Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 141-159. âyetlerinde Hz. Sâlih’in ve Semûd kavminin kıssasını ele almakta, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak kıssanın sadece burada geçen birtakım detayları üzerinde durmaktadır.

a) Hz. Sâlih’in ve Semûd Kavminin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 141-145. âyetlerinde Hz. Sâlih’in kavminin elçileri veya peygamber öğretilerini yalanladıklarını, ardından şu davet ilkelerini hatırlatmaktadır: “Kardeşleri Sâlih onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin. Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir.”

ı. Kavminin Yalanlaması

كَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَل۪ينَ “Semûd (kavmi) de elçileri yalanlamıştı.”

Âyetteki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; ثَمُودُ semûdü kelimesi “Semûd kavmi”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi ise “elçileri, peygamberleri, resülleri” demektir.

Bu âyette Semûd kavminin, peygamberleri yalanlamış oldukları gündeme getirilmektedir.

Semûd kavmi bütün peygamberleri ve öğretileri inkâr ettiği için الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi çoğul getirilmektedir. Önceki bölümlerde de ifade ettiğimiz gibi, bu kavimler sadece kendilerine gönderilmiş olan bir peygamberi değil, o döneme kadarki bütün peygamber öğretilerini yalanlamışlardı. Peygamberler aynı tevhid ilkelerini tebliğ ettiği için, birini yalanlamak hepsini yalanlamayla eşdeğerdir. Durum böyle olmasına rağmen Semûd kavminin yalanladığı özel peygamber Hz. Sâlih’tir.

- Hz. Sâlih ve Semûd Kavmi

1. “Şeceresi İslâm kaynaklarında Nûh oğlu Sâm oğlu İrem oğlu Âmir (Âbir) oğlu Semûd oğlu Hâzir oğlu Ubeyd oğlu Mâşih (Mâsih) oğlu Esif (Âsif) oğlu Ubeyd oğlu Sâlih şeklinde Hz. Nûh’a bağlanır. Sâlih peygamber kendi milleti arasında güvenilir, hastaları ziyaret eden, zayıfları ve yoksulları gözeten, hayır işleriyle uğraşan bir kişi olarak tanınır; ayrıca “geleceğe dair kendisinden ümit beklenen bir kimse” olarak tanımlanır.”

“Semûd kabilesinin kökenine ilişkin çeşitli görüşler vardır. Bazı şarkiyatçılar Semûd’un bir yahudi kabilesi olduğunu ileri sürmüştür. İslâm kaynaklarında Semûd, Hz. İsmâil’den önceki döneme ait olup Arabü’l-Âribe (halis Arap) diye isimlendirilen, soyu kesilmiş eski Arap kabilelerinden biri olarak yer alır. Âd kavmiyle aynı soydan olan kabile mensupları Sâm’ın oğlu İrem’de birleşirler ve Âd kavminin bakiyesi olduklarından ikinci Âd (Âd-ı uhrâ) olarak da bilinirler.”

“Suriye ile Hicaz arasındaki Hicr’de yaşadıkları için Kur’an’da “ashâbü’l-Hicr” diye de anılırlar.(1) Hicr, Arap yarımadasının kuzeybatısında Medine-Tebük yolu üzerinde Teymâ’nın yaklaşık 110 km. güneybatısında, içinden Hicaz demiryolunun geçtiği sarp kayalıklarla çevrili vadinin ve bu vadideki şehrin adıdır. Bugünkü Alâ adlı yerleşim biriminin 15 km. kuzeyine düşmektedir.”

“Sâlih peygamberle ilgisi dolayısıyla buraya Medâinüsâlih de denilmiştir. Bu şehirden günümüze kadar gelen kalıntılar ve dağlarda yontulmuş evler buranın eskiden bir uygarlık merkezi olduğunu gösterir. Semûd kavmi Vâdilkurâ’da kayaları oyarak evler,(2) düz arazide saraylar yapmıştır. Onların zamanında Vâdilkurâ çevresi bir medeniyet merkezi, dağlar içinde oydukları meskenler ince birer sanat eseriydi.”(3)

Bu ansiklopedik bilgiden sonra şu konuları da hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ثَمُود semûd kelimesi, “az su” anlamındaki s-m-d kökünden türetilmiştir. Az yağan yağmuru, kayalarda açtıkları sarnıçlarda biriktirdikleri için bu isimle anılan Semûd kavmi, Hz. Sâlih’in kavmidir. Hıcr adıyla da anılan bir bölgede yaşayan ve Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd kavmi, suları az olduğu için biriktirme amaçlı kaya yontmak ve sarnıç yapmakla meşguldüler. Bu kavim, bugün Medâin-i Sâlih diye bilinen, Arabistan’ın kuzeyinde bulunan kaya kentlerinden oluşan bölgede yaşamışlardı.

Bazı âlimler semûd kelimesinin bir şehrin, bazıları bir kabilenin ismi olduğunu, bir kısmı ise burasının Şam ile Hicaz arasında bir kuyu olduğunu, hatta o bölgede az su çıkan bir göze nedeniyle bu adı aldığını belirtmişlerdir. Yine bir kısım âlim burada 900 veya 1500 hane bulunduğunu ifade etmişlerdir.(4) Taberî ve Zemahşerî’ye göre semûd kelimesi bir şahsın adıdır ve bu kişi Semûd b. ‘Âbir b. İrem b. Sâm b. Nûh’tur.(5)

Semûd kelimesi, Kur’ân’da 26 kez geçmektedir. Semûd kavmi ile ilgili bilgiler 21 sûrede yer almaktadır. Bunların 10 tanesinde kavmin sadece adı geçmekte,(6) 11 tanesinde ise genel hatları itibariyle kıssaya şöyle yer verilmektedir:

A‘râf 7/73-79’da “‘Âd kavminden sonraki kibirleri, kayalardan evler yontmaları, deveyi katletmeleri, helak edilmeleri”,

Hûd 11/61-68’de “Hz. Sâlih’e çıkışları, deveyi katletmeleri, kendilerine üç gün süre verilmesi, helak edilmeleri,”

İsrâ’ 17/59’da “kendilerine mucize olsun diye deve verilmesi, deveye zulmetmeleri,”

Şu‘arâ 26/141-159’da “bahçelerinin olması, kaya evler yontmaları, deveyi katletmeleri ve helak edilmeleri,”

Neml 27/45-53’te “Hz. Sâlih nedeniyle uğursuzluğa uğradıklarını söylemeleri, şehirde dokuzlu bir çete oluşturmaları, helak edilmeleri,”

Fussilet 41/17-18’de “hidayete karşı körlüğü tercih etmeleri, korkunç akıbetleri,”

Zâriyât 51/43-45’te “belli bir süre yaşatılmaları, Rablerinin emrinden çıkmaları, sâ‘ıkah ile helak edilmeleri,”

Kamer 54/23-32’de “Hz. Sâlih’i küçümsemeleri, onu yalancılıkla suçlamaları, deveyi hunharca katletmeleri,”

Hâkka 69/4-5’te “azgınlıkları nedeniyle azgın bir kasırga ile helak edilmeleri,”

Fecr 89/9’da “vâdileri yontmaları, toplumda bozgunculuk yapmaları ve azap kamçılarıyla yok edilmeleri,”

Şems 91/11-15’te “Hz. Sâlih’i yalanlamaları, en azgınlarının ileri atılıp deveyi katletmesi, Yüce Allah’ın kendilerini yerle bir etmesi” konuları ele alınmaktadır.

Semûd kavminin bir adı da Ashâb-ı Hıcr olduğu için, Kur’ân’ın 15. sûresi Hıcr isimle anılmaktadır. Bu sûrenin 80-84. âyetlerinde “peygamberlerini ve mucizeleri yalanladıkları, kayalardan evler yontup kendilerince güvenli evler oluşturdukları, ancak sonunda helak edildikleri” bilgileri yer almaktadır.

ıı. Davet İlkeleri

اِذْ قَالَ لَهُمْ اَخُوهُمْ صَالِحٌ اَلَا تَتَّقُونَ اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Kardeşleri Salih onlara şöyle demişti: “(Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmuyor musunuz? Ben size (gönderilmiş) güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim yalnızca âlemlerin Rabbine aittir.”

Buradakiاِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اَخُوهُمْ ehûhüm tamlaması “onların kardeşi”; صَالِحٌ sâlihun kelimesi “Sâlih”;اَلَا تَتَّقُونَ elâ tettekkûne sorusu “takvâlı (duyarlı) davranmıyor musunuz”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَسُولٌ اَم۪ينٌ Resülün emînun tamlaması “güvenilir bir elçi(yim)”;فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri “ve bana itaat edin”;وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ ve mâ es’elüküm fiili “ve ben sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona (tebliğe) karşılık”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin ifadesi “herhangi bir ücret”; اِنْ اَجْرِيَ in ecriye ifadesi “benim ecrim, ücretim (şöyle) değildir”;اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ illâ ‘alâ rabbi’l-‘âlemîne istisnası ise “âlemlerin Rabbinden başkasının üzerine” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in kavmine yönelik tebliğ esasları yer almakta, önceki âyet gruplarında da yer aldığı gibi aynı değerleri tebliğ ettiği gündeme getirilmektedir.

Daha önceki kıssalarda da ifade ettiğimiz üzere, peygamberler kendi kavimlerinin kardeşleriydiler ve kavimlerine aynı değerleri tebliğ etmişlerdi. Risâlette en önemli nokta “Allah’a karşı sorumluluk bilinci ve duyarlılık” anlamına gelen takvâya davettir.

Hz. Sâlih de önce buradan başlamış, ardından “güvenilir bir elçi” olduğunu beyan etmiştir. Daha sonra tekrar takvâya davet ve “kendisine itaat” üzerinde durmuş, sonunda “yaptığı tebliğine karşılık herhangi bir ücret istemediğini, ücretinin sadece ve sadece âlemlerin Rabbi Allah’a ait olduğunu” beyan etmiştir.

b) Hz. Sâlih’in Tebliği ve Aldığı Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 146-159. âyetlerinde Hz. Sâlih’in Semûd kavmine bulundukları bağ, bahçe, su gözeleri, ekinler ve salkımları aşağıya sarkmış hurmalıklarda güvende kalamayacaklarını, şımarıklık yaparak kayalardan evler yontmalarını kınadığını beyan etmekte, buna karşılık Allah’a karşı duyarlılık ile kendisine itaat emrini verdikten sonra ülkede ıslah edici olmayıp bozgunculuk yapan haddi aşanlara itaat etmemeleri gerektiği şeklindeki tebliğ ilkelerini gündeme getirmektedir.

Ardından, Semud kavminin ise onu büyülenmişlikle suçladıkları, sadece bir insan olduğu, eğer peygamber ise bu noktada bir delil getirmesi gerektiği ifade edildikten sonra, Hz. Salih’in kendilerine şöyle dediği aktarılmaktadır: “İşte (delil) bu dişi devedir. Su içme (hakkı belli bir gün) onundur; belli günün içme (hakkı da) sizindir. Sakın ona hiçbir kötülük yapmayın; yoksa sizi büyük bir günün azabı yakalayıverir.” Buna rağmen deveyi hunharca katlettikleri, bir süre sonra pişman oldukları, fakat kendilerini azabın yakaladığı beyan edilmektedir.

Kıssanın sonunda ise Hz. Sâlih’in kıssasında çokları inanmasa da nice dersler bulunduğu, Yüce Allah’ın eşsiz gücün ve merhametin sahibi olduğu beyan edilmektedir.

ı. Kavmine Hatırlatmaları

اَتُتْرَكُونَ ف۪ي مَا هٰهُنَآ اٰمِن۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَض۪يمٌ وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا فَارِه۪ينَ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَلَا تُط۪يعُوٓا اَمْرَ الْمُسْرِف۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ “Siz burada, bahçelerde, (su) kaynaklarında, ekinlerin ve salkımları aşağıya sarkmış hurmalıkların içinde güvende bırakılacak mısınız? Şımarıklık yaparak dağlardan (kayalardan) evler yontuyorsunuz. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Yeryüzünde bozgunculuk yapıp ıslah edici olmayan haddi aşanların emrine itaat etmeyin (hükümlerine boyun eğmeyin)!”

Buradaki اَتُتْرَكُونَ etütrakûne edilgen soru fiili “terk mi edileceksiniz, bırakılacak mısınız”; ف۪ي مَا هٰهُنَا fîmâ hâhünâ ifadesi “burada”;اٰمِن۪ين âminîne ifadesi “güvende olanlar olarak”; ف۪ي جَنَّاتٍ fî cennâtin kelimesi “bahçelerde”; وَعُيُونٍ ve ‘uyûnin sözcüğü “ve pınarlarda”;وَزُرُوعٍ ve zurû‘ın kelimesi “ve ekinlerde”;وَنَخْلٍ ve nahlin sözcüğü “ve hurmalık(lar)da ki”; طَلْعُهَا tal‘uhâ tamlaması “onun salkımları”; هَض۪يمٌ hedîmun kelimesi “aşağıya sarkmış(tır)”; وَتَنْحِتُونَ ve tenhıtûne fiili “ve yontuyorsunuz”; مِنَ الْجِبَالِ mine’l-cibâli kelimesi “dağlardan”; بُيُوتًا büyûten sözcüğü “evler”; فَارِه۪ينَ fârihîne kelimesi “şımarıklık yaparak”; فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri “ve bana itaat edin”; وَلَا تُط۪يعُوا ve lâ tutî‘û emri “ve sakın itaat etmeyin”; اَمْرَ emra kelimesi “emre, emirlerine”; الْمُسْرِف۪ينَ el-müsrifîne sözcüğü “haddini aşanların”;اَلَّذ۪ينَ يُفْسِدُونَ ellezîne yüfsidûne ifadesi “onlar bozgunculuk yapanlar(dır)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzünde”; وَلَا يُصْلِحُونَ ve lâ yuslihûne fiili ise “ve ıslah edici olmayanlardı, islah etmezlerdi” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in Semûd kavmine yönelik uyarıları, takvâ ve itaat vurgusu ile bozgunculara itaat etmemeleri gerektiğiyle ilgili hatırlatması gündeme getirilmektedir.

1.اَتُتْرَكُونَ ف۪ي مَا هٰهُنَآ اٰمِن۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَض۪يمٌ “Siz burada, bahçelerde, (su) kaynaklarında, ekinlerin ve salkımları aşağıya sarkmış hurmalıkların içinde güvende bırakılacak mısınız?” Kıt su kaynakları sebebiyle, uzaklardan su getirmek için su kanalları yapmakla ve kayalardan evler yontmakla meşhur olan Semûd kavmi, peygamber öğretilerine karşı tepki göstermişlerdi. Bu nedenle, Hz. Sâlih onlara hitap ederek, bulundukları ortamda güven içerisinde bırakılmayacaklarını kendilerine haber vermektedir.

Semûd kavmi, bahçeler, su gözeleri, ekinler ve salkımları aşağıya doğru sarkmış hurma bahçeleri içerisinde yaşıyorlardı. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen هَض۪يم hedîmun kelimesi “hoş ve güzel olan” demektir. Bu kelimenin “yumuşak, olgun ve yetişmiş” manasına geldiği de ileri sürülmüştür.(7) Buna göre, Yüce Allah ayette, “meyveleri olgunlaşmış hurma ağaçları” demek istemiştir. Bu meyvelerin zarif görünüşlü ve ince sürgünlü hurmalıklar olduğu da beyan edilmektedir.

Verilen bu detaydan anlaşılıyor ki, Semûd kavmi kıt su imkânlarına rağmen, elde ettikleri suyu çok verimli kullanmış, tarım ürünleri yetiştirmede ileri düzeyde bir başarı göstermişlerdi. Bağların, bahçelerin, su gözelerinin ve ekinlerin çok güzel olduğu, özellikle hurma meyvelerinin çok kaliteli olduğu bu ifadelerden anlaşılmaktadır. Belli ki bu ortamlar onların kendilerini açlık ve susuzluk tehlikesine karşı güvende hissettikleri bir mahiyet arz etmekteydi.

Buna karşılık, Hz. Sâlih, Semûd kavminin bu şekilde safa sürmesinin mümkün olmadığını, Yüce Allah’ın verdiği imkânları geri alacağını, dolayısıyla kendilerini garantide gören bu milletin derin ve korkunç bir yanılgı içerisinde olduğunu onlara hatırlatmaktadır.

2. وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا فَارِه۪ينَ “Şımarıklık yaparak dağlardan (kayalardan) evler yontuyorsunuz.” Kur’ân’da sadece burada geçen فَارِه۪ينَ fârihîne kelimesi “neşeli”, “şımarık olanlar”, “neşeli olanlar” manasınadır. Öncekinde olduğu gibi bu cümlenin başında da soru edatı var sayılarak mana verilebilir. Bu durumda tercüme “Dağlardan (kayalardan) şımararak sürekli olarak evler edinebileceğinizi mi zannediyorsunuz?” şeklini almakta ve Hz. Sâlih, kavminin bu özelliklerini sürdüremeyeceğini, şımarıklıklarının sona ereceğini onlara beyan etmiş olmaktadır.

Hz. Sâlih kavminin dağlardan evler yonttuğunu, üstelik bunu şımararak gerçekleştirdiklerini beyan ederek, güçlü, kuvvetli ve dayanıklı kaya evlerde güvende olacakları zanlarının hatalı olduğunu kendilerine bildirmektedir. Sûreye adını bu olayın verdiği Hıcr 15/80-82’de şöyle buyurulmaktadır: “Andolsun, Hıcr halkı da peygamberleri yalanlamıştı. Biz onlara mucizelerimizi vermiştik; fakat onlardan yüz çevirmişlerdi. Onlar, dağlardan emniyet içinde kalacakları evler oyuyorlardı.” Burada geçen âminîne kelimesi, Semûd kavminin bu kaya evleri güvenlik için inşa ettiklerini ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/74’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Yüce Allah’ın) ‘Âd (kavminden) sonra sizi onların yerine hükümran kıldığını, ovalarında köşkler edinip ‘dağlarından (taşlarından) evler edinin’ diye sizi yeryüzüne (Hıcr bölgesine) yerleştirdiğini hatırlayın! Allah’ın (bu ve benzeri) nimetlerini hatırlayın da yeryüzünde taşkınlık yapmayın!” Kayalardan güvenli evler yapan bu kavim, bu özellikleriyle övündükleri için bunun yersiz bir kuruntu olduğu kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

3.فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَلَا تُط۪يعُوٓا اَمْرَ الْمُسْرِف۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Yeryüzünde bozgunculuk yapıp ıslah edici olmayan haddi aşanların emrine itaat etmeyin (hükümlerine boyun eğmeyin)!” Hz. Sâlih, kavmini uyardıktan sonra bu defa önce ne yapmaları, ardından ne yapmamaları gerektiği noktasında onları tekrar bilgilendirmektedir.

a) فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin!” Hz. Sâlih, kavmine ikinci kez Yüce Allah’a karşı duyarlı olmaları gerektiğini beyan etmekte, ardından bu takvanın nasıl gerçekleşeceği noktasında peygambere itaatin zorunluluğunu ifade etmektedir. Çünkü Yüce Allah’a yönelik takvâya ulaşabilmenin yolu peygambere tâbi olmaktan geçer.

b) وَلَا تُط۪يعُوٓا اَمْرَ الْمُسْرِف۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ “Yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk yapıp ıslah edici olmayan haddi aşanların emrine itaat etmeyin!” Bu ifade “haddi aşanların sözüne uymayın” şeklinde de anlaşılabilir. Âyette geçen الْاَرْضِ el-ard kelimesi her ne kadar “arz, yeryüzü” manasına gelse de, burada Hz. Sâlih’in ve kavminin yaşadığı ülke veya şehir manasına alınmalıdır. “Müsriflerin emrine boyun eğmeyin” ifadesi, dünyada yeteri kadarı ile yetinmenin gerekli olduğuna, dünyayı isteyip dünyanın lezzetleri ile arzularından istifade etmede ileri gitmenin doğru olmadığına bir işarettir.

Bu cümlenin verdiği mesajda, Fecr 89/11-12’de de beyan edildiği gibi, o dönem yöneticilerinin inanç hürriyeti noktasında topluma baskı uyguladığı ve şehirlerde azgınlık yaptıkları dolaylı olarak anlaşılmaktadır. Neml 27/48’de de dile getirildiği üzere, Hz. Sâlih’in kavminin şehirde dokuzlu çete(ler) vardı ve bunlar ülkede bozgunculuk çıkarıyor, hiçbir ıslah edici faaliyet içerisine girmiyorlardı. Bu nedenledir ki, Hz. Sâlih bu toplumu uyarmakta, haddini aşanların emirlerine veya sözlerine itaat etmemeleri gerektiğini kendilerine öğütlemiştir.

İsraf içerisinde bulunanlar burada iki sıfatla tanıtılmaktadır: “Ülkede fesatlık çıkarıp bozgunculuk yapmak” ve “ıslah edici faaliyetlerde bulunmamak.” İsraf bir denge aşımı olduğu için, bunu destekleyen unsurların birisi “bozgunculuk”, diğeri ise “ıslah edici, yani düzeltici olmamak”tır. İsrâf her ne kadar “malın gereksiz yere harcanması” şeklinde tarif edilse de, esasında israf, her konuda bulunulması gereken yerin dışına çıkmak, bir anlamda sınır tanımamak olarak düşünülmelidir.

İşte israfı besleyen davranışlardan birisi olan fesat çıkarmak, toplumda dengeyi bozan en önemli etkenlerden birisi olarak tanıtılmaktadır. Daha kapsamlı bir ifadeyle söyleyecek olursak, israf ve ifsad birer hastalıktır; tedavileri ise ıslahtır; yani bozulan dengelerin sağlanması, yıkılan düzenin yeniden inşa edilmesidir.

İnanca baskı uygulamak israfın en büyüklerinden birisidir. Çünkü inanabilmek bir özgürlüktür; ona baskı uygulamak ise yaratılış kanunu demek olan fıtrata müdahaledir ve insan hayatına Yüce Allah’ın yerleştirdiği bu hürriyeti insanın elinden almaktır.

İnanca yapılan her türlü müdahale girişimi toplumları içten içe kemirmekte, düzeni bozmakta ve nihayet haddini aşan insanların bir süre sonra nerede durmaları gerekiğini kendilerine unutturmaktadır. İşte Hz. Sâlih tam da bu noktada kavmini uyarmakta, sınır tanımayan yöneticilerin baskılarına veya sözlerine itibar ve itaat etmemeleri gerektiğini kendilerine bildirmektedir.

ıı. Kavminin Suçlamaları ve Hz. Sâlih’in Cevabı

قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ مَآ اَنْتَ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَاْتِ بِاٰيَةٍ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ قَالَ هٰذِه۪ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ فَعَقَرُوهَا فَاَصْبَحُوا نَادِم۪ينَ فَاَخَذَهُمُ الْعَذَابُ “(Kavmi ise Salih’e) şöyle demişti: ‘Sen sadece büyülenmişlerdensin. Sen de ancak bizim gibi bir insansın. Doğru söyleyenlerdensen (bize) bir delil getir!’ (Salih de) şöyle demişti: ‘İşte (delil) bu dişi devedir. (Belirli bir gün) su içme (hakkı) onun; belirli (bir) günün içme (hakkı da) sizindir! Sakın ona hiçbir kötülük yapmayın; yoksa büyük bir günün azabı sizi yakalar.’ Onu (deveyi) hunharca katletmiş, (sonradan) pişman olmuşlardı. (Ama çoktan) o azap kendilerini yakalamıştı.”

Buradaki قَالُواkâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; اِنَّمَآ اَنْتَ innemâ ente ifadesi “sen sadece ve sadece (şusun)”; مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ mine‘l-musehharîne ifadesi “büyülenmiş olanlardansın”; مَآ اَنْتَ mâ ente ifadesi “sen değilsin”; اِلَّا بَشَرٌ illâ beşerun istisnası “bir beşerden başka, sen sadece bir beşersin, insansın, sen bir beşerden başka bir şey değilsin”; مِثْلُنَا mislünâ tamlaması “bizim gibi”; فَاْتِ fe’ti isteği “getir”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “bir âyet, bir delil”; اِنْ كُنْتَ in künte ifadesi “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi “doğru söyleyenlerden”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هٰذِه۪ hâzihi ifadesi “işte bu”; نَاقَةٌ nâkatün kelimesi “dişi bir deve(dir)”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için vardır”; شِرْبٌ şirbün sözcüğü “su içme (hakkı)”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “sizin için de vardır”; شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ şirbu yevmin ma‘lûmin tamlaması “belirli bir günün içme hakkı, sırası”;وَلَا تَمَسُّوهَا ve lâ temessû emri “ve sakın ona dokunmayın”;بِسُوٓءٍ bisûin kelimesi “kötülükle”; فَيَاْخُذَكُمْ fe ye’huzeküm fiili “yoksa, aksi takdirde sizi yakalar”; عَذَابُ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ ‘azâbu yevmin ‘azîmin tamlaması “büyük günün azabı”; فَعَقَرُوهَا fe ‘akarû fiili “onu katletmişlerdi”;فَاَصْبَحُوا fe asbehû fiili “(şöyle olmaya) dönmüşlerdi”; نَادِم۪ينَ nâdimîne kelimesi “pişman olanlar, pişman olmuşlardı”; فَاَخَذَهُمُ fe ehazehum ifadesi “onları hemen yakalamıştı”; الْعَذَابُ el-‘azâbü kelimesi ise “o azap” demektir.

Burada Semûd kavminin Hz. Sâlih’e yönelik alaycılıkları, mucize istekleri, Hz. Sâlih’in cevabı, onların mucizeye karşı azgın tavırları ve sonunda yaşadıkları felaket gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ مَآ اَنْتَ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَاْتِ بِاٰيَةٍ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Kavmi ise Salih’e) şöyle demişti: Sen sadece büyülenmişlerdensin. Sen de ancak bizim gibi bir insansın. Doğru söyleyenlerdensen (bize) bir delil getir!” Semûd kavmi Hz. Sâlih’e şu iki cümle ile karşılık vermişti:

a)قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ “Sen, sadece büyülenmişlerdensin, demişlerdi.” Bütün peygamberlere olduğu gibi Hz. Sâlih’e yönlendirilen suçlamalardan birisi “büyülenmiş olmak”tır. Cümlenin اِنَّمَا innemâ vurgu edatıyla getirilmesi, bu noktadaki kararlılıklarının bir göstergesidir. الْمُسَحَّر el-musehhar kelimesinin yaygın anlamı “büyülenmiş” demektir.(8)

Zemahşerî’nin de ifade ettiği gibi, bu kelime “aklı başından alınacak şekilde büyülenmiş kimse” demektir.(9) Bu durumda Semûd kavmi Hz. Sâlih’i büyülenmiş olmakla, bir anlamda akılsızlıkla veya aklını kullanamamakla suçlamış olmaktaydılar.

İbn Abbâs’a göre musahhar kelimesi “yaratılmış, mahluk” manasına gelmektedir.(10) Bu kelimenin “midesi olan, gıda alan” manası da vardır ki,(11) bu takdirde Semûd kavmi Hz. Sâlih’in de kendileri gibi bir insan olduğuna vurgu yapmış, “sen de bizim gibi yiyip içiyorsun; sen de bir beşersin, insansın; senin bizden bir farkın ve üstünlüğün yoktur” diyerek onunla alay etmeyi kast etmişlerdi.

b) مَآ اَنْتَ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَاْتِ بِاٰيَةٍ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Sonuçta) sen de ancak bizim gibi bir beşersin. Eğer doğru söyleyenlerden isen, (bize) bir âyet (delil) getir!” Bu ifade de peygamberlere yönlendirilen suçlamalardan birisidir. İnkârcılara göre peygamber olabilmek için melek olmak veya melekle birlikte gelmek gerekmektedir.(12) Hâlbuki peygamberin melekle gelmesi veya sadece meleğin gönderilmesi bir helakin habercisidir.(13) Yüce Allah onların bu melek peygamber ve mucize isteklerini karşılaması durumunda yine de inanmayacaklarını(14) beyan ederek onları yalanlamaktadır.

Mü’minûn 23/24’te Hz. Nûh’un kavmi içerisinde yer alan kâfir yöneticiler Hz. Nûh’u hafife almak ve onunla alay etmek için kendisine “sen de bizim gibi bir beşersin” demişlerdi. Benzer küçümsemeler ve alaycılık ifadeleri, İblis’in Hz. Âdem’e yönelik sözlerinde de yer almaktaydı.(15)

Buradan hareketle, insanlarla alay edenlerin aslında İblis’in yolunu izlediklerini ve nihayet onunla aynı akıbeti yaşayacaklarını söyleyebilirz. İnkârcıların müminlerle alay edip onları küçümsemesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Hz. Sâlih,(16) ayrıca Hz. Nûh,(17) Hz. Hûd,(18) Hz. Şu‘ayb(19) ve Hz. Muhammed(20) için olduğu gibi, bütün peygamberler için de yaşanmıştı.(21)

Bir beşerin peygamber olmasını istememek kendi türünden ümidini kesmek demektir. Peygamber eğer melek olsaydı böylece meleklere tâbi olamamanın da kendilerince bahanesini hazırlamış olacaklardı. Oysa Yüce Allah melek peygamber görevlendirmesi durumunda onu yine de insan şekline getirmiş olacağını, dolayısıyla onların karşı çıkış şüphelerinin yine de devam edeceğini haber vermektedir.(22)

Genelde inkârcıların, özelde Semûd kavminin kendi türünden ümidini kesen bu tavrı, bir âyet, yani delil isteğini de beraberinde getirmektedir. Bu istek inkârcıların ortak noktalarından birini oluşturmaktadır.(23) Son ümmet hariç, önceki peygamberlerin ümmetlerinin bu tür istekleri karşılanmış, ancak inanmadıkları ve zulmü tercih ettikleri için helak edilmişlerdi.

İşte bu kuralın bir örneği de Semûd kavmi olmuştur. Hz. Sâlih’ten peygamberliğine dair bir âyet, bir delil isteyen bu kavme cevap verilmiş, ancak onlar da gereken hassasiyeti göstermedikleri için diğerleriyle aynı akıbeti paylaşmışlardı.

2. قَالَ هٰذِه۪ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “(Salih de) şöyle demişti: İşte (delil) bu dişi devedir. (Belirli bir gün) su içme (hakkı) onun; belirli (bir) günün içme (hakkı da) sizindir! Sakın ona hiçbir kötülük yapmayın; yoksa büyük bir günün azabı sizi yakalar.” Hz. Sâlih, kavminin delil isteği bağlamda onlara dişi bir deve örnekliğinde sunum yapmaktadır.

a) قَالَ هٰذِه۪ نَاقَةٌ “İşte (delil) bu dişi devedir, demişti.” Bu deve için nâkatullâh, yani “Allah’ın devesi” tamlaması da kullanılmaktadır.(24) Yüce Allah bu deveyi neden gönderdiğini şöyle açıklamaktadır: “(Ey Sâlih!) Sırf onları imtihan etmek için dişi deveyi gönderen biziz. Sen onları sadece gözetle ve sabırlı olmaya devam et!”(25) Bu dişi devenin Semûd kavminin istediği âyet olduğu, Yüce Allah’ın devesinin Allah’ın arzında beslenmesine fırsat verilmesi gerektiği beyan edilmektedir.(26)

Şems 91/13’te bu dişi deve hakkında detaylı bilgi vereceğiz. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Nâkatüllâh ifadesi “Allah’ın (imtihana konu ettiği) devesi” anlamına gelmektedir. Bu tamlamayı “Allah’a ait olan, yani Allah’ın yarattığı dişi deve” şeklinde de tercüme etmek mümkündür.

Beytullâh tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygın kıldığı ev” veya şe‘âirullâh tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygıdeğer kıldığı semboller” ya da rûhullâh ifadesi nasıl ki “Allah’ın yarattığı ruh” manasına geliyorsa, bu ifade de benzer bir hakikati karşılamakta, “Allah’ın saygın kıldığı ve insanların imtihan edilmesine konu edindiği kamu malını sembolize eden dişi bir deve” anlamına gelmektedir.

b) لَهَا شِرْبٌ وَلَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ “Su içme (hakkı belli bir gün) onundur; belli günün içme (hakkı da) sizindir.” Yüce Allah Hz. Sâlih’e hitap ederek bu dişi deve ile Semûd kavminin su içme durumu hakkında şöyle buyurmaktadır: “Onlara, her biri kendi nöbetinde sudan yararlanacak şekilde suyun aralarında paylaşılarak kullanılacağını bildir.”(27) Semûd kavmi, kendi hizmetlerinde kullandıkları hayvanlarını su içiriyorlardı.

“Âyet, delil, sembol” olan deve, muhtemelen sahipsiz olduğu için içtiği su onların gözüne fazla gelmişti. Yaşadıkları bölgede su kıtlığı da bulunduğu için aynı günde değil, farklı günlerde su içme nöbeti uygulanması emredilmişti. İmâm Katâde şöyle demiştir: “Devenin su içme günü gelince, o onların suyunun tamamını içerdi. Onların içmesi ise, devenin içmediği gündeydi.”(28) Su içme nöbetinin detayı hakkında konunun işlendiği âyetlerde bilgi verilmediği için bu noktada gereksiz tartışmalara girmek istemiyoruz.

Yüce Allah bu dişi deve örnekliğinde hayvan haklarını gündeme getirmekte, bu âlemde insanların tek başına olmadığını, onların da varlıklarını devam ettirebilmeleri için haklarının bulunduğunu tüm insanlara öğretmektedir.

Bu dişi deve örnekliği aynı zamanda “kamu hakkı” kavramını da gündeme getirmekte, kâinatta sahipsiz sanılan şeylerin aslında sahibinin Yüce Allah olduğunu göstermektedir. Rabbimiz kitabında yer verdiği bu muhteşem örnekle insanlara “sınır ve saygı” kavramlarını öğretmekte, sınırsızlığın ve saygısızlığın felaket olduğunu herkese bildirmek istemektedir.

c) وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Sakın ona hiçbir kötülük yapmayın; yoksa sizi büyük bir günün azabı yakalayıverir.” Benzer bir ifade A‘râf 7/73 ve Hûd 11/64’te de geçmekte, dişi deveye kötü niyetle yaklaşılmaması ve ona hiçbir şekilde zarar verilmemesi gerektiği hakkında uyarı yapılmaktadır.

Bu uyarının gerekçesi “büyük bir günün azabının yakalaması”dır. Günün büyük olması, azabın o günde meydana gelmesinden dolayıdır. “Günün büyük” olarak nitelendirilmesi, “azabın büyük” olarak ifade edilmesinden daha etkilidir. Bununla ilişkili olarak A‘râf 7/73’te ve Hûd 11/64’te bu defa “gün”le değil de “azap”la ilgili olarak hem elîm, hem de karîb sıfatları kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki azabın geleceği gün büyük olacağı gibi, bizzat azabın kendisi de hem yakındır; hem de elem verici bir mahiyet arz edecektir.

3. فَعَقَرُوهَا فَاَصْبَحُوا نَادِم۪ينَ فَاَخَذَهُمُ الْعَذَابُ “Onu (deveyi) hunharca katletmiş, (sonradan) pişman olmuşlardı. (Ama çoktan) o azap kendilerini yakalamıştı.” Bu ifadede üç hususa dikkat çekilmektedir:

a) فَعَقَرُوهَا “Onu (deveyi) hunharca katletmişlerdi.” فَعَقَرُوا fe ‘akarû fiilinin başındaki fâ edatı ta‘kîbiyye manasında “hemen” anlamı vermekte, Semûd kavminin deveyi hemen öldürdüklerini göstermektedir.

Şems 91/14’te de beyan edildiği üzere, Semûd kavmi sahipsiz ve belki de gereksiz gördükleri deveyi hunharca katlettiler. Âyetteki عَقَرُوا ‘akarû fiili, “hayvanın ayaklarının kesilerek veya kırılarak yere düşürülmesi, sonra da boğazlanması” anlamına gelmektedir.

Bu tür bir işkenceyle hayvan boğazlama işleminin, İslam öncesi Araplarda da var olduğu ifade edilmektedir.(29) Âyette bu tür bir öldürme eylemine dair ayrıntı verilme nedeni, benzer bir barbarlığın ve gaddarlığın başkaları tarafından da yapılmaması gereğini bütün insanlığa kavratmaktır.

b) فَاَصْبَحُوا نَادِم۪ينَ “(Bir süre sonra da) pişman olmuşlardı.” Semûd kavminin deveyi kestikten hemen sonra mı, yoksa azabı gördüklerinde mi pişman oldukları noktasında bu âyet grubunda herhangi bir açıklık yoktur. Bu nedenle biz de parantez içi ifadeyle “bir süre sonra” ifadesini zikrederek herhangi bir özel zaman göndermesi yapmamaya çalıştık.

Ancak A‘râf 7/77’de belirtildiğine göre, deveyi vahşice katledip Rablerinin emrini çiğnedikten sonra Hz. Sâlih’e “Eğer peygamberlerden isen bize vaad ettiğin (azabı) getir” demiş, bir anlamda kendisine meydan okumuşlardı. Hûd 11/65’te ise bu öldürme işleminden sonra evlerinde üç gün beklemeleri beyan edilmişti. Bu iki âyetten anlaşılıyor ki, pişmanlıkları hemen gerçekleşmemiş, bir süre sonra yaşanmıştı.

c) فَاَخَذَهُمُ الْعَذَابُ “(Ardından) o (korkunç) azap kendilerini yakalamıştı.” Semûd kavmini azabın yakalaması, pişmanlıklarında samimi olmadıklarının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Zira onlar istedikleri delilin gelmesine rağmen Hz. Sâlih’e iman etmemiş, ona meydan okumaya devam etmişlerdi. Aradan belli bir süre geçip azabı gördüklerinde pişmanlık ortaya koydukları için bu durum geçerli bir tevbe değildi.

Yûnus 10/90-91’de Firavun’un kabul edilmeyen imanı gibi, Nisâ’ 4/18’de de zamanında yapılmayan tevbenin geçerli olmadığı beyan edilmektedir. İlahi prensiplerde birlik olduğu için Semûd kavminin de zamanında tevbe etmediği anlaşılmaktadır. İşte bütün bunların sonucunda Semûd kavmi helak edilmiştir.

Semûd kavminin nasıl helak edildiğiyle ilgili olarak da bu pasajda herhangi bir bilgi yoktur. Şems 91/14’te de ifade edildiği gibi, diğer sûrelerde konuyla ilgili bilgilere bakıldığında bunların er-racfeh “şiddetli bir sarsıntı”,(30) es-sayhah “şiddetli bir gürültü”,(31) es-sâ‘ıkah “yıldırım”,(32) sayha-i vâhıdeh “tek bir gürültü”(33) ve et-tâğıyeh “azgın bir felaket”(34) ile perişan bir hale getirilip(35) yerle bir edildikleri(36) bildirilmektedir.

ııı. Çoğu Muhatapların İbret Almaması

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır. Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “nice ibret(ler), ders(ler)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(Onlar şöyle) değildi, (şöyle) olmadılar”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, müminler”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَهُوَ lehuve zamiri “mutlak surette O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), izzetli(dir)”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Bu iki âyet önceki bölümlerin sonunda da olduğu gibi, söz konusu kıssa ile ilgili anlam bağına sahip manalar gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Önceki örneklerde olduğu gibi buradaki ifadeye dair kısa açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً “Muhakkak ki, bunda (nice) ders(ler) vardır.” Âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike “bunda” ifadesi, “Hz. Sâlih’in kıssasında” manasına gelmektedir.

Hz. Sâlih’in ve Semûd kavminin kıssasında yer alan çeşitli uyarılar bu son ümmet için de geçerliliğini korumakta, benzer yanlışlıklara düşmemeleri için insanlar bilgilendirilmektedir. Kıssadan elde edilecek dersin ana noktası “sınır tanımama, fesat çıkarma, peygamberle alay, Yüce Allah’ın sembol dediği âyetlerine saygı göstermeme” vs. azgınlıklardır.

Zira bunlardan ibret almayıp ders çıkarmayanlar benzer bir helak akıbetini ya dünyada veya âhirette yaşayacaklarını bilmeli, ona göre davranmalıdırlar. Hz. Sâlih’in peygamberliğinin delili olan dişi deveye saygı göstermeyenler nasıl ki helak edilmişlerse, Hz. Muhammed’in risâletinin delili olan Kur’ân’a saygı göstermeyenler de benzer bir akıbeti yaşayacaklarını unutmamalıdırlar.

b) وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğunluğu inanmaz.” Burada sözü edilenler bağlam gereği ve ilk muhataplar açısından Mekkeli müşriklerdir. “Onların çoğunun inanmaması”, içlerinden inanacakların çıkacağı manasına alınmalıdır.

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Burada Rabbimizin iki sıfatı hatırlatılmaktadır.

a)الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmektedir. Burada Hz. Sâlih’in azgın kavmi başta olmak üzere, bütün inkârcılar muhatap alınmakta ve Yüce Allah’ın izzetinin herkese galip geleceği ortaya konulmaktadır.

b) الرَّح۪يمُ er-rahîm sıfatı “merhametli” demektir. Burada el-‘azîz sıfatının ardından er-rahîm sıfatının getirilme sebebi, Yüce Allah’ın kullarına yönelik merhametini hatırlatmak ve rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmek de olabilir. Rahmet sıfatı muhatapların iman edip tevbe ettikten sonra salih amellerle Yüce Allah’ın merhametini elde edebileceklerini kendilerine hatırlatmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Hıccr 15/80. 2 - Fecr 89/9. 3 - Geniş bilgi için bk. Ahmet Güç, “Sâlih” mad., DİA, XXXVI, 32-33.
  • Hicr 15/80 Fecr 89/9
• 4 - Semerkandî, age., I, 528. 5 - Taberî, age., VIII, 224; Zemahşerî, age., II, 115.
• 6 - Tevbe 9/70; İbrâhîm 14/9; Hacc 22/42; Furkân 25/38; ‘Ankebût 29/38; Sâd 38/12; Mü’min 40/31; Kâf 50/12; Necm 53/51; Burûc 85/18.
  • Tevbe 9/70 İbrâhîm 14/9 Hacc 22/42 Furkân 25/38 ‘Ankebût 29/38 Sâd 38/12 Mü'min 40/31 Kâf 50/12 Necm 53/51 Burûc 85/18
• 7 - Semerkendî, age., II, 589; Taberî, age., XIX, 99-100; Zemahşerî, age., III, 318-319; Râzî, age., XXIV, 159.
• 8 - Taberî, age., XIX, 102.
• 9 - Zemahşerî, age., III, 318. 10 - Semerkandî, age., II, 589. 11 - Taberî, age., XIX, 103. 12 - En‘âm 6/8, 111; Hıcr 15/7; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7. 13 - En‘âm 6/8; Hıcr 15/8. 14 - En‘âm 6/25, 111; A‘râf 7/146.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/111 Hicr 15/7 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 En‘âm 6/8 Hicr 15/8 En‘âm 6/25 En‘âm 6/111 A‘râf 7/146
• 15 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; İsrâ’ 17/61; Sâd 38/76. 16 - Şu‘arâ 26/154; Kamer 54/24-25. 17 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24. 18 - Mü’minûn 23/33-34. 19 - Şu‘arâ 26/186. 20 - İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/3; Sâd 38/8; Teğâbun 64/6. 21 - İbrâhim 14/10-11; Yâsîn 36/15. 22 - En‘âm 6/9.
  • A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Sâd 38/76 Şu‘arâ 26/154 Kamer 54/25 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/34 Şu‘arâ 26/186 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Sâd 38/8 Teğâbun 64/6 İbrâhîm 14/11 Yâsîn 36/15 En‘âm 6/9
• 23 - En‘âm 6/37, 109, 124; Ra‘d 13/27; Furkân 25/7-8; ‘Ankebût 29/50.
  • En‘âm 6/37 En‘âm 6/109 En‘âm 6/124 Ra‘d 13/27 Furkân 25/8 ‘Ankebût 29/50
• 24 - A‘râf 7/73; Hûd 11/64; Şems 91/13. 25 - Kamer 54/27. 26 - A‘râf 7/73.
  • A‘râf 7/73 Hûd 11/64 Şems 91/13 Kamer 54/27 A‘râf 7/73
• 27 - Kamer 54/28.
  • Kamer 54/28
• 28 - Râzî, age., XXIV, 160.
• 29 - Esed, age., s. 288’de 61. not.
• 30 - A‘râf 7/78. 31 - Hûd 11/67; Hıcr 15/83. 32 - Fussılet 41/17; Zâriyât 51/44. 33 - Kamer 54/31. 34 - Hâkka 69/5. 35 - Furkân 25/39; Neml 27/51. 36 - Şems 91/14.
  • A‘râf 7/78 Hûd 11/67 Hicr 15/83 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44 Kamer 54/31 Hâkka 69/5 Furkân 25/39 Neml 27/51 Şems 91/14