Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde Hz. Peygamber’i inşa etmekte, Araplarda bulunan “zıhar” ve “evlatlık””larla ilgili bazı geleneksel kabulleri reddetmekte, Hz. Peygamber’in müminlere yakınlığını hatırlatmakta, peygamberlerden söz aldığını ve herkesin sorgulanacağını bildirmektedir.

a) Hz. Peygamber’in Dört Konuda İnşası

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap ederek onu üç konuda şu şekilde inşa etmektedir: “Allah’a karşı takvalı (duyarlı) ol; kâfirlere ve münafıklara itaat etme. Muhakkak ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir). Rabbinden sana vahyedilene uy. Muhakkak ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır. Allah’a güven. Vekîl (güven kaynağı ve makamı) olarak Allah yeter.”

ı. Yüce Allah’a Karşı Takvâ ve İnkarcılara İtaatsizlik

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللّٰهَ وَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَالْمُنَافِق۪ينَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Ey Peygamber! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) ol; kâfirlere ve münafıklara itaat etme! Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhe’n-nebiyyu hitabı “ey nebî, ey Peygamber”; اتَّقِ ittekı emr, “takvalı (duyarlı) ol”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَلَا تُطِعِ ve lâ tutı‘ emri “ve itaat etme”; الْكَافِر۪ينَ el-kâfirîne kelimesi “inkarcılara”; وَالْمُنَافِق۪ينَ ve’l-münâfikîne sözcüğü “ve münafıklara”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibidir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün muhataplara yönelik inşa edici buyrukları bağlamında “iki” esas halinde “Allah’a itaat” ve “kafirlerle münafıklara boyun eğmemesi” buyruğu gündeme getirilmektedir.

Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında mevcut kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz. Özellikle recm ifadesinin burada geçtiği, sonrasında Hz. Ayşe’nin evindeyken bir evcil hayvanın (keçinin) onu yediği türünden rivayetlerin aslı astarının olmadığını, çünkü Hıcr 15/9, Hûd 11/1, Hacc 22/52 ve Fussılet 41/42 gibi âyetler gereği vahyin bizzat Yüce Allah tarafından korunduğu bu noktada uutulmamalıdır. Zemahşerî’nin de isabetle vurguladığı gibi, bu türden yakıştırmalar inkârcıların ve olayda Hz. Ayşe’nin ismi zikredilerek Rafizîlerin uydurduğu yalanlar olduğu apaçık ortadadır.(1)

1.يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللّٰهَ وَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَالْمُنَافِق۪ينَ “Ey Peygamber! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) ol; kâfirlere ve münafıklara itaat etme!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek onu inşa etmekte, bir taraftan Allah’a karşı sorumluluğunu bilmesi gerektiğini, diğer taraftan da inkârcılara ve münafıklara boyun eğmemesini, itibar ve aldırış etmemesini emretmekte, çok önemli iki sıfatına yer vermektedir.

a) يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللّٰهَ “Ey Peygamber! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) ol!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ismiyle değil de onu yüceltmek, değerini ortaya koymak için “nebî” sıfatıyla hitap etmeyi tercih etmiştir. Rasûl, nebî, müzzemmil, müddessir gibi sıfatlarla hitap, isimle hitaptan daha etkili olacağı için, ayrıca onun görevlendirdiği bir elçi olduğunu adeta zihinlere kazımak gayesiyle böyle bir hitap tercih edilmiş olabilir.

Bu âyette yer alan ilk emir Yüce Allah’a karşı takvalı oluş, yani duyarlılık, sorumluluk bilinci ve sorumlu davranış manasında muttakîlık olarak belirlenmektedir. Bu emir اتَّقِ ittekı şeklinde tekil muhatap kalıbında Bakara 2/206 ve Ahzâb 33/37’de de geçmekte, اتَّقُوا ittekû şeklinde muhatap çoğul kalıpta ise 78 defa zikredilerek ideal bir fert üzerinden ideal bir toplum oluşturmayı hedeflemektedir.

b) وَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَالْمُنَافِق۪ينَ “Kâfirlere ve münafıklara itaat etme!” Yüce Allah, âyetin ikinci kısmında yine Hz. Peygamber üzerinden bütün ümmete mesaj vermekte ve inkârcılarla münafıklara itaat etmemesini muhataplarına emretmektedir. Bu âyetin iniş sebebi olarak Medine’deki bazı Yahudilerin ve münafıkların Hz. Peygamber’den putlarıyla ilgili olumsuz konuşmamasını istedikleri, Hz. Ömer’in sinirlenerek onları öldürmek için izin istediği, Rasûlüllah’ın ise buna müsaade etmediği, bu yüzden bu ve benzer âyetlerin indirildiği rivayet edilmektedir.(2) Böyle olsa da olmasa da buradaki mesaj gayet açıktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu bölümünün bir benzeri Furkân 25/52’de şöyle geçmektedir: “O halde, kâfirlere boyun eğme (aldırış etme) ve bununla (yani Kur’ân’ı anlatarak) onlara karşı büyük cihâdı gerçekleştir.” Âyette dikkat çeken hususlardan birisi, kullanılan fiil ile ilgilidir.

“İtaat etmemek” şeklinde anlaşılan لَا تُطِعِ lâ tutı‘ ifadesi, bir taraftan boyun eğmemeyi, diğer taraftan da aldırış etmemeyi, onların arzu ve heveslerine uymamayı içermektedir. Hz. Peygamber’den ve bütünüyle ümmetten istenen şey, zalimlere ve kâfirlere meyletmemeleri, az da olsa onlara eğilim göstermemeleridir.(3)

Demek ki âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber inşa edilmekte, çeşitli âyetlerde kimlere itaat ve aldırış etmemesi ya da boyun eğmemesi gerektiği noktasında bilgilendirilmektedir.(4) Mekkeli müşriklerin risaletle ilgili karşı çıkışları veya ileri sürdükleri çeşitli saçmalıklarla ilgili olarak Hz. Peygamber’in etkilenmemesi için onlara aldırış etmemesi kendisinden istenmektedir. Hz. Peygamber üzerinden verilen bu emirde maksat, bütün müslümanlardır ve onların kimlerle nasıl bir iletişimde bulunması gerektiğini öğretmektir.

2.اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde(5) de ifade edilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlığa yönelik emrini zikrettikten sonra, âyetin sonunda iki sıfatına dikkat çekmektedir. Bunlar Rabbimizin عَل۪يم ‘alîm yani “her şeyi çok iyi bilen” ve حَك۪يم hakîm yani “her işinde hikmetli olan, hikmetsiz iş yapmayan” sıfatlarıdır.

Gerçek manada hikmetli iş yapan ve hikmet sahibi olan kudret Yüce Allah’tır; gerçek anlamda bilgi sahibi olan da sadece ve sadece O’dur. Demek ki Yüce Allah her şeyi hakkıyla, aracısız bir şekilde ve tam olarak bilmektedir. Ayrıca Yüce Allah verdiği hükümlerde de sınırsız hikmet sahibidir; çünkü O, hikmetsiz bir işle asla ve asla anılamaz.

ıı. Vahye Tâbi Olması Görevi

وَاتَّبِعْ مَا يُوحٰىٓ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Rabbinden sana vahyedilene uy! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki وَاتَّبِعْ vettebı‘ emri “ve tâbi ol, uy”; مَا يُوحٰىٓ mâ yûhâ ifadesi “vahyedilmekte olana, Kur’ân’a”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeyler(den)”; خَب۪يرًا habîran cümlesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i inşa ettiği “üçüncü” konu olan “vahye tâbi olması” emri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün muhatapları inşa etmek istemekte, bu amaçla hayatın anlamlı olabilmesinin ve Yüce Allah’ın rızasının kazanılabilmesinin vahye yani Kur’ân’a uymakla mümkün olduğunu ilan etmekte, En‘âm 6/153 ve A‘râf 7/3’te ifade edildiği gibi başka şeylere veya yollara tâbi olmamak gerektiğini, çünkü onların insanları Allah’ın yolundan ayrı düşüreceğini bildirmektedir.

1.وَاتَّبِعْ مَا يُوحٰىٓ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ “Rabbinden sana vahyedilene uy!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa hitap etmekte ve insanların tâbi olması gereken prensibi tanıtmaktadır. Bu cümle, önceki âyetin anlamını devam ettirmekte, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/2’de, ayrıca En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55. âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir.

Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği, Muhammed 47/3’te ise bunun başarıldığı ifade edilmektedir.

Bu üç grup âyetten ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmaktır; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi, o, üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir.

En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu esas vahiy olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

Hz. Peygamber’e tâbi olmak aslında onun da tâbi olmakla yükümlü tutulduğu vahye yani Kur’ân’a tâbi olmak manasına gelmektedir. Demek ki Kur’ân’a tâbi olmak bir şey, Hz. Peygamber’e tâbi olmak başka bir şey değil, her ikisi de Kur’ân’a tâbi olmak şeklinde bir noktada buluşmaktadır. Kur’ân teorik prensiplerin, Hz. Peygamber ise onları hayata taşımanın kanyağıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da budur.

2. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah bağlam gereği özelde vahye uyanların kimler olduğunu, genelde ise bütün muhataplarının yani kullarının neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini, her bir şeyden de haberdar olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da bu anlamda Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs. şeklinde geçen ifadeler art niyetlilere karşı gözdağı verme amaçlı hatırlatmalardır. Kur’ân’da bu mesajı içeren çeşitli kullanımlar vardır.(6)

ııı. Yüce Allah’a Tevekkül Etmesi

وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Allah’a güven! Vekil (güven kaynağı) olarak Allah yeter.”

Âyetteki وَتَوَكَّلْ ve teekkel emri “ve güven”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi emri “Allah’a”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i inşa ettiği “dördüncü” konu olan “Allah’a güvenmesi” emri gündeme getirilmektedir.

Nisâ’ 4/81 ve Ahzâb 33/48’de de geçen bu ifadede, Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün muhataplarını inşa maksatlı olarak sadece Allah’a tevekkül etmelerini emretmektedir ki vekîl yani güvenilecek makam ve güven kaynağı olarak Yüce Allah yeter. Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(7) Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın, sadece O’nu vekîl tut; sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız.

Daha önce çeşitli âyetlerin izahında da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(8) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir.

Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(9) her şeye vekîl olan(10) da en güzel vekil olan da O’dur.(11) İnsanlar azim gösterip Yüce Allah’a güvenmeyi başarırlarsa Allah’ın da kendisine güvenen kullarını sevdiğini akıldan çıkarmamak gerekmektedir.

Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(12) “velî, dost”,(13) “yardımcı”,(14) “çok iyi bilen”,(15) “her şeye şahit olan”,(16) “her şeye vekil”,(17) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(18) “hidayet edici”,(19) “en güçlü, en izzetli”(20) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(21) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna benzer olarak kefâ bihî,(22) kefâ bicehenneme,(23) kefâ binefsike,(24) kefâ birabbike,(25) kefâ binâ,(26) yekfi birabbike(27) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat, bu harf olmasa da mananın tamam olacağını bildirmektir.

Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır. Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece bu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri ve faydalar bu tür kullanımlarda gözetilmektedir. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirilmişlerdir demişlerdir.

b) Hz. Peygamber’in Ve Toplumun İnşası

Yüce Allah, sûrenin 4-5. âyetlerinde hiçbir adamın (insanın) içinde (sinesinde) iki kalp yaratmadığını, zıhâr yapılan eşlerin kişilerin anneleri olmadığını, evlâtlıkların da kişilerin kendi öz oğulları durumunda olamayacaklarını ifade etmekte, bu tür kabul ve iddiaların yersizliğini vurgulamakta, Allah’ın doğruyu söyleyip doğru yola ilettiğini beyan etmektedir.

Ardından, bakımı üstlenilen çocukları kendi babalarına nisbet ederek çağırmak gerektiği, Yüce Allah katında en doğrusunun bu olduğu beyan edilmekte, sonrasında şu bilgilere ve uyarılara yer verilmektedir: “Eğer babalarını(n kim olduğunu) bilmiyorsanız, (bu takdirde) onlar din kardeşleriniz ve dostlarınızdır. Hataen yaptıklarınızda size sorumluluk (vebal) yoktur; fakat kalplerinizin kastettiği(nde günah vardır). Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

ı. İki Kalplilik, Zıhâr ve Bakımı Üstlenilen Çocuklarla İlgili Bilgiler

مَا جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ ف۪ي جَوْفِه۪ وَمَا جَعَلَ اَزْوَاجَكُمُ الّٰـ۪ٔيٓ تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ اُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ اَدْعِيَآءَكُمْ اَبْنَآءَكُمْ ذٰلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِاَفْوَاهِكُمْ وَاللّٰهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّب۪يلَ “Allah hiçbir erkeğin (insanın) göğsünde iki kalp yaratmamıştır. Zıhar yaptığınız eşlerinizi anneleriniz kılmamış ve evlatlıklarınızı (bakımını üstlendiğiniz çocukları) da öz çocuklarınız yapmamıştır (onları öz oğullarınız olarak kabul etmemiştir). Bunlar sizin ağızlarınızdaki (boş) sözlerden ibarettir. Allah ise gerçeği söyler ve (doğru) yola O ulaştırır.”

Âyetteki مَا جَعَلَ mâ ce‘ale fiili “kılmamıştır, yapmamıştır, yaratmamıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِرَجُلٍ liracülin ifadesi “hiçbir insan için”; مِنْ قَلْبَيْنِ min kalbeyni ifadesi “iki kalp”; ف۪ي جَوْفِه۪ fî cevfihî ifadesi “onun göğsünde”; وَمَا جَعَلَ ve mâ ce‘ale ifadesi “ve yine yaratmadı, yapmadı”; اَزْوَاجَكُمُ ezvâceküm ifadesi “sizin eşlerinizi”; الّٰـ۪ٔيٓ تُظَاهِرُونَ ellâî tuzâhirûne ifadesi “zıhar yaptığınız (kadın)ları”; مِنْهُنَّ minhunne ifadesi “kendilerinden dolayı, kendilerine”; اُمَّهَاتِكُمْ ümmehâtiküm ifadesi “sizin anneleriniz”; وَمَا جَعَلَ ve mâ ce‘ale ifadesi “ve yine yaratmadı, yapmadı”; اَدْعِيَآءَكُمْ ed‘ıyâeküm ifadesi “sizin çağırdıklarınızı, sizin himayesini, bakımını üstlendiğiniz çocukları”; اَبْنَآءَكُمْ ebnâeküm ifadesi “sizin çocuklarınız”; ذٰلِكُمْ قَوْلُكُمْ zâliküm kavlüküm ifadesi “işte bu sizin sözleriniz”; بِاَفْوَاهِكُمْ bi efvâhiküm ifadesi “sizin ağızlarınızda (kalmaktan ibarettir)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَقُولُ yekûlu fiili “demektedir, söylemektedir”; الْحَقَّ el-hakka ifadesi “gerçeği, hakkı”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; يَهْدِي yehdî fiili “gösterir, eriştirir”; السَّب۪يل es-sebîle kelimesi “yola” demektir.

Burada Arap toplumunda yaygın olan bazı kabulllerin ve kanaatlerin yanlış olduğu, gerçeği ise Yüce Allah’ın beyan ettiği gündeme getirilmektedir.

1. مَا جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ ف۪ي جَوْفِه۪ “Allah hiçbir erkeğin (insanın) göğsünde iki kalp yaratmamıştır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında müslüman bir kişilik inşasıyla ilgili dört temel prensibi dile getirdikten sonra, bu defa toplumda bazı kişiler hakkındaki bir zannı iptal etmek üzere hiç kimsenin sinesinde iki gönül, iki kalp yaratmadığını bildirmektedir.

a) Âyetteki رَجُل racül kelimesi cinsiyet olarak “erkek” değil de şahsiyet olarak “insan” manasında yorumlanmalıdır. Bu arada cümledeki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı hiçbir insanda iki kalp bulunmadığı manasını vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan جَوْف cevf kelimesi de “boşluk” manasında vücudun içi, yani göğüs, sine manalarındadır.

b) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Buna göre âyet “Benim iki kalbim var; bunlardan sadece bir tanesiyle bile Muhammed’in dediklerinden çok daha fazlasını söyler, anlar ve bilirim” diyen Ebû Ma‘mer hakkında indirilmiştir.(28) Bu konuda daha başka rivayetler de nakledilmektedir.(29) Ancak bu tür rivayetlerdeki olaylar doğru olsa da biz âyetin mesajının genel ve evrensel olduğundan eminiz.

Yüce Allah gerek biyolojik olarak, gerekse manevi açıdan bir sinede iki kalp yaratmadığını bildirmekte, böylece çeşitli maharetleri olan insanların kendileriyle ilgili zanlarını da onlarda olağanüstülükler bulunduğu kanaatindekilerin düşüncesini de bu şekilde ortadan kaldırmak istemektedir. Zira Araplar çok akıllı kişilerde iki kalp olduğuna inanırlardı ki Yüce Allah bunu reddetmektedir.

c) Bu arada sonraki cümlelerde geçtiği üzere, bir insanın bir tek babasının olacağı, evlatlıkların kişinin kendi çocukları olmadığı gibi, kendilerine zıhar yapılan eşlerin de bunu yapanların anneleri olamayacağı, çünkü bir bedende bu anlamda birbirine zıt iki özelliğin bulunamayacağı ortaya konulmuş olmaktadır. Benzer şekilde Hz. Peygamber’in insanüstü bir özelliğinin bulunmadığı, kendinin insanlara rasûl, nebî olarak görevlendirildiği, onda melek türü bir vasfın bulunmadığı da dolaylı olarak dile getirilmiş olmaktadır.

d) Âyetteki maksadı mecaz olarak yorumlamamız da elbette mümkündür. Buna göre Yüce Allah’ın hiçbir insanda iki ayrı kimlik veya kişilik yaratmadığı, herkesin aklı ve iradesiyle verdiği kararlar neticesinde tek bir kimliğe sahip olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Konuya inanç açısından bakıldığında bir insan ya mümidir ya da değildir. Münafıklık yapanlar da aslında imansız oldukları için korku veya başka bir beklentiyle inkârlarını gizledikleri, esasında onların da inkârcılardan oldukları bu şekilde dile getirilmelidir.

Kehf 18/29, Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, insanlar ya mümindir veya kâfirdir; yâ şükredicidir ya da nankördür. Bu iki tanımın dışında üçüncü bir grup yoktur. Tıpkı mahşerde de hak edenlerin gireceği yerlerin de iki tane olması gibi: Ya cennetlik olacaklar veya cehennemlik; üçüncü bir akıbet yeri yoktur.

2.وَمَا جَعَلَ اَزْوَاجَكُمُ الّٰـ۪ٔيٓ تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ اُمَّهَاتِكُمْ “Zıhar yaptığınız eşlerinizi anneleriniz kılmamıştır.” Yüce Allah bu cümlede Araplar arasında uygulanagelen bir ahlaksızlığa dikkat çekmekte, zıhâr denen ve eşlerini anneleri sayan türden bir uygulamayı eşlerinden ayrılma sebebi kabul edenlerin bu anlayışının yanlış olduğunu beyan etmektedir.

Zıhâr, kişinin eşinin sırtını annesine benzetmesine denir. Eşine “sen bana annemin sırtı gibisin” diyen biri eşiyle artık birleşmiyor ve onu kendinden boşanmış sayıyordu. İşte Yüce Allah bu konudaki kabulün son derece yanlış olduğunu, kendilerine zıhar yapılan kadınların zıhar yapan erkeklerin anneleri olmadığını beyan etmektedir.

Zıhâr konusu geniş bir şekilde Mücâdele sûresinin ilk âyetlerinde ele alınmakta, eşi kendisine zıhar yapan Havle isimli sahâbî hanımın Hz. Peygamber’le konuşması, sonrasında durumu Yüce Allah’a arz etmesi ve zıharla ilgili detay denebilecek hususlar şu şekilde beyan edilmektedir:

“Kocası hakkında seninle tartışan ve Allah’a şikâyette bulunan (kadın)ın sözünü Allah elbette işitmiştir. Allah, sizin (karşılıklı) konuşmanızı işitmektedir. Muhakkak ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi bilendir). İçinizden eşlerine zıhâr yapanların kadınları onların anneleri değildir. Onların anneleri ancak kendilerini doğuran (kadınlar)dır. Muhakkak ki onlar çirkin bir söz ve yalan söylüyorlar. Muhakkak ki Allah ‘afüvv’dür (çok affedicidir); ğafûr’dır (çok bağışlayıcıdır). Kadınlara zıhâr yapıp sonra söylediklerinden dönenlerin eşleriyle birleşmeden önce bir köleyi hürriyete kavuşturmaları (gerekir). Size öğütlenen budur. Allah, yaptıklarınızdan haberdardır. (Buna imkân) bulamayan(lar, eşleriyle) birleşmeden önce art arda iki ay oruç (tutarlar). (Buna da) gücü yetmeyen(ler) 60 yoksulu doyurmak (zorundadır). Bu (hafifletme hükmü), Allah’a ve Rasûlü’ne inanmanızdan dolayıdır. Bunlar Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kâfirler için elem verici bir azap vardır. Allah’a ve Rasûlü’ne karşı gelenler, kendilerinden öncekilerin tepelendiği gibi tepelenmiş (olacaklar)dır. (Oysa hepsine) biz apaçık âyetler indirmişizdir. Kâfirler için alçaltıcı bir azap vardır.”

Bu konuyla ilgili olarak Mücadele suresinin ilk âyetlerinde geniş bilgilendirmelerde bulunacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

3. وَمَا جَعَلَ اَدْعِيَآءَكُمْ اَبْنَآءَكُمْ “Evlatlıklarınızı (bakımını üstlendiğiniz çocukları) da öz çocuklarınız yapmamıştır (onları öz oğullarınız olarak kabul etmemiştir).” Yüce Allah bu cümlede ise evlatlıkların kişilerin kendi çocukları olmadığını hükme bağlamaktadır. Zıhar yapılan eşler nasıl ki kocalarının anneleri olmuyorsa, evlatlık edinilmiş olan çocuklar da onları evlatlık edinenlerin kendi çocukları olmaz.

Bir kişinin nasıl ki biyolojik olarak sadece tek bir annesi oluyorsa, bir çocuğun da sadece ve sadece biyolojik olarak bir tek babası olabilir. Bu yüzden evlatlıklar kişilerin kendi çocukları değillerdir. Bir kez de Ahzâb 33/37’de Zeyd b. Hârise hakkındaki pasajda yer alan ve de‘ıyy kelimesinin çoğulu olan اَدْعِيَآء ed‘ıyâ’ sözcüğü “evlat diye çağırılanlar”, “bakımı üstlenilenler, korumaya alınmış çocuklar, biliniyorsa babalarının adıyla çağrılan, bilinmiyorsa “din kardeşi” diye kendilerine seslenilmesi gereken çocuklar” manasına gelmektedir. Konunun bugün bilinen anlamda “evlatlık”la herhangi bir ilgisi yoktur.

Burada konusu edilen mesele Hz. Peygamber’den beş yaş küçük olan ve Hz. Hatice tarafından Hz. Peygamber’e hediye edilen, sonrasında hürriyetine kvuşturulmuş olup bakımı üstlenilen Hz. Zeyd’in Hz. Peygamber’in kendi çocuğu olmadığıdır.(30) Hz. Hatice kendisine ait olan kölesi Zeyd’i Hz. Peygamber’e hediye etmişti ki Hz. Peygamber de onu hemen azat edip korumasına almıştır. Bunun üzerine çevredekiler “azatlı kölelik”ten “korumaya alınma”ya geçen Hz. Zeyd için hatalı olarak “Muhammed’in oğlu Zeyd” diyorlardı.(31)

Hz. Zeyd üzerinden verilen bu mesaj evrensel bir hakikati ortaya koymakta, bakımı üstlenilen hiçbir çocuğun kişilerin kendi çocukları olmadığı özellikle beyan edilmektedir. Bu doğrultuda daha sonra ele alacağımız Ahzâb 33/36-40’da da dile getirildiği üzere, bakımı üstlenilen kişilerin eşlerini boşamaları halinde o boşanmış eşler kişilerin gelinleri olmadıkları için kendileriyle evlenilmesinde herhangi bir sakınca bulunmamaktadır.

Buradaki mesele, onların eşleriyle evlenilebileceğinden ziyade, bakımı üstlenilen kişilerin kendi çocukları olmadıklarını, dolayısıyla mahrem-namahrem ilişkisinde bunların diğer insanlardan farklı olmadığı, miras konusunda da biyolojik çocukların görmezlikten gelinmemesi gerektiği gibi konulara dikkat çekilmesidir.

4. ذٰلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِاَفْوَاهِكُمْ وَاللّٰهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّب۪يل “Bunlar sizin ağızlarınızdaki (boş) sözlerden ibarettir. Allah ise gerçeği söyler ve (doğru) yola O ulaştırır.” Yüce Allah gerek “zıhar” konusunda, gerekse “korumaya alınan çocuklar”la ilgili olarak muhataplarının dile getirdikleri sözlerini anlamsız birer ifade olduğunu, oysa hak ve hakikati Allah’ın söylediğini, doğru yola da O’nun eriştirdiğini ifade etmektedir.

a) ذٰلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِاَفْوَاهِكُمْ “Bunlar sizin ağızlarınıza gelen (boş) sözlerden ibarettir.” Bu ifadenin bir benzeri Yüce Allah’a çocuk isnat eden Yahudi ve Hıristiyanların sözleriyle ilgili olarak Tevbe 9/30’da geçmektedir.

Yüce Allah, öncelikle Medine’li ve Mekkeli muhataplar olmak üzere, genelde bütün insanlara hitap etmekte, zıharla ilgili olarak söylenen “sen bana artık annemin sırtı gibisin” sözünün de evlatlıklarına “oğlum” demekle onları kendi çocukları gibi gören kişilerin de hiçbir şekilde isabetli olmadığını, bütün bunların ağızlarına ve dillerine doladıkları boş ve anlamsız sözler olduğunu beyan etmektedir.

Bakımı üstlenilen çocuklar kişilerin kendi çocukları gibi kabul edildiği için, onların boşadığı hanımların da kişilerin kendi gelinleri mesabesinde bulunduğunu, dolayısıyla onlarla evlenilemeyeceğini kabul ediyorlardı. İşte bu türden kabullerin yanlış olduğuna burada değinilmektedir; daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/37-38’de ise konunun detayı verilmektedir.

b) وَاللّٰهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّب۪يل “Allah ise gerçeği söyler ve doğru yola O eriştirir.” Söylenenlerin ağızlarda dolaşan birtakım boş ve anlamsız sözler olduğu beyan edildikten sonra, hak ve hakikatin kaynağının neresi olduğuna dair de devam eden bu cümlede bilgi verilmektedir.

Yüce Allah bağlam gereği zıhar ve evlatlık örnekliğinde verdiği bilgiler başta olmak üzere, genel manada bütün söylemlerinde ve bildirdiği bütün prensiplerinde الْحَقّ el-hakk olan hak ve hakikati dile getirdiğini, böylece muhataplarını da dosdoğru yola ilettiğini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın dedikleri “hak” olduğuna göre Yûnus 10/32’de belirtildiği gibi geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmamaktadır.

Yüce Allah bakımı üstlenilen çocuklarla ilgili konuya çok kısa bir şekilde değindikten ve bu çocukların veya kişilerin kişilerin kendi çocukları olmadığını açıkladıktan sonra, bu defa konuya dair bazı açıklamalara yer vermektedir. Daha önceden ifade ettiğimiz üzere, “zıhâr” denen ahlaksızlıkla ilgili olarak Mücâdele sûyresinin ilk âyetlerinde detay verildiği için burada herhangi bir açıklamaya yer verilmemiştir. Ancak bakımı üstlenilen çocuklar konusu başka yerde geçmediği için konuya dair açıklayıcı bilgiler burada bir sonraki âyette zikredilmektedir.

ıı. Bakımı Üstlenilenlere Nasıl Davranılması Gerektiği

اُدْعُوهُمْ لِاٰبَآئِهِمْ هُوَ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ فَاِنْ لَمْ تَعْلَمُوٓا اٰبَآءَهُمْ فَاِخْوَانُكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَمَوَال۪يكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ ف۪يمَآ اَخْطَاْتُمْ بِه۪ وَلٰكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Onları (bakımını üstlendiğiniz çocukları kendi) babaları(nın adı)yla çağırın! Allah katında en doğrusu budur. Babalarını bilmiyorsanız, (bu takdirde) onlar, sizin din kardeşlerinizdir ve sizin dostlarınızdır. Yanlışlıkla yaptıklarınızda size vebal yoktur fakat kalplerinizin kast ettiği(nde vebal vardır). Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki اُدْعُوهُمْ ud‘ûhum emri “onları çağırın”; لِاٰبَآئِهِمْ li âbâhim ifadesi “onların kendi babalarına nispet ederek”; هُوَ hüve zamiri “o, bu durum”; اَقْسَطُ aksetu kelimesi “daha doğru(dur), daha uygun(dur)”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi fadesi “Allah katında”; فَاِنْ لَمْ تَعْلَمُوٓا fe in lem ta‘lemû ifadesi “eğer bilmiyorsanız”; اٰبَآءَهُمْ âbâehum ifadesi “onların babalarını”; فَاِخْوَانُكُمْ fe ıhvânuküm tamlaması “(onlar) sizin kardeşlerinizdir”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “din konusunda, din kardeşlerinizdir”; وَمَوَال۪يكُمْ ve mevâlîküm ifadesi “ve sizin dostlarınız(dır)”; وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ ve leyse ‘aleyküm ifadesi “size yoktur, sizin üzerinize olmaz”; جُنَاحٌ cunâhun ifadesi “herhangi bir sorumluluk”; ف۪يمَآ اَخْطَاْتُمْ fîmâ ahta’tüm ifadesi “hata yaptığınız konuda”; بِه۪ bihî ifadesi “hakkında”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, ve lakin”; مَا تَعَمَّدَتْ mâ te‘ammedet ifadesi “kasıtlı yaptığı (şeyler)”; قُلُوبُكُمْ kulûbuküm tamlaması “sizin kalplerinizin”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada bakımı üstlenilen çocuklara nasıl seslenilmesi gerektiği ile bu konuda bilmeden yapılabilecek hataların bağışlanabileceğiyle ilgili hüküm gündeme getirilmektedir.

1. اُدْعُوهُمْ لِاٰبَآئِهِمْ هُوَ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ فَاِنْ لَمْ تَعْلَمُوٓا اٰبَآءَهُمْ فَاِخْوَانُكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَمَوَال۪يكُمْ “Onları (bakımını üstlendiğiniz çocukları kendi) babaları(nın adı)yla çağırın! Allah katında en doğrusu budur. Babalarını bilmiyorsanız, (bu takdirde) onlar, sizin din kardeşlerinizdir ve sizin dostlarınızdır.” Yüce Allah bakımı üstlenilen kişilerin kendi öz evlatları olmadıklarını beyan ettikten sonra, onları nasıl çağırmak gerektiğine dair bilgiler vermektedir.

a)اُدْعُوهُمْ لِاٰبَآئِهِمْ هُوَ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ “Onları (bakımını üstlendiğiniz çocukları kendi) babaları(nın adı)yla çağırın! Allah katında en doğrusu budur.” Arap toplumunda yaygın bir uygulamaya sahip olan evlatlık kurumuyla ilgili yanlış olan hususlara değinilmekte, öncelikle bakımı üstlenilen çocuklara nasıl seslenilmesi, onlara nasıl hitap edilmesi gerektiği ele alınmaktadır. Bu bağlamda bakımı üstlenilen çocukları “oğlum” diye değil de kendi babalarına nispet ederek çağırmak gerektiği açıkça hükme bağlanmakta, bunun yani böylesi bir hitabın Yüce Allah katında en doğrusu olduğu ifade edilmektedir.

Bir kez de borçların yazdırılması ve şahitlik konusunun ele alındığı Bakara 2/282’de geçen اَقْسَط aksatu kelimesi “en doğru”, “daha hakkaniyetli”, “daha adaletli”, “daha olması gerektiği şekilde” gibi anlamlar içermekte ve bakımı üstlenilen çocuklara kendi babalarının adıyla hitabın ne kadar önemli olduğuna dikkat çekilmektedir. Hz. Peygamber’in evlatlığı olan Hz. Zeyd için de onu babasına nispet ederek Zeyd b. Hârise demek gerektiği, diğer kullanımların da buna göre şekillendirilmesinin çok daha doğru ve isabetli olduğu ifade edilmektedir.

b) فَاِنْ لَمْ تَعْلَمُوٓا اٰبَآءَهُمْ فَاِخْوَانُكُمْ فِي الدّ۪ينِ وَمَوَال۪يكُمْ “Babalarını bilmiyorsanız, (bu takdirde) onlar, sizin din kardeşlerinizdir ve sizin dostlarınızdır.” Yüce Allah evlatlıkların kendi öz babalarına nispet ederek çağrılması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa bir başka noktaya değinmekte ve eğer babalarının kim olduğu tam olarak bilinmiyorsa bu durumda onları yine kendilerine nispet etmemelerini, kendilerini din kardeşi ve dostları olarak görmelerinin zorunlu olduğunu bildirmektedir.

Bu âyetin indirildiği dönemde evlatlıklara seslenişte sorunlar olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bir örnek olması bakımından ifade edecek olursak, Ebû Huzeyfe’nin Sâlim adında bir kölesi vardı. Onu önce azat etmiş, sonra da evlatlık edinmişti. Çevredekiler Sâlim’e hitaplarında Ebû Huzeyfe’nin oğlu Sâlim ifadesini kullanıyorlardı. Bu âyet indirildiğinde Ebû Huzeyfe’nin mevlâ’sı yani dostu veya azatlı kölesi Sâlim demeye başlamışlardı.(32)

Nisâ’ 4/32 ve Meryem 19/5’te de geçen mevâlî/el-mevâlî kelimesi “sonradan gelenler”, “mirasçılar” gibi anlamlar içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مَوَال۪ي mevâlî kelimesi ise bağlam gereği “dostlar”, “görüp gözetilen kimseler” manasına gelmekte, gerçek babalarının isimleri bilinmeyen evlatlıkların din kardeşleri ve din birliğinden kaynaklı dostları oldukları, bu nedenle kendilerine hitap edilirken kendi çocukları olarak değil de “ey kardeşim”, “ey dostum”, “ey Abdullah’ın olu”, “ey Abdurrahmân’ın oğlu” gibi hitaplar tercih edilmelidir.(33)

Bu hassasiyet, kişilerin kimliklerine saygı duyulmasını, herhangi bir şekilde nesep karışmasının engellenmesini ve böylece gerek mahrem-namahrem ilişkisi, nikâh meseleleri, gerekse miras gibi konularda muhtemel bazı yanlışlıklara düşülmemesini sağlamayı amaçlamaktadır.

Evlatlıklara kendi babalarının adıyla veya din kardeşi, din dostu gibi hitaplarda bulunulması, o çocukların aslında babalarının başka birisi olduğu kendilerine öğretilmiş ve belki de evlatlık şeklindeki isimlendirmeden duyduğu rahatsızlığın giderilmesine katkıda bulunulmuş olacaktır. Her ne olursa olsun, Yüce Allah şahsiyete ve nesep bağına önem vererek, sağlam ve sağlıklı bir toplum oluşturulması gerektiğine dair esaslar belirlemektedir.

2. وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ ف۪يمَآ اَخْطَاْتُمْ بِه۪ وَلٰكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ “Yanlışlıkla yaptıklarınızda size vebal yoktur fakat kalplerinizin kast ettiği(nde vebal vardır).” Yüce Allah evlatlıkların kendi özbabalarıyla çağrılması gerektiğini, babaları bilinmiyorsa din kardeşliği ve dostluk üzerinden davranılmasını hükme bağladıktan sonra, bu defa alışkanlıklar, yanılgılar, bilinçsiz ve kasıtsız bir şekilde, dil alışkanlığı ile yapılan hatalardan dolayı muhataplara herhangi bir günah, sorumluluk, vebal bulunmadığını, sadece kasıtlı yapılanların sorumluluk gerektirdiğini ifade etmektedir.

Bir kez de Bakara 2/286’da geçen اَخْطَا ahtae fiili “hata yapmak” manasına gelmekte, bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَعَمَّدَتْ te‘ammedet fiili ise “kasıtlı olarak yapmak”, “kastetmek” gibi anlamlar içermektedir. Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette Yüce Allah’ın üç şeyden dolayı sorumlulukları kaldırdığı, bunların da “hata”, “unutma” ve “bir şeye zorlanma” olduğu aktarılmaktadır.(34) Demek ki Hz. Peygamber’in dile getirdiği bu hadisin Kur’ân’daki kaynaklarından bir tanesi bu âyettir; diğerleri de muhtemelen Bakara 2/286 ve Nahl 16/106’daki ilgili beyanlardır.

Bu arada “kalplerin kasıtlı olarak kazandıklarına, ortaya koydukları”na gelince, bu konuda da Bakara 2/225, 283 ve Mâide 5/89’daki beyanlar hatırlanmalıdır. Çünkü Bakara 2/225’te ağız alışkanlıklarıyla yapılan yeminlerden değil de kalplerin kazandıklarından sorumlu olunacağı bildirilmekte, Mâide 5/89’da ise benzer şekilde ileriye yönelik bir olaya yani bir şarta bağlanan, bir anlamda bilinçli bir şekilde yapılan yeminlerin sorumluluk getireceği bildirilmektedir.

Ayrıca Nahl 16/22 ve 106’da da inkarın kalplerle ilişkisine değinilerek benzer bir mesaj verilmek istenmektedir. Esasında Kur’ân’da pek çok âyette(35) Yüce Allah’ın kalplerin özündekileri bildiğini ilan etmesinin anlamı da bu olsa gerektir.

3. وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah konunun sonunda insanların kasıtsız bir şekilde yaptıkları birtakım hatalarından dolayı onları bağışlayabileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet edenin kendisi olduğunu ifade etmekte, hata yapmamayı değil, hatada ısrar etmeyi kabul etmeyeceğini, Nisâ’ 4/17 gibi bazı âyetlerde dile getirildiği gibi, hatadan sonra af dileyenleri bağışlayabileceğini müjdelemiş olmaktadır.

c) Hz. Peygamber ve Diğer Peygamberler

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde Hz. Peygamber’in müminlere kendi canlarından daha yakın olduğunu, eşlerinin de ümmetin anneleri mesabesinde bulunduğunu ifade etmekte, Allah’ın kitabına göre yakınlık sahibi olanların, (mirasçılık bakımından) birbirlerine (diğer) müminlerden ve muhacirlerden daha uygun olduklarını bildirmekte, ancak dostlarına uygun bir (vasiyet) yapmalarının istisna edildiğini, bu uygulamanın Kitap’ta yani Levh-i Mahfûz’da yazılı bir hüküm olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın bütün peygamberlerden, bu bağlamda Hz. Peygamber’den, Hz. Nuh’tan, Hz. İbrahim’den, Hz. Mûsâ’dan ve Meryem oğlu Hz. İsa’dan da sağlam bir söz aldığı ifade edilmekte, gerekçesi ise doğruların doğruluklarından sorgulanması ve kâfirler için de elem verici bir azabın hazırlanması olduğu bildirilmektedir.

ı. Hz. Peygamber’in Ümmete Yakın Oluşu

اَلنَّبِيُّ اَوْلٰى بِالْمُؤْمِن۪ينَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَاَزْوَاجُهُٓ اُمَّهَاتُهُمْ وَاُو۬لُوا الْاَرْحَامِ بَعْضُهُمْ اَوْلٰى بِبَعْضٍ ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُهَاجِر۪ينَ اِلَّآ اَنْ تَفْعَلُوٓا اِلٰىٓ اَوْلِيَآئِكُمْ مَعْرُوفًا كَانَ ذٰلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا “Peygamber, müminlere kendi canlarından daha yakındır; eşleri de onların (ümmetin) anneleridir. Allah’ın kitabına göre yakınlık sahibi olanlar, (vârislik bakımından) birbirlerine (diğer) müminlerden ve muhacirlerden daha uygundurlar. Ancak, dostlarınıza uygun bir (vasiyet) yapmanız hariçtir. Bu (uygulamamız), Kitapta yazılı bir (hükmümüz)dür.”

Âyetteki اَلنَّبِيُّ en-nebiyyü kelimesi “peygamber, nebi”; اَوْلٰى evlâ kelimesi “daha yakın(dır)”; بِالْمُؤْمِن۪ينَ bi’lmü’minîne ifadesi “müminlere”; مِنْ اَنْفُسِهِمْ min enfüsihim ifadesi “onların nefislerinden, kendilerinden”; وَاَزْوَاجُهُ ve ezvâcuhû ifadesi “ve onun eşleri”; اُمَّهَاتُهُمْ ümmehâtühum ifadesi “onların anneleri(dir)”; وَاُو۬لُوا الْاَرْحَامِ ve ulu’l-erhâmi ifadesi “ve yakınlık sahipleri”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı, bazısı”; اَوْلٰى evlâ kelimesi “daha uygun(dur)”; بِبَعْضٍ biba‘dın ifadesi “diğer kısmına, birbirlerine”; ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ fî kitâbillahi ifadesi “Allah’ın kitabında, kanununda”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi “müminlerden, inananlardan”; وَالْمُهَاجِر۪ينَ ve’l-muhâcirîne ifadesi “ve hicret edenlerden”; اِلَّآ اَنْ تَفْعَلُوٓا illâ en tef‘alû istisnası “yapmanız hariç”; اِلٰىٓ اَوْلِيَآئِكُمْ ilâ evliyâiküm ifadesi “sizin dostlarınıza”; مَعْرُوفًا ma‘rûfen kelimesi “maruf, bilinen, uygun bir (vasiyet)”; كَانَ kâne kelimesi “(şöyle)dir”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (durum)”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi ifadesi “kitapta, o kitapta”; مَسْطُورًا mestûran ifadesi ise “satır satır (yazılmış)tır” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müminlere yakınlığı, eşlerinin ümmetin anneleri olduğu, müminlerin mirasta birbirlerine daha uygun olduğuyla ilgili mesajlar gündeme getirilmektedir.

1.اَلنَّبِيُّ اَوْلٰى بِالْمُؤْمِن۪ينَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَاَزْوَاجُهُٓ اُمَّهَاتُهُمْ “Peygamber, müminlere kendi canlarından daha yakındır; eşleri de onların (ümmetin) anneleridir.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’in ümmete kendilerinden daha ileri, yakın olduğunu beyan etmekte, dolayısıyla onun müminler arasında ayrıcalıklı bir konumunun bulunduğunu beyan ederek, eşlerinin ümmetin annesi olduğuna dikkat çekmektedir.

Demek ki diğer kadınlar eğer meşru bir gerekçe yoksa erkekler tarafından nikahlanabilirken, Hz. Peygamber’in eşlerine ayrıcalık verilmekte, onların ümmetin annesi mesabesinde olduğu bildirilmekte, dahası Ahzâb 33/53’te belirtildiği gibi Hz. Peygamber vefat ettikten sonra onun hanımlarıyla nikahın ebediyyen haram olduğu hükme bağlanmaktadır.

a)اَلنَّبِيُّ اَوْلٰى بِالْمُؤْمِن۪ينَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ “Nebî, müminlere kendi canlarından daha yakındır.” Kur’ân’da 11 kez(36) yer alan اَوْلَى evlâ kelimesi “en yakın”, “yakın”, “en uygun” gibi manalar vermekte, bu âyette Hz. Peygamber’in ümmetiyle ilişkisine dair bir açılım getirilmektedir. Tevbe 9/61’de “Hz. Peygamber’in müminler için rahmet vesilesi olduğu” beyan edilmekte, aynı şekilde Tevbe 9/128’de ise “ümmeti üzen şeylerin ona ağır geldiği, müminlere düşkün olduğu, ayrıca kendilerine karşı olan şefkati ve merhameti” dile getirilmektedir.

Durum böyle olunca, karşılıklı olarak Hz. Peygamber’in ümmeti için hissettiklerine uygun olacak şekilde ümmetin de ona gereken saygıyı göstermesi ve ilişkilerinde onu memnun etmeyi öncelemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır. Hz. Peygamber hem kendi özelliği nedeniyle, hem de ümmete ilettiği prensiplerin ilahi kaynaklı oluşu sebebiyle daima hakkı ileteceği, dolayısıyla onun dediklerinin ilahi kaynaklı hakikatler olduğu ortaya konulmaktadır.

Vahiyden beslenmesi sebebiyle, verdiği hükmün aslında Yüce Allah’ın hükmü olduğuna dikkat çekilmekte, vahye aykırı hiçbir hükümde bulunmayacağına, dolayısıyla müminlerle ilgili beyan ettiği hususların hepsinin ümmetin lehine ve hayrına olduğuna özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır.

b)وَاَزْوَاجُهُٓ اُمَّهَاتُهُمْ “Eşleri de onların (ümmetin) anneleridir.” Hz. Peygamber’in hanımlarının ümmetin fertlerinin annesi mesabesinde oluşu, bazı sahâbî hanımların Hz. Peygamber’le evlenmeyi neden çok fazla arzuladıklarının cevabını oluşturmaktadır.

Ümmetin annesi olmak gibi büyük bir paye söz konusu olduğu, Hz. Peygamber’den sonra başkalarıyla evlenmenin artık haramlığı beyan edildiği için, toplumal hayatta elde edecekleri bu çok önemli konuma kavuşma arzusu, Hz. Peygamber’in çok eşli olmasının gerekçelerinden birisidir. Böyle bir durumda eşleri ümmetin annesi olduğu için, Hz. Peygamber’in de ümmeti için bir manevi baba mesabesinde ve babalık şefkatine sahip olduğu rahatlıkla söylenebilir.

Bazı sahâbîler bu âyeti okurken “Hz. Peygamber’in ümmetin babası” mesabesinde bulunduğu manasını içeren bir metin tefsirini ihmal etmediklerine dair rivayetler söz konusudur.(37) Hatta İmâm Mücâhid müminlerin kardeş oluşunun gerekçesini de Hz. Peygamber’in onlar için bir baba mesabesinde oluşuyla ilişkilelendirmektedir.(38)

Tevbe 9/24’te belirtildiği üzere “Yüce Allah”, “Hz. Peygamber” ve “Allah yolunda fedakârlık” en çok sevilecek değerler olarak tanıtılmaktadır. Buradan hareketle, ümmetin peygamberine olan sevgisinin diğer hiçbir insana veya mahlûka beslenmemesi gerektiği dolaylı olarak zikredilmiş olmaktadır.

2. وَاُو۬لُوا الْاَرْحَامِ بَعْضُهُمْ اَوْلٰى بِبَعْضٍ ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُهَاجِر۪ينَ اِلَّآ اَنْ تَفْعَلُوٓا اِلٰىٓ اَوْلِيَآئِكُمْ مَعْرُوفًا “Allah’ın kitabına göre yakınlık sahibi olanlar, (vârislik bakımından) birbirlerine (diğer) müminlerden ve muhacirlerden daha uygundurlar. Ancak, dostlarınıza uygun bir (vasiyet) yapmanız hariçtir.” Yüce Allah burada kan yakınlığının mirasla ilişkisini ortaya koymaktadır.

a) وَاُو۬لُوا الْاَرْحَامِ بَعْضُهُمْ اَوْلٰى بِبَعْضٍ ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُهَاجِر۪ينَ “Allah’ın kitabına göre yakınlık sahibi olanlar, (vârislik bakımından) birbirlerine (diğer) müminlerden ve muhacirlerden daha uygundurlar.” Bu cümlenin ilk kısmı Enfâl 8/75’te de geçmektedir. Yüce Allah ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ “Allah’ın kitabında” yani kendi belirlediği miras hukukuyla ilgili esaslarda aralarında kan bağı olanların birbirlerine vâris olmada daha öncelikli bir konumda bulunduklarını beyan etmektedir.

Bilindiği üzere, Medine’ye hicret eden Muhacirler ile onlara kol kanat geren Ensâr arasında muhteşem bir kardeşlik oluşmuş, birbirlerine adeta mirasçı olacakları kanaati belirmiş ve pratikte de bununla ilgili birtakım örnekler yaşanmıştı. İşte bu âyet gereği, artık bu türden dostluk içerikli kardeşliğe göre hem mümin olup hem de aralarında kan bağı bulunanların birbirine mirasçı olma noktasında daha öncelikli bir durumda oldukları bildirilerek, konuya yeni bir düzen getirilmek istenmiştir.(39)

Bazı ilim adamları ise bu cümleyi şöyle tercüme etmişlerdir: “(İşte böyle) sıkıca birbirine bağlanıp yakınlık kazananlar, Allah’ın koyduğu düstura göre birbirleri üzerinde temelden hak sahibidirler.” Bu tercümeden de anlaşılacağı gibi, burada miras hukukundan değil de kardeşlik ilişkisinden söz edilmektedir. Yapılan izah şöyledir.

“Buna göre âyette yer alan اُو۬لُوا الْاَرْحَامِ ulu’l-erhâmi ifadesi lügat olarak “ana rahmi” anlamına gelen rahm isminden türemiş olsa da unutulmamalıdır ki bu sözcük genel manada “yakınlık”, “sıkı birliktelik” veya “yakın ilişki” anlamlarında mecaz olarak da kullanılmaktadır. Bu yönde klasik Arap dilinde اُو۬لُوا الْاَرْحَامِ ulu’l-erhâmi her türlü yakınlığı, ilişkiyi ifade eder.”

“Öte yandan yukarıdaki âyette “yakın bağlar”a ilişkin ifade, Müminlerin birbirlerinin dostu ve hamileri oldukları ve bundan böyle inanan herkesin de İslam cemaatinin tabii üyesi sayılacağı öğretisinde yoğunlaşan bir bölümün sonunda yer almaktadır. Bu durumda ulu’l-erhâm’dan kasıt, kelimenin lügat anlamıyla sınırlı olsaydı ve bununla miras hukukuna ilişkin bir imada bulunulsaydı o zaman gerçek müminler arasındaki din ve inanç bağını ve böyle bir bağın gerektirdiği manevi/ahlaki yükümlülükleri dile getiren, bölümün geri kalan kısmından anlam akışı olarak oldukça uzaklaşılmış olurdu…”

“Bütün çağlarda tüm gerçek müminler kelimenin en derin anlamıyla tek bir cemaat oluştururlar ve bu anlamda manevi düzeyde birbirleriyle sımsıkı bağlar, yakınlıklar içerisine girmiş bulunan kimseler, Allah’ın ‘sadece bütün müminler kardeştir’ düsturu gereğince en ileri düzeyde birbirleri üzerinde hem hak sahibidirler, hem de birbirlerinden sorumludurlar.”(40)

Âyetin bu cümlesine getirilen bu yorum Enfâl 8/75. âyetin öncesiyle olan anlam bağı düşünüldüğünde diğerine göre daha doğru gibi gözükmektedir. Esasında bu yaklaşım çok daha geniş bir bakış açısının ve derin anlayış getiren bir yaklaşımın ortaya konulduğu harika bir yorumdur.

Müslümanların bir ve beraber olduğunun veya olması gerektiğinin işlendiği bir bağlamda, hatta başka ülkelerde yaşayanlar için bile bir şeylerin yapılması gerektiğinin işlendiği bir başka pasajda yani Enfâl 8/72-75. âyetlerde konunun bu kardeşliği öteleyecek şekilde kan bağına indirgenmesi ve bunun sonucunda da mirasla ilişkilendirilmesi, rivayetleri esas almanın veya ulu’l-erhâm “rahimlerin sahipleri” ifadesine sözlük manası vermenin bir sonucu olsa gerektir.

Bu izahımızı yaparken bir başka noktayı da gözden kaçırmamak durumundayız. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/6. âyette yer alan مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُهَاجِر۪ينَ “(diğer) müminlerden ve muhacirlerden” ifadesi ile devam eden cümlede yer alan “ancak, dostlarınıza uygun bir (vasiyet) yapmanız müstesnadır” ifadesi burada verilmek istenen mesajın mirasla da ilişkili olduğunun bir delili olarak kabul edilebilir.

Anlaşılıyor ki vahyin muhteşem metin yapısı ilahi irade tarafından bizlere farklı ve açılımlı bakış açıları kazandırabilecek bir şekilde düzenlenmiş ve insanların algısına sunulmuştur.

b) اِلَّآ اَنْ تَفْعَلُوٓا اِلٰىٓ اَوْلِيَآئِكُمْ مَعْرُوفًا “Ancak, dostlarınıza uygun bir (vasiyet) yapmanız hariçtir.” Yüce Allah konunun yakınlara yönelik miras taksimatıyla ilişkisini ortaya koymakta ve miras taksimi öncesinde yapılabilecek vasiyyete dolaylı olarak dikkat çekmek istemektedir.(41) Bakara 2/180 ve Nisâ’ 4/10-11’de belirtildiği gibi, vasiyyetten önce yakınlara, ana-babaya ve bu âyette geçtiği üzere dostlara da bu anlamda hayırda yani vasiyyette bulunulabileceği anlaşılmaktadır. İşte bu vasiyyetler de dikkate alınarak, kan bağı ile birbirine bağlı olan yakınların, birbirlerine mirasçı olma noktasında diğer müminlerden ve muhacirlerden daha uygun olacağı mesajı verilmek istenmektedir.

3. كَانَ ذٰلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا “Bu (uygulamamız), Kitapta yazılı bir (hükmümüz)dür.” Aynısı İsrâ’ 17/58’de de geçen bu ifadede zikredilen كَانَ kâne fiili, hem geçmiş zaman manasına gelmekte, hem de bundan sonra da uygulamasının aynı olacağını ortaya koyan bir mana içermektedir.

Bu arada, âyette yer alan ذٰلِكَ zâlike kelimesi âyetin ilk cümlelerinde ve daha önceki âyetlerde yer alan “zıhar ve evlatlıklarla ilgili hükümler” manasındadır. Kur’ân’da bir kez de İsrâ’ 17/58’de geçen âyetin sonundaki مَسْطُور mestûr kelimesi “satır satır yazılmış olmak” manasında “hükme bağlanmış olmak” demektir.

Yüce Allah Araplardaki bir adet olarak gelenekselleşen zıhar denen ahlaksızlık sebebiyle zıhar yapılan hiçbir hanımın yani eşin, ona zıhar yapan eşinin annesi olmayacağını beyan etmekte, bu arada evlatlıkların da kişinin kendi öz evladı olmadığını hükme bağlamaktadır. Dahası, evlatlıklara seslenirken onları kendi öz babalarına nispet etmek gerektiği, eğer babaları bilinmezse kendilerine din kardeşi ve dost muamelesi yapılarak seslenilmesini, böylesinin Allah katından en uygun olan durum olduğunu beyan etmektedir.

İşte bu ve benzer hususların kesin bir hüküm olarak Allah’ın katındaki Ümmü’l-Kitâb’da yani Levh-i Mahfûz’da hükme bağlandığını haber vermektedir.(42) Bu ifade aslında Enfâl 8/68’deki beyana da uygundur. Sözü edilen kesin hükmün esasında eski kavimlere hitap edilen ilahi mesajlarda da ilâhi bir yasa olarak yer aldığı âyette kullanılan el-kitâb kelimesinden de anlaşılmaktadır.

ıı. Peygamberlerden Söz Alınması

وَاِذْ اَخَذْنَا مِنَ النَّبِيّ۪نَ م۪يثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَاِبْرٰه۪يمَ وَمُوسٰى وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَاَخَذْنَا مِنْهُمْ م۪يثَاقًا غَل۪يظًا “Hani biz, peygamberlerden söz almıştık; senden de, Nuh’tan, İbrahim’den, Musa’dan ve Meryem oğlu İsa’dan da. Onlar(ın hepsin)den sağlam bir söz almıştık.”

Âyetteki وَاِذْ اَخَذْنَا ve iz ehaznâ ifadesi “hani biz almıştık”; مِنَ النَّبِيّ۪نَ mine’n-nebiyyîne ifadesi “nebilerden, peygamberlerden”; م۪يثَاقَهُمْ mîsâkahüm tamlaması “onların sözlerini, sağlam ahitlerini”; وَمِنْكَ ve minke ifadesi “ve senden de”; وَمِنْ نُوحٍ ve min nûhın ifadesi “Nuh’tan da”; وَاِبْرٰه۪يمَ ve ibrâhîme kelimesi “İbrahim(den) de”; وَمُوسٰى ve mûsâ kelimesi “Musa(dan) da”; وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ ve ‘ıse’bni meryeme ifadesi “ve Meryem oğlu İsa’dan da”; وَاَخَذْنَا ve ehaznâ fiili “ve yine almuştık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; م۪يثَاقًا غَل۪يظًا mîsâkan ğalîzan tamlaması ise “ağır bir söz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bütün peygamberlerden söz aldığıyla ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ اَخَذْنَا مِنَ النَّبِيّ۪نَ م۪يثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَاِبْرٰه۪يمَ وَمُوسٰى وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ “Hani biz, peygamberlerden söz almıştık; senden de, Nuh’tan, İbrahim’den, Musa’dan ve Meryem oğlu İsa’dan da.” Yüce Allah önceki âyetlerde Hz. Peygamber’e ve onun şahsında ümmete yönelik buyruklarını beyan ettikten, Arap toplumundaki bazı yanlış kanaatlere ve uygulamalara da temas edip yanlışlıkları düzeltici mesajları ilettikten sonra, bu defa evrensel manada bütün peygamberlerden, özelde ise beş peygamberden söz aldığını ifade etmektedir.

a) Bu ve bir sonraki âyetin önceki âyetlerle anlam ve konu ilişkisi bağlamında Râzî şu değerlendirmelerde bulunmuştur:

“Yüce Allah, sûrenin ilk âyetinde Hz. Peygamber’e ‘Ey Nebî, Allah’a karşı takvalı (duyarlı) ol’ diye emredip, bu hususu o konuda Allah’tan başkasından çekinmemesi için hakkında insanlardan endişelendiği o malum (Zeyneb binti Cahş) kıssa ile pekiştirip ‘Peygamber, müminlere öz nefislerinden daha yakındır’ âyetiyle, Hz. Peygamber’in korkuyu gerektirdiği bir şey yapmadığını beyan buyurunca, bu hususu başka bir izah ile pekiştirerek ‘Hani bir zaman biz peygamberlerden söz almıştık’ buyurmuştur.”

“Buna göre Yüce Allah sanki ‘Yalnız Allah’a karşı takvalı ol! Hiç kimseden çekinme ve benim risaletimi tebliğ edecekleri ve buna hiçbir korku ile herhangi bir şey elde etme ümidinin engel olamayacağı hususunda benim, peygamberden almış olduğum sözü hatırla!’ buyurmuştur.”(43)

b) Yüce Allah’ın peygamberlerden aldığı mîsâk yani “söz” hakkında bazı ihtimalleri şöyle dile getirebiliriz:

ı. Peygamberlerden alınan söz, öncelikle onların peygamber olarak görevlendirilmeleri ve tebliği hakkıyla yapmalarıdır. Çünkü Âl-i İmrân 3/187’de verilen bilgiye göre, peygamberlerin ümmetlerinden alınan sözden hareketle “bütün peygamberlerin ilahi mesajı açıkladıkları ve onu gizlemedikleri” anlaşılmaktadır ki burada zikredilen söz de bu anlamda “hakikatin ilan edilmesidir” diyebiliriz.

ıı. Âl-i İmrân 3/81’de verilen bilgilere bakıldığında, peygamberlerden alınan sözden maksat, “kendilerinden sonra gelen peygambere iman edip ona destek olmaları” olabilir. Ancak bu yoruma göre burada sözü edilen peygamberler arasında son peygamber olarak Hz. Muhammed istisna kabul edilmelidir; çünkü onun kendisinden sonra gelecek herhangi bir peygambere imanı ve yardımı söz konusu değildir.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz sûre itibariyle düşünüldüğünde ise, peygamberlerden alınan sözün sûrenin başında yer alan “Allah’a karşı muttaki oluş”, “kâfirlere ve münafıklara itaat etmeme”, “kendilerine Rablerinden vahyedilen mesajlara tâbi olma” ve “sadece Yüce Allah’a güvenme, O’na tevekkül edip güven kaynğı olarak Allah’ın yeteceği” şeklindeki esaslar olduğunu da söyleyebiliriz. Zira bu esasların hepsi bütün peygamberler için de elbette söz konusu edilmiştir.

d)وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَاِبْرٰه۪يمَ وَمُوسٰى وَع۪يسَى ابْنِ مَرْيَمَ “Senden de Nuh’tan, İbrahim’den, Mûsâ’dan ve Meryem oğlu İsa’dan da.” Yüce Allah âyetin başında النَّبِيّ۪ن en-nebiyyîne “nebiler(den)” dedikten sonra burada bazı özel isimlere yer vermekte, وَمِنْكَ ve minke buyurarak Hz. Peygamber’i, ardından Hz. Nûh’u, Hz. İbrâhim’i, Hz. Mûsâ’yı ve Hz. İsa’yı zikretmektedir.

Bu isimlerin tercih edilme sebebi bağlamında bazı ihtimaller söz konusu olabilir:

ı. Âyetteki bu ifadeden maksat, ulu’l-‘azm yani “azim ve kararlılık sahibi olmaları”, “mücadeleleri”, “etkinlikleri”, “çektikleri ağır sıkıntılar ve imtihanlar” vs. şeklinde ifade edilebilir.

ıı. Ayrıca, Hz. Mûsâ ile Hz. İsa’nın ümmetlerinin vahyin indirildiği Arabistan coğrafyasında bulunması, kıssalarının ana hatlarıyla bilinmesi, Arapların Hz. İbrâhim’le övünmesi, ondan kalma dini öğretilerin bir kısmını uygulamaları, Hz. Nûh’un da kıssası itibariyle genelde bilinmesi olarak belirlenebilir. Bu peygamberlerin diğerlerinden üstün oluşu gibi ifadeler vahyin risalet kurumuna bakışına aykırıdır.

ııı. Yüce Allah âyetin başında النَّبِيّ۪ن en-nebiyyîne buyurarak aslında “bütün peygamberleri” mesaja kattığını göstermiş olmasına rağmen, bundan sonra ayrıce beş peygambere daha yeniden ismen yer vermesinin de elbette bir sebebi vardır. Bu durum Bakara 2/98’de yer aldığı gibi melâikeh kelimesi kullanılmasına rağmen peşinden cibrîl ve mîkâl buyrulmasına benzetilebilir. Zira “melekler” ifadesi bütün melekleri içermesine rağmen, ayrıca Hz. Cebrâîl ve Hz. Mîkâîl’in isimleriyle zikredilmesi, onların bağlam gereği özellikli oluşlarından kaynaklanabilir.

Cebrâîl (as)’ın vahiy getirmekle yükümlü oluşu ile Hz. Mîkâîl’in tabiat olaylarıyla ilişkisi noktasında bir ayrıcalık arz etmeleri, genel hitaptan ayrı olarak özel olarak tekrar hatırlatılmalarında bir gerekçe olabilir. Benzer bir durum, bir tefsire göre melekler ve Hz. Cebrâîl ile ilgili olarak Kadr 97/4’te de söz konusudur.

Âyetteki sıralamada da bir üstünlük mantığı aranmamalıdır. Hz. Peygamber son dinin öğretilerinin tebliğcisidir; diğer dört peygamber de bütün peygamberler adına yapılmış bir örneklendirme olarak kabul edilebilir. Nitekim Zümer 39/65’te de “sana vahyedilmiştir; senden öncekilere de” buyrulduğu gibi Nisâ’ 4/163’te ve Şûrâ 42/13’te de benzer ifadeler yer almaktadır. Demek ki maksat örneklendirmedir; herhangi bir şekilde fazilet veya üstünlük sırası ortaya koymak değildir.

Bu arada Hz. İsa’nın “Meryemoğlu” olarak ifade edilmesinin sebebi ise erkek merkezli bir anlayışın hâkim olduğu coğrafyada onun babasızlığına gönderme yapılması ve cinsiyet odaklı değil, şahsiyet odaklı bir öğretinin kabul edilmesi gerektiğini zihinlere kazımaktır. Dahası, Hz. İsa’ya ilahlık isnat edenlere cevap verilerek onun hiçbir şekilde ilah olmadığı, aksine bir kadının dünyaya getirdiği bir insan olduğu üzerinden mesaj verilmesi de gözetilen temel amaçlar arasında görülebilir.

2. وَاَخَذْنَا مِنْهُمْ م۪يثَاقًا غَل۪يظًا “(Evet) biz onlardan çok sağlam bir söz almıştık.” Yüce Allah âyetin sonunda bütün peygamberlerden sorumluluğu ağır bir söz aldığını beyan ederek, âyetin başında zikrettiği mîsâk denen “söz”ü adeta açıklamakta, ağırlığına dikkat çekmekte ve bunun aslında sorumluluğunun oldukça ağır olduğunu, içeriğinin de dolu olduğunu ortaya koymayı amaçlamış olabilir. Peygamberlerden söz alınması A‘râf 7/6’da da beyan edildiği gibi onların da sorgulanacağı gerçeğine işaret olarak da anlaşılabilir.

ııı. Alınan Sözün Gerekçesi

لِيَسْـَٔلَ الصَّادِق۪ينَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَاَعَدَّ لِلْكَافِر۪ينَ عَذَابًا اَل۪يمًا “(Allah bu sözü), doğru kişilerin doğruluklarını sorgulasın diye (almıştı). Kâfirler için de elem verici bir azap hazırlamıştır.”

Âyetteki لِيَسْـَٔلَ liyes’ele ifadesi “sorgulasın diye”; الصَّادِق۪ين es-sâdikîne kelimesi “doğru olanları”; عَنْ صِدْقِهِمْ ‘an sıdkıhim ifadesi “onların sadakatlerinden”; وَاَعَدَّ ve e‘adde fiili “ve hazırlamıştır, hazırlamış olacaktır”; لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirler için, inkar eden nankörler için”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada önceki âyette sözü edilen “bütün peygamberlerden söz alınışı”nın gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. لِيَسْـَٔلَ الصَّادِق۪ينَ عَنْ صِدْقِهِمْ “(Allah bu sözü) doğruları doğruluklarından sorgulasın diye (almıştı).” Yüce Allah önceki âyette bütün peygamberlerden söz aldığını beyan ettikten sonra, bu âyette söz alışının gerekçesini dile getirmekte ve başta peygamberler olmak üzere bütün sadıkların sadakatinin sorgulanacağını haber vermektedir.

A‘râf 7/6’da da beyan edildiği gibi, kendilerine elçi gönderilmiş olan ümmetler de onlara elçi olarak gönderilen peygamberler de sorgulanacaktır.

Mâide 5/109’da bütün peygamberlerin bir araya toplanacağı gün kendilerine “size ne cavap verildi” diye sorulacağı ve onların da “(bizden sonrakilerle ilgili olarak) bizim bilgimiz yok; her türlü gaybları en iyi bilen sensin” şeklinde cevap verecekleri ifade edilmektedir.

Elbette peygamberlerin sorgulanması cezalandırılmak için değil, peygamberlerin tebliğ ettiği prensipleri inkâr edenlerin ve onları çarpıtıp saptıranların bizzat peygamberlerinin huzurunda ayıplanmalarının sağlanması içindir. Nitekim Mâide 5/116-118’de geçtiği üzere, Hz. İsa’nın mahşerde sorgulanmasındaki amaç da onun ve annesinin adını teslîs denilen “üçleme”ye konu edinenlerin Yüce Allah’ın huzurunda ve peygamberleri Hz. İsa’nın şahitliğinde sorgulanmasıdır. Kimlerin peygamberlerin tebliğ ettiği esaslara itibar ettikleri, sadık oldukları ve iddialarındaki sadakatleri sorgulanacaktır.

Sorgulanabiliyor olmak da bir erdemdir; çünkü Kehf 18/105, Kasas 28/78 ve Rahmân 55/39’da verilen bilgilere göre bazıları için hiç sorgulama yapılmayacak, amelleri tartılmaya değer bulunmadığı için terazileri kurulmayacaktır. Unutulmamalıdır ki, sorgulanmamak, yargılanmamak değildir.

Soru sorulmamasının nedeni, her şeyin apaçık bir şekilde ortada olmasıdır; çünkü Kehf 18/49 ve Kamer 54/54’te de belirtildiği gibi amel defterlerinde en küçük davranıştan en büyüğüne hepsi kaydedilmiş olduğu için, dahası insanların kendi vücut organları dahil Mü’min 40/51’de zikredildiği üzere çeşitli şahitler de devrede olacağı için ayrıca bir sorgulanmaya ihtiyaç kalmayacaktır. Bu bir yargısız infaz değil, durumun başka şekillerde de apaçık bir şekilde ortaya serilmiş olmasıdır.

2.وَاَعَدَّ لِلْكَافِر۪ينَ عَذَابًا اَل۪يمًا “Kâfirler için de elem verici bir azap hazırlamıştır.” Yüce Allah sorgulayacaklarının dışında kalanlar arasında mutlak inkârcıların bulunacağını ortaya koymakta ve onlar için elem verici bir azap hazırlamış olacağını haber vermektedir.

Hem bu âyette hem de konunun ele alındığı diğer âyetlerde yer alan اَعَدَّ e‘adde ve benzer fiillerin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesinin muhtemel nedeni, olayın olup bittiğini değil, mutlak surette yaşanacağını ortaya koymayı amaçlayan bir Kur’ân üslubudur.

Bu arada belirtelim ki âyette yer alanعَذَابًا اَل۪يمًا “elem verici bir azap” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(44) yer almakta ve hepsinde de elem vericilik içeren ilahi bir ceza ve azap kapsamında kullanılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 77; Zemahşerî, age., IV, 503.
• 2 - Semerkandî, age., III, 42; Zemahşerî, age., IV, 504.
• 3 - Hûd 11/113. 4 - Âl-i İmrân 3/100, 149; Kehf 18/28; Furkân 25/52; Şu‘arâ’ 26/151; Ahzâb 33/1, 48; Kalem 68/8-16; İnsân 76/24; ‘Alak 96/19.
  • Hûd 11/113 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/149 Kehf 18/28 Furkân 25/52 Şu‘arâ 26/151 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/48 Kalem 68/16 İnsân 76/24 ‘Alak 96/19
• 5 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30
• 6 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11. 7 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9
• 8 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 9 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 10 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 11 - Âl-i İmrân 3/173. 12 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 13 - Nisa’ 4/45. 14 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 15 - Nisa’ 4/70. 16 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 17 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 18 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 19 - Furkân 25/31. 20 - Ahzâb 33/25.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 21 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 22 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 23 - Nisâ’ 4/55. 24 - İsrâ’ 17/14. 25 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 26 - Enbiyâ’ 21/47. 27 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53
• 28 - Râzî, age., XXV, 191. 29 - Semerkandî, age., III, 43; Taberî, age., XXI, 118-119.
• 30 - Semerkandî, age., III, 44; Taberî, age., XXI, 119; Râzî, age., XXV, 191-192. 31 - Semerkandî, age., III, 44; Taberî, age., XXI, 119.
• 32 - Semerkandî, age., III, 44. 33 - Semerkandî, age., III, 44.
• 34 - Hadis için bk. Buhârî, Hudûd, 22; Talâk, 11; Ebû Dâvûd, Hudûd, 17; Tirmizî, Hudûd, 1; İbn Mâce, Talâk, 15, 16; Dârimî, Hudûd, 1; Ahmed b. Hanbel, VI, 100, 101, 144.
• 35 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 36 - Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/135; Enfâl 8/75; Meryem 19/70; Ahzâb 33/6; Muhammed 47/20; Kıyâmet 75/34-35.
  • Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/135 Enfâl 8/75 Meryem 19/70 Ahzâb 33/6 Muhammed 47/20 Kıyâmet 75/35
• 37 - Semerkandî, age., III, 45; Taberî, age., XXI, 122; Zemahşerî, age., IV, 508. 38 - Zemahşerî, age., IV, 508.
• 39 - Semerkandî, age., II, 35-36; Taberî, age., X, 57-58; Zemahşerî, age., II, 232; Râzî, age., XXV, 196.
• 40 - Esed, age., s. 341’de 86. not.
• 41 - Semerkandî, age., III, 45; Taberî, age., XXI, 123-124; Zemahşerî, age., IV, 509.
• 42 - Taberî, age., XV, 107; Zemahşerî, age., II, 647.
• 43 - Râzî, age., XXV, 196-197.
• 44 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24