Nahl Suresi

Buradaki اَفَاَمِنَ efemine sorusu “güvende midir(ler)?”; الَّذ۪ينَ مَكَرُوا ellezîne mekerû ifadesi “tuzakları kuranlar”; السَّيِّـَٔاتِ es-seyyiâti kelimesi “kötülükler”; اَنْ يَخْسِفَ en yahsife ifadesi “(yere) batırmasından, yerle bir etmesinden”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; بِهِمُ bihim ifadesi “onları”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yere (batırmasından)”;اَوْ يَاْتِيَهُمُ ev ye’tiyehum fiili “veya onlara gelmesinden”; الْعَذَاب el-‘azâbu kelimesi “azap”; مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ min haysu lâ yeş‘urûne ifadesi “anlamayacakları şekilde”; اَوْ يَاْخُذَهُمْev ye’huzehum ifadesi “veya onları yakalamasından”;ف۪ي تَقَلُّبِهِمْ fî tekallübihim ifadesi “onların işinde koşuşturmaktayken, dönüp dururlarken”; فَمَا هُمْ fe mâ hum ifadesi “onlar hiçbir şekilde değildir”; بِمُعْجِز۪ينَ bi mu‘cizîne ifadesi “aciz bırakıcılar”; اَوْ يَاْخُذَهُمْev ye’huzehum ifadesi “veya onları yakalamasından”;عَلٰى تَخَوُّفٍ ‘alâ tehavvufin kelimesi “korkutmayla, korku ile”; فَاِنَّ رَبَّكُمْ fe inne rabbeküm ifadesi “muhakkak ki sizin Rabbiniz”;لَرَؤُ۫فٌ leraûfun sıfatı “elbette çok şefkatli(dir)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet sahibi(dir)” demektir.

Burada vahyi ve risaleti inkâr edenlere Yüce Allah’ın uygulayabileceği dört çeşit azap ihtimali gündeme getirilmektedir.

1.اَفَاَمِنَ الَّذ۪ينَ مَكَرُوا السَّيِّـَٔاتِ اَنْ يَخْسِفَ اللّٰهُ بِهِمُ الْاَرْضَ “Kötülük tuzakları kuranlar, Allah’ın kendilerini yer(in dibin)e geçirmesinden güvende midirler?” Yüce Allah hakikati inkâr eden ve peygamberlerin şahsında hakka karşı sürekli kötülük tuzakları kuranlara değinmekte ve onlarla ilgili olarak uygulayabileceği azap ihtimallerini dile getirmektedir.

Bu çerçevede ilk olarak Yüce Allah’ın bu gibileri yerin dibine batırmasından güvende olmadıkları beyan edilmekte, dolayısıyla birtakım eski azgın milletler gibi bunların da her an yerin dibine batırılabilecekleri ifade edilmektedir. Bu ve benzer âyetlerde geçenيَخْسِفَ yahsife/hasefnâ/hasefe(18) fiilleri “yerle bir etmek, yere batırmak, yerin dibine geçirmek”(19) manasında helak için kullanılmaktadır.

Bu konuyla ilgili olarak Mülk 67/16-17’de şöyle buyrulmaktadır: “Gökteki zatın, sizi yerin dibine batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) birden bire sarsılmaya başlar. Yoksa gökteki zatın üzerinize taş (veya taşları kaldıran bela kasırgası) yağdırmasından güvende misiniz? Uyarımın nasıl olduğunu er veya geç anlayacaksınız.”

Hayatı dünyadan ibaret sayanlara çok önemli bir soru sorulmakta ve “Yüce Allah’ın kendilerini yerin dibine batırmasından güvende olup olmadıkları” dile getirilmektedir. Önceki pek çok kavim helâk edildiği gibi, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere diğer inkârcılarının da yerin dibine geçirilebileceği, hiç kimsenin bundan güvende olamayacağı açıkça bildirilmektedir.

Bu âyetlerde sözü edilen azap veya helak ifadesinin benzerleri İsrâ’ 17/68-69’da da şöyle geçmektedir: “(Allah’ın), sizi kara tarafında yerin dibine geçirmesinden yahut üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Sonra kendiniz için hiçbir koruyucu da bulamazsınız. Ya da inkâr etmiş olmanız sebebiyle O’nun sizi bir kez daha denize gönderip üzerinize bir kasırga yollayarak sizi boğmasından güvende misiniz? Sonra, bize karşı sizi takip edip koruyacak hiç kimseyi bulamazsınız.”

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Sebe’ 34/9’dur: “Onlar, gökten ve yerden önlerinde ve arkalarında (olup bitenlere) hiç bakmıyorlar mı? Dilesek onları yere batırırız, ya da üzerlerine gökten parçalar düşürürüz. Şüphesiz bunda (Rabbine) yönelen her kul için bir ibret vardır.”

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/66-67’de ise şu bilgiler yer almaktadır: “Dileseydik gözlerini silip büsbütün kör ederdik de yolu bulmaya koşuşurlardı; (bu durumda) nasıl görebilirler ki? Eğer dileseydik oldukları yerde şekillerini değiştirirdik de ne ileri gidebilirlerdi ne de geri dönebilirlerdi!”

Âyetin başında اَفَاَمِنَ efeemine şeklindeki soru edatıyla cevabı beklenen bir soru sorulmamakta, inkârî bir anlam verdiği için bunun tersinin doğru olduğu beyan edilmek istenmektedir. “Güvende midirler?” demek “güvende değiller, hiçbir garantileri yok” demektir. Bu anlamda Kalem 68/39’da da Mekkeli inkârcılar kıyamete kadar geçerli olacak herhangi bir yemine, yani sözleşmeye sahip olmadıkları noktasında yine bir soru cümlesiyle paylanmaktadırlar.

Bu âyette yer alanيَخْسِفَ yahsife fiilinin başındaki اَنْ en edatıyla birlikte gizli bir lâ edatının bulunduğu, dolayısıyla anlamın da olumsuz olduğu dile getirilmektedir. Bu çerçevede ilgili ifadelere “yerin dibine batırmayacağından”, “azabın gelmemesinden”, “kendilerini yakalamamasından” gibi anlamlar da tercih edilmektedir.(20) Biz ise âyette bulunmayan bir edatı orada varmış gibi göstermektense, tercümeyi metne sadık kalarak vermeyi tercih edip söz konusu cümleleri olumlu mastar olarak “güvende midirler” şeklinde dile getirrmeyi uygun gördük.

2. اَوْ يَاْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ “Veya kendilerine bilemeyecekleri bir yerden azabın gelmesinden (güvende midirler?)” Yüce Allah hakikata karşı kötülük tuzakları kuranlara yönelik ikinci tehdidini “bu kişiler hiç de farkında değillerken azabın kendilerini yakalayabileceği” şeklinde dile getirmektedir. Kişiler, farkında değillerken kendilerine azabın gelebileceğiyle ilgili çeşitli ifadeler Kur’ân’da yer almaktadır.(21) İşte tam da bu ifadeler gibi burada da inkârcıların farkına varamayacakları şekilde ve anlayamayacakları bir yerden azabın ve helakin kendilerini bulabileceği beyan edilmektedir.

3. اَوْ يَاْخُذَهُمْ ف۪ي تَقَلُّبِهِمْ فَمَا هُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “Veya onlar dönüp dolaşırlarken (Allah’ın) kendilerini yakalamasından (güvende midirler)? Onlar (Allah’ı) asla aciz bırakıcı değillerdir.” Yüce Allah hakikate karşı kötülük tuzakları kuranlara yönelik azap tehdidi bağlamında, üçüncü sırada “onlar işlerinde güçlerindeyken veya ortalıkta dolaşırlarken kendilerini yakalayabileceği” ihtimalini dile getirmektedir. Burada olduğu gibi Kur’ân’da dört kez geçen تَقَلُّب tekallüb kelimesi Âl-i İmrân 3/169, Şu‘arâ’ 26/219 ve Mü’min 40/4’te de kullanılmakta ve “gezip dolaşmak, faaliyette bulunmak, işinde koşuşturmak, dönüp durmak, gündelik meşguliyette bulunmak, seyahat etmek” gibi anlamlar içermektedir.(22)

Yüce Allah bu tür iş güçlerindelerken onları aniden yakalayabileceğini beyan etmekte, bu arada söz konusu azap veya helak yakalamasına karşı hiç kimsenin Yüce Allah’ı hiçbir şekilde engelleyemeyeceği bildirilmektedir. Bu arada مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı da cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(23) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kudrete ait olduğu zihinlere kazınmak istenmektedir.

4. اَوْ يَاْخُذَهُمْ عَلٰى تَخَوُّفٍ فَاِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Veya (Allah’ın) kendilerini bir korkuyla yakalamasından (güvende midirler?) Şüphesiz ki Rabbin raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah bu âyette inkârcılara dünya hayatında verebileceği dördüncü cezayı hatırlatmakta ve dilemesi durumunda hak edenleri şiddetli bir korkuyla yakalayabileceğini, böylece onlara azap edebileceğini haber vermektedir.

a)اَوْ يَاْخُذَهُمْ عَلٰى تَخَوُّفٍ “Veya (Allah’ın) kendilerini bir korkuyla yakalamasından (güvende midirler?)” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَخَوُّف tehavvuf kelimesi, öncelikle “korkutmak” manasına gelmektedir.(24) Buna göre, söz konusu kelime Yüce Allah’ın inkârcıları hemen helak etmediğini, öncesinde diğer helak edilenler nedeniyle kendilerine korkular verdiğini ifade etmiş olur.

Diğer anlamı da Huzeyl kabilesine göre verilen anlamdır ki o da “derece derece tüketmek” demektir.(25) Bu durumda kast edilen mesaj ise Ra‘d 13/41 ve Enbiyâ’ 21/44’te de belirtildiği gibi, inkârcıların çevrelerinin peyderpey ellerinden çıktığı ve artık pek çok insanın Müslüman oluşu nedeniyle inkârcıların sayılarının ve güçlerinin yavaş yavaş tükenmekte olduğu gerçeğidir.

Bu bölümde ele aldığımız dört konu Yüce Allah’ın inkârcılara yönelik birer tehdididir. Sürekli olarak kötülük tuzakları kuranlar bu yaptıklarının hesabını vereceğini unutmamalıdır. Çünkü mutlak gücün sahibi Yüce Allah’tır ve inkârcıları hak ettikleri türden çeşitli azaplara çarptırabilir; O’nun üstünde güç yoktur; hiç kimse hiçbir şekilde O’nu aciz bırakamaz. Bu gerçeği gözardı etmemesi gerektiği bütün zamanların inkârcılarına yönlendirilmektedir.

b) فَاِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbin raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah âyetin ve konunun sonunda kendisiyle ilgili olarak iki sıfatına yer vermekte, özür dilerlerse yanlış yapan kullarına da şefkatli olduğunu ve onlara merhamet edeceğini haber vermekte, ümitsizlik içerisine girilmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Cümlenin اِنَّ inne edatıyla başlaması ve رَؤُ۫ف raûf sıfatında pekiştirici edat olarak lâm/le harfinin kullanılması Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına özellikle dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Bu arada son cümlede رَبّ rabb sıfatının kullanılması da Yüce Allah’ın sahipleniciliğini ortaya koyması bakımından ayrıca büyük bir önem göstergesidir.

ıı. Gölgelerin Secdesi

اَوَلَمْ يَرَوْا اِلٰى مَا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ يَتَفَيَّؤُ۬ا ظِلَالُهُ عَنِ الْيَم۪ينِ وَالشَّمَآئِلِ سُجَّدًا لِلّٰهِ وَهُمْ دَاخِرُونَ “Allah’ın yarattığı herhangi bir şeyi görmediler mi? On(lar)ın gölgeleri, boyun eğerek Allah için secde eder durumda sağ(lar)dan ve sollardan döner.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv ifadesi “görmediler mi, bakmazlar mı”; اِلٰى مَا خَلَقَ ilâ mâ haleka ifadesi “yaratmış olduğu şeylere, yarattıklarına”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “her bir şeye”; يَتَفَيَّؤُ۬اyetefeyyeu fiili “hareket ediyor, sürünüyor, dönüyor”; ظِلَالُهُ zılâlühû tamlaması “onun (yarattığı şeylerin) gölgeleri”; عَنِ الْيَم۪ينِ ‘ani’l-yemîni ifadesi “sağdan”; وَالشَّمَآئِلِ ve’ş-şemâili ifadesi “ve sol taraflardan”; سُجَّدًا sücceden ifadesi “boyun bükerek”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için”; وَهُمْ ve hum zamiri “(oysa) onlar”; دَاخِرُونَ dâhırûne kelimesi ise “saygı içerisindedirler, boyun eğerek” demektir.

Burada kâinat kitabından ibret içerikli bir konu başlığı olarak gölgelerin secdesi gündeme getirilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَرَوْا اِلٰى مَا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ “Allah’ın yarattığı herhangi bir şeyi görmediler mi?” Yüce Allah inkârcılara yönelik tehdit ve uyarılarını beyan ettikten sonra, yine onlara hitaba devam etmekte ve yarattığı her bir şeyin ibretler ve dersler içerdiğini ifadeyle onlara bakıp ibretler almalarını kendilerinden istemektedir. Âyetin başındaki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv ifadesi “görmediler mi”, “bakmazlar mı”, “görmüyorlar mı”, “bir baksalar ya” gibi anlamlar içermektedir.

Bu konuyla ilgili olarak A‘râf 7/185’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerin ve yerin hükümranlığı ve Allah’ın yarattığı her bir şey hakkında hiç mi düşünmediler?” Yüce Allah kâinat kitabının âyetlerini hem inkârcıların hem de herkesin incelemesi gerektiğine işaret etmektedir. Bu âyette melekûti’s-semâvât ve’l-ard “göklerin ve yeryüzünün hükümranlığı” denmesine rağmen, ardından “Allah’ın yarattı her bir şey” denmesinin sebebi, mahlukatın göklerden ve yeryüzünden ibaret olmadığını zihinlere kazımaktır. Dahası, sözü edilen her ne mahluk varsa hepsi Yüce Allah’ın birer âyetidir ve âyetler de sahibini yani Yüce Allah’ı işaret etmektedir.

‘Alak 96/1’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın bir vahyettiği, bir de yarattığı kitabı vardır. Bütün peygamberlere vahyettiği kitabı “tenzîlî kitap”, “vahyedilen, indirilen, öğretilen, ikram edilen kitap”, “okunan kitap”tır. Yarattığı kitabı ise kâinat diye bilinen ve kendisine “tekvînî kitap”, “kâinata yazılan kanunlar” manasında “tabiat kanunları”, yani “yazılı kitap” anlamında her şeydir. Elbette kâinat kitabının bir alt başlığı gibi görülebilecek “insan kitabı” da vardır.

İşte insanoğlu vahyin ışığında hem kâinat hem de insan kitabını okumalıdır. Çünkü bu üç kitabın sahibi de Yüce Allah’tır ve onların her birinden Yüce Allah’a ulaşmak ideal bir müslümanın özellikleri arasında bulunmaktadır. Başta nankörler ve özellikle Yüce Allah’ın mutlak kudretine iman etmeyen ve âhiret inancı bulunmayan inkârcılar olmak üzere, bütün insanlar kâinattaki bu muhteşem düzene bakmalı, kafa yormalı ve Yüce Allah’ın mutlak kudretini anlamaya çalışmalıdırlar.

Kur’ân’da pek çok âyette(26) kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak zikredilmektedir. İnsanlar sadece gündelik ve bilinen ibadetleri yapmakla kulluk görevlerini yapıp bitirmiş olamazlar. İnkârcılara meydan okuma, müminlere ise Yüce Allah’ın kudretine iman içeriği ile önümüzde duran bu âyetlerde tıpkı Kâf 50/6-10 ve Mülk 67/3-5’te yer aldığı gibi bir taraftan kâinatın, dolayısıyla yaratılmış her bir şeyin tanınması amaçlanmakta, diğer taraftan tabiatı anlama bilinci aşılanmak istenmektedir.

2. يَتَفَيَّؤُ۬ا ظِلَالُهُ عَنِ الْيَم۪ينِ وَالشَّمَآئِلِ سُجَّدًا لِلّٰهِ وَهُمْ دَاخِرُونَ “On(lar)ın gölgeleri, boyun eğerek Allah için secde eder durumda sağ(lar)dan ve sollardan döner.” Yüce Allah yarattığı mahlûkatın incelenmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, yaratılan nesnelerin her birinin gölgesinin bulunduğunu ve nesnelerin sağa sola hareketleri nedeniyle gölgelerin de nesnelere bağlı olarak sağdan ve sollardan dönmekte olduğunu bildirmektedir. Çeşitli âyetlerde(27) geçen ظِلَال zılâl kelimesi “gölge” demektir. Âyette الْيَم۪ين el-yemîn kelimesi tekil gelse de Bakara 2/7’de “kulaklar” örneğinde olduğu gibi maksat çoğul manası vermesidir.(28)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَتَفَيَّؤُ۬ا yetefeyyeu fiili “hareket etmek, sürünmek, dönmek, süzülmek” gibi manalara gelmekte,(29) güneş ışığı karşısında nesnel varlıkların gölgelerinin hareketini ifade etmektedir. Bu arada bu tür nesnelerin gölgelerinin hareketiyle ilgili olarak Ra‘d 13/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez sadece Allah’a secde ederler.”

Demek ki mahlûkatın gölge hareketleri sabahtan akşama kadar değişkenlik arz etmekte, ister istemez yani zorunlu olarak Yüce Allah’a boyun bükerek secde etmektedirler. Benzer şekilde “gök ve yeryüzünün zorunlu itaati” ifadesi Fussılet 41/11’de de yer almaktadır. Canlı veya cansız bütün nesnel varlıkların gölgelerinin secde halindeki hareketleri onlara Yüce Allah’ın kazandırdığı veya programladığı ilahi sistemin gereğidir.

Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah her şeyin yaratılışını en güzel şekilde gerçekleştirmiş ve her şeye de hidayetini ihsan etmiştir. Canlı ve ruhlu varlıkların hidayeti onların fıtratlarına ve vicdanlarına yerleştirilmiştir ve iradeleriyle bu doğrultuda hareket etmeleri kendilerinden istenmiştir.

Bu haliyle söz konusu varlıklara iradeli müslümanlar denmektedir. Diğer taraftan canlı olup da ruhu olmayan veya cansız varlıklara da Yüce Allah bir yaratılış programı yerleştirmiştir ki onların hiçbir tanesi bu programın dışına çıkmadan kodlandığı sistemi yaşamakta ve onu devam ettirmektedir. Bu tür mahlûkata da Yüce Allah’ın iradesiz müslüman kulları diyebiliriz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “yaratılmış nesnel varlıkların sağdan ve soldan yani etraflarından gerçekleşen gölge hareketleri” bu ilahi kodlamanın secde olarak isimlendirilmiş şeklidir ve onlar Yüce Allah’ın ezeli sistemine boyun eğmişlerdir. Buradan hareketle, âyette yer alan سُجَّدًا sücceden kelimesinden maksadın da bu ilahi yasaya “boyun bükmeleri” anlamında mecazi bir nitelendirme olduğu anlaşılmaktadır.

Gölgeler kendilerinin ait oldukları varlıklara veya sahiplerinin hükmüne ve iradesine değil de Yüce Allah’ın emrine boyun eğmişlerdir. Sahibi ne kadar uğraşırsa uğraşsın, gölgeler Yüce Allah’ın belirlediği ilâhî yasa doğrultusunda şekillendirilmişlerdir. Gölgeler ışığın eseri olmadıkları için cisimlerle ışık arasındaki ilahi bir yasanın görüntüsünü oluşturmaktadırlar.

Eşyada hâkimiyet Yüce Allah’a ait olduğuna göre, elbette insanlar için de belirleyici prensiplerin sahibi Yüce Allah’tır. Bu nedenle inkârcıların bu gerçeğe kulak vermeleri ve onların da Yüce Allah’ın kudretinin önünde secdeye kapanıp boyun bükmeleri gerektiği üzerinde duruluyor demektir. Âyetin sonundaki وَهُمْ دَاخِرُونَ ve hum dâhırûne ifadesi de bütün mahlukatın Yüce Allah’ın huzurundaki zelil durumunu, yani saygı içerisindeki boyun eğişlerini mecazi olarak ifade etse gerektir.(30)

ııı. Mahlûkatın Yüce Allah’a Boyun Eğdirilmesi

وَلِلّٰهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ مِنْ دَآبَّةٍ وَالْمَلٰٓئِكَةُ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ “Göklerdeki, yerdeki canlılar ve melekler kibirlenmeyerek Allah’a secde ederler. (Melekler), üstlerindeki Rablerinden korkar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar.”

Buradaki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah için”; يَسْجُدُ yescüdü fiili “secde eder”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdekiler”; وَمَا فِي الْاَرْضِve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzündekiler de”; مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi “herhangi bir canlı, debelenen her bir varlık”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü kelimesi “ve melekler de”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يَسْتَكْبِرُونَ lâ yestekbirûne fiili “kibir göstermezler”; يَخَافُونَ yehâfûne fiili “korkarlar”; رَبَّهُمْ rabbehum ifadesi “onların Rabbinden”; مِنْ فَوْقِهِمْ min favkıhim ifadesi “onların üstlerindeki”; وَيَفْعَلُونَve yef‘alûne fiili “ve yaparlar”; مَا يُؤْمَرُونَ mâ yu’merûne ifadesi ise “emrolundukları her bir şeyi” demektir.

Burada önceki âyetteki gibi yine kâinat kitabından çeşitli örneklerin kibir içermeyen secdesi gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلّٰهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ مِنْ دَآبَّةٍ وَالْمَلٰٓئِكَةُ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ “Göklerdeki, yerdeki canlılar ve melekler kibirlenmeyerek Allah’a secde ederler.” Yüce Allah önceki âyetin mesajını devam ettirmekte ve hem göklerde hem de yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varlık varsa hepsinin zorunlu bir şekilde ve sadece Yüce Allah için secde halinde yani boyun bükmüş olduklarını beyan etmekte, bu arada meleklerin de hiçbir kibir içerisine girmeden bu secdeye katılmış olduklarını bildirmektedir.

Konuyla ilgili hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Şûrâ 42/29’dadır: “Gökleri, yeri ve bunların içine yayıp ürettiği canlıları yaratması da O’nun delillerindendir.” Her iki âyette yer alan مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi yeryüzüyle ilişkilendirilse de yeryüzündekilere ilave olarak göklerde de şimdilerde bizim bilmediğimiz canlıların olabileceğini gösterebilir.(31)

Özellikle meleklerin kibirsiz bir şekilde secdesiyle ilgili olarak bir noktaya değinmek gerekmektedir. Nisâ’ 4/172’de şu bilgiler söz konusudur: “Ne Mesîh ne de Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri dururlar. O’na kulluktan geri durup büyüklenen kimselerin hepsini (Allah) yakında huzuruna toplayacaktır.” Benzer bir mesaj Enbiyâ’ 21/19-20’de şu şekilde verilmektedir: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.”

Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

Bu âyetlerin de işaretiyle verilmek istenen mesaj açıktır: Hıristiyanların tanrı veya Allah’ın oğlu diye gördükleri Hz. İsa ve Mekkeli müşriklerin Allah’ın kızları sandıkları ve esasında Yüce Allah’a yakın konumdaki melekler bile O’na kul olmaktan geri durmadıklarına göre, dahası mahlûkatın her birisi secdeye programlandığına göre, kâfirlerin bu inkârcı tutumu eleştirilmekte, herkes sadece ve sadece Yüce Allah’a secdeye davet edilmektedir. Âyetin başındaki لِلّٰهِlillâhi ifadesinin cümlede öne alınması böyle bir hasr/kasr yani “vurgu” manası içermektedir.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez (zorunlu olarak) sadece Allah’a secde ederler.” Bu âyette Yüce Allah göklerde ve yerde can ve ruh sahibi kim varsa hepsinin ister istemez kendisine boyun büktüğünü, sadece kendilerinin değil, sabah akşam gölgelerinin de uzayarak kısalarak O’na secde ettiğini beyan etmektedir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette göklerdekilerin ve yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varsa hepsinin Allah’a secde etmekte olduklarını, ayrıca meleklerin de hiçbir şekilde kibir içerisine girmeden secde halinde bulunduklarını haber vermektedir. Ra‘d 13/15 ile Nahl 16/49’un birbirini tefsir ettiğini ve birbirlerinin mesajlarını tamamladıklarını söyleyebiliriz.

Konuyla ilgili olartak Hacc 22/18’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Görmez misin ki, göklerde olanlar ve yerde olanlar, güneş, ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah’a secde ediyor; birçoğunun üzerine de azap hak olmuştur. Allah kimi hor ve hakir kılarsa, artık onu değerli kılacak bir kimse yoktur. Şüphesiz Allah dilediğini yapar.”(32) Bu âyette ise konu biraz daha genişletilerek bu defa adeta detay verilmekte ve pek çok varlığın iradeli olarak veya iradesiz bir şekilde secdeye programlandıkları ifade edilmektedir.

Secde, ruhu olan varlıklar için bir bilinç ve tevazu göstergesidir. Bir kul secdeye kapandığında onun kalbinde zerre kadar kibir bulunmamalıdır. Aksi takdirde secdenin mantığı zedelenmiş olur. Sırf bu nedenledir ki, âyetin sonunda وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ “Onlar kibir göstermezler, büyüklük taslamazlar” ifadesine yer verilmiş olmalıdır. Bu ifade, secde eden bütün mahlûkatı nitelendiren bir konumda bulunmaktadır.

2. يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ “(Melekler), üstlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar.” Yüce Allah meleklerin secdesiyle ilgili olarak onların kibir içerisinde bulunmadıklarını beyan ettikten sonra, bu âyette de onların üzerlerindeki Rablerinden korktuklarını ve emrolundukları her ne varsa onu aynıyla yerine getirdiklerini haber vermektedir. Konuyla ilgili görülebilecek şekilde Ra‘d 13/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler.” Demek ki melekler aslında konumlarına rağmen yine de Yüce Allah’ın azameti ve kudreti karşısında tabir caizse tirtir titremektedirler.

a) يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ “(Melekler), üstlerindeki Rablerinden korkarlar.” En‘âm 6/18 ve 61’de de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah’ın “kullar veya mahlûkat üzerindeki hükümranlığı” hakkında kullanılan فَوْقَ fevke kelimesi herhangi bir şekilde mekân olarak yükseklik manası vermez. Yüce Allah’ın mahlûkat üzerindeki hükümranlığı “makam” olarak yüceliği manasındadır.

Allah Te‘âlâ mekân olarak herhangi bir yerle sınırlı tutulamayacağı, dahası mekândan münezzeh olması nedeniyle O’nu herhangi bir mekânın sakini olarak düşünmek kesinlikle doğru değildir. En‘âm 6/3 ve Zuhruf 43/84’te de geçtiği üzere, Yüce Allah gökte de yer de tek ilahtır; yani O her yerde tek üstün güçtür. Bu durumda Yüce Allah’ın olmadığı hiçbir yer bulunmadığı gibi O’nu herhangi bir mekâna sıkıştırmak da O’nu sınırlandırmaktır ki bu da Yüce Allah için kesinlikle söz konusu olamaz.

b) وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ “Kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar.” Meleklerin Yüce Allah’ın her bir emrini harfiyyen yerine getirdikleriyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/26-27’de şöyle buyrulmaktadır: “Rahmân (olan Allah, melekleri) evlât edindi, dediler. Hâşâ! O, bundan münezzehtir. Bilakis (melekler), lütuf ve ihsana mazhar olmuş kullardır. O’ndan (emir almazdan) önce konuşmazlar; onlar, sadece O’nun emri ile hareket ederler.”

Benzer şekilde Tahrîm 66/6’da ise şu ifadeler yer almaktadır: “Ey inananlar! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun. Onun başında, acımasız, güçlü, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildiklerini yapan melekler vardır.”

Meleklerin emredileni aynen uygulaması ve herhangi bir eksiklik yapmamalarıyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de En‘âm 6/61’dir: “O, kullarının üstünde her türlü tasarrufa sahiptir ve size koruyucular göndermektedir. Nihâyet birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (görevli melekler) onu vefat ettirirler. Onlar (görevlerinde) kusur etmezler.”

İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre meleklerin konumları ilahi iradeye bağlanmıştır. Yüce Allah onlara her ne emretmişse onlar onu aynen uygularlar, hiçbir şekilde tereddüt ve eksiklik yapmazlar, yapamazlar. Meryem 19/64’te açıkça “meleklerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın emriyle indikleri” beyan edilerek, onların ilahi iradeye olan sarsılmaz ve sapasağlam bağları ifade edilmektedir.

Bu apaçık Kur’ân gerçeğine rağmen, özellikle ölüm meleğinin bazılarının canını almaya geldiğinde muhatap istemediği için görevini yapmadan geri döndüğü şeklindeki ifadeler büsbütün hurafedir, muhatabı yüceltme çabasıdır, korkunç bir hatadır; melekleri ve konuyla ilgili olarak vahyi bilmemek, biliyorsa da bu defa vahyi ve hakikati çarpıtmaktır. Aslında âyette geçen مَا mâ edatı mutlak umum ifade ettiği için onların görevlerinde hiçbir aksaklığın olmadığı dolaylı olarak ortaya konulmuş olmaktadır.

c) Tevhid Vurgusu

Yüce Allah, sûrenin 51-55. âyetlerinde “İki ilah edinmeyin! (Biliniz ki) O (Allah), ancak ve ancak tek ilahtır. O halde (tek ilah olarak) yalnız benden korkun! Göklerde ve yerde ne varsa sadece O’nundur; din (itaat) de devamlı olarak yalnız O’nun içindir. O halde Allah’tan başkasına karşı mı duyarlı oluyorsunuz?” diye hitap ederek tevhid dersi vermektedir.

Ardından, nimetin arkasında kendisinin bulunduğu, nankörlerin bile sıkıntılı zamanlarında sadece ona yalvardıkları bildirilmektedir. Daha sonra o zararı giderdiğinde, bir grubun hemen Rablerine ortak koştukları, kendilerine verilen nimetlere karşılık nankörlük etmeleri için böyle yaptıkları, bir süre daha faydalansalar da sonunda hakikatı bilip anlayacakları haber verilmektedir.

ı. Dinin Yüce Allah’a Aidiyeti

وَقَالَ اللّٰهُ لَا تَتَّخِذُوٓا اِلٰهَيْنِ اثْنَيْنِ اِنَّمَا هُوَ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَاِيَّايَ فَارْهَبُونِ وَلَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلَهُ الدّ۪ينُ وَاصِبًا اَفَغَيْرَ اللّٰهِ تَتَّقُونَ “Allah şöyle demiştir: ‘İki ilah edinmeyin! O, yalnızca tek bir ilahtır. Yalnız benden (azabımdan) korkun!’ Göklerde ve yerde ne varsa yalnızca O’na aittir; din (itaat) de devamlı olarak yalnız O’nun içindir. Allah’tan başkasına karşı mı takvâlı (duyarlı) oluyorsunuz?”

Buradaki وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) dedi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;لَا تَتَّخِذُوا lâ tettehızû emri “edinmeyin”; اِلٰهَيْنِ اثْنَيْنِ ilâheyni isteyni ifadesi “iki ilâh”; اِنَّمَا هُوَ innemâ hüve ifadesi “sadece ve sadece O’dur”; اِلٰهٌ وَاحِدٌ“tek ilah(tır)”; فَاِيَّايَfe iyyâye ifadesi “sadece benden”; فَارْهَبُونِ farhebûni emri “benden korkun”; وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olanlar”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde olan(lar)”; وَلَهُ ve lehû ifadesi “yine sadece O’na aittir”; الدّ۪ين ed-dînu kelimesi “itaat, din”;وَاصِبًا vâsıben kelimesi “devamlı, sürekli olarak”; اَفَغَيْرَ اللّٰهِ efeğayrallâhi tamlaması “Allah’ın dışında (birine) mi”; تَتَّقُونَ tettekûne fiili ise “takvâlı (duyarlı) davranıyorsunuz” demektir.

Burada şirke karşı tevhidin esas alınması ve sadece Yüce Allah’ın ilah olarak benimsenmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ اللّٰهُ لَا تَتَّخِذُوٓا اِلٰهَيْنِ اثْنَيْنِ اِنَّمَا هُوَ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَاِيَّايَ فَارْهَبُونِ “Allah şöyle demiştir: İki ilah edinmeyin! O, yalnızca tek bir ilahtır. Yalnız benden (azabımdan) korkun!” Yüce Allah müşriklerin çok tanrıcı kabullerini reddetmek üzere ikinci bir ilah edinmemeleri noktasında onları ve bütün insanları uyarmakta, kendisinin tek bir ilah olduğunu, bu nedenle de sadece ve sadece kendisinden korkulması gerektiğini emretmektedir.

Âyetteki اِنَّمَا innemâ edatı ve son cümlede اِيَّايَ iyyâye “bana” ifadesinin öne alınması, manaya hasr/kasr denen “vurgu”yu katmakta ve bu noktada başka hiçbir kabulün ve davranışın doğru olamayacağı ortaya konulmaktadır.

a) Âyette geçen اِلٰهَيْنِ اثْنَيْنِ ilâheyni isneyni ifadesi “iki ilâh” manası bağlamında Yüce Allah dışında herhangi bir ilah kabulünü reddetmeyi amaçlayan bir kullanımdır. Esasında maksat “iki tane edinmeyin; ama Allah’tan başka bir tane veya üç tane ilah edinebilirsiniz” şeklinde kesinlikle anlaşılmamalıdır.

Söylenmek istenen şey, çok tanrıcılığı tamamen iptal etmek, şirki devre dışı bırakıp tevhidi yerleştirmektir. Fazlası şöyle dursun, iki ilah bile edinmeyin! Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin iki tanrıcı Mecusiler hakkında indirildiği rivayet edilse de,(33) maksadın evrensel manada bütün çok tanrıcı algıları reddetmek olduğu aşikârdır.

Enbiyâ’ 21/22’de “Eğer yerde ve gökte iki ilah olsaydı yer de gökyüzü de fesada uğrardı” buyrularak, çok tanrıcılığın ne kadar tehlikeli bir kabul olduğu ortaya konulmaktadır. Mü’minûn 23/91’de de şöyle buyrulmaktadır: “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. O’nunla beraber hiçbir ilah da yoktur. Aksi takdirde her ilah kendi yarattığını sevk ve idare eder; (sonuçta) mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden münezzehtir.” Demek ki Kur’ân çok tanrıcılığı her yönüyle reddetmekte, bu konuya asla müsamahakar bakmamaktadır.

b) Âyette yer alan اِنَّمَا هُوَ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “(Biliniz ki) O (Allah), ancak ve ancak tek ilahtır” ifadesi, Nahl 16/22’de de olduğu gibi Yüce Allah’ın tekliğini ortaya koymaktadır. Bu konuyu İhlâs 112/1’de ayrıntılı olarak ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

c) Âyetin sonunda yer alan ve Bakara 2/40’ta da geçen فَاِيَّايَ فَارْهَبُونِ feiyyâye farhebûni ifadesi “sadece benden korkun”, “bana saygı duyun”, “beni birleyin”, “bana itaat edine”, “benden başkasına kulluk etmeyin”, “isyan ederseniz veya bana ortaklar koşarsanız benim azabımdan korkun” şeklinde anlaşılmaktadır ki(34) maksat bu şekilde amacına ulaşmaktadır.

Bu kelime A‘râf 7/154’te de Hz. Mûsâ’nın elindeki levhalarda müminlerin sıfatı olarak yer almaktadır. Yüce Allah tek ilah olduğunu beyan ederek başka varlıklardan korkulmaması ve onlardan herhangi bir beklenti içerisine de girilmemesi gerektiğini beyan etmekte, böylece yersiz beklenti ve korkuların giderilmesini bütün muhataplarından istemektedir.

Âyette önceki cümlelerde ifadeler ğâib yani üçüncü tekil şahısta “o” olmasına rağmen, bu cümlede mütekellime yani birinci tekile “bana” kalıbına geçilmesi bir “iltifat sanatı” örneğidir. Bunun maksadı, muhatabın zihnini dinç tutmak ve mesajın önemini farkettirip ciddiyetle korkmanın derecesini arttırmayı sağlamaktır.(35)

2.وَلَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلَهُ الدّ۪ينُ وَاصِبًا اَفَغَيْرَ اللّٰهِ تَتَّقُونَ “Göklerde ve yerde ne varsa yalnızca O’na aittir; din (itaat) de devamlı olarak yalnız O’nun içindir. Allah’tan başkasına karşı mı takvâlı (duyarlı) oluyorsunuz?” “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(36) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(37) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu beyan etmekte, bu arada dinin yani itaatin de devamlı olarak O’na ait olması gerektiğini belirterek, başkalarına karşı din ve itaat anlamında duyarlılık durumunun bulunmadığını ifade etmektedir. Âyetteki her üç devrik ifade hasr/kasr denen “vurgulu” manayı elde etmeyi amaçlamaktadır.

Âyette geçen الدّ۪ين ed-dîn kelimesi “itaat”; وَاصِب vâsıb kelimesi ise Sâffât 37/9’da da geçtiği gibi “devamlı, sürekli” manasına gelmekte,(38) dini itaatlerin süreklilik arz etmesi gerektiği öngörülmektedir. Burada sözü edilen وَاصِب vâsıb kelimesinin bağlam gereği “ihlaslılık, samimiyet” gibi anlam içerikleri de vardır.(39) Verilmek istenen mesaj açıktır: Göklerin ve yeryüzünün yoktan varedicisi Yüce Allah’tır; her bir nimet O’nun ihsan ve ikramıdır. Dolayısıyla hesap verilecek makam da sadece O’na aittir. Bu nedenle itaate layık olan da sadece ve sadece O’dur.

Yüce Allah bütün bu gerçekliklere rağmen inkârcıların kendisinden başkasına karşı takva sahibi olmaması gerektiğini öğretmekte, azabından korkulacak veya korunulacak başka varlıkların bulunmadığını soru cümlesiyle beyan etmek istemektedir. “Allah’tan başkasına karşı mı duyarlı oluyorsunuz?” demek, “başkaları böyle bir hakkın sahibi değillerdir ve onlardan korkmayı gerektirecek bir husus da yoktur” manasına gelmektedir.

ıı. Sıkıntı Zamanındaki Sahte Tutum

وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ ثُمَّ اِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَاِلَيْهِ تَجْـَٔرُونَ “Nimet olarak size (ulaşan) ne varsa (hepsi) Allah’tandır. Sonra size bir zarar (sıkıntı) dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız.”

Âyettekiوَمَا بِكُمْ ve mâ biküm ifadesi “ve sizinle ilgili olan, size ulaşan şey”; مِنْ نِعْمَةٍ min nı‘metin ifadesi “her bir nimet”; فَمِنَ اللّٰهِ fe minellâhi ifadesi “Allah’tandır”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اِذَا مَسَّكُمُ izâ messeküm fiili “size dokunduğu zaman, size eriştiğinde”; الضُّرّ ed-durru kelimesi “sıkıntı”; فَاِلَيْهِ fe ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تَجْـَٔرُونَ tec’erûne fiili ise “yalvarıyorsunuz” demektir.

Burada nimetlerin kaynağı ve nankör insanın zor durumdaki çaresizliği ile samimiyetsizliği gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ “Nimet olarak size (ulaşan) ne varsa (hepsi) Allah’tandır.” Yüce Allah kâinattaki mutlak hükümranlığını ve başka ilahlar edinme şeklindeki şirk denen dinsizliği reddettiğini beyan ettikten sonra, bu âyette insanların sahip olduğu her bir nimetin kaynağının bizzat kendisi olduğunu ifade etmektedir. Âyetteki hitap, bağlam ve âyetin devam eden cümlesindeki mesaj gereği öncelikli olarak inkârcılara yöneliktir. Ancak bütün insanlara verilen nimetler de elbette sadece Yüce Allah’tan gelmektedir.

Âyetteki بِكُمْ biküm ifadesi “sizinle ilgili olan, size ulaşan” manasına gelmekte, sonrasındaki مِنْ نِعْمَةٍ min nı‘metin ifadesi ise mutlak nekra olduğu için bütün nimetleri içerecek şekilde “her bir nimet” anlamını içermektedir. Zaten âyetin başındaki مَا mâ edatı da bu mutlak nekreliği desteklemektedir. Demek ki insanlar için görünen-görünmeyen, bilinen-bilinmeyen, hissedilen-hissedilmeyen vs. her ne türlü nimet olursa olsun, onların hepsi Yüce Allah tarafından gelmiştir; başka hiçbir gücün insan için nimet yaratması kesinlikle söz konusu olamaz.

Öyleyse Yüce Allah’tan başka hiç kimseden korkulmaması gerektiği gibi, hiçbir varlığa da kulluk edilememeli, hiçbir varlıktan ödül ve ceza beklenmemeli, aynı şekilde başka varlıklara ilah anlamında hamd ve şükür ifadeleri de kullanılmamalıdır. Leyl 92/19’da da verilmek istenen mesaj da bu doğrultudadır.

2. ثُمَّ اِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَاِلَيْهِ تَجْـَٔرُونَ “Sonra size bir zarar (sıkıntı) dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız.” Yüce Allah inkârcı insanlara hitap etmekte ve onların nasıl ikiyüzlü davrandıklarını deşifre etmektedir. Âyette geçen الضُّرّ ed-durr kelimesi insanın başına gelebilen her türlü “hastalık, fakirlik, bela, musibet, zarar, sıkıntı” manasını içermektedir.(40) Âyetin sonundaki تَجْـَٔرُونَ tec’erûne fiili ise Mü’minûn 23/64-65’te de geçmekte ve “yalvarmak, yakarmak, imdat dilemek, yüksek sesle dua etmek”(41) gibi anlamlar içermektedir.

İnsanların bu anlamdaki nankörlüğüyle ilgili olarak Yûnus 10/12’de de şöyle buyrulmaktadır: “(İnkârcı) insana bir sıkıntı dokunduğu zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder. Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler güzel gösterilmiştir.”

Yüce Allah nankör insanların psikolojisini tahlil etmekte ve kendisine herhangi bir zarar veya sıkıntı dokununca Fussılet 41/51’de de beyan edildiği gibi her haliyle Allah’a dua ettiğini haber vermektedir. Çünkü İsrâ’ 17/83 ve Fussılet 41/49’da onun “ümitsiz olduğu, her şeyden ümidini kestiği”, Me‘âric 70/19-21’de “pek hırslı (ve sabırsız) yaratıldığı, kendisine fenalık dokunduğunda sızlanıp feryat ettiği” beyan edilmektedir. Ayrıca ‘Ankebût 29/65, Rûm 30/33, Lokmân 31/32 ve Zümer 39/8 ve 49’da kendisine sıkıntı dokunduğunda “yalnızca Yüce Allah’a yönelenerek yalvarıp O’na dua ettiği” bildirilmekte, Dühân 44/12’de ise bizzat dualarına yer verilmektedir.

En‘âm 6/40-41. âyetlerde konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “De ki: ‘Ne dersiniz; size Allah’ın azabı gelse veya o Son Saat gelip çatıverse size, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru sözlü iseniz (söyleyin bakalım)!’ Bilâkis yalnız Allah’a yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız belâyı dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

İnkârcı insanlar ne kadar aciz olduklarını fark edemedikleri için Yüce Allah’a karşı gelmekte ve O’nun emir ve yasaklarına itibar etmemektedirler. Bu türden nankör insanların acziyeti, başlarına bir sıkıntı geldiğinde görülmekte ve her haliyle Yüce Allah’a yalvarıp yakarmaktan geri durmadıkları bildirilmektedir. Sıkıntı olmadığı zamanlarda kendisine tapındıkları varlıkların etkin olmadığını ve Yaratıcı kudrete karşı son derece çaresiz olduklarını bildikleri için, Yüce Allah’tan başka herhangi bir varlığa yalvarmayı veya onlardan yardım istemeyi akıllarının ucundan dahi geçirmemektedirler.

Bu konuda İsrâ’ 17/67’de şu bilgiler yer almaktadır: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider.” Burada sözü edilen kaybolup gitme, tapanların zihninden putların kaybolması yani unutulmaları manasına gelmektedir.

ııı. Nimete Karşı Nönkörlük

ثُمَّ اِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنْكُمْ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْكُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “Sonra da sizden o zararı giderdiğinde içinizden bir grup hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). Bir süre (daha) yararlanın! İleride bileceksiniz!”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اِذَا كَشَفَ izâ keşefe fiili “giderdiği zaman, açtığı zaman”; الضُّرّ ed-durra kelimesi “o sıkıntıyı”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; اِذَا فَر۪يقٌ izâ ferîkun kelimesi “bir de bakarsın ki bir grup”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; بِرَبِّهِمْ birabbihim ifadesi “onların Rabbine”; يُشْرِكُونَ yüşrikûne fiili “ortak koşuyorlar”;لِيَكْفُرُوا liyekfurû ifadesi “nankörlük etmek için”; بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ bimâ âteynâhum ifadesi “kendilerine verdiğimiz şeylere karşı”; فَتَمَتَّعُوا fe temette‘û emri “(bir süre) yararlanın”; فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ fe sevfe ta‘lemûne ifadesi ise “ileride (gerçeği) bilip anlayacaksınız” demektir.

Burada nankör insan tipinin ikiyüzlü tutumu ile ileride başlarına gelecek olan sıkıntılı akıbet gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ اِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنْكُمْ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْكُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ “Sonra da sizden o zararı giderdiğinde içinizden bir grup hemen Rablerine ortak koşarlar!” Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri Rûm 30/33’te şu şekildedir: “Sonra (Allah), katından onlara bir rahmet (nimet ve bolluk) tattırınca, bakarsınız ki onlardan bir grup yine Rablerine ortak koşuyorlar.” Benzer bir cümle ‘Ankebût 29/65’te de yer almaktadır.

Yüce Allah kullarına inanç bakımından ayırım yapmayıp yardım isteyen insanlara yardım etmesine rağmen, üstelik sıkıntı esnasında tek ilah olarak kabul ettikleri, sıkıntıdan kurtarılmaları için yalvarıp yakardıkları büyük kudret onları sahiplenip ölümden kurtarmasına rağmen, tehlike geçince bunların içinden bir kısmının eski nankörlüklerine ve şirklerine dönmeleri tam bir samimiyetsizlik olarak tanıtılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak geniş açıklamalarımızı “Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider” mealindeki Yûnus 10/12’de yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacak, önemine binaen bazı noktaları yeniden vurgulamakla yetineceğiz.

Yüce Allah söz konusu inkârcı insan tipinin başına gelen sıkıntıyı kendisinden kaldırınca daha önce o sıkıntının kaldırılması için sanki hiç yalvarıp yakarmamış gibi aynı duyarsızlığa devam ettiğini haber vermektedir. Yûnus 10/21’de bu nankör insan tipinin kendisine dokunan herhangi bir sıkıntı geçtikten sonra Yüce Allah’ın âyetlerine karşı hemen tuzaklar kurmaya kalkıştığı beyan edilmektedir. Ayrıca, Hûd 11/10 ve Fussılet 41/50’de de sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği bildirilmektedir.

Benzer bir nankörlük ifadesi İsrâ’ 17/68’de de şu şekilde yer almaktadır: “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanları bu tür bir sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/8’de şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra Allah kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. Allah’ın yolundan saptırmak için O’na eşler koşar. (Ey Muhammed!) De ki: Küfrünle biraz eğlenedur; çünkü sen, muhakkak cehennem ehlindensin!”

Benzer bir başka nankörlük örneğiyle ilgili olarak Zümer 39/49’da da şöyle buyrulmaktadır: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimiz vakit, ‘Bu bana ancak bilgimden dolayı verilmiştir’ der. Hayır, o bir imtihandır, fakat çokları bilmezler.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilen bilgilerden hareketle, anlaşılıyor ki nankör insan tipi korkunç bir şekilde kadir kıymet bilmez bir yapıya bürünmekte ve Rabbine karşı derin bir nankörlüğü tercih etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu noktada bir tahlil yer almakta, sıkıntılı durumdan kurtarıldıktan sonra inkârcı nankörlerin gruplara ayrıldığı ve bir kısmının hemen eski şirklerine geri döndükleri haber verilmektedir. Lokmân 31/32’de böyle bir sıkıntı sonrasında nankörlerin farklı tepkiler verdiği ifade edilmektedir.

Âyetteki اِذَا izâ edatı “anilik” manasında mufâca‘a yani “bir de bakarsınız ki” gibi bir mana vermekte ve bazı nankörlerin hiç zaman kaybetmeden şirke geri döndüklerini göstermektedir. Bu yüzden, duyarlı müminlerin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği kendilerine öğretilmek istenmektedir.

Fahruddîn Râzî bu âyetleri tefsir ettiği gün hicrî 602 yılının Muharrem ayının ilk gününde şiddetli bir deprem meydana geldiğini, insanların o esnada Yüce Allah’a yalvarıp yakardıklarını, ancak deprem sonrasında eski cehalet ve sefahetlerine geri döndüklerini ifade etmekte,(42) bir anlamda âyetin vermek istediği mesajı birebir yaşayıp gözlemlediğini beyan etmiş olmaktadır.

2. لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). Bir süre (daha) yararlanın! İleride bileceksiniz!” Benzerleri ‘Ankebût 29/66 ve Rûm 30/34’te geçen bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir.

a)لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar).” Âyetin bu kısmıyla ilgili çeşitli tercüme ihtimalleri vardır:

ı. Bu ifadenin başındaki lâm/li harfi gerekçe bildiren ta‘lîl edatı olabilir ki bu durumda tercüme verdiğimiz gibi olur.

ıı. Söz konusu edat Nahl 16/39, Kasas 28/8 ve Rûm 30/41 gibi örneklerde de olduğu gibi âkıbet yani sonuç bildiren bir mana da verebilir. Buna göre anlam “Sonuçta kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük ederler” şeklini alır. Her iki tercüme de metne uygundur ve her ikisi de doğrudur.

ııı. Bir başka ihtimale göre buradaki lâm/li harfinin “tehdit” manası da söz konusudur. Bu durumda âyetin tercümesi şöyle olur: “Kendilerine verdiğimiz nimetleri inkâr edip dursunlar bakalım. Bir süre daha keyfinize göre hayat sürün bakalım; zira sizi ne feci bir akıbetin beklediğini nasılsa yarın bir gün anlayacaksınız.”

ıv. Bu ifadeye şöyle mana vermek de bağlama ve vakaya uygundur: “(Sanki) kendilerine bahşettiğimiz (nimetler)e karşı nankörlüklerini göstermek istiyorlar. Madem (böyle düşünüyorsunuz,) bu (kısa) ömrünüzün tadını çıkarın; ama zamanı geldiğinde (gerçeği) göreceksiniz.”(43)

Yüce Allah sıkıntılarını giderdiği inkârcıların bir grubunun şirke geri dönüş gerekçesini beyan etmekte ve kendilerine verdiği çeşitli nimetlere böylece nankörlük ettiklerini, ancak bir süre yaşasalar da sonuçta feci akıbeti anlayacaklarını haber vermektedir. Yüce Allah Nahl sûresinin 53. âyetinde insanlara ulaşan her bir nimeti kendisinin verdiğini beyan etmekte, burada da nankörlerin işte o nimetlerin sahibine karşı inkârcı bir tutumu tercih ettiklerini bildirmekte ve bu durumu kınamaktadır.

b) فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “(O halde) bir süre daha faydalanın; (fakat) ileride (gerçeği) bileceksiniz!” Yüce Allah nankörlerin bu samimiyetsiz tutumunu aktardıktan sonra, kendilerine zaman tanıdığını, ancak eninde sonunda yanlış bir yolda olduklarını ve akıbetlerinin son derece feci olacağını anlayacaklarını haber vermektedir.

Âyetteki فَتَمَتَّعُوا fe temette‘û “eğlenin, faydalanın, avunun” kelimesi bir emir sigası olsa da Fussılet 41/40’da da olduğu gibi maksat, muhatapları tehdit edip,(44) gidişatlarının yanlış olduğunu kendilerine hatırlatmak, sonrasında ise gerçekleri yani feci akıbetlerini zamanı gelince ölüm anlarında veya mahşerde anlayacaklarını, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının bulunmayacağını ifade etmektir.

Bu arada âyetin başındaki emir kalıbı üçüncü şahıslara yönelikken bu cümelelerde muhatap kalıplara dönülmesi bir “iltifat sanatı” örneğidir ve bu sanat sayesinde muhatapların daha canlı ve zihnen diri olmalarının sağlanması hedeflenmektedir.