Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 50-55. âyetlerinde Hz. Peygamber’in evliliklerine dair bilgi vermekte, bu arada ümmetin Hz. Peygamber’in evine giriş adabını dile getirmekte ve uyulması gereken kuralları hatırlatmaktadır.

a) Hz. Peygamber’in Evliliklerine Dair Özel Hükümler

Yüce Allah, sûrenin 50-52. âyetlerinde Hz. Peygamber’in evlenebileceği kadınlarla ilgili bilgi vermekte, mehrini verdiği hanımlarının, yani sağ elinin sahip olduğu kadınların, ayrıca amca, hala, dayı ve teyze kızlarından onunla hicret edenlerin, kendisini mehirsiz olarak Hz. Peygamber’e hibe eden ve onun da nikahlamak istediği kadınların sadece ona özel bir hüküm olmak üzere kendisine helal kılındığını bildirmektedir.

Ardından, dilediği hanımlarını geriye bırakıp dilediğini de yanına alabileceği, geçici olarak ayrıldığı hanımlarından tekrar arzu etmesinde, yani yanına almasında ona herhangi bir günah olmadığı, böyle yapmasının onların mutlu olmalarına, üzülmemelerine ve hepsinin, onun verdiklerine razı olmalarına daha uygun olduğu, Yüce Allah’ın onların kalplerinde olanı bildiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’e yönelik şu hükme yer verilmektedir: “Bundan sonra artık başka kadınlarla evlenmen, sağ elinin sahip oldukları (mevcut eşlerin) hariç, güzellikleri hoşuna gitse bile bunları başka hanımlarla değiştirmen sana helâl değildir. Allah her şeyi gözetleyendir.”

ı. Kendisine Helal Kılınan Hanımlar

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِنَّآ اَحْلَلْنَا لَكَ اَزْوَاجَكَ الّٰت۪يٓ اٰتَيْتَ اُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ مِمَّآ اَفَآءَ اللّٰهُ عَلَيْكَ وَبَنَاتِ عَمِّكَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِكَ وَبَنَاتِ خَالِكَ وَبَنَاتِ خَالَاتِكَ الّٰت۪ي هَاجَرْنَ مَعَكَ وَامْرَاَةً مُؤْمِنَةً اِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ اِنْ اَرَادَ النَّبِيُّ اَنْ يَسْتَنْكِحَهَا خَالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ ف۪يٓ اَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ لِكَيْلَا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Ey Peygamber! Mehirlerini verdiğin eşlerini, Allah’ın sana ganimet olarak verdiklerinden elinin altında bulunanları, amcanın, halanın, dayının ve teyzenin seninle birlikte hicret eden kızlarını sana helal kıldık. (Bir de) kendisini (mehirsiz bir şekilde) Peygamber’e hibe eden, Peygamber’in de nikâhlamak istediği mümin bir hanımı diğer müminlere değil, sadece sana özel olmak üzere (helal kıldık). Biz sana bir zorluk olmasın diye eşleri ve ellerinin altında bulunanlar hakkında onlara (müminlere) neyi farz kıldığımızı elbette biliriz. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhe’n-nebiyyu hitabı “ey Peygamber”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَحْلَلْنَا ahlelnâ fiili “helal kıldık”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; اَزْوَاجَكَ ezvâceke ifadesi “senin (şu) eşlerini”; الّٰت۪يٓ اٰتَيْتَ ellâtî âteyte ifadesi “vermiş olduğun (şu kadı)nları”; اُجُورَهُنَّ ucûrahunne tamlaması “onların mehirlerini”; وَمَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ ve mâ meleket yemînuke ifadesi “ve sağ elinin, yeminlerinin sahip olduklarını”; مِمَّآ اَفَآءَ mimmâ efâe ifadesi “ganimet olarak verdiklerinden”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; وَبَنَاتِ عَمِّكَ ve benâti ‘ammike tamlaması “ve senin amcanın kızlarını”; وَبَنَاتِ عَمَّاتِكَ ve benâti ‘ammâtike tamlaması “ve senin halanın kızlarını”;وَبَنَاتِ خَالِكَ ve benâti hâlike tamlaması “ve senin dayının kızlarını”; وَبَنَاتِ خَالَاتِكَ ve benâti hâlâtike tamlaması “ve senin teyzenin kızlarını”; الّٰت۪ي هَاجَرْنَ ellâtî hâcerne ifadesi “hicret etmiş olan kadınları”; مَعَكَ me‘ake ifadesi “seninle birlikte”; وَامْرَاَةً مُؤْمِنَةً ve’mraeten mü’mineten tamlaması “ve mümin bir kadını da”; اِنْ وَهَبَتْ in vehebet ifadesi “eğer (mehirsiz olarak) verirse”; نَفْسَهَا nefsehâ tamlaması “onun kendi nefsini”; لِلنَّبِيِّ li’n-nebiyyi ifadesi “Nebi’ye, Peygamber’e”; اِنْ اَرَادَ in erâde ifadesi “eğer isterse”; النَّبِيُّ en-nebiyyu kelimesi “o Nebi, o Peygamber”; اَنْ يَسْتَنْكِحَهَا en yestenkihahâ ifadesi “onu nikahlamayı isterse”; خَالِصَةً hâlısaten kelimesi “özel olarak, özel olacak şekilde”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ min dûni’l-mü’minîne ifadesi “müminlerden ayrı olarak”; قَدْ عَلِمْنَا kad ‘alimnâ ifadesi “biz elbette biliyoruz”; مَا فَرَضْنَا mâ faradnâ ifadesi “farz kıldığımız şeyi”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; ف۪يٓ اَزْوَاجِهِمْ fî ezvâcihim ifadesi “onların eşleri hakkında”;وَمَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ve mâ meleket eymânuhum ifadesi “ve sağ ellerinin, yeminlerinin sahip olduklarıyla ilgili”; لِكَيْلَا يَكُونَ likeylâ yekûne ifadesi “(şöyle) olmaması için, olmasın diye”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; حَرَجٌ haracun kelimesi “herhangi bir sorumluluk, zorluk, vebal”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in evlilik hayatına dair ona özel bazı hükümler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِنَّآ اَحْلَلْنَا لَكَ اَزْوَاجَكَ الّٰت۪يٓ اٰتَيْتَ اُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ مِمَّآ اَفَآءَ اللّٰهُ عَلَيْكَ وَبَنَاتِ عَمِّكَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِكَ وَبَنَاتِ خَالِكَ وَبَنَاتِ خَالَاتِكَ الّٰت۪ي هَاجَرْنَ مَعَكَ وَامْرَاَةً مُؤْمِنَةً اِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ اِنْ اَرَادَ النَّبِيُّ اَنْ يَسْتَنْكِحَهَا “Ey Peygamber! Mehirlerini verdiğin eşlerini, Allah’ın sana ganimet olarak verdiklerinden elinin altında bulunanları, amcanın, halanın, dayının ve teyzenin seninle birlikte hicret eden kızlarını sana helal kıldık. (Bir de) kendisini (mehirsiz bir şekilde) Peygamber’e hibe eden, Peygamber’in de nikâhlamak istediği mümin bir hanımı (sana helal kıldık).” Yüce Allah bu âyette sadece ve sadece Hz. Peygamber’e özel olmak üzere ona hangi kadınları nikahlamasını helal kıldığını bildirmektedir. Bu çerçevede burada sayılan kadınların her biriyle, yani hepsiyle evlendiği noktasında vahye dayalı, yani Kur’ân’dan referanslı herhangi bir bilgi yoktur.

İbn Abbâs kaynaklı bazı rivayetlerde de bu noktada bu evliliklerin hepsinin gerçekleşmediği bildirilmektedir.(1) Sadece prensip olarak kimlerle evlenebileceği noktasında bir sınır çizilmiş ve Ahzâb 33/52. âyette de belirtildiği gibi güzellikleri hoşuna gitse de artık başka kadınlarla evlenmesinin kendisine helal olmadığı ifade edilmiş olmaktadır.

a) يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِنَّآ اَحْلَلْنَا لَكَ اَزْوَاجَكَ الّٰت۪يٓ اٰتَيْتَ اُجُورَهُنَّ “Ey Peygamber! Mehirlerini verdiğin eşlerini sana helal kıldık.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e helal kıldığını bildirdiği hanımların ilkinin “mehrini verdiği eşleri” olduğunu beyan etmektedir. Burada geçen اُجُور ucûr kelimesi Bakara 2/237’de geçen farîdah ve Nisâ’ 4/4’te geçen sadükât kelimesi gereği “mehirler” demektir. Zaten Nisâ’ 4/24’te de benzer içerikte ucûr kelimesi bu manada zikredilmektedir.

b) وَمَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ مِمَّآ اَفَآءَ اللّٰهُ عَلَيْكَ “Allah’ın sana ganimet olarak verdiklerinden elinin altında bulunanları da (helal kıldık).” Burada sözü edilenler savaşlarda ganimet olarak elde edilen cariyelerdir(2) ki Hz. Peygamber böylelerini cariye olarak yanında bulundurmamış, kendileriyle evlenerek onları hürriyetlerine kavuşturmuştur.

Bu cümlenin başındaki vâv harfine tefsiriyye veya tafsiliyye manası verilirise, bu cümle öncekinin açıklaması olur ki bu durumda maksat Hz. Peygamber’in elinin altında bulunan ve mehrini de verdiği eşleri olur; cariyelerden söz edilmemiş olur. Dahası, burada bilinen anlamda “yemin”e gönderme yapılarak nikahlanan eşlerin aslında bir anlamda yemin edilerek nikaha alınmaları söz konusu edilerek cariyeliğe değil de nikahın yeminle bağlanan bir sözleşme oluşuna dikkat çekilmiş olur ki Bakara 2/235’te verilen bilgiler bu noktada mutlak surette hatırlanmalıdır. Gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

c) وَبَنَاتِ عَمِّكَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِكَ وَبَنَاتِ خَالِكَ وَبَنَاتِ خَالَاتِكَ الّٰت۪ي هَاجَرْنَ مَعَكَ “Amcanın, halanın, dayının ve teyzenin seninle birlikte hicret eden kızlarını da (sana helal kıldık).” Burada sözü edilenlerin Hz. Peygamber’le evlenebilmeleri için onunla birlikte hicret etmiş olmaları şart koşulmuştur. Nitekim Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib’in kızı Ümmühânî Hz. Peygamber kendisiyle evlenmek istediyse de hicret şartı tutmadığı için bu evlilik gerçekleşmemiştir.(3)

Burada dikkatten kaçırılmaması gereken en önmeli noktalardan birisi şudur: Bu âyette Hz. Peygamber’e evlilik konusunda sınırsız bir hürriyet getirilmiş değil, aksine sınırlar çizilmiş, sınır getirilmiştir. Nitekim ümmetin diğer fertlerine şartsız bir şekilde helal kılınan amca, hala, dayı ve teyze kızları Hz. Peygamber’e bu şekilde helal kılınmamış, özellikle onunla birlikte hicret etmiş olma şartı getirilmiştir.

Buradan hareketle, Hz. Ayşe’ye isnat edilen “Görüyorum ki Allah senin isteğine göre hüküm getiriyor”(4) şeklindeki ifade hiçbir şekilde ona ait de olamaz, sahih de olamaz; çünkü hem bu âyette hem de Ahzâb 33/52. âyette kısıtlamalardan söz edilmektedir; sınırsız serbestiyetten kesinlikle hiçbir şekilde bahis yoktur.

d)وَامْرَاَةً مُؤْمِنَةً اِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ اِنْ اَرَادَ النَّبِيُّ اَنْ يَسْتَنْكِحَهَا “(Bir de) kendisini (mehirsiz bir şekilde) Peygamber’e hibe eden, Peygamber’in de nikâhlamak istediği mümin bir hanımı (sana helal kıldık).” Bu bağlamda bazıları Meymûne binti Hâris, Zeyneb binti Huzeyme, Ümmü Şerîke ve Havle binti Hâkim’in kendilerini Hz. Peygamber’e bu şekilde sunduklarını ifade etse(5) de İbn Abbâs Hz. Peygamber’in bu şekilde hiçbir evlilik yapmadığını bildirmektedir.(6)

Bu son rivayet başta söylediğimiz gibi bu tür evliliklerin fiilen yaşandığını değil de istenmesi ve şartlar tutması halinde uygulanabileceği serbestisini ortaya koymaktadır.

Mesele önceden hükmün ne olduğunu belirlemektir; yoksa verilen bilgi doğrultusunda bütün bu evliliklerin fiilen yaşanmış olması şart değildir; İbn Abbâs’tan nakledilen rivayet de tam bu noktayı işaret etmekte, dile getirilen bazı istismar cümlelerini iptal etmeyi hedeflemektedir.

2. خَالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Diğer müminlere değil, sadece sana özel olmak üzere (helal kıldık).” Yüce Allah bu ifadesi gereği, bu âyette helal kıldığını haber verdiği kadınlarla evlenmenin ümmetin diğer fertlerine değil, sadece Hz. Peygamber’e özel bir hüküm olduğunu, dolayısıyla buradan hareketle benzer evlilikleri başkalarının yapamayacağını bildirmek istemektedir.

Bazı âlimlerimiz ise bu cümleyi yani özel hükmü, hemen öncesinde yer alan “mehirsiz evlilik”le ilişkili görmüşlerdir.(7) Ancak bunun doğru olmasını gerektirecek herhangi bir zorunluluk söz konusu değildir.

3. قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ ف۪يٓ اَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ لِكَيْلَا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ “Biz sana bir zorluk olmasın diye eşleri ve ellerinin altında bulunanlar hakkında onlara (müminlere) neyi farz kıldığımızı elbette biliriz.” Yüce Allah âyetin bu kısmında diğer müminlere eşleriyle ilgili neleri farz kıldığını bildiğini, dolayısıyla bu konuda Hz. Peygamber’e herhangi bir zorluk olmamasını istediğini bildirmektedir.

a) قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ ف۪يٓ اَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ “Biz eşleri ve ellerinin altında bulunanlar hakkında onlara (müminlere) neyi farz kıldığımızı elbette biliriz.” Yüce Allah diğer müminlere nikahla ilgili mehir, şahit, velinin izni vs. neleri gerekli kıldığını Bakara 2/221, Nisâ’ 4/3-4, 19-25, Nûr 24/3, 26 gibi âyetlerde ortaya koymuştur.

Daha önceki cümlede de geçtiği üzere, buradaki وَمَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ve mâ meleket eymânuhum “sağ ellerinin sahip olduğu” ifadesinde yer alan vâv harfi tefsîriyye veya tafsîliyye yani “açıklama” manasına alınırsa anlam bizim verdiğimiz gibi olur. Bu ihtimalde eğer اَيْمَان eymân kelimesine “yeminler” manası verilirse maksat nikahın yeminle ilişkisi kurulmuş demektir.

Yok eğer genelin kabul ettiği türden düşünülürse, o zaman Yüce Allah diğer müminlere hem eşleri hem de cariyeleri hakkında neleri gerekli kıldığını bilmekte olduğunu, dolayısıyla müminlerin de kendilerine vahiy ile bildirilen esaslar doğrultusunda hareket etmeleri gerektiğini dolaylı bir şekilde ifade etmiş olmaktadır.

b) لِكَيْلَا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ “Sana bir zorluk olmasın diye (bu hususta ne yapmaları lâzım geldiğini onlara açıkladık).” Yüce Allah bütün bu izahları kendisinin yaptığını, ümmetin muhatap olduğu hükümlere göre farklılık arz eden Hz. Peygamber’in evlilik hayatına dair prensipleri kendisinin dile getirdiğini beyan etmekte, gerekçesini de Hz. Peygamber’e evlilik konusunda herhangi bir zorluğun ve sıkıntının verilmesi ihtimalinin önüne geçmek şeklinde belirlemektedir.

4. وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bu ve benzer konularda her kim bir hata yaparsa ve eğer bağışlanma dileğinde de bulunursa bu gibileri bağışlayacağını, çünkü merhametinin eşsiz ve erişilmez olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

ıı. Eşlerine Yönelik Davranış Serbestisi

تُرْج۪ي مَنْ تَشَآءُ مِنْهُنَّ وَتُـْٔو۪يٓ اِلَيْكَ مَنْ تَشَآءُ وَمَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَنْ تَقَرَّ اَعْيُنُهُنَّ وَلَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَآ اٰتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا ف۪ي قُلُوبِكُمْ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَل۪يمًا “Onlardan dilediğini geriye bırakır, dilediğini de yanına alırsın. (Bir süre) ayrı kaldığın (hanımlar)ından (yolculuğa çıkarken gelmelerini) istemende sana herhangi bir vebal yoktur. Böyle (yapman), onların mutlu olmalarına, üzülmemelerine ve hepsinin senin verdiklerine razı olmalarına daha uygundur. Allah kalplerinizde olanı bilmektedir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); halîm’dir (çok yumuşak muamele edendir).”

Âyetteki تُرْج۪ي turcî fiili “geriye bırakırsın”;مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğini, dilediği hanımı”; مِنْهُنَّ minhunne ifadesi “onlardan”; وَتُـْٔو۪يٓ ve tü’vî fiili “ve yanına alırsın”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana, senin yanına”; مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğini, dilediği hanımı”; وَمَنِ ابْتَغَيْتَ ve men ibteğayte ifadesi “yanına almanda”; مِمَّنْ عَزَلْتَ mimmen ‘azelte ifadesi “(geçici olarak kendilerinden) ayrıldıklarını”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “(bu konuda) herhangi bir zorluk, sorumluluk yok(tur)”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”; اَدْنٰىٓ ednâ kelimesi “daha uygun(dur)”; اَنْ تَقَرَّ اَعْيُنُهُنَّ en tekarra a‘yunuhunne ifadesi “onların mutlu olmaları konusunda, mutlu olmaları için”;وَلَا يَحْزَنَّ ve lâ yahzenne fiili “ve üzülmemelerine, üzülmemeleri için”; وَيَرْضَيْنَ ve yardayne fiili “ve memnun olmaları konusunda”; بِمَآ اٰتَيْتَهُنَّ bimâ âteytehunne ifadesi “kendilerine verdiklerin konusunda”; كُلُّهُنَّ küllühunne ifadesi “onların hepsine”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “ve Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا ف۪ي قُلُوبِكُمْ mâ fî kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinizde olanı”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَل۪يمًا halîmen kelimesi ise “yumuşak muale eden(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşleriyle ilişkisi noktasında önemli bir husus olan onlardan dilediğini yanına alıp dilediğini geri bırakması, sonra yeniden diğerleriyle birlikte olma isteğindeki serbestiyeti gündeme getirilmektedir.

1.تُرْج۪ي مَنْ تَشَآءُ مِنْهُنَّ وَتُـْٔو۪يٓ اِلَيْكَ مَنْ تَشَآءُ “Onlardan dilediğini geriye bırakır, dilediğini de yanına alırsın.” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’e özel olmak üzere evliliklerinde kendisine neleri helal kıldığını beyan ettikten sonra, bu âyette de eşleriyle ilişkisi bağlamında bilgi vermektedir. Bu çerçevede dilediği eşlerinden bir süreliğine ayrılabileceğini, diledikleriyle birlikte olabileceğini, bu noktada serbest kılındığını bildirmektedir. Burada dile getirilen konu Hz. Peygamber’in eşleri arasında sıra değişikliği yapabilmesi olsa gerektir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُرْج۪ي turcî fiili “uzaklaştırmak”, “uzak kalmak”, “sonraya bırakmak”, “geri bırakmak” gibi anlamlar verirken, bir kez de Me‘âric 70/13’te geçenتُـْٔو۪ي tü’vî fiili ise “yanına almak”, “birlikte olmak” gibi manalara gelmektedir.(8) Bu fiillerin verdiği anlamlardan hareket ederek konunun Hz. Peygamber’in eşleriyle olan ilişkisiyle alakalı bir mesaj içerdiği anlaşılmaktadır.

2. وَمَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ “(Bir süre) ayrı kaldığın (hanımlar)ından (yolculuğa çıkarken gelmelerini) istemende sana herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşleri arasındaki uygulamasına dair bir detay vermekte ve yanına almayıp geriye bıraktığı eşlerinden herhangi birisini tekrar istemesinde, onları yanına almayı arzu etmesinde kendisine herhangi bir sorumluluğun bulunmadığını bildirmektedir.

Âyette geçen ابْتَغَيْتَ ibteğayte fiili “istemek”, “arzu etmek” manasına gelmektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada geçen عَزَلْتَ ‘azelte fiili ise “bir süre uzakta kalmak”, “geçici bir süre ayrı kalmak” gibi manaları içermekte, ancak hiçbir şekilde “boşanmak” anlamını vermemektedir. Zira bazıları önceki cümlede geçen تُرْج۪ي turcî fiiline de “boşamak” manası vererek korkunç bir hataya düşmüşlerdir.(9) Çünkü boşanmak manasına gelen talâk kelimesiyle bu kelime hem lafız olarak hem de mana olarak çok farklıdır.

Kaldı ki Bakara 2/230’da belirtildiği gibi, eğer bir kadınla boşanma yaşanmışsa o kadının normal bir şekilde yani “pazarlıksız ve hülle içerikli olmayacak şekilde” başka birisiyle evlenip yine normal bir şekilde boşanmadığı sürece eski eşiyle evlenmek helal değildir ve bu hükme Hz. Peygamber de tâbidir.

Ahzâb 33/6’daki bilgi gereği Hz. Peygamber’in eşleri ümmetin anneleri olduğu için, bir de bu sûrenin daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/53. âyetinin son kısmında belirtildiği gibi Hz. Peygamber’in eşlerinden herhangi birisini nikahlamak ebediyyen haram olduğu için o kadınların üzerinden herhangi başka bir evlilik geçmesi de mümkün değildir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede geçen عَزَلْتَ ‘azelte fiili hiçbir şekilde boşanmak değil, aksine “geçici, bir süreliğine ayrılmak”, “geciktirmek” manasına gelmektedir.

İşte böyle geçici ayrılıkların kalıcı olmamasını temin etmek için yeniden o eşlerine geri dönmesinin sakıncalı olmadığı ortaya konulmakta, devam eden cümleye bakıldığında bunun bir anlamda çok daha uygun olacağına dair bilgi verilmektedir.

3. ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَنْ تَقَرَّ اَعْيُنُهُنَّ وَلَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَآ اٰتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ “Böyle (yapman), onların mutlu olmalarına, üzülmemelerine ve hepsinin senin verdiklerine razı olmalarına daha uygundur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşleriyle ilişkisi bağlamında bir süre ayrı kaldığı eşlerine dönmesinin, tekrar onlarla birlikte olmasının kendilerini mutlu edeceğini, gözlerini aydın kılacağını, dolayısıyla geçici ayrılıklar sebebiyle gözden çıkarıldıkları düşüncesiyle üzülmeyeceklerini ve hepsine verdiği şeylerle mutlu olacaklarını, memnun bir durum sergileyeceklerini, bütün bu sebeplerle bu türden bir davranışın çok daha uygun olduğunu bildirmektedir.

Hz. Peygamber’in eşleri arasında sıra gözetmesi gibi zorunluluk söz konusu değildir. Eğer böyle olsaydı, burada ilahi bir emir var olduğu için yanlarına gelindiği, kim bilir belki de bir gönülsüzlük söz konusu olduğu akla gelebilirdi. İşte bu âyette söz konusu durum ortadan kaldırılmakta, herhangi bir dini zorunluluk olmamasına rağmen, Hz. Peygamber’in onlarla ilgili bir sıra uygulmasının, kendilerine olan muhabbetin bir göstergesi olduğu, bu sebeple تَقَرَّ اَعْيُنُهُنَّ ifadesi gereği “gözlerinin aydınlık olacağı”, وَلَا يَحْزَنَّ beyanı gereği terk edilmişlik psikolojisine bürünerek veya zorakilik bulunduğu, Hz. Peygamber’in mecbur tutulduğu için onları yanlarına aldığı şeklindeki bir vehimle artık “hüzünlenmeyecekleri” beyan edilmiş olmaktadır.

Bu arada âyette yer alan وَيَرْضَيْنَ بِمَآ اٰتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ “kendilerine verdiğinle hepsinin hoşnut olması” ifadesi ise Hz. Peygamber’in eşlerini geri bırakması ve yanına alması hususunda yaptığı şeylerdeki gönül rızaları manasına gelmektedir. Kendilerine zaman ayrılması, ilgi gösterilmesi ve gönüllerinin alınması manasında bir razılık âyette söz konusu edilmektedir.

4. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا ف۪ي قُلُوبِكُمْ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَل۪يمًا “Allah kalplerinizde olanı bilmektedir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); halîm’dir (çok yumuşak muamele edendir).” Yüce Allah özelde Hz. Peygamber’in aile hayatıyla ilgili verdiği bilgiler noktasında muhatapların kalplerinden neler geçirdiğini, genelde ise her konuda insanların gönüllerinden geçenleri gayet iyi bildiğini ifade etmektedir.

Yüce Allah âyetin sonunda kullandığı عَل۪يم ‘alîm sıfatı gereği her şeyi bildiğini beyan etmekte, önceki cümle ile bağlantılı olacak şekilde muhatapların sadece söylediklerini ve yaptıklarını değil, aynı zamanda kalplerinden geçirdiği her bir şeyi de bildiğini beyan etmektedir. Bu arada حَل۪يم halîm sıfatı gereği de ceza vermede acele etmediğini,(10) cezayı ihmâl etmediğini, sadece imhâl ettiğini yani zaman tanıyarak tevbeye imkan verdiğini bildirmek istemektedir.

ııı. Yeni Evliliklerin Yasaklanması

لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَآءُ مِنْ بَعْدُ وَلَآ اَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ اَزْوَاجٍ وَلَوْ اَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ اِلَّا مَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ رَق۪يبًا “Bundan sonra artık başka kadınlarla evlenmen de sağ elinin sahip oldukları (mevcut eşlerin) hariç, güzellikleri senin hoşuna gitse bile bunları başka eşlerle değiştirmen de sana helal değildir. Allah her şeyi rakîb’dir (gözetleyicidir).”

Âyetteki لَا يَحِلُّ lâ yahıllü fiili “helal olmaz, helal değildir”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; النِّسَآء en-nisâ’ kelimesi “(başka) kadınlar”; مِنْ بَعْدُ min ba‘dü ifadesi “bundan sonra”; وَلَآ اَنْ تَبَدَّلَ ve lâ en tebeddele ifadesi “ve değiştirmen de (helal değildir)”; بِهِنَّ bihinne ifadesi “onları”; مِنْ اَزْوَاجٍ min ezvâcin ifadesi “(başka) eşlerle”; وَلَوْ اَعْجَبَكَ ve lev a‘cebeke ifadesi “hoşuna gitse bile”; حُسْنُهُنَّ husnuhunne tamlaması “onların güzellikleri”; اِلَّا مَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ illâ mâ meleket yemînuke istisnası “sağ elinin sahip oldukları hariç, nikahın altında bulunanlar hariç”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeyi”; رَق۪يبًا rakîben kelimesi ise “gözetleyen(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in mevcut eşlerinden başka yeni bir evlilik yapamayacağı, boşanıp başka eşler de alamayacağı, mevcut eşleriyle yetineceğiyle ilgili hüküm gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَآءُ مِنْ بَعْدُ وَلَآ اَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ اَزْوَاجٍ وَلَوْ اَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ اِلَّا مَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ “Bundan sonra artık başka kadınlarla evlenmen de sağ elinin sahip oldukları (mevcut eşlerin) hariç, güzellikleri senin hoşuna gitse bile bunları başka eşlerle değiştirmen de sana helal değildir.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’e Ahzâb 33/28 ve 29. âyetlerde geçtiği üzere, dünyayı tercih etmeleri durumunda hanımlarını serbest bırakmasını emretmişti; onlar da Yüce Allah’ı, Rasûlü’nü ve âhiret yurdunu tercih etmişlerdi.

İşte muhtemelen bu tercihin karşılığında eşleri hakkında artık bir başka kadınla evlenmeyi Hz. Peygamber’e haram kılmış ve bunları başka eşlerle değiştirmesini de yasaklamıştır. Bu şekilde Hz. Peygamber’in sözü edilen tercihi ortaya koyan eşleri onore edilmek, ödüllendirilmek üzere Hz. Peygamber’in onları boşaması da yasaklanmış, böylece müminlerin anneleri olarak kalmaları ve ebediyyen başkaları tarafından nikâhlanamamalarıyla da ödüllendirilmişlerdir.

a)لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَآءُ مِنْ بَعْدُ “Bundan sonra artık başka kadınlarla evlenmen sana helal değildir.” Âyette yer alan مِنْ بَعْدُ min ba‘dü ifadesi “artık bundan sonra” manasına geldiği için, Hz. Peygamber’in mevcut eşlerinin dışında başka hiçbir kadınla evlenmesinin helal olmayacağı manası söz konusu edilmektedir.

b) وَلَآ اَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ اَزْوَاجٍ وَلَوْ اَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ “Güzellikleri senin hoşuna gitse bile bunları başka eşlerle değiştirmen de (sana helâl değildir).” Yüce Allah Ahzâb sûresinin daha önce yorumladığımız 28-29. âyetlerde geçtiği üzere, kendilerine sunulan tercihte doğru seçimde bulunan Hz. Peygamber’in eşlerini ödüllendirmekte, başka evlilikler yapamamasının yanında, mevcutların herhangi birinin yerine onu boşayıp başkasını almasının da helal olmadığını hüküm olarak belirlemiştir.

Burada “mevcutlarla yetinmek ve başka hiçbir arayışa girmemek” üzerinden mesaj veriliyor demektir. Büyük fedakârlık yapan mevcut eşlerinin sevgisini gölgelemek ve onların hakkı olan birliktelikleri başka kadınlarla paylaşmak Hz. Peygamber’e kesin olarak yasaklanmıştır.

c) اِلَّا مَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ “Sağ elinin sahip oldukları (mevcut eşlerin) hariç.” Önceki cümlede yer alanوَلَوْ اَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ “Güzellikleri hoşuna gitse bile” cümlesi elbette önceki ifadeyi ilgilendirmekte, güzellikleri hoşa gitse bile Hz. Peygamber’in başka kadınlarla evlenmesinin hiçbir şekilde helal olmadığı belirlenmiş olmaktadır. Ne yeni bir evlilik caiz, ne de birini boşayıp başka bir kadını almak caiz.

Bu durum son derece açık bir beyanla dile getirilmiş olmasına rağmen, bir sonraki istisna cümlesini “cariyeler hariç” şeklinde anlamak sabetli olmasa gerektir. Çünkü bir kadın cariye de olsa kadındır; cinsellik noktasında farklılık sahibi değildir. Onunla birlikte olunacaksa hoşa gidildiği için böyle bir birliktelik yaşanacaktır.

Dolayısıyla “hoşuna gitse de Hz. Peygamber’in artık başka bir kadınla evlenmesinin helal olmadığı” açıkça belirtildiğine göre, buradaki istisna edilen kısmın da “sağ elin sahip olduğu” anlamında “mevcut eşler” manasına alınması gerekmektedir.(11) Başka kadınlar hoşuna gitse bile onlarla evlenmesi Hz. Peygamber’e yasaklanmış olunca bu yasağı cariyelerle delmeye çalışmak, âyette verilmek istenen asıl mesajı kaçırmaya sebep olmaktadır. Mesaj açıktır: Hz. Peygamber fedakar eşlerinin dışında başka hiçbir kadınla birlikte olmamalıdır.

Eğer âyette yer alan اِلَّا مَا مَلَكَتْ يَم۪ينُكَ ifadesi mutlak surette “cariyeler”le ilişkilendirilecekse, bu durumda maksat sadece şöyle yorumlanabilir: Hz. Peygamber’in Hz. Safiyye, Hz. Cüveyriyye, Hz. Reyhâne gibi savaş esiri olarak ya da Hz. Mâriye gibi kendisine hediye olarak sunulmuş olan ve Hz. Peygamber’in de kendilerini hürriyetlerine kavuşturup nikahı altına almış olduğu eşleri burada söz konusu edilmektedir.(12) Yani mevcut duruma dair bir detay verilmekte, câriye bile olsa başka yeni bir kadınla birlikteliği şeklinde hiçbir kapı aralanmamaktadır.

Âyet hakkında bu yorumları yapmamızın sebebi şudur: Yüce Allah Hz. Peygamber’in mevcut eşlerini onurlandırmak istemektedir. Bu yüzden onların üzülmesinin önünü kesecek tedbirler ortaya koymaktadır. Zaten önceki âyette de verilen hükümlerde hissedilen mesaj da budur. Onların gözlerinin aydın olması, üzülmemeleri, mutlu olmaları için bir süre ayrı kalınanlarla yeniden birlikte olmasını istemesinin anlamı da budur.

Hz. Peygamber’in çok eşliliğinde maksat, cinsellikten öte, farklı olduğu için mevcut eşler arasında herhangi bir kıskançlığın olmadığını varsaymaktayız. Fakat ödüllendirilmek istenen bu eşlerin, özellikle cariyelerle birlikteliğin önünün açılması sayesinde onların onore edilmesi mesajını ve maksadını gölgelemektedir. Bu yüzden âyetteki mesajı mevcut eşler üzerinden yorumlayı tercih etmekteyiz. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

d) Bazıları tarafından özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz son üç âyetin eleştiri konusu edilmesinin ne kadar yersiz olduğu bir kez daha görülmekte, Hz. Peygamber’e sınırsız bir evlilik hürriyeti getirilmediği gibi tercihini haktan yana belirledikleri için onların boşanması yasaklanmış, yeni evlilikler yapmasının önü kesilmiştir. Üstelik başka kadınların güzellikleri hoşuna gitse bile fedakarlık yapan mevcut eşlerinin hiçbir şekilde mağdur edilmemesi sağlanmıştı diyebiliriz.

2. وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ رَق۪يبًا “Allah her şeyi rakîb’dir (gözetleyicidir).” Yüce Allah âyetin sonunda her şeyi görüp gözetlediğini, bu vesileyle herkesle ilgili olarak her şeyi bildiğini ifade etmek istemektedir. Âyetteki رَق۪يب rakîb sıfatı çeşitli âyetlerde geçmekte(13) ve her birisinde de “gözeten” manasını içermektedir.

b) Hz. Peygamber’in Evleri ve Ümmete Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde müminlere seslenmekte, yemeğin hazırlanma zamanını gözetlemeksizin, bir yemek için kendilerine izin verilmedikçe yani yemeğe davet edilmedikçe, Nebî’nin evlerine girmemelerini, ancak davet edildikleri zaman girmelerini, yemeği yediklerinde hemen dağılmalarını, başka bir konuya (sohbete) dalmamalarını emretmektedir.

Bu durumun Nebî’yi üzdüğünü, fakat onun bunu söylemekten utandığını, ancak Allah’ın hakkı söylemekten çekinmeyeceğini bildirmekte, Nebî’nin hanımlarından herhangi bir şey isteyecekleri zaman bunu perde arkasından istemelerini, bu durumun, hem müminlerin, hem de onların kalpleri için daha temiz bir davranış olduğunu ifade etmekte, Allah’ın Rasûlü’nü üzmelerinin ve kendisinden sonra onun hanımlarını nikâhlamanın asla ve asla caiz olamayacağını hükme bağlamakta, bir şeyi açığa vursalar da onu gizleseler de muhakkak ki Allah’ın, her şeyi gâyet iyi bildiğini hatırlatmaktadır.

Ardından, Hz. Peygamber’in eşlerinin yanına izinsiz girebilecek durumda olanlarla ilgili olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “Onlara (Peygamber’in hanımlarına), babaları, oğulları, kardeşleri, erkek kardeşlerinin oğulları, kız kardeşlerinin oğulları, kadınları (tanış, akraba, dost kadınlar) ve sağ ellerinin sahip olduklarından dolayı herhangi bir günah yoktur. (Ey Peygamber hanımları!) Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun. Muhakkak ki Allah, her şeye şahittir.”

ı. İzinsiz Olarak Hz. Peygamber’in Evlerine Girilmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ اِلَّآ اَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ اِلٰى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِر۪ينَ اِنٰيهُ وَلٰكِنْ اِذَا دُع۪يتُمْ فَادْخُلُوا فَاِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَاْنِس۪ينَ لِحَد۪يثٍ اِنَّ ذٰلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْي۪ مِنْكُمْ وَاللّٰهُ لَا يَسْتَحْي۪ مِنَ الْحَقّ وَاِذَا سَاَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْـَٔلُوهُنَّ مِنْ وَرَآءِ حِجَابٍ ذٰلِكُمْ اَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّٰهِ وَلَآ اَنْ تَنْكِحُوٓا اَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِه۪ٓ اَبَدًا اِنَّ ذٰلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظ۪يمًا “Ey iman edenler! Siz (yemeğin hazırlanma) zamanını gözetmeksizin -bir yemek için size izin verilmesi hariç- Peygamber’in evlerine girmeyin; sadece davet edildiğiniz zaman girin! Yemeği yediğinizde başka bir konuya girmeyerek hemen dağılın! (Çünkü) şüphesiz ki bu durum Peygamber’i üzmekte fakat o (size bunu söylemeye) utanmaktadır. (Ancak) Allah gerçeği söylemekten çekinmez. Onlardan (Peygamber’in hanımlarından) herhangi bir şey istediğiniz zaman perde arkasından isteyin! Bu (durum) hem sizin kalpleriniz hem de onların kalpleri için temiz (doğru) olan davranıştır. Allah’ın Elçisini üzmeniz ve kendisinden sonra onun eşlerini nikâhlamanız sizin için asla söz konusu olamaz. Şüphesiz ki bu durum, Allah katında büyük (bir günah)tır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَدْخُلُوا lâ tedhulû emri “sakın girmeyin”; بُيُوتَ النَّبِيِّ buyûte’n-nebiyyi tamlaması “Nebi’nin, Peygamber’in evlerine”; اِلَّآ اَنْ يُؤْذَنَ illâ en yü’zele istisnası “izin verilmesi durumu hariç, izin verilinceye kadar”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; اِلٰى طَعَامٍ ilâ ta‘âmin ifadesi “yemek yemeğe, yemek yemek için”; غَيْرَ نَاظِر۪ينَ ğayra nâzırîne ifadesi “beklemeyerek, bekleyenler olmanın dışında”; اِنٰيهُ inâhu tamlaması “onun pişmesini, hazırlanmasını”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; اِذَا دُع۪يتُمْ izâ dü‘îtüm ifadesi “davet edildiğiniz, çağrıldığınız zaman”; فَادْخُلُوا fedhulû emri “girin”; فَاِذَا طَعِمْتُمْ fe izâ ta‘ımtüm ifadesi “yemek yediğiniz zaman, yemeği bitirdiğiniz zaman”; فَانْتَشِرُوا fenteşirû emri “dağılın”; وَلَا مُسْتَاْنِس۪ينَ ve lâ müste’nisîne ifadesi “ve dalmayarak, girişmeyerek”; لِحَد۪يثٍ lihadîsin ifadesi “bir söze (yani durumu uzatarak orada durmayın)”; اِنَّ ذٰلِكُمْ inne zâliküm ifadesi “muhakkak ki bu durum”; كَانَ يُؤْذِي kâne yü’zî ifadesi “eziyet vermektedir, vermekteydi”; النَّبِيَّ en-nebiyye kelimesi “Nebî’ye, Peygamber’e”; فَيَسْتَحْي۪ fe yestahyî fiili “haya ediyor, çekiniyor, utanıyor”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “size (bunu demek)ten (dolayı)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَسْتَحْي۪ lâ yestahyî fiili “geri durmaz, çekinmez”; مِنَ الْحَقّ mine’l-hakkı ifadesi “gerçeği (söylemek)ten”; وَاِذَا سَاَلْتُمُوهُنَّ ve izâ seeltümûhunne ifadesi “ve onlardan (Nebî’nin eşlerinden) istediğiniz zaman”; مَتَاعًا metâ‘an kelimesi “herhangi bir şey”; فَسْـَٔلُوهُنَّ fes’elûhunne emri “onlardan isteyin”; مِنْ وَرَآءِ حِجَابٍ min verâi hıcâbin tamlaması “bir perdenin arkasından”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “bu (durum)”; اَطْهَرُ atheru kelimesi “daha temiz(dir), daha doğru(dur), doğru olan(dır)”; لِقُلُوبِكُمْ likulûbiküm tamlaması “hem sizin kalpleriniz için”; وَقُلُوبِهِنَّ ve kulûbihinne tamlaması “hem de onların kalpleri için”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne ifadesi “doğru ve uygun değildir, olamaz, olmamalıdır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اَنْ تُؤْذُوا en tü’zû ifadesi “üzmeniz, eziyet etmeniz”; رَسُولَ اللّٰهِ rasûlellâhi tamlaması “Allah’ın Elçisi’ni, Allah’ın Rasûlü’nü”; وَلَآ اَنْ تَنْكِحُوٓا ve lâ en tenkihû ifadesi “ve nihaklamanız da (doğru değildir, söz konusu olamaz”; اَزْوَاجَهُ ezvâcehû tamlaması “onun eşlerini”; مِنْ بَعْدِه۪ٓ min ba‘dihî ifadesi “ondan (ölümünden) sonra”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; اِنَّ ذٰلِكُمْ inne zâliküm ifadesi “muhakkak ki bu durum”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir, (şöyle) olandır”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; عَظ۪يمًا ‘azîmen kelimesi ise “büyük (bir günah)tır” demektir.

Burada ümmetin Hz. Peygamber’in evleriyle ve hanımlarıyla iletişimi, Hz. Peygamber’in üzülmemesi için azami gayretin gösterilmesi gerektiği ve onun eşleriyle evlenmenin ebedi olarak haram kılındığı gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ اِلَّآ اَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ اِلٰى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِر۪ينَ اِنٰيهُ “Ey iman edenler! Siz (yemeğin hazırlanma) zamanını gözetmeksizin -bir yemek için size izin verilmesi hariç- Peygamber’in evlerine girmeyin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in aile hayatıyla ilgili düzenlemeleri zikrettikten sonra, bu defa müminleri hayata dair inşa etmekte, bazı yanlışlıklarına dikkat çekmekte ve muhtemel sıkıntıların daha baştan engellenmesi yönünde prensipler belirlemektedir.

Daha önce Ahzâb 33/45. âyette geçtiği üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’i ümmetine şahit olarak görevlendirdiğini beyan etmekte, böylece şahitliğin örneklik manası gereği, onun evinin de toplumun örnek alması gereken bir durumda olması zorunluluğu üzerinden mesaj verilmek istenmektedir.

Uzunca bir âyetin ilk cümlesi olması bakımından Yüce Allah iman edenlere seslenmekte ve kendilerine izin verilmedikçe Nebî’nin evlerine girmemelerini emretmektedir. İzinle ilgili konu onların yemeğe davet edilmeleri olarak belirlenmekte, fakat yemeğin hazırlanma sürecinde evde kalmamalarını, ne zaman davet edilirlerse o zaman eve girmelerini hükme bağlamaktadır. Ev hali şartları dikkate alındığında, durumun pek elverişli olmama ihtimali nedeniyle böyle bir düzenlemeye ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır.

Bilindiği üzere, başkalarının evine girilmesiyla ilgili nasıl davranılması gerektiği noktasında Nûr 24/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! (Geldiğinizi) farkettirip (izin alıp) ev halkına selâm verinceye (selamınız alınıncaya) kadar kendi evinizden başka evlere girmeyin. Bu (davranış biçimi) sizin için daha hayırlıdır; herhalde (bunu) düşünüp anlarsınız.”

Bu buyruk geneldir ve herkesin evini ilgilendirmektedir. Ola ki Ahzâb 33/6’da “Hz. Peygamber’in müminlere kendi nefislerinden daha yakın doluğu” beyanı yanlış anlaşılarak, onun evlerini kendi evleri sanarak oraya izinsiz girilebilineceği zannı işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette düzeltilmekte ve manevi saygınlık demek olan durum ile fiziksel hayatın birbirine karşıtırılmaması gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اِنٰي inâ kelimesi “bir şeyin zamanının gelip çatması”, “bir şeye tam anlamıyla yetişmek”(14) gibi manalar içermekte ve غَيْرَ نَاظِر۪ينَ اِنٰيهُ beyanı gereği Hz. Peygamber’in evindeki yemeğin hazırlanma süresince orada beklememeleri, hazırlanma sürecini gözetlememeleri gerektiğini dile getirmektedir.

Rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber döneminde bazı insanlar onunla yemek yemek üzere kendisinden izin almadan evlerine giriyorlardı; uzun uzun oturuyorlar, yemeğin hazırlanma süresinde orada bekliyorlar, yemeği bitirdikten sonra da uzun bir süre orada kalıyorlar, sohbetlere dalıyorlardı. İşte bu durumun düzeltilmesi için Yüce Allah bu âyeti indirmiş, ev âdâbı noktasında çok önemli bir uygulama prensibi belirlemiş olmaktadır.(15)

Bu beyan sadece Hz. Peygamber’in evleriyle ilgili değildir elbette; buna benzer durumların yaşanabileceği bütün evler bu noktada düzenlemenin muhatabı olarak görülmeli, bazı âyetlerin tarihsel olduğu şeklinde bir kanaate sahip olunmamalıdır.

2. وَلٰكِنْ اِذَا دُع۪يتُمْ فَادْخُلُوا فَاِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَاْنِس۪ينَ لِحَد۪يثٍ “sadece davet edildiğiniz zaman girin! Yemeği yediğinizde başka bir konuya girmeyerek hemen dağılın!” Yüce Allah müslümanların yemek hazırlanmasından sonra yemeğe davet edildiklerinde evlere girmelerini, yemek sonrasında dağılmalarını ve lafa dalarak çeşitli sohbet konularına girmemelerini emretmektedir.

Rivayete göre, sahâbeden birisi, Hz. Zeyneb’in düğününde, Hz. Peygamber’in verdiği düğün yemeğinde fazlaca kalmış, Hz. Peygamber ise ona birşey diyememişti. İşte bu sebeple bu ayet, birtakım edeb ve düsturları ihtiva etmek üzere gelmiştir ki bunlardan birisi, başkasının evinde uzun süre kalmayı menetmektir.(16) Bu konuda başka rivayetler de nakledilmektedir.(17)

Âyette geçen دُع۪يتُمْ dü‘îtüm edilgen fiili “davet edilmek”, طَعِمْتُمْ ta‘ımtüm fiili “yemek yemek”, Cum‘a 62/10’da da geçen فَانْتَشِرُوا fenteşirû emri ise “dağılmak” manasına gelmektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مُسْتَاْنِس۪ينَ müste’nisîne kelimesi beraberinde لِحَد۪يث li hadîs ifadesi bulunduğu için “lafa dalmak”, “sohbeti uzatmak” gibi anlamlar içermekte, Rasûlüllah’ın evindeki yemek sonrasında daha fazla vaktini almamayı sağlamayı amaçlamaktadır. Esasında Mücâdile 58/12’de zikredilen “özel görüşme öncesi sadaka takdimi” meselesinde de aynı mantık söz konusu edilmekte, Rasûlüllah’ın gereksiz yere meşgul edilmemesi gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

3. اِنَّ ذٰلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْي۪ مِنْكُمْ وَاللّٰهُ لَا يَسْتَحْي۪ مِنَ الْحَقّ “(Çünkü) şüphesiz ki bu durum Peygamber’i üzmekte fakat o (size bunu söylemeye) utanmaktadır. (Ancak) Allah gerçeği söylemekten çekinmez.” Yüce Allah âyetin ilk iki cümlesinde verdiği hükmün gerekçesini bu cümlelerde zikremektedir.

a) اِنَّ ذٰلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْي۪ مِنْكُمْ “(Çünkü) muhakkak ki bu durum Nebî’yi üzmekte, fakat o (size bunu söylemekten) utanmaktadır.” Bu bağlamda müslümanların Hz. Peygamber’in evinde yemek hazırlanma süresince bulunup beklemelerinin, yemek sonrasında dağılıp gitmemelerinin, lafa dalarak orada kalmaya devam etmelerinin Hz. Peygamber’e eziyet vermekte olduğunu beyan etmekte, fakat nezaketi ve yapısı gereği bunu kendilerine söylemekten de utandığını bildirmektedir.

Âyette geçen اِنَّ ذٰلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ cümlesi “bu durumun yani müslümanların Hz. Peygamber’in evlerindeki bu davranışlarının Nebî (as)’a eziyet vermekte olduğu” manasını içermekte, devam eden kısımda yer alan فَيَسْتَحْي۪ مِنْكُمْ fe yestahyî minküm cümlesi ise Hz. Peygamber’in muhataplarından hayâ ettiğini yani bu durumun yanlış olduğunu, dahası kendisine eziyete dönüştüğünü söylemeye utandığı manasını vermektedir.

Yeni bir dönem ve öğretinin yerleştirilmeye çalışıldığı Medine toplumunda elbette buna benzer sıkıntılı durumlar söz konusu olacaktı ve elbette yeni bir arkadaş grubunun şekillenmeye başladığı bir mekan ve zamanda bazı aksaklıklar yaşanacaktı. Hz. Peygamber son derece nazik ve merhametli bir yapıya sahip bir insan olduğu için, onun bu konuda doğrudan kendi eviyle ilgili bir meselede arkadaşlarını uyarması hoş olmayabilirdi. Bu yüzden Yüce Allah duruma müdahalede bulunmuş ve yaşananların Hz. Peygamber’i üzdüğünü bütün muhataplara bildirmiş olmaktadır.

b) وَاللّٰهُ لَا يَسْتَحْي۪ مِنَ الْحَقّ “(Oysa) Allah, hakkı söylemekten çekinmez.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i rahatsız eden, ancak utandığı için çevresindekilere bir şeyler söylemeye çekindiği bu çok önemli meselede kendisi hüküm verdiğini beyan etmekte ve hakkı, yani olması gerken şeyin ne olduğunu ifade etmekten kesinlikle geri durmayacağını ilan etmektedir.

İşte bu bağlamda yaşananları hatırlatarak, durumun yanlışlığını dile getirmekte ve yemeğin hazırlanma sürecince evlere girilmemesini, yemek için davet edilince davete icabet edilmesini, yemek sonrasında dağılmalarını, lafa dalarak oturumu uzatmamalarını açık birer hüküm olarak muhataplarına emretmektedir.

Benzer şekilde bir sivri sineğin örnek verilmesindeki mesajı anlamak istemeyenlere karşı, Yüce Allah’ın şirk veya putperestlikle ilgili olarak böyle bir mesajı verme konusunda sivri sineği de daha ötesini de örnek vermekten geri durmayacağını Bakara 2/26’da ifade etmekte, bununla birlikte inananların hidayetini arttıracağını, inkar edenleri ise saptıracağını haber vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir uyarının dolaylı olarak verildiğini düşünebiliriz. Bu durumda Yüce Allah’ın belirlediği prensiplerin aynen uygulanmasının zorunlu olduğu ortaya konularak her konuda duyarlı bir topluluk oluşturulması hedeflenmektedir diyebiliriz.

4. وَاِذَا سَاَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْـَٔلُوهُنَّ مِنْ وَرَآءِ حِجَابٍ ذٰلِكُمْ اَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ “Onlardan (Peygamber’in hanımlarından) herhangi bir şey istediğiniz zaman perde arkasından isteyin! Bu (durum) hem sizin kalpleriniz hem de onların kalpleri için temiz (doğru) olan davranıştır.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde ümmetin Hz. Peygamber’in hanımlarıyla iletişimini düzenlemektedir.

a) وَاِذَا سَاَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْـَٔلُوهُنَّ مِنْ وَرَآءِ حِجَابٍ “Onlardan (Nebî’nin hanımlarından) bir şey istediğiniz zaman perde arkasından isteyin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in evine girilmesiyle ilgili bu düzenlemeyi yaptıktan sonra, bu defa ev halkı demek olan onun hanımlarıyla ümmetin fertlerinin nasıl bir iletişim kurabileceklerini de ele almakta, bu konuda yanlış anlaşılmaların önü kesilmek istenmektedir. Bu cümlelerin veya âyetin Hz. Peygamber’in eşlerinden birisi olan Hz. Ayşe’nin veya diğer eşlerinden birisinin eline bir sahâbî’nin elinin değmesi ve Hz. Peygamber’in bundan rahatsız olması üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(18)

Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/32’de Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik olarak şöyle bir buyruğa yer verilmiştir: “Ey Nebî’nin hanımları! Siz, kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz. Eğer (Allah’a karşı) takvalı (duyarlı) olursanız, (yabancı erkeklere karşı) çekici bir eda ile konuşmayın; sonra kalbinde hastalık bulunan kimse (yersiz bir şekilde) ümide kapılır. Uygun (güzel, düzgün) söz söyleyin.”

Demek ki bir meselede problem çıktıktan sonra onu çözmekten önce, problem çıkmaması için tedbir almak çok daha önemli ve önceliklidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde ve diğerlerinde gözlemlenen durum bundan başka bir şey değildir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmetin diğer fertleriyle konuşmalarını düzenleyici prensipler getirdikten sonra bu âyette de onlardan herhangi bir şey istedikleri zaman onu bir perdenin arkasından istemelerini emretmektedir. Burada sözü edilen حِجَاب hıcâb kelimesi muhtemelen Hz. Peygamber’in evinin kapısında asılı durumdaki “perde”, sütre denilen “örtü” olsa gerektir.(19)

O dönemdeki evlerin bugünkü gibi olmadığı düşünüldüğünde, savunmasız veya yeterli bir önlem alınamayan ortamlarda ev halindeki rahatlık durumları söz konusu olduğu için, Hz. Peygamber’in eşlerinden herhangi bir şey istendiğinde onu perde arkasından istemek çok daha doğru bir davranış olarak belirlenmektedir.

Ahzâb 33/6’da da ifade edildiği üzere, Hz. Peygamber’in eşleri ümmetin anneleri mesabesinde olması nedeniyle onlara karşı akla gelebilecek en küçük yanlışlığın bile önüne geçilmesi maksadıyla hem konuşmalara dikkat edilmesi gerekmektedir; hem de onlarla fiziksel manadaki iletişimde azami saygı gösterilmesi ve önlem alınması zorunlu bir hale getirilmektedir.

b) ذٰلِكُمْ اَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ “Bu (durum), hem sizin kalpleriniz, hem de onların kalpleri için temiz (doğru) olan davranıştır.” Yüce Allah ümmetin Hz. Peygamber’in eşlerinden herhangi bir şey isteyecekleri zaman bunu bir perde arkasından istemelerinin hem kendi hem de onların kalpleri için çok daha temiz, doğru ve garantili bir davranış olacağını beyan etmektedir.

Burada çok önemli gördüğümüz bir noktaya temas etmek istemekteyiz: Ayette geçen ve “daha temiz, daha uygun, daha doğru ve daha garantili” gibi anlamlarda değerlendirilmiş olan اَطْهَرُ atharu kalıbı esasında konu çok hassas olduğu için ve aksi herhangi bir davranış da hoş görülemeyeceği için “uygun olan, doğru olan, garantili olan” şeklinde anlamlandırılmalıdır.

Güvenliğin olmadığı, iç kapı, dış kapı, kapı zili vs. araçların bulunmadığı bir ortamda sadece bir perdenin yer aldığı mekanlarda namahrem kadınlarla uygun olamayabilecek bir şekilde karşılaşmamak adına bu türden bir uygulama Hz. Peygamber’in eşleri üzerinden ümmete de bir davranış modeli olarak sunulmakta, öğretilmekte, bir prensibe dönüştürülmek istenmektedir.

Böylece hem kadınların hem de erkeklerin birbirleriyle ilgili olarak iffet ve namus hisleri daha bir güçlenir; edeb, nezahet, nezaket, takva denen duyarlılık, hürmet, saygı ve bunun gibi hassasiyetleri artarak devam eder ve şüpheli durumlardan kurtulmak da mümkün olur.(20)

Anlaşılıyor ki Hz. Peygamber’in eşleriyle hiçbir şekilde iletişime girmemekten söz edilmemekte, sadece herhangi bir yanlışlık olmaması için tedbirli davranılması öngörülmektedir. İhtiyaç harici gereksiz söz uzatmaları ve fiziksel temasta bulunmalar kalbin bozulmasına sebebiyet vereceği için, tedbirli davranmanın kalplere huzur sunacağı, bunun çok daha temiz ve doğru bir davranış olacağı ifade edilmek istenmekte, konu kalplerle ilişkilendirilmektedir.

5. وَمَا كَانَ لَكُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّٰهِ وَلَآ اَنْ تَنْكِحُوٓا اَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِه۪ٓ اَبَدًا “Allah’ın Elçisini üzmeniz ve kendisinden sonra onun eşlerini nikâhlamanız sizin için asla söz konusu olamaz.” Yüce Allah ümmetin Hz. Peygamber’le ve onun eşleriyle ilgili ilişkilerini ve iletişimlerini düzenlemek bakımından bir değerlendirmeye ve başka bir konuya daha değinmektedir.

a)وَمَا كَانَ لَكُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّٰهِ “Allah’ın Rasûlü’nü üzmeniz sizin için doğru olmaz.” Yüce Allah âyetin başından beri ele aldığı konuyu toparlamakta ve bazı müslümanların gerek yemek zamanı gelmeden Hz. Peygamber’in evlerine girmeleri, gerek yemek sonrasında dağılmamaları, lafa dalmaları, gerekse Hz. Peygamber’in eşlerinden herhangi bir şey isteyecekleri zaman uygun bir yöntem izlemeyenlerin bu davranışlarının Hz. Peygamber’i üzdüğünü, bu durumun ona eziyet verdiğini beyan etmek istemekte, dolayısıyla böyle bir eziyet vermenin müslümanlara hiçbir şekilde yaraşmayacağını bildirmekte, söylenilen ve emredilen şekilde davranmalarının gerekli olduğuna özellikle dikkat çekmektedir.

b) وَلَآ اَنْ تَنْكِحُوٓا اَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِه۪ٓ اَبَدًا “Kendisinden sonra onun hanımlarını nikâhlamanız da asla caiz olamaz.” Yüce Allah konuyla ilgili son hükmünü Hz. Peygamber’in eşlerinin ondan sonra başkaları tarafından kesinlikle nikahlanamayacağı şeklinde belirlemektedir.

Ahzâb 33/6’da da belirtildiği gibi, ümmetin anneleri sayılan Hz. Peygamber’in eşlerinin bir başkasıyla evlenmesi kesin bir şekilde yasaklanmış, onların başkalarıyla nikaha konu edinilmesi ebediyyen müslümanların gündeminden çıkartılmış, ebedî bir şekilde hükme bağlanmış olmaktadır. Kişinin öz annesiyle evlenmesi nasıl imkansız ise bu makamda kabul edilen ve ümmeti olarak tanıtılan Hz. Peygamber’in eşleriyle evlenmek de işte aynı şekilde ebediyyen haram kılınmış olmaktadır.

Hz. Peygamber’in evleri, eşleri ve onların muhatapları olan müslümanlarla ilgili olarak indirilmiş olan bu âyetin günümüze mesajı, yönetici konumda olanlara diğer insanlara göre daha bir dikkat gösterilmesi gerektiği şeklinde anlaşılabilir. Çünkü bu âyetten bugün için doğrudan hüküm çıkarılması mümkün değildir; ancak mesaj olarak hane mahremiyeti, yöneticileri gereksiz meşgul etmeme, namahrem ortamlara riayet ederek yanlış bir duruma sebebiyet vermeme ve saygıdeğer konumda olan insanlara daha bir özen göstererek davranmak yorumunu âyetten günümüze çıkartabileceğimiz mesajlar olarak ifade edilebilir.

Tefsirlerimizde Hz. Peygamber’den sonraya kalması durumunda onun eşlerinden herhangi birisiyle evlenmek isteyenlerin bulunduğuna dair rivayetler yer alsa(21) da biz böyle bir şeyin olduğu kanaatinde değiliz. Çünkü anneler mesabesinde oldukları ilan edilen Hz. Peygamber’in eşleriyle ilgili vahyin ilk muhataplarının böyle bir kanaate sahip olacakları düşünülmemeli, bu tür iddialar içeren rivayetlere eserlerde de yer verilmemelidir.

6. اِنَّ ذٰلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظ۪يمًا “Şüphesiz ki bu durum, Allah katında büyük (bir günah)tır.” Yüce Allah hem âyette sıralanan konulara itibar etmeyerek, gerekli özeni göstermeyerek Hz. Peygamber’i üzmenin, hem de onun vefatından sonra eşleriyle evlenmenin Yüce Allah katından çok çok büyük bir günah olduğunu haber vermekte, böyle bir davranışın hiçbir müslümanın hiçbir şekilde gündeminde bulunamayacağını, bulunmaması gerektiğini ebedi bir hüküm olarak belirlemektedir.

Şimdilerde bize düşen görev, Hz. Peygamber’in bizlere getirip tebliğ ettiği ilahi prensiplere karşı azami bir dikkat göstermemiz ve ilahi yasakların her birisinin Yüce Allah katında büyük günahlardan olduğunu unutmamamız, ona göre hassasiyet göstermemizdir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

اِنْ تُبْدُوا شَيْـًٔا اَوْ تُخْفُوهُ فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “Bir şeyi açığa vursanız da gizleseniz de şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki اِنْ تُبْدُوا in tübdû fiili “eğer açığa vurursanız”; شَيْـًٔا şey’en ifadesi “herhangi bir şeyi”; اَوْ تُخْفُوهُ ev tuhfûhu ifadesi “veya onu gizlerseniz”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisiyle ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah konunun sonunda önceki âyette uyarıda bulunduğu özel konular başta olmak üzere bütün ilahi prensiplerle ilgili olarak muhataplarının herhangi bir şeyi açığa vurmalarının da onu gizlide bırakmalarının da fark etmediğini, çünkü Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini ilan etmektedir. “Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair pek çok âyette bilgiler zikredilmektedir.(22) Bu konuda daha önce yorumladığımız Bakara 2/33. âyette detaylı bilgi verdiğimiz için burada sadece başka bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Konuyla ilişkili olacak şekilde Bakara 2/284’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı sizi hesaba çekecektir. (Allah bağışlanmayı) dileyenleri bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere de azap eder. Allah her şeye gücü yetendir.”

Kur’ân’da “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(23) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(24) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir.

Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(25) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(26) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

Yüce Allah bağlam gereği olarak, içlerinde sakladıkları şeylerden dolayı da açıkladıkları şeyler nedeniyle de hesaba çekileceklerini kendilerine bildirmek istemektedir. Bu tür cümleler özel bazı konularla ilişkilendirilebileceği gibi daha genel olarak da yorumlanabilir. Buna göre insanlar zihinlerini eğer bir günah atölyesine çevirmişlerse onların kalpleri kötülük kazanıyor demektir.

Zaten hakikati gizleyenlerin kalbleri günahla dolu bir hale gelmiş demektir. Bakara 2/225’te de geçtiği üzere, Yüce Allah insanların kalplerinin kazandığı şeylerden dolayı kendislerini sorumlu tutacağını haber vermektedir. İşte bu cümlede de verilmek istenen mesaj büyük oranda aynıdır.

Kişiler eğer içlerinde bir şeyleri tasarlarlarsa bu tasarlamalar elbette onların hesaba çekilecekleri unsurlar arasında yer almaktadır. İnsanlar akıllarını, beyinlerini, kalplerini fitne ve fucur alanına dönüştürmemeli, kafalarını şeytanın çalışma odası haline getirmemelidirler. Ancak kişinin elinde ve kontrolünde olmadan kalbine doğan istemsiz düşünceler gücün yetmeyeceği şeyler olduğu için Bakara 2/285 gibi bir kısım âyette(27) de belirtildiği üzere, “Allah insanları güçlerinin üstünde şeylerle sorumlu tutmaz.”

ııı. Yüce Allah’a Karşı Duyarlılık

لَا جُنَاحَ عَلَيْهِنَّ ف۪يٓ اٰبَآئِهِنَّ وَلَآ اَبْنَآئِهِنَّ وَلَآ اِخْوَانِهِنَّ وَلَآ اَبْنَآءِ اِخْوَانِهِنَّ وَلَآ اَبْنَآءِ اَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَآئِهِنَّ وَلَا مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ وَاتَّق۪ينَ اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدًا “Onlara (Peygamber’in hanımlarına) babaları, oğulları, kardeşleri, erkek kardeşlerinin oğulları, kız kardeşlerinin oğulları, (tanıdık) kadınları ve sağ ellerinin sahip olduklarından dolayı herhangi bir vebal yoktur. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah her şeye şahittir.”

Âyetteki لَا جُنَاحَ lâ cünâha ifadesi “hiçbir sorumluluk, günah yoktur”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onlara”; ف۪يٓ اٰبَآئِهِنَّ fî âbâihinne tamlaması “ne onların babaları hakkında”; وَلَآ اَبْنَآئِهِنَّ ve lâ ebnâihinne tamlaması “ne onların oğulları hakkında”; وَلَآ اِخْوَانِهِنَّ ve lâ ıhvânihinne tamlaması “ne onların kardeşleri hakkında”; وَلَآ اَبْنَآءِ اِخْوَانِهِنَّ ve lâ ebnâi ihvânihinne tamlaması “ne onların kardeşlerinin oğulları hakkında”; وَلَآ اَبْنَآءِ اَخَوَاتِهِنَّ ve lâ ebnâi ehavâtihinne tamlaması “ne onların kız kardeşlerinin oğulları hakkında”; وَلَا نِسَآئِهِنَّ ve lâ nisâihinne tamlaması “ne onların kadınları hakkında”; وَلَا مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ ve lâ mâ meleket eymânuhunne ifadesi “ne de onların sağ ellerinin sahip oldukları hakkında”; وَاتَّق۪ينَ vettekîne emri “takvalı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi ise “şahit(tir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in hanımlarının yanına kimlerin rahatça girebileceği, dolayısıyla hanımlarının bu noktada sorumlu olmayacaklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَا جُنَاحَ عَلَيْهِنَّ ف۪يٓ اٰبَآئِهِنَّ وَلَآ اَبْنَآئِهِنَّ وَلَآ اِخْوَانِهِنَّ وَلَآ اَبْنَآءِ اِخْوَانِهِنَّ وَلَآ اَبْنَآءِ اَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَآئِهِنَّ وَلَا مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ “Onlara (Peygamber’in hanımlarına) babaları, oğulları, kardeşleri, erkek kardeşlerinin oğulları, kız kardeşlerinin oğulları, (tanıdık) kadınları ve sağ ellerinin sahip olduklarından dolayı herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah müminlere yönelik emrinde Hz. Peygamber’in hanımlarından herhangi bir şey istediklerinde bunu perde veya örtü arkasından istemelerini, bunun herkesin kalbi için daha uygun ve temiz olduğunu beyan ettikten sonra, muhtemelen Hz. Peygamber’in hanımlarının babaları, oğulları ve yakın akrabalarının da bu hükme muhatap olup olmadıklarını Rasûlüllah’a sorunca bu âyet indirilmiş olabilir.

Yahut da böyle bir soru sorulmadan durumla ilgili olarak Yüce Allah’ın konuya dair bir açılımı ve detaylı bir beyanı söz konusu edilmiş olabilir. Her iki durumda da mesajda herhangi bir değişiklik söz konusu değildir.

Yüce Allah yanlarına girildiğinde Hz. Peygamber’in hanımlarının babalarının, erkek çocuklarının, kardeşlerinin, erkek kardeşlerinin oğullarının, kızkardeşlerinin oğullarının, evdeki diğer kadınların ve ellerinin sahip olduğu hizmetçiler gibi diğer kadınların bu şekilde evlere onların yanına girmeleri nedeniyle Hz. Peygamber’in eşlerine herhangi bir günah ve sorumluluk olmadığını bildirmektedir.

a) Âyette geçen اٰبَآئِهِنَّ âbâihinne ifadesi “onların babaları” manasına gelse de bu kelime “dedeleri”, “amcaları” ve “dayıları” da içermektedir. Çünkü “erkek kardeşlerin ve kızkardeşlerin oğulları”nın söylenmesi nedeniyle burada dayıların ve amcaların da “babalar” kapsamında olduğu anlaşılmaktadır.(28) Nitekim Hacc 22/78’de Hz. İbrâhim için “babanız İbrâhim” buyrularak bu kavramın kişinin babasını ve dedelerini kapsadığı anlaşılmaktadır.

Burada da durum aynıdır; “baba” kavramı birinci dereceden yakınlar manasında dede, amca ve dayıları da içermektedir. Dahası Bakara 2/133’te de geçtiği gibi Hz. Ya‘kub’un amcası olmasına rağmen Hz. İsmâîl’e onun “babaları” kapsamında yer verilmesi de bunun bir delilidir. Demek ki “amca” için “baba” da denmektedir.(29)

b) Burada sözü edilen اَبْنَآئِهِنَّ ebnâihinne “oğullar”, اِخْوَانِهِنَّ ıhvânihinne “kardeşler”, اَبْنَآءِ اِخْوَانِهِنَّ ebnâi ıhvânihinne “erkek kardeşlerin oğulları” ve اَبْنَآءِ اَخَوَاتِهِنَّ ebnâi ehavâtihinne “kız kardeşlerin oğulları” ifadelerinde herhangi bir detay veya farklı kapsam söz konusu değildir. Bu nedenle biz de herhangi bir açıklama ihtiyacında değiliz.

c) Âyette geçen نِسَآئِهِنَّ nisâihinne “kadınları” ifadesi Hz. Peygamber’in yakınlarından, akrabalarından olan kadınlar, tanıdık kadınlar, kadın arkadaşları, dostları demektir. Burada “kadınları” ifadesini “Müslüman kadınlar”(30) şeklinde belirleyip Müslüman olmayan kadınları kapsam dışında bulundurmayı duğru bulmamaktayız. Çünkü burada mesele Hz. Peygamber’in mahrem-nâmahrem noktasında başka erkeklere görünmemesidir.

Konu erkekler üzerinden verildiği için, âyette kadınlarla ilgili herhangi bir din göndermesinde bulunmayı doğru bir tespit ve yorum olarak görmemekteyiz. Kadın kadındır; Allah bilir ya, mahremiyet konusunda inanç ayırımı yapılması doğru olmasa gerektir.

d) Âyette yer alan مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ mâ meleket eymânühunne ifadesi onların sahip olduğu “köleleri” şeklinde yorumlanmaktadır ki bu da doğru olamaz. Erkek erkektir; bunun kölesi veya köle olmayanı namahremlik noktasında farklılık arz etmez. Bu ifadeye “cariyeler” demek de sorunludur; çünkü kadınların değil, erkeklerin cariyesi olur. Bu arada bu iki ihtimali devre dışı bırakınca geriye Hz. Peygamber’in evlerindeki muhtemelen “hizmetçiler” kalmaktadır.(31)

Diğer kadınlar namahrem olmadıkları gibi evde çalıştırılan hizmetçiler de elbette namahrem değildir ve Yüce Allah bu türden evlerde çalıştırılan hizmetçi kadınların da Hz. Peygamber’in eşlerine haram olmadıkları, onların yanında rahat davaranabilecekleri, kendileriyle perde veya örtü olmadan yüzyüze rahatça konuşabilecekleri hükmünün getirildiğini söyleyebiliriz.

2. وَاتَّق۪ينَ اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدًا “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah her şeye şahittir.” Yüce Allah âyetin sonunda iki noktaya değinmektedir.

a) وَاتَّق۪ينَ اللّٰهَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Burada “Ey Peygamber hanımları!” şeklinde parantez içi bir ifade kullanmamızın nedeni, اتَّق۪ينَ ıttekîne şeklindeki müennes çoğul kalıp kullanılmasıdır. Yüce Allah Hz. Peygamber’in hanımlarına yönlendirdiği emirler ve yasaklar noktasındaki bütün buyruklar konusunda olabildiğince takvalı yani muttaki olmalarını, sorumluluk bilincini takınmalarını, itaat etmelerini, sorumlu ve duyarlı bir davranış ortaya koymalarını kendilerine emretmektedir. Bu şekilde kendileri muttakîce davranacakları, yani korunaklı olacakları için, sonuçta mahşerdeki yargılamada ilahi azaptan da korunmuş olacaklardır.

b) اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدًا “Şüphesiz ki Allah her şeye şahittir.” Yüce Allah başta Hz. Peygamber’in eşleri olmak üzere, bütün muhataplarının verdiği emirler ve yasaklar konusunda neler yapıp ettiklerine şahit olduğunu, onları bilip gördüğünü ve Ahzâb 33/52. âyette de belirttiği üzere, yapılanları gözetlediğini haber vermektedir. Kur’ân’da bu türden bilgilerin verilmesinin muhtemel sebebi, bütünüyle bu hayatın hesabının sorulacağını muhataplara kavratmaktır.

Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(32) Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, önemine binaen burada bir kez daha hatırlatmak istiyoruz ki Kur’ân’da 35 kez geçen شَه۪يد şehîd kelimesi, ayrıca 7 kez geçen şâhid sözcüğü, 20 kez geçen şühedâ’ ve 23 kez geçen şehâdet gibi kelimeler ve daha farklı kalıptaki kelimeler aynı kökten gelmekte, çeşitli varlıklar için “şâhit olmak, şahit” gibi anlamlar içermektedir.

Meryem 19/37’de meşhed ve Hûd 11/103’te meşhûd kalıbında “şahit tutulan gün” ve “insanların huzurunda, şahit olunan yer” anlamında kıyâmet için kullanılmaktadır. Hûd 11/18’deki el-eşhâd kelimesi de “şahitler” demektir. Buna karşılık, şehîd kelimesi de “Allah yolunda öldürülenler” için söz konusu edilmektedir.(33) Oysa Türkçede kullandığımız “şehit” kelimesinin Arapçadaki karşılığı bu değildir ve Kur’ân’da şehîd kelimeleri “şehit” anlamında hiç kullanılmamaktadır; daha çok “şâhit” veya “gerçeğe şehadet eden” anlamı söz konusu edilmektedir.

Ş-h-d kökünden kelimelerin Kur’ân’daki kullanım ve anlamlarına baktığımızda şu bilgilere ulaşmaktayız: Söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(34) Peygamberlerin,(35) meleklerin,(36) bu ümmetin(37) ve fertlerin şâhitliği”(38), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(39) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(40) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(41) “kavuşmak, ulaşmak”;(42) “bir yerde bulunmak”;(43) “inanmak”;(44) “bilmek”;(45) “yardımcılar, ortak, put”(46) ve “görünen âlem”(47) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(48) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuna dikkat çekilmekte, davranışlarda daha büyük bir özenin gösterilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., VI, 327.
• 2 - Semerkandî, age., III, 67; Taberî, age., XXII, 20.
• 3 - Yazır, age., VI, 327.
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 534-535. 5 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Ahzâb, 7; Nikâh, 29; Müslim, Radâ‘, 49; Nikâh, 1; İmâm Malik, Muvatta’, Radâ‘, 49; İbn Mâce, Nikâh, 57; Ahmed b. Hanbel, VI, 158. 6 - Yazır, age., VI, 327.
• 7 - Semerkandî, age., III, 68; Taberî, age., XXII, 22.
• 8 - Semerkandî, age., III, 69; Taberî, age., XXII, 24; Zemahşerî, age., IV, 535.
• 9 - Semerkandî, age., III, 69; Zemahşerî, age., IV, 535.
• 10 - Zemahşerî, age., IV, 535.
• 11 - Benzer bir yorum için bk. Esed, age., s. 864’te 67. not. 12 - İslâmoğlu, age., s. 839’da 4. not.
• 13 - Nisâ’ 4/1; Mâide 5/117; Hûd 11/93; Ahzâb 33/52; Kâf 50/18.
  • Nisâ 4/1 Mâide 5/117 Hûd 11/93 Ahzâb 33/52 Kâf 50/18
• 14 - Semerkandî, age., III, 70; Taberî, age., XXII, 34; Zemahşerî, age., IV, 537. 15 - Semerkandî, age., III, 70; Zemahşerî, age., IV, 537.
• 16 - Râzî, age., XXV, 224-225. 17 - Taberî, age., XXII, 37-38; Zemahşerî, age., IV, 537-538.
• 18 - Taberî, age., XXII, 39-40; Zemahşerî, age., IV, 538.
• 19 - Semerkandî, age., III, 70; Taberî, age., XXII, 39.
• 20 - Semerkandî, age., III, 70.
• 21 - Taberî, age., XXII, 40-41; Zemahşerî, age., IV, 539; Râzî, age., XXV, 225.
• 22 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11
• 23 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 24 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 25 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 26 - Âl-i İmrân 3/26; Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Âl-i İmrân 3/26 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 27 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 28 - Râzî, age., XXV, 226.
• 29 - Zemahşerî, age., IV, 539. 30 - Semerkandî, age., III, 71; Taberî, age., XXII, 42.
• 31 - Semerkandî, age., III, 71.
• 32 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9
• 33 - Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yuni’n-Nevâzır fî ‘İlmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdülkerîm Kazım er-Râdî, Beyrut, 1984, s. 377-378. 34 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; Mâide 5/117; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 35 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 36 - Kâf 50/21. 37 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 38 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 39 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 40 - Nisâ’ 4/69. 41 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 42 - Bakara 2/185. 43 - Neml 27/49. 44 - Âl-i İmrân 3/86. 45 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 46 - Bakara 2/23. 47 - En‘âm 6/73. 48 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73