Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerine mukatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin etkinliğine, müminlerin özelliklerine, inançsızların akıbetine ve nihayet Hz. Peygamber’e indirilen vahyin kaynağına dikkat çekmektedir.

a) Vahiy-Mümin İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde bu okunacak mesajların Kur’ân’ın, yani apaçık kitâbın âyetleri olduğunu, bunların namaz kılan, zekat veren ve âhirete kesinkes inanan müminler için bir hidayet ve müjde kıldığını beyan etmektedir.

ı. Apaçık Kitâb Olan Kur’ân’ın Âyetleri

طٰسٓ تِلْكَ اٰيَاُت الْقُرْاٰنِ وَكِتَابٍ مُب۪ينٍ “Tâ. Sîn. İşte şu(nlar) Kur’ân’ın, yani apaçık Kitab’ın âyetleridir.”

Buradaki طٰسٓ tâ sîn ifadesi “mukatta‘a harfleri”; تِلْكَ tilke edatı “işte şu(nlar)”; اٰيَاتُ âyâtü sözcüğü “âyetleri(dir)”; الْقُرْاٰنِ el-kur’âni kelimesi “Kur’ân’ın”; وَكِتَابٍ مُب۪ينٍ ve kitâbin mübînin tamlaması ise “ve apaçık kitabın” demektir.

Burada mukatta‘a harflerinden bir örnek kullanım ve Kur’ân ile ilâhî mesajların apaçıklığı gündeme getirilmektedir.

1. طٰسٓ Tâ. Sîn. Bakara 2/1’de mukatta‘a harflerinin sayısı, kullanım gerekçeleri ve muhtemel anlamları noktasında detaylı bilgiler vermiştik. Burada sadece bu iki harf hakkında kısaca bazı noktalara değinmek istiyoruz:

a) Âyetteki طٰسٓ tâ, sîn harfleri “mukatta‘a, teheccî veya hecâ harfleri” olarak bilinmektedir. Kesin olmamakla birlikte, bir ihtimal olarak Yüce Allah bu harflere yemin ediyor olabileceği gibi, sûrede ele alınan peygamber kıssaları veya onların risalet öğretileri sembolize ediliyor da olabilir.

İlk konusu Hz. Mûsâ ile ilgili olan Neml ve Şu‘arâ’ sûrelerinin, ayrıca içerdiği tek kıssa Hz. Mûsâ’dan oluşan Kasas sûresinin başındaki Tâ, Sîn, Mîm ve Tâ, Sîn harfleri “Tûr-i Sînâ” veya “Mûsâ’nın vahiy aldığı Tûr-i Sînâ” manasına alınabilir. İbn Abbâs bu iki harfin, Yüce Allah’ın es-semî‘ ve el-latîf sıfatlarının sembolü olduğu kanaatindedir.(1) Yüce Allah en iyisini ve en doğrusunu bilir.

b) Mukatta‘a harflerinin bir kısmı müstakil bir âyet olarak numaralandırılmışken, bir kısmında bu türden bir numara yoktur. Meselâ Sâd, Kâf, Nûn gibi tek harfli olanlar, Tâ Sîn gibi iki harf olan, dahası Elif Lâm Râ gibi üç harfli olanla Elif Lâm Mîm Râ şeklinde dört harfli olan mukataa‘a harfleri sûrenin müstakil olarak ilk âyeti değil, ilk âyetin bir parçası yani ilk âyetin ilk kısmıdır.

Bunların manalarının bilinip bilinemeyeceğiyle ilgili tartışmalar yaşandığı, hatta bazıları bunların manasının olmadığı ya da insanlar tarafından bilinemeyeceği, bunların Yüce Allah ile Hz. Peygamber arasında şifre olduğu veya bunların bilgisinin Yüce Allah’ın sadece ve sadece kendisine sakladığı iddiasında bulunduğu için, batılı müsteşrıklar bu harflerin aslında Kur’ân’dan olmadığını iddia etmişlerdir.

Bu yaklaşım bütünüyle yanlıştır; çünkü bu harflerin her biri vahyin bir parçasıdır; sadece numaralandırma sistemindeki metot gereği bazılarına âyet numarası verilmemiş, ilgili surenin ilk âyetinin başlangıcı sayılmışlardır.

2. تِلْكَ اٰيَاُت الْقُرْاٰنِ وَكِتَابٍ مُب۪ينٍ “Şu(nlar) Kur’ân’ın, yani apaçık Kitab’ın âyetleridir.” Bu cümlenin bir benzeri تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْاٰنٍ مُب۪ينٍ “İşte bunlar Kitâb’ın yani apaçık Kur’ân’ın âyetleridir” şeklinde Hıcr 15/1’de yer almaktadır. Yüce Allah burada sözünü edeceği prensiplerin “Kur’ân’ın, yani apaçık kitabın âyetleri” olduğunu beyan etmektedir.

a) Cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “bunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani “dişil” kalıbıdır. Âyetteki تِلْكَ tilke edatı, bu sûrede sözü edilecek olan “âyetleri” işaret etmektedir. Âyet hakkında önce bazı kavramları, ardından da âyette verilmek istenen mesajı incelemek istiyoruz.

b) Neml sûresinin ilk âyetinde geçen âyet, el-kur’ân ve kitâb-i mübîn kavramlarına kısaca değinmek istiyoruz:

ı. Yâsîn 36/33’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, “âyet kavramı” kapsamı oldukça geniş bir alana hitap etmektedir. Âyet ve âyât/el-âyât kelimeleri Kur’ân’da 382 yerde geçmekte ve “vahiy cümleciği”, “alâmet, delil”, “ibret, ders”, “mucize”, “sembol”, “ilâhî yasalar” ve “risâlet” anlamlarına gelmektedir.(2) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اٰيَات âyât kelimesi de “vahiy cümlecikleri” anlamına gelmektedir.

ıı. Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde “Kur’ân-Kerîm’in Kur’ân’daki İsimleri” başlığında ele aldığımız üzere, ilâhî mesajın en yaygın ve kelime kökenine uygun olan ismi el-Kur’ân’dır.

“Toplamak, bir araya getirmek, okumak, çok okunan şey” anlamlarına gelen Kur’ân kelimesinin kökü, genel kanaate göre k-r-e’dir. Bu konuda Kur’ân kelimesinin, “anlamları birbirine yakın olmak” anlamında k-r-n, “manaları birbirini çağrıştırmak” bakımından karîne, “önceki ilâhî kitapların mesajını toplamak” açısından el-kar’ü kökünden geldiği âlimlerimiz tarafından ileri sürülmektedir.

Kelimenin “mürtecel”, yani herhangi bir kökü olmadan bu son mesajın özel ismi olduğu da kabul edilen görüşlerdendir. Bakış açılarına göre hepsinin doğruluk payı elbette vardır. Ancak biz, kelimenin k-r-e “okumak” kökünden türetildiği görüşünü benimsemekteyiz.

Kur’ân, “çok okunan metin” anlamıyla öncelikle Müslümanlardan, sonrasında da bütün insanlardan kendisini düşünerek, anlayarak ve hissederek okumalarını istemekte ve beklemektedir. Bu haliyle kıraat, “anlamını düşünerek, anlayarak ve hissederek okumak” demektir. ‘Alak 96/1’deki ilk emir de böyle bir okumayı ifade eder; yani kâinatı okumak, keşfetmek, düşünmek ve anlamaya çalışmak. Bu yönüyle kıraat, “aklın ve zihnin okuması” anlamında entelektüel bir bilgilenme ve bilinçlenme faaliyetidir.

ııı. Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki İsimleri” başlığında ele aldığımız üzere, “yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlarda kullanılan kitâb/el-kitâb,(3) kütüb,(4) mektûb(5) kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. كِتَاب kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan isimlerindendir.

Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da, bu kelime büyük çoğunlukla “Kur’ân”ı ifade etmektedir. Başında el takısı olarak da olmayarak da el-kitâb/kitâb kelimesinin bazı âyetlerde “Hz. Mûsâ’ya verilen kitap”;(6) bazı âyetlerde İsrailoğullarına verilen “Tevrât”;(7) bazı âyetlerde de “ilâhî öğreti” veya “vahiy”(8) anlamlarında kullanıldığı bilinmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki كِتَاب kitâb kelimesinden maksat “Kur’ân-ı Kerîm’dir.

Buradaki مُب۪ينِ mübîn sıfatı, Kur’ân’ın hem “açıklayıcı” olduğunu, hem de “apaçık” özelliğini ifade eder.(9) الْمُب۪ينِ el-mübîn sıfatı, Kur’ân’ın isimlerinden olan el-beyân ve el-beyyine kelimelerinin sıfat halidir.

Yüce Allah vahyini kolaylaştırdığını,(10) dolayısıyla onun da kolay olduğunu(11) beyan etmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’ın “apaçık Arapça bir dil”de indirildiği,(12) böyle olmasının anlaşılmasıyla gerekçelendirildiği belirtilmektedir.(13) Kur’ân’ın mübîn oluşu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de diğerlerinde de hem vahyin apaçıklığını, anlaşılabilirliğini ve kolay olduğunu hem de öncelikle gerçekleri açıklayıcılığını ortaya koymaktadır.(14) Demek ki bu sûrede ve diğerlerinde anlatılan konular gayet kolay anlaşılabilecek bir nitelik arz etmektedir.

b) Neml sûresinin ilk âyetinde hem el-kur’ân kelimesinin hem de kitâb-i mübîn şeklindeki tamlamanın kullanılması dikkat çekmektedir. el-Kur’ân ve kitâb-i mübîn ifadelerinin arasındaki vâv harfi eğer “atıf/bağlaç” manasında alınırsa, “Kur’ân” ile “apaçık kitâb”ın farklı şeyler olduğunu söylemek durumunda oluruz.

“Apaçık kitap” için bazı âlimlerimiz “Levh-i Mahfûz”, “bu sûre” veya “Kur’ân” olduğu kanaatlerini ileri sürmüşlerdir.(15) Bu durumda “apaçık kitâb” kavramı hakkında “apaçık hakikatler”, “apaçık prensipler”, “apaçık ilkeler” şeklinde yorumlar ve bunun kainat ve insan kitabının çeşitli delilleri olduğu yolunda açıklamalar yapmak gerekir.

Semerkandî gibi âlimlerin de tercih ettiği üzere, buradaki el-kur’ân ve kitâb-i mübîn tamlamalarını aynı şeyler olarak görmek de mümkündür. Bu durumda kitâb-i mübîn tamlaması “te’kid” kabul edilmiş olur ki(16) aradaki vâv harfi de “yani” manasında yorumlanır. Hıcr 15/87’de “tekrarlanan yedi” ile “yüce Kur’ân” tamlaması arasındaki vâv harfi de bu şekilde bir te’kid olarak “yani” manasında yorumlanabilir.

Âyetteki hakikatlerin aynı değerin âyetleri olduğu gerçeğini göz ardı etmemek için hem el-kur’ân kelimesinin hem de kitâb-i mübîn tamlamasının aynı mesajı verdiğini düşünmekteyiz. Bu nedenle meali verirken “yani” kelimesini kullanmayı tercih ettik.

ıı. Vahyin Rehberliği ve Müjde Oluşu

هُدًى وَبُشْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ “(Kur’an) müminler için bir rehber ve müjdedir. Onlar namazı kılar, zekâtı verir ve ahirete de kesin bir şekilde inanırlar.”

Buradaki هُدًى hüden kelimesi “bir hidayet(tir), rehber(dir)”; وَبُشْرٰى ve büşrâ sözcüğü “ve müjde(dir)”; لِلْمُؤْمِن۪ينَli’l-mü’minîne kelimesi “inananlara”; اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ ellezîne yukîmûne ifadesi “onlar ikame edenler, yapanlar, yerine getirenler, kılanlar(dır)”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı, ibadeti”; وَيُؤْتُونَ ve yu’tûne fiili “ve verirler, verenler(dir)”; الزَّكٰوة ez-zekâte sözcüğü “zekâtı”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”;بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati kelimesi “âhirete”; هُمْ hum zamiri “onlar”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili “kesinkes inanırlar, inananlar(dır)” demektir.

Burada vahyin etkinliği ve duyarlılık gösteren müminlere yönelik müjde içeriği gündeme getirilmektedir.

1.هُدًى وَبُشْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ “(Kur’an) müminler için bir rehber ve müjdedir.” Bu âyette vahyin iki niteliği üzerinde durulmaktadır. Bunlardan biri onun müminler için “hidayet rehberi” yani yol göstericiliği, diğeri de “müjdeleyiciliği”dir.

Vahyin bu iki özelliği hakkında Tefsirimizin ilk cildin Giriş bölümünde “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında bilgi verdiğimiz için burada açıklamalara girmek istemiyoruz. Ancak belli bazı noktalarda çeşitli hususları hatırlatmakta elbette büyük yarar vardır.

a) Yüce Allah, Kur’ân’ın indiriliş gayesini beyan bağlamında onun müminler için bir hidayet olduğunu bildirmektedir. “Hidâyet” kavramıyla ilgili olarak Fâtiha 1/6’da bilgi vermiştik. Burada bazı hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz.

Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(17) Bakara 2/185 ve İsrâ’ 17/9’da da belirtildiği üzere, Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir.

Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl; neyin doğru, neyin yanlış olduğunu vs beyan eden bir yol göstericidir. Bu kelime Kasas 28/43’te Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb’ın özelliği olarak da zikredilmektedir.

Hidayeti, doğru yolu ve hakkı istemek elbette çok önemlidir; ancak en az bunun kadar önemli olan husus, hidayet üzere kalmak ve hidayette istikametten şaşmamaktır. Şeytan, daha ziyade istikamet üzere olanlarla uğraşmak ve onları hakikat yolundan saptırmak ister. Bu nedenle, özellikle şeytandan gelecek vesveselere karşı Yüce Allah’a sığınmaları peygamberlerden ve dolayısıyla da bütün müminlerden istenmektedir.(18)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Kur’ân’ın müninler için bir rehber olduğundan söz edilmektedir. Müminler, “inanılması gereken bütün değerlere inanan, inandığı değerlere güvenen, bu sayede kendini güvende hisseden ve çevresine güven veren insanlar”dır.

b) Kur’ân, “sunduğu ilkelere uyanlar için dünyada saadet, âhirette cennet müjdesi veren” bir mesajdır. Kur’ân’da 15 kez geçen büşrâ/el-büşrâ kelimeleri bazı âyetlerde vahiy için kullanılmaktadır.(19) Bu yönüyle Kur’ân, dünyada ilkelerine uyanlar için meleklerin beraberliğini de müjdelemektedir. Vahyin sunduğu hakikatler insanlar için birer şaşmaz ölçüdür. Hayatını bu esaslara göre dizayn edenler sonuçta hem bu dünyada, hem de öbür âlemde müjdeyi hak edenlerdir.

Özetle şunu belirtelim: Hak ve hakikat adına ölçü arayanlar için Kur’ân tam bir rehberdir ve müjde kaynağıdır. Onun rehberliği ve müjde sunumu hem bütün insanlara yöneliktir;(20) hem de özel anlamda müminler ve muttakîler içindir.(21)

2. اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ “Onlar namazı kılar, zekâtı verir ve ahirete de kesin bir şekilde inanırlar.” Lokmân 31/4’te de yer alan bu âyette müminlerin üç niteliği üzerinde durulmaktadır ki bunlar “namaz kılmaları”, “zekât vermeleri” ve “hiç şüphe duymadan âhirete inanmaları”dır.

İman bir iddiadır; ispatı ise emredilen fedakârlıkların yapılmasına bağlıdır. Bu fedakârlıklar arasında bu âyette önce bedensel ibadet anlamında “namaz”, ardından ekonomik olarak “zekât” ve bunların anlamlı olabilmesi için de “âhirete şeksiz şüphesiz inanmak” zikredilmektedir.

Nasıl ki bir davranışın ibadet adını alması onu imanlı olarak yapmaya bağlı ise, yapılan ibadetlerin sonuç verici olması da âhiret bilinciyle desteklenmesine bağlıdır. Bunca ibadet ve fedakârlık mahşerdeki yargılamada kişiyi mahçup etmeme sonucunu elde edip cennet ödülleriyle buluşma vaadiyle gündeme getirilmektedir.

Neml sûresi Mekkî bir sûre olduğu için, bazı müfessirlerimiz buradaki الزَّكٰوةَ ez-zekâh “zekât” kelimesini bilinen anlamda kurumsal olarak sınırları belirlenmiş “zekât” manasında değil de mutlak manada “arınmak” şeklinde yorumlamışlardır. Bu haklı bir yaklaşım olsa da, maksadın zekât ibadeti olmasına bir engel de yoktur.

Esasında tıpkı namaz gibi zekât da Mekke döneminde var olan ve müminler tarafından uygulanan ibadetlerdendi. Detaylarının Medine’de bildirilmiş olması bu ibadetlerin Mekke’de hiç olmadığı manasına gelmez. Kaldı ki namaz için nasıl ki ekâme/yukîmu gibi aynı kökten kelimeler kullanılmışsa, zekât için de îtâ’/yu’tûne fiili tercih edilmiş, dolayısıyla bu âyette bilinen anlamda hem “namaz” hem de “zekât” ibadeti kast edilmiş olmalıdır. “Namaz”la ilgili detaylı bilgileri Bakara 2/3, “zekat”la ilgili olanları ise Bakara 2/43’te verdiğimiz için burada ayrıntıya girmeyeceğiz.

Âyette geçen يُوقِنُونَ yûkınûne fiilinden hareketle, îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(22)

b) İnkârcılığın Sonu ve Vahyin Kaynağı

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde âhirete inanmayanların davranışlarını kendi tercihlerinin sonucunda onlara süslü gösterdiğini, onların da bocalamakta olduklarını, hem dünyada hem de âhirette kendilerini korkunç bir akıbetin beklediğini ifade etmektedir.

Ardından, vahyin kaynağının hikmet sahibi ve her şeyi bilen ilâhî kudret olduğu şu şekilde vurgulanmaktadır: “(Ey Peygamber!) Kur’ân’a, muhakkak ki hakîm (hikmet sahibi), ‘alîm (her şeyi bilen Allah) tarafından sahip kılınmaktasın.”

ı. İnanmayanlar ve Korkunç Akıbetleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ اَعْمَالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَهُمْ سُوٓءُ الْعَذَابِ وَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ هُمُ الْاَخْسَرُونَ “Ahirete inanmayanların işlerini kendilerine süslü gösterdik; bocalayıp duruyorlar. İşte onlar, azabı en kötü olanlardır; ahirette en çok kaybedecek olanlar da onlardır.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ innellezîne lâ yu’minûne ifadesi “muhakkak ki inanmayanlar”;بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati kelimesi “âhirete”; زَيَّنَّا zeyyennâ fiili “süslemiştik, süslü göstermiştik, süslü gösteririz”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların kendi amellerini, işlerini”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalamaktadırlar, debelenmektedirler”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike edatı “işte onlar”; الَّذ۪ينَ ellezîne ifadesi “öyle kimselerdirler ki”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için vardır”; سُوٓءُ الْعَذَابِ sûü’l-‘azâbi tamlaması “azabın ağırı, azabın kötüsü”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; الْاَخْسَرُونَ el-ahserûne kelimesi ise “en çok kaybedenler, en çok ziyana uğrayanlar (olacaklardır)” demektir.

Burada önceki âyetlerde sözü edilen müminlerin karşısında duran inançsızların hem dünyadaki, hem de âhiretteki durumu gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ اَعْمَالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ “Ahirete inanmayanların işlerini kendilerine süslü gösterdik; bocalayıp duruyorlar.” Yüce Allah âhirete inanmayan insanların inançsızlıktaki kararlılıklarının karşılığı olarak dünyadaki davranışlarını kendilerine süslü gösterdiğini, bunun sonucunda da bocalayıp durduklarını beyan etmektedir.

Kur’ân’da bu konuda başka âyetlere bakıldığında, kötü işleri insanlara süslü gösterenlerin şeytan,(23) kötü arkadaşlar, şeytanlaşmış kişiler(24) ve Allah’a ortak tutulan putlar(25) olduğu görülmektedir. Ayrıca bazı âyetlerde de benzer şekilde kötü insanlara bazı olumsuzlukların süslü gösterildiği ifade edilmekte,(26) bir âyette ise çeşitli dünyevî şeylerin imtihan amaçlı olarak insanlara süslü gösterildiği dile getirilmektedir.(27)

Fâtır 35/8’de de açıklayacağımız üzere, Kur’ân’da amellerin süslü gösterilmesinden söz eden âyetlerde züyyine fiilinin meçhul, yani “edilgen kalıpta” kullanıldığı âyetler vardır; ancak amelleri kendilerine süslü gösterilenler kâfirler,(28) haddini aşanlar,(29) Firavun(30) ve münafıklardır.(31) Dolayısıyla burada sorumluluğu kadere terk etmek kesinlikle doğru değildir; sorumlular vardır ve onlar da söz konusu kişilerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de başka âyetlerde de olduğu gibi,(32) Yüce Allah âhirete iman etmeyenlerin bu inkarlarının sonucunda şeytana teslim olanların ve imtihanı kaybetmeye kararlı olanların davranışlarını kendilerine süslü göstermekte, bir anlamda onların şaşkınlık kararlarını onaylamış olmaktadır.

İnkârı inanç haline getirip olumsuzluklardan beslenenlerin bu kararları ve davranışları kendilerine süslü gösterilmektedir; çünkü bu durum artık söz konusu kişilerde bir alışkanlık oluşturduğu için, bir süre sonra yapılanların yanlış olmadığı, her bir yapılanın doğru olduğu izlenimi devreye girmiş olur.

Davranışların süslü gösterilmesinin Yüce Allah’a nispeti bütün bu âyetler ışığında anlaşılmalıdır. Zira Yüce Allah insana ait kötülük kararının sonucu olarak ilgili davranışları söz konusu kişilere süslü göstermekte, bir anlamda iradeleriyle tercih ettiklerini onaylamakta, yoldan çıkma kararlarına izin ve fırsat vermektedir. Bu durumda kötülüklerin süslü gösterilmesi şeytana nispet edildiğinde “hakikat”, Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise “mecaz ve izin/onay” olur.(33)

Leyl 92/8-10’da da ifade edildiği üzere, cimrilik yapan, kendini sorumsuz gören ve en güzel hakikatleri yalanlayanlara aslında zor olan cehenneme gitme yolu kolaylaştırılacaktır; zaten imtihanın bunun dışında herhangi bir izahı da olamaz. Tercihini böyle belirlemiş kişilerin dünya hayatındaki durumları âyetin sonunda يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiiliyle dile getirilmekte, onların böyle davranmaya devam ettikleri, inançsızlık içerisinde bocaladıkları, debelenip durdukları beyan edilmektedir.

Âyette geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalayıp durmak”, “kör bir şekilde bocalamak”, “debelenmek” demektir. Kur’ân’da yedi defa(34) geçen bu fiil, kullanıldığı her âyette benzer bir içerikte yer almakta ve azgın insanların azgınlıkları ve inkâr sarhoşluğu içerisinde debelenmelerini ortaya koymaktadır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَهُمْ سُوٓءُ الْعَذَابِ وَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ هُمُ الْاَخْسَرُونَ “İşte onlar, azabı en kötü olanlardır; ahirette en çok kaybedecek olanlar da onlardır.” Yüce Allah dünyada inançsızlığı tercih eden ve bu şekilde yaşayanlara azabın en kötüsünün geleceğini beyan etmekte, bunun sonucunda da bunların âhirette ziyana uğrayacağını haber vermektedir.

a) Buradaki سُوٓءُ الْعَذَابِ sûü’l-‘azâbi tamlaması “azabın ağırı, kötüsü” manasına gelmekte, bunun hem dünyevî, hem de mahşer boyutunun olduğunu göstermektedir. Meselenin dünyevî boyutu bağlamında Mekkeli müşriklerin Bedir’deki mağlubiyetleri hatırlanabilir.(35)

Tâhâ 20/124’te geçtiği üzere, vahiyden yüz çevirenler için aslında dar ve zor bir hayat vardır. Zira Yüce Allah’a adanmamış her bir ömür sahibine yüktür ve hakikat karşısında böylelerinin tadı kaçmıştır. ‘Azâb kelimesi “tadın kaçması” manasına gelmekte, dolayısıyla Allah’a karşı olmaya dayalı bir hayatın sahipleri elbette dünyada da huzurlu bir hayat yaşayamayacaklardır. Esasında önceki âyetin sonundaki يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili de böyle bir durumu ortaya koymakta, öyle bir hayatın bocalamak ve debelenmek olduğunu hatırlatmaktadır.

b) Konunun dünyevi boyutu bu şekilde gerçekleştiğine göre, tevbe etmeden ölen bu tiplerin mahşerlerinin de korkunç olacağı âyette vurgulanmaktadır. Yüce Allah böylesi insanların âhirette de mutlak anlamda en çok kaybedenler ve zarara ziyana uğrayanlar olacağını haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “zarara uğrayanlar” anlamına gelen el-hâsirûne kelimesinin değil de Kehf 18/103’te de geçtiği gibi “en çok kaybedenler, en çok ziyana uğrayanlar” manasındaki الْاَخْسَرُون el-ahserûne kelimesinin kullanılmasının nedeni de budur.

Bakara 2/16’da beyan edildiği gibi, dünyada hidayetin karşılığında sapkınlığı satın alanlara bu ticaretleri mahşerde hiçbir kâr getirmeyecek ve bunlar doğru yolu da bulamamış olacaklardır. En büyük kayıp Yüce Allah’a yabancılaşmak ve O’ndan uzak yaşamaktır. Bu yabancılaşmanın sonucu dünyada tadın kaçması, mahşerde ise en çok ziyana uğramaktır; âyette verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

ıı. Vahyin Kaynağı

وَاِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْاٰنَ مِنْ لَدُنْ حَك۪يمٍ عَل۪يمٍ “Şüphesiz ki Kur’an hakîm (doğru hüküm veren), ‘alîm (her şeyi bilen Allah) tarafından sana vahyedilmektedir.”

Âyetteki وَاِنَّكَ ve inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَتُلَقَّى letülakkâ edilgen fiili “sana verilecektir, sen sahip kılınacaksın, sana vahyedilecektir”; الْقُرْاٰنَ el-kur’âne kelimesi “Kur’ân”; مِنْ لَدُنْ min ledün ifadesi “(şunun) katından, makamından, huzurundan”; حَك۪يمٍ hakîmin sıfatı “hikmet sahibinin”; عَل۪يمٍ ‘alîmin sıfatı ise “her şeyi bilenin” demektir.

Burada vahyin kaynağı, ayrıca muhatabı bağlamında hem Hz. Peygamber, hem de bütün muhataplar gündeme getirilmektedir.

Âyetin bu bağlamdaki mesajı hem öncesindeki hem de devam eden âyetlerle ilişkili olarak yorumlanabilir. Buna göre, Yüce Allah sûrenin başında sözünü ettiği bu Kur’ân’ın, yani apaçık kitâbın âyetlerinin kaynağında kendi kudreti olduğunu beyan etmektedir. Bununla ilgili olarak, vahyin misyonu, inananların ve inanmayanların akıbetinin nasıl olacağıyla ilgili bilgilerin kaynağının da ilâhî kudret olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Mesajı devam eden âyetlerle ilişkili görürsek, bu defa da Hz. Mûsâ’nın kıssası başta olmak üzere bu sûrede sözü edilecek her bilginin kaynağının vahiy olduğu beyan edilmiş olmaktadır.(36) Bu cümleden olarak, Hz. Peygamber’e vahyedilecek olan ve zaman zaman anlaşılmasında derin muhakemeler gerektirecek her türlü bilginin kaynağında Yüce Allah’ın bulunduğu vurgulanmış olmaktadır.

Bu şekliyle vahyin muhataplarından beklenen şey tam bir teslimiyet göstermeleri ve ilâhî kudretin verdiği her bilginin doğru ve hikmeli olduğunu benimsemeleridir. Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm (Allah’ın her şeyi bilmesi) ve el-hakîm/hakîm (her hükmünde hikmet sahibi oluşu) sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde de ifade edilmektedir.(37)

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XIX, 131.
• 2 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-y-e maddesi.
• 3 - Bu kelimenin pek çok kullanım örneği vardır. 4 - Bakara 2/285; Nisâ’ 4/136; Enbiyâ’ 21/104; Sebe’ 34/44; Tahrîm 66/12; Beyyine 98/3. 5 - A‘râf 7/157. 6 - Bakara 2/53, 78, 79, 85, 87, 101, 105, 109, 113, 121, 129, 144, 145, 146; Âl-i İmrân 3/19, 20, 23, 65, 69, 70, 71, 72, 75, 78, 81, 98, 99, 100, 186, 187; Nisâ’ 4/44, 47, 51, 54, 123, 131, 136, 153, 159, 171; … ; Fussılet 41/45; Ahkâf 46/12; … 7 - Bakara 2/2, 44, 78, 79, 85, 101, 105, 109, 113, 121, 144, 145, 146; … 8 - Bakara 2/89, 213; Âl-i İmrân 3/7; …
  • Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Enbiyâ 21/104 Sebe' 34/44 Tahrîm 66/12 Beyyine 98/3 A‘râf 7/157 Bakara 2/53 Bakara 2/78 Bakara 2/79 Bakara 2/85 Bakara 2/87 Bakara 2/101 Bakara 2/105 Bakara 2/109 Bakara 2/113 Bakara 2/121 Bakara 2/129 Bakara 2/144 Bakara 2/145 Bakara 2/146 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/23 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/69 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/72 Âl-i İmrân 3/75 Âl-i İmrân 3/78 Âl-i İmrân 3/81 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/187 Nisâ 4/44 Nisâ 4/47 Nisâ 4/51 Nisâ 4/54 Nisâ 4/123 Nisâ 4/131 Nisâ 4/136 Nisâ 4/153 Nisâ 4/159 Nisâ 4/171 Fussilet 41/45 Ahkâf 46/12 Bakara 2/2 Bakara 2/44 Bakara 2/78 Bakara 2/79 Bakara 2/85 Bakara 2/101 Bakara 2/105 Bakara 2/109 Bakara 2/113 Bakara 2/121 Bakara 2/144 Bakara 2/145 Bakara 2/146 Bakara 2/89 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/7
• 9 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 10 - Meryem 19/98; Dühân 44/58; Kamer 54/17, 22, 32, 40. 11 - Müzzemmil 73/20. 12 - Nahl 16/103; Şu‘arâ’ 26/195. 13 - Yûsuf 12/2; Zuhruf 44/3. 14 - Hûd 11/1-2; Fussılet 41/3.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Meryem 19/98 Duhân 44/58 Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40 Müzzemmil 73/20 Nahl 16/103 Şu‘arâ 26/195 Yûsuf 12/2 Duhân 44/3 Hûd 11/2 Fussilet 41/3
• 15 - Zemahşerî, age., III, 335. 16 - Semerkandî, age., II, 598.
• 17 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13. 18 - A‘râf 7/200-201; Mü’minûn 23/97-98; Fussılet 41/36.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13 A‘râf 7/201 Mü'minûn 23/98 Fussilet 41/36
• 19 - el-Büşrâ kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/97; Nahl 16/89, 102; Neml 27/2. 20 - Bakara 2/185. 21 - Bakara 2/2; Âl-i ‘Imrân 3/4.
  • Bakara 2/97 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Neml 27/2 Bakara 2/185 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/4
• 22 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 23 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 24 - Fussılet 41/25. 25 - En‘âm 6/137. 26 - Bakara 2/212; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Yûnus 10/12; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Mü’min 40/37; Muhammed 47/14; Feth 48/12. 27 - Âl-i İmrân 3/14.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137 Bakara 2/212 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Yûnus 10/12 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Mü'min 40/37 Muhammed 47/14 Fetih 48/12 Âl-i İmrân 3/14
• 28 - Bakara 2/212; Âl-i İmrân 3/14; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Ra‘d 13/33; Muhammed 47/14. 29 - Yûnus 10/12; 30 - Mü’min 40/37. 31 - Feth 48/12. 32 - En‘âm 6/108.
  • Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/14 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Ra‘d 13/33 Muhammed 47/14 Yûnus 10/12 Mü'min 40/37 Fetih 48/12 En‘âm 6/108
• 33 - Zemahşerî, age., III, 337.
• 34 - Bakara 2/15, En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hıcr 15/72; Mü’minûn 23/75; Neml 27/4. 35 - Taberî, age., XIX, 132; Zemahşerî, age., III, 337.
  • Bakara 2/15 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hicr 15/72 Mü'minûn 23/75 Neml 27/4
• 36 - Zemahşerî, age., III, 337.
• 37 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30