۪ينَ mine’l-vâ‘ızîne kelimesi “öğüt verenlerden”; اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu (şöyle) değildir”;اِلَّا خُلُقُ الْاَوَّل۪ينَ illâ huluku’l-evvelîne istisnası “öncekilerin uydurmalarından başka bir şey”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnü ifadesi “biz hiçbir şekilde değiliz”;بِمُعَذَّب۪ينَ bimu‘azzebîne kelimesi “azaba uğratılanlar”; فَكَذَّبُوهُ fe kezzebûhu fiili “onu yalanlamışlardı”; فَاَهْلَكْنَاهُمْ fe ehleknâhum fiili ise “biz de onları helâk etmiştik” demektir.

Burada ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a verdikleri cevaplar ve nihayet yaşadıkları akıbet gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا سَوَآءٌ عَلَيْنَآ اَوَعَظْتَ اَمْ لَمْ تَكُنْ مِنَ الْوَاعِظ۪ينَ “(Kavmi ise) şöyle demişti: Öğüt versen de öğüt verenlerden olmasan da bizim için birdir.” Bunca iyi niyete ve uyarıcı davete rağmen, Hz. Hûd’un kavmi son derece kararlı ve alaycı bir şekilde peygamberlerini reddedip, çabasının hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceğini kendisine ifade etmekteydiler. Ümmetler bu ve benzer olumsuz tavırlarda olsalar da peygamberler tebliğe devam etmişler, ancak sonuç hiçbir şekilde değişmeyecek hale gelince de ilâhî müdahale devreye girmiştir.

“Öğüt versen de vermesen de bizim için birdir” demek yerine, “öğüt verenlerden olmasan da” denmesinin çok önemli bir sebebi olsa gerektir. Demek ki, bu ifade o dönemde ‘Âd kavmine öğüt verenlerin birden fazla olduğunu göstermektedir. Anlaşılan o ki, o kavmin içerisinde hak ve hakikate kulak veren, peygamber öğretilerine itibar eden, sonrasında kendileri de aynı prensipleri muhataplarına aktarmaya çalışanlar da vardı. Ancak sayıları ve kim oldukları noktasında herhangi bir bilgi verilmediği için, bunların toplum içerisindeki etkinliklerinden söz edecek bir malumata da sahip değiliz.

İşte ‘Âd kavmi sadece Hz. Hûd’un değil, diğer öğüt verenlerin hiçbirinin sözüne itibar etmeyeceklerini, onları ciddiye ve dikkate almayacaklarını, dolayısıyla öğüt işleminin her halü kârda sonuçsuz kalacağını kendilerine beyan etmişlerdi.

2. اِنْ هٰذَآ اِلَّا خُلُقُ الْاَوَّل۪ينَ وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ “Bu (söylediklerin) öncekilerin uydurmalarından başka bir şey değildir. Biz asla azaba uğratılacak da değiliz.” Hz. Hûd’un kavmi, aynı kararlılıkta ve alaycılıkta sözlerine devam etmektelerdi.

a) اِنْ هٰذَآ اِلَّا خُلُقُ الْاَوَّل۪ينَ “Bu (söylediklerin), öncekilerin uydurmalarından (masallarından) başka bir şey değildir.” ‘Âd kavmi Hz. Hûd’un söylediği “her bir şey”in önceki peygamberlerin veya önceki nesillerin söylediklerinin aynısı olduğunu dile getirmişlerdi. Âyetteki اِنْ in ... اِلَّا illâ edatları, manaya vurgu kazandırmakta, kanaatlerinin bundan ibaret olduğunu, başka hiçbir ihtimale yer vermediklerini göstermektedir.

Buradaki خُلُقُ الْاَوَّل۪ينَ huluku’l-evvelîne tamlaması hakkında iki farklı açıklama söz konusudur.

ı. Bir grup âlim, buradaki ifadeyi ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a yönelik suçlaması olarak yorumlamıştır. Bu âlimler hâ harfini fetha (üstün), yani halku’l-evvelîne şeklinde okuyarak buna “öncekilerin sözleri” derken, bazıları “öncekilerin yalanı” manasını vermişlerdir. Nitekim Arapların “hurafeler”e de ehâdîsü’l-halk dedikleri beyan edilmektedir.(10) İbn Abbâs bu tamlamadaki maksadı esâtîru’l-evvelîne, yani “öncekilerin efsaneleri, masalları, yalanları” diye yorumlamıştır.(11)

ıı. Bu âyetteki mesajın Hz. Hûd’a yönelik bir suçlama değil de, kendi pozisyonlarını beyan etme ihtimali de vardır. Kelimeyi huluku’l-evvelîne şeklinde damme (ötre) okuyanlara göre, maksat “öncekilerin dini, âdeti, ahlâkı” şeklindedir. Buna göre söylemek istedikleri şey şudur: “Bizim bu konulardaki tutumumuz, öncekilerin tutumu gibidir; onların yaşadığı gibi yaşarız, onlar öldüğü gibi de ölürüz; diriltilme de yok, hesaba çekilme de. Biz onların dini ve âdeti üzereyiz; onların yoluna uyuyoruz.”(12)

Bu iki yaklaşım da doğrudur; ancak sözün akışına bakıldığında ilk yorumun daha öncelikli olduğu söylenebilir; çünkü ‘Âd kavmi Hz. Hûd’u suçlamakta ve tebliğ ettiği değerlerle alay etmekteydiler. Özellikle tevhid ve mahşere iman noktasındaki olumsuz tutumları onları peygamberle alay etmeye sevk etmişti. Bunun devamında “bize öğüt versen de vermesen de birdir; zaten bu dediklerin de öncekilerin masallarından başka bir şey değildir” sözünü söylemişlerdi.

Aynı küfür geleneğini takip eden Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e hitaben yaptıkları suçlamada dile getirdikleri şu söz de aynı mantığın sonucudur: “Biz son millette (son zamanlarda, son dinde) bile böyle bir şey duymadık; bu bir uydurma (ortalığı karıştırma)dan başka bir şey değildir.”(13)

İşte bu âyetteki ıhtilâk ile yorumunu yamakta olduğumuz âyetteki huluk kelimesi aynı köktendir ve kullanılma gerekçeleri ise muhatapları yalancılıkla suçlamaktır. Benzer bir yaklaşım azgın kavmi tarafından Hz. Nûh için Mü’minûn 23/24’te söz konusu edilmektedir.

b) وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ “Biz hiçbir şekilde azaba uğratılacak da değiliz.” ‘Âd kavmi, alaycılıklarına ve inkârcılıklarına devam etmekte, Hz. Hûd ve beraberindeki müminlere hitaben “siz yalan söylüyorsunuz; bize azap filan edilecek de değildir” diyerek bu konudaki kararlılıklarını sürdürmekteydiler. Âyetteki مَا mâ ve بِ bâ/bi harfleri cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu doğrultuda devam eden âyetteki “onu yalanlamışlardı” mesajı da bunun son noktası ve özeti niteliğindedir.

3. فَكَذَّبُوهُ فَاَهْلَكْنَاهُمْ “Böylece onu (Hud’u) yalanlamışlardı; biz de kendilerini helak etmiştik.” Bu ifade iki cümleden oluşmaktadır. İlki ‘Âd kavminin Hz. Hûd’u yalanlamış olmaları, diğeri ise Yüce Allah’ın onları helak etmesidir.

a) فَكَذَّبُوهُ “Böylece onu (Hûd’u) yalanlamışlardı.” ‘Âd kavminin neleri yalanladığı noktasında fazlaca izaha gerek görmemekteyiz. Çünkü bir peygamberi yalanlamak, esasında onun tebliğ ettiği bütün prensipleri reddetmek ve onun bütün uyarılarına kulak tıkamak demektir.

Bu kavim, kıssanın başından beri Hz. Hûd’un onlara yönelttiği uyarıcı ve davet içerikli ifadeleri reddetmekle kalmamış, aynı zamanda kendisiyle alay etmiş, söylemlerinin “eskilerin masalları ve efsaneleri” oluğunu söyleyerek peygamberi ve müminleri küçük görmüşlerdi.

b) فَاَهْلَكْنَاهُمْ “Biz de onları helâk etmiştik.” Yüce Allah bu kavmi helak ettiğini söylerken, bu sûrede söz konusu helakin nasıl gerçekleştiği noktasında herhangi bir bilgi vermemektedir.

Konuyla ilgili olarak onların “arkasının gelmeyecek şekilde köklerinin kesildiği”,(14) “dünyada da mahşerde de peşlerine lanet takıldığı”,(15) “yerle bir edildikleri”,(16) “üzerlerine yedi gece, sekiz gündüz devam eden kara günlerde insanları donuk bir halde hurma kütüğü gibi savuran kasırga gönderildiği”(17) beyan edilmektedir. İşte Yüce Allah’a, peygamberlerine ve hak-hakikat davasına savaş açanların akıbetinin daima hezimet olacağı bu gibi kıssalarda verilmek istenen asıl mesaj olarak görülmelidir.

ııı. Çoğu Muhatapların İbret Almaması

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır. Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “nice ibret(ler), ders(ler)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(Onlar şöyle) değildi, (şöyle) olmadılar”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, müminler”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَهُوَ lehuve zamiri “mutlak surette O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), izzetli(dir)”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Bu iki âyet önceki bölümlerin sonunda da olduğu gibi, bulunduğu her yerde söz konusu kıssa ile ilgili anlam bağına sahip manalar içermektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Önceki örneklerde olduğu gibi buradaki ifadeye dair kısa açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً “Muhakkak ki, bunda (nice) ders(ler) vardır.” Âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike “bunda” ifadesi, “Hz. Hûd’un kıssasında” manasına gelmektedir. اٰيَة âyeh kelimesi nekra, yani belirteç edatı olmadan geldiği için âyete “Burada nice nice deliller, dersler vardır” manası verebilir.

Kıssanın bu sûredeki bölümünde âyet, yani ibret veya ders bağlamında üç temel olumsuzluğa dikkat çekilmiştir: Bunlar “insanın amaçsız ve ölçüsüz bir biçimde güç ve iktidar peşinde koşması yüzünden içine düştüğü şirk (Allah'tan başkasına kulluk)”; “görkem ve gösteriş düşkünlüğü içinde sürüklendiği gurur, kendini beğenme” ve bir de “hemcinslerine karsı zorbalık ve şiddet.”(18)

Bu ve benzer noktalarda bu son ümmet uyarılmakta ve benzer yanlışlıklara düşmemeleri için bilgilendirilmektedir. Kıssadan elde edilecek dersin ana noktası budur; zira buradan ibret almayıp ders çıkarmayanlar benzer bir helak akıbetini ya dünyada veya âhirette yaşayacaklarını bilmeli, ona göre davranmalıdırlar.

b) وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğunluğu inanmaz.” Burada sözü edilenler bağlam gereği ve ilk muhataplar açısından Mekkeli müşriklerdir. “Onların çoğunun inanmaması”, içlerinden inanacakların çıkacağı manasına alınmalıdır.

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Burada Rabbimizin iki sıfatı hatırlatılmaktadır.

a) الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmektedir. Burada Hz. Hûd’un azgın kavmi başta olmak üzere, bütün inkârcılar muhatap alınmakta ve Yüce Allah’ın izzetinin herkese galip geleceği ortaya konulmaktadır. Sûrede sıklıkla yer alan bu sıfat ile başkalarından korkarak onlara boyun eğenlere buna kapılmamaları için moral verilmekte, Allah’tan daha güçlü hiç kimsenin bulunmadığı vurgulanarak müminlere de moral verilmesi amaçlanmaktadır.

b) الرَّح۪يمُ er-rahîm sıfatı “merhametli” demektir. Burada el-‘azîz sıfatının ardından er-rahîm sıfatının getirilme sebebi, Yüce Allah’ın kullarına yönelik merhametini hatırlatmak ve rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmek de olabilir. Rahmet sıfatı Hz. Hûd’un kavminin de, bütün muhatapların da iman edip tevbe ettikten sonra salih amellerle Yüce Allah’ın merhametiyle buluşabilecekleri kendilerine hatırlatmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XIX, 93; Zemahşerî, age., III, 316. 2 - Yazır, age., VI, 108.
• 3 - Esed, age., s. 752’de 56. not.
• 4 - Yazır, age., VI, 108. 5 - Semerkendî, age., II, 587. 6 - Râzî, age., XXIV, 157.
• 7 - Semerkendî, age., II, 587; Taberî, age., XIX, 95-96; Zemahşerî, age., III, 316; Râzî, age., XXIV, 157.
• 8 - Esed, age., s. 752’de 58. not.
• 9 - Râzî, age., XXIV, 157.
• 10 - Semerkendî, age., II, 588; Taberî, age., XIX, 97; Râzî, age., XXIV, 158. 11 - Taberî, age., XIX, 97. 12 - Zemahşerî, age., III, 317.
• 13 - Sâd 38/7.
  • Sâd 38/7
• 14 - A‘râf 7/72. 15 - Hûd 11/60. 16 - Furkân 25/39. 17 - Fussılet 41/16; Kamer 54/19-20; Hâkka 69/6-7.
  • A‘râf 7/72 Hûd 11/60 Furkân 25/39 Fussilet 41/16 Kamer 54/20 Hâkka 69/7
• 18 - Esed, age., s. 753’te 61. not.