Kıyâmet Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 40 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “kıyâmet” anlamındaki الْقِيٰمَة el-kıyâmeh kelimesinden alan kıyâmet sûresi, inişe göre 33, resmî sıralamada 75. sûredir.

Kıyâmet sûresi, resmî sıralamaya göre öncesinde bulunan Müddessir sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Kıyâmet sûresinde kıyâmet ve sonrasına dair bilgiler verilmekte, Müddessir’de ise kıyâmet sonrasında özellikle inkârcılar için yaşanacak felâket gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasında insanı sıkıntıya sokacak aşırı dünya sevgisi eleştirilmekte, böylece bu iki konu iki sûrenin ortak mesajını oluşturmaktadır.

Sûrenin ilk âyetlerinde kıyâmetin kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekilmektedir. İleriki bölümde inkârcı insanın nankörlüğü ve Yüce Allah’a nispet etmeye çalıştığı mahşerdeki diriltilmeye dair güçsüzlük reddedilmektedir. Ardından inkârcı insanın mahşerde kaçacak yerinin olamayacağı bildirilerek, Allah’a hesap vermekten kurtulmanın imkansızlığı vurgulanmaktadır.

13. âyetten itibaren, sorgulama ve sonrasında yaşanacak birtakım bilgilendirmeler, mazeret üretme çabalarının reddedilmesi, hükmün acele istenmemesi, kararın beklenmesinin gerekliliği hakkında şu şekilde bilgiler verilmektedir: “(Ey suçlu kişi), artık onu (yani hakkındaki bilgiyi veya hükmü) çarçabuk almak için dilini kımıldatma! Muhakkak ki onun toplanması ve okunması sadece Bize aittir. (O halde) Biz onu okuduğumuz zaman sen okunuşunu takip et! Sonra onu açıklamak da sadece Bize aittir.”

20. âyetten itibaren, nankör insan tipinin dünyayı sevip âhireti terkettiği hatırlatılarak, iyilik sahiplerinin o gün sevinçli olacakları ve ilâhî nimetleri beklemeye devam edecekleri müjdelenmektedir. İnkârcıların ise o gün mutsuz bir yüze sahip olacakları, sıkıntılı bir sürecin kendilerini beklediğini anlayacakları ve azabı hak etmiş olduklarının kınayıcı bir üslupla kendilerine duyurulacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “(Dikkat edin!) Gerçekten can köprücük kemiğine dayanıp, ‘Tedavi edebilecek kimdir?’ dendiğinde, (can çekişen kişi) bunun gerçek bir ayrılış olduğunu anlayıp bacak bacağa dolaştığında, işte o gün sevk edilecek/varılacak sadece Rabbinin huzuru olacaktır.”

34. âyetten itibaren, öncelikle inkarcılara yönelik olarak “Lâyıktır (o azap) sana, lâyık! Evet, lâyıktır (o azap) sana, lâyık!” şeklinde seslenileceği bildirilmekte, sûrenin sonunda ise, insanoğlunun dünya ve âhirette başıboşluğa terkedilmeyeceği ifade edilmekte, yaratılışı hakkında çok özet bilgiler verilerek, onu yoktan var eden gücün mahşerde kendisini yeniden diriltmeye de kadir olduğu vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 20-30. âyetlerinde, inkârcı insanlara yönelik bir tahlil yapmakta, onların dünya lehine tercihlerini dile getirmekte, bunun sonucunda mahşerde insanların iki temel gruba ayrılacağına dikkat çekmekte, daha sonra dünyayı tutku derecesinde seven insanların bu davranışlarının yanlışlığını yeniden gündeme getirmekte ve can boğaza gelince yaşanacak sıkıntılı hali hatırlatmaktadır.

a) Dünyayı Tercih ve Âhiretteki Yüzler

Yüce Allah, sûrenin 20-25. âyetlerinde nankör insan tipinin dünyaya yönelik tercihini ve âhireti dikkate almayan tutumunu eleştirel bir şekilde ele almakta, günümüz insanına da bu anlamda doğru yolu takip etmesinin gerekliliğini öğütlemek istemektedir.

Ardından, mahşerde insanların yüz ifadelerinin nasıl olacağı şu şekilde bildirilmektedir: “O gün bazı yüzler Rablerini (onun nimetlerini) beklerlerken ışıl ışıl parıldayacaktır. O gün bazı asık yüzler de vardır ki bel kemiklerini kıran bir felâkete uğratılacaklarını anlayacaklardır.”

ı. Dünya Sevgisi ve Âhireti Red

كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَتَذَرُونَ الْاٰخِرَةَ “Hayır! Doğrusu siz çabucak geçeni (dünyayı) seviyorsunuz. Ahireti bırakıyorsunuz.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, asla, gerçekten, esasında”; بَلْ bel edatı “bilakis, aksine”; تُحِبُّونَ tuhıbbûne fiili “seviyorsunuz, istiyorsunuz”; الْعَاجِلَةَ el-‘âcilete kelimesi “acil olanı, peşin, çarçabuk geçeni, dünyayı”; وَتَذَرُونَ ve tezerûne fiili “ve terk ediyorsunuz, dikkate almıyorsunuz, bırakıyorsunuz”; الْاٰخِرَةَ el-âhırate kelimesi ise “âhireti” demektir.

Burada dünyanın sevilip âhiretin ötelenmesinin yanlışlığı gündeme getirilmektedir.

1. كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ “Hayır! Doğrusu siz çabucak geçeni (dünyayı) seviyorsunuz.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Hayır! Doğrusu siz, (bütün bunlara rağmen), çarçabuk geçeni (dünya hayatını ve nimetlerini) seviyorsunuz.” Buradaki muhataplar, bazılarının iddia ettiği gibi “bütün insanlar” olamaz.

Çünkü sûrede ele alınan konu, öncelikle kıyâmeti ve mahşeri inkâr edenlerin bu tutumlarının yanlışlığını ortaya koymayla ilgilidir. Günümüz insanının, mesajı bu şekilde anlayıp benzer bir hataya düşmemesi, bu mesajların bize hatırlatılmasının temel nedenini oluşturmaktadır.

a) Yüce Allah, kıyâmetin ve mahşerdeki yargılamaların mutlak surette gerçekleşeceğini bildirdikten sonra, inkârcı insanların bütün söylenenlere rağmen doğru bir istikamet belirlemediklerini ilân etmektedir.

Âyetin başındaki كَلَّا kellâ edatı bu bağlamda “hayır, sizin düşündükleriniz doğru değil, gerçek şu ki”(1) anlamını vermektedir. Beraberinde gelen بَلْ bel edatı da aynı anlamı destekler mahiyette, cümleye “Bilakis, mesele elbette sizin düşündüğünüz gibi değil, tam aksine” şeklinde bir boyut kazandırmaktadır.

b) Kur’ân’da üç kez(2) geçen الْعَاجِلَة el-‘âcileh kelimesi “acil olan”, “yakında”, “hemen”, “şimdiki”, “burada olan”, “gelip geçici”, “çarçabuk geçen”, “dünya”, “dünya hayatı” demektir. İnsân 76/27 ve A‘lâ 87/16-17. âyetlerinde detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, dünyayı sevmek, sevgiyi dünyaya hasretmek, yani sadece dünyaya ilgi duymak şeklinde olmamalıdır.

Söz konusu âyette de, inkârcı insanların dünya hayatını aşırı bir şekilde sevdikleri, âhiret hayatını ise arkalarına atıp onu hiç ciddiye almadıkları ifade edilmekte ve bu durum şiddetle reddedilmektedir. Bakara 2/96’da belirtildiği üzere, insanlar içerisinde dünya hayatına en düşkün olanların Yahudiler ve müşrikler olduğu ifade edilmekte, böyle bir sevgi kınanmaktadır.

Dünya hayatının sevilmesi, esasında bütünüyle kötü bir duygu da değildir. Burada yanlışlığı vurgulanan husus, bir sonraki âyetin de işaretiyle, âhireti tamamen terk edişi getirecek aşırı, hatta tutkuya dönüşen sevgidir. Bu sevgi, kişiyi âdeta başka hiçbir şeyi görmeyecek şekilde kaplamakta, başka değerlerin varlığını bile göz ardı etmeyi beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, söz konusu aşırı tutkuya dönüşen dünya sevgisi eleştirilmekte, bundan kurtulmama sonucunda gelinen noktanın âhireti inkâr olduğuna dikkat çekilmektedir.

2. وَتَذَرُونَ الْاٰخِرَةَ “Âhiret (inancını) bırakıyorsunuz.” Bu âyet, önceki âyette verilen mesajı tamamlamaktadır. Dünya hayatını aşırı derecede sevmek, sadece dünya hayatı için çalışmak ve bu uğurda fedâkârlık yapmak, insanı âhiret inancından ve o yolda kulluktan alıkoymaktadır. Bu nedenle iki âyet peş peşe getirilmekte ve âhiret inancını terk etmenin “sonuç”, dünyayı tutku derecesinde sevmenin ise “sebep” olduğu beyan edilmek istenmektedir.

Burada iki âyette yer alan konu, İnsân 76/27’de tek âyette zikredilmektedir. A‘lâ sûresinde ise aynı konu 16-17. âyetlerde yine iki âyet olarak, ancak “dünya hayatının geçiciliği ile âhiretin kalıcılığı” meselesine gönderme yapılarak ele alınmaktadır. İster iki, isterse tek âyet halinde bulunsun, verilmek istenen mesaj son derece açıktır: Dünya hayatı geçicidir; bu nedenle onun uğrunda sınırsız fedâkârlık yapmak kişiyi âhiret inancından uzaklaştırabilir. İşte böyle bir durum insan için en büyük felâkettir.

Sûrenin bu iki âyetindeki konu, nankör ve inkârcı insanların duyarsızlığını ortaya koymakla ilgilidir. Âyetlerde âdeta şu mesaj verilmek istenmektedir: “Bunca tehdide ve âhirette yaşanacak gerçeklere rağmen, sizler hâlâ bu dünyayı aşırı bir şekilde, hatta tutku derecesinde seviyor, âhireti ise terk ediyorsunuz. Bütün hassasiyetlerinizi ve meşguliyetlerinizi dünya için belirliyorsunuz; önceliklerinizi dünyaya vermekle kalmıyor, âhiret hayatını ve mahşer için çalışmayı bütünüyle hayatınızdan çıkartıyorsunuz. Bunun sonu felâkettir.”

ıı. İki Farklı Yüz

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ اِلٰى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ وَوُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ تَظُنُّ اَنْ يُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ “O gün bazı yüzler, Rablerini(n kararını) beklerken ışıl ışıl olacaktır. O gün bazı asık yüzler de vardır ki bel kemiklerini kıran bir felakete uğratılacağını anlayacaktır.”

Buradaki وُجُوهٌ vücûhun kelimesi “(bazı) yüzler vardır ki”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün, mahşer günü”; نَاضِرَةٌ nâdıratün kelimesi “ışıl ışıl(dır), parlak(tır)”; اِلٰى رَبِّهَا ilâ rabbihâ ifadesi “onların kendilerinin Rabbine”; نَاظِرَةٌ nâzıratün kelimesi “nazar eden, bekleyen(dir)”; وَوُجُوهٌ ve vücûhun kelimesi “yine (bazı) yüzler vardır ki”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün, mahşer günü”; بَاسِرَةٌ bâsiratün kelimesi “donuk(tur), kararmış(tır)”; تَظُنُّ tezunnü fiili “bilmektedir, anlamaktadır”; اَنْ يُفْعَلَ en yüf‘ale edilgen fiili “uygulanacak şeyi, neyin uygulanacağını”; بِهَا bihâ edilgen fiili “kendisine”; فَاقِرَةٌ fâkıratün kelimesi ise “büyük belâ, bel kemiklerini kıran büyük felâket” demektir.

Yüce Allah sûrenin bu âyetlerinde mahşerdeki iki tür yüzden söz etmektedir.

1. Mutlu Yüzler

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ اِلٰى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ “O gün bazı yüzler, Rablerini(n kararını) beklerken ışıl ışıl olacaktır.” Burada öncelikle ödüllendirilecek yüzler ele alınmaktadır.

a)وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ “O gün bazı yüzler ışıl ışıl olacaktır.” Bu âyetlerde, dünya hayatında Yüce Allah’ın istediği şekilde hayatını yaşayan ve mahşerde ilâhî mağfirete uğrayan mutlu insanların oradaki yüz ifadeleri hakkında bilgi verilmektedir. Mahşerde yüzlerin parlak, ışıl ışıl veya aydınlık olması bir sonuçtur; sebebi ise dünyada Yüce Allah’tan yana tavır koymak ve hayatı O’nun emir ve yasaklarını dikkate alarak yaşamış olmaktır.

İnkârcılık yapanlara bu âyette dolaylı bir gönderme yapılmakta, âkıbetlerinin kesinlikle felâket olacağı beyan edilmektedir. Dünyayı tercih edip âhireti öteleyen veya hiç dikkate ve gündemine almayanların hangi sonla karşılaşacağı ele alınmaktadır. Bir anlamda söz konusu tercih bu âyetle dolaylı olarak cevaplandırılmakta ve hak ettikleri sonun parlak ve ışıl ışıl bir yüz olmayacağı kesinlikle vurgulanmaktadır.

Kur’ân’da iki yerde geçen نَضرَة nadrah kelimesi, bir âyette(3) “cennetliklerin yüzlerine yansıyacak nur” ve diğerinde(4) ise “nimetlere ulaşmanın derin huzuru” anlamını veren bir içerikte yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki نَاضِرَة nâdırah kelimesi de bu anlamın zorunlu devamı niteliğinde, iyilik sahibi insanların mahşerde “mutluluktan ışıl ışıl olacak yüzleri” için kullanılmaktadır.

Burada sözü edilen “parlaklık” veya “aydınlık yüzler” ifadesi Kur’ân’da başka âyetlerde başka kelimelerle açıklanmakta, bir anlamda detaylandırılmaktadır. Meselâ bu yüzler için “beyaz, ak, berrak”,(5) “mutluluktan parıldayan, ışıl, ışıl, ağardıkça ağaran, güleç, müjdelere sevinen, şen-şakrak”(6) ve “nimetlere gark olmuş”(7) ifadeleri kullanılmaktadır.

Ayrıca bu yüzlere “kara çalınmayacağı ve hiçbir şekilde horlanmayacakları” belirtilmekte,(8) dahası söz konusu yüzlerde “sonsuz mutluluğun ve tarifsiz parıltının görüleceği” beyan edilmektedir.(9) İşte bütün bu anlatılanları kapsayacak şekilde, Kıyâmet 75/22’de, Yüce Allah iyilik sahiplerinin yüzlerinin mahşerde ışıl ışıl parlayacağını ve apaydınlık olacağını beyan etmektedir.

Kıyâmet 75/23. âyette ise bu mutluluğun asıl sebebi üzerinde durulmakta ve bu yüzlerin sahipleri olan mutlu insanların, Rablerine nazar edecekleri ifade edilmektedir. İşte söz konusu âyet şu şekildedir:

b) اِلٰى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ “Rablerine nazar eder halde (olacaklar).” Buradaki اِلٰى رَبِّهَا ilâ rabbihâ “Rablerine” ifadesinin başa gelmesi, mahşerde ödülü hak eden cennetliklerin sadece Rablerine nazar edecekleri, başka şeylerle ilgilenmeyecekleri anlamını veren vurgulu bir ifade biçimidir.

Yüce Allah’ın Mahşerde Görülmesi Meselesi

ı. İslâm kültüründe üzerinde en çok tartışma yapılan konulardan biri de “Yüce Allah’ın mahşerde görülüp görülemeyeceği” meselesidir. Bir konuda tartışmanın olması o konuda farklı görüşlerin bulunduğunu gösterir.

Bu bağlamda âlimlerimizin büyük çoğunluğu, Yüce Allah’ın mahşerde görülebileceği kanaatindeyken, diğer bir kısmı ise bunun mümkün olmadığını ifade etmektedirler. Râzî, âyetin tefsirinde bu konudaki farklı görüşleri ve delillerini detaylı bir şekilde ele almaktadır.(10) Konu çok tartışmalı olduğu ve taraflar aynı delilleri kendi istedikleri doğrultuda değerlendirdikleri için, benzer tartışmaları yeniden gündeme taşımanın gereksiz olduğu kanaatindeyiz. Biz bu konudaki derin ve sonuçsuz tartışmalara girmeden, temel olarak iki yaklaşıma dair bilgi vermekle yetineceğiz.

Cennetliklerin mahşerde Yüce Allah’ı göreceğine inananların en önemli delillerinden birisi, bu âyetin verdiği direkt anlamdır; ayrıca bazı rivayetlerin de onlar için delil değeri olduğu anlaşılmaktadır. Bir rivayette şu bilgiler yer almaktadır: “Rasûlüllah (as) buyurdu ki: Cennet ehlinin en aşağısında bulunanları, bin yıllık mesafede bahçelerine, eşlerine, hizmetçilerine ve tahtlara bakanlardır. En değerlileri ise, sabah akşam O’nun yüzüne bakanlardır.”(11)

Bu rivayeti nakleden Tirmizî, rivayetin “garib” bir hadis olduğunu, sadece İbn Ömer’den nakledildiğini, dolayısıyla Hz. Peygamber’e isnad edilmediğini belirtmiştir. Ayrıca, “cennetliklerin, Yüce Allah’ı ayın 14’ü gibi göreceği” şeklindeki rivayetin de “hasen ve garib” olduğunu beyan etmiştir.(12) Bu konuda daha başka rivayetler de kaynaklarımızda mevcuttur.

ıı. Biz, dünyada olduğu gibi mahşerde de Yüce Allah’ın fiziksel olarak görülemeyeceği kanaatindeyiz. Konuya yaklaşımımızın gerekçelerini şu şekilde sıralayabiliriz:

- Yüce Allah A‘râf 7/198’de, “Onların sana nazar etmekte olduklarına bakıyorsun; ancak onlar görmezler” buyurmaktadır. Bu âyette de tıpkı yorumunu yaptığımız Kıyâmet 75/23’te olduğu gibi, “bakmak” anlamında nezara/yenzuru fiili kullanılmaktadır. “Nazar etmek” mutlak surette “görmek” demek değildir. Zaten ilgili âyetin sonundaki lâ yübsırûne fiili, onların “görmediğini” ifade etmektedir.

- A‘râf 7/143’te Hz. Mûsâ, Yüce Allah’ı görmek için O’na nazar etmek isteyince, Yüce Allah onun kendisini göremeyeceğini belirtip dağa bakmasını emretmiş, eğer dağ yerinde durabilirse O’nu görebileceğini beyan etmişti. Yüce Allah dağa tecelli edince de bu defa Hz. Mûsâ düşüp bayılmıştı; dolayısıyla Yüce Allah’ı görmeyi başaramamıştı.

Bu âyette de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın görülebilmesi için, önce O’nun kendisini göstermesi gerekir. Çünkü âyette erinî “bana kendini göster” isteği söz konusu edilmektedir. Bu istek, görme arzusunun öncesinde yer almaktadır. Kur’ân’da Yüce Allah’ın dünyada veya âhirette kendisini göstereceğine dair herhangi bir delil bulunmamaktadır.

- En‘âm 6/103’te şu ifade yer almaktadır: “Gözler O’nu idrak edemezler; fakat O, her türlü görmeyi çepeçevre kuşatır.” Mahşerde insanların sahip olacağı görme organı için de Kur’ân’da pek çok âyette basar/ebsâr kelimesi kullanıldığına göre,(13) demek ki organik anlamda gözler Yüce Allah’ı hiçbir şekilde göremezler.

- Bir şeyi görmek, onu sınırlandırmak demektir. Yüce Allah hiçbir mekâna ve algıya sıkıştırılamayacağı ve hiçbir varlık O’nu bilgi olarak kuşatamayacağı için, görülmesi de mümkün değildir. Yüce Allah tanımlanabilir ve belirlenebilir bir sınırın muhatabı değildir.

- Yüce Allah’ı görmekle insanlar O’nu artık tanımış olacakları için, bu işlemde bir tür maddeleştirme de söz konusu olacaktır. Ancak Yüce Allah madde değildir; maddî tanımlara da asla benzememektedir. Yüce Allah’ın görülmesi eğer rüyaya benzetilirse, bu durumda da âhiretin kendine özel maddi şartlarda gerçekleşeceği kabulü tehlikeye düşer.

- Kur’ân’da çeşitli âyetlerde, “Dönüş sadece Allah’adır”;(14) “Duracak yer sadece Rabbinin katıdır”;(15) “Sevk edilecek yer sadece Rabbindir”;(16) “Bütün işler sadece Rabbine döner”;(17) “Siz sadece O’na döndürüleceksiniz”(18) şeklinde ifadeler yer almaktadır. Bu âyetler Yüce Allah’ın zatında herhangi bir değişikliğin veya dönüşümün olmasını göstermez. Aksine, mahşerin tek hâkiminin Yüce Allah olduğunu, O’nun katı dışında başka hiçbir sığınağın bulunmadığını ortaya koyar.

- Yüce Allah’a nâzır olmak O’nun zatını görmeyi değil, nimetleriyle buluşma arzusunu ifade eder.

- Yüce Allah, mahşerde bazı insanlara nazar etmeyeceğini beyan etmektedir.(19) Bu ifade, Yüce Allah’ın ilgili şahısları ve varlıkları görmemesini değil, onlara ilgi göstermemesi, ikram ve ihsanda bulunmaması ve kendilerini nimetlendirmemesi anlamına gelmektedir.

- Birine nazar etmek, “onunla ilgilenmek, onu beklemek, gözetlemek ve beklenti içerisinde olmak” şeklinde dilimizde de sıklıkla kullanılmaktadır. Nezarethane, birinin gözetimde tutulmasıyla ilgili bir mekândır. Ayrıca Osmanlı Devleti’ndeki bakanlık görevleri için “nâzır” kelimesinin kullanıldığı bilinmektedir. Demek ki, nâzır olmakla ilgili ifadelerde maksadın maddî veya nesnel olarak “görmek” olmadığı açıktır.

ııı. Biz, bütün bu saydığımız ve sayamadığımız diğer gerekçeler doğrultusunda, âyette yer alan “Sadece Rablerine nazar ederler” ifadesinin Yüce Allah’tan gelecek yeni ve çeşitli nimetlerin beklenmesi anlamına geldiği kanaatindeyiz. Rabbe nazar etmek, “O’nu beklemek, O’nu gözlemek, O’nu özlemek, O’nun vereceği nimetleri arzuyla istemek” şeklinde anlaşılabilir.

Nitekim İmam Mücâhid, buradaki maksadın Yüce Allah’tan gelecek sevabı, rızkı ve ihsanı beklemek olduğunu, çünkü yaratılmışlardan hiçbir varlığın O’nu göremeyeceğini beyan etmektedir. Ayrıca bazı rivayetlerde geçen “insanların Rablerini göreceği” şeklindeki bilgiye karşılık olarak da, “O’na bakarlar, ancak hiçbir varlık O’nu göremez” cevabını vermiştir. Dahası bu âyetteki maksadın, Yüce Allah’ın kendilerine emrettiği şeyleri beklemek olduğunu açıkça belirtmiştir.(20)

- Yüce Allah’a nazır olmak, mahşerde sadece Allah’tan bir beklenti içerisinde bulunmak demektir. Başka hiçbir varlığın o gün hiçbir yetkisinin bulunmayacağı bilinciyle,(21) bütün varlığını Yüce Allah’tan ve O’nun vereceği karardan yana belirlemek demektir. Mahşerin tek sahibinin Yüce Allah olduğu gerçeğinden hareketle,(22) o gün bütün dikkatlerin O’na çevrileceği, nimet veya ödülü hak edenlerin de bu arzu ile Yüce Allah’tan gelecek yeni ve sürpriz göz aydınlıklarına(23) âdeta kilitleneceği mesajı bu âyette öne çıkartılmaktadır.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet 75/23. âyeti, önceki âyetin devamı olarak kabul etmemiz de elbette mümkündür. Buna göre iki âyetin ortak mesajı şöyledir: “Bazı yüzler Rablerine nazar eder halde mutluluk içerisinde ışıl ışıl parlayacaktır.” Buna göre âyetin mesajında, ödülü hak edenlerin kendilerine verilecek yeni nimetlerin beklentisi içerisinde bulunacağı, sevinçle, özlemle, ışıl ışıl, apaydınlık ve parıldayan bir yüz ifadesiyle o ortamda bulunacakları ifade edilmiş olmaktadır.

- Esasında burada gözden kaçırılmaması gereken en önemli nokta, Yüce Allah’a bakan “gözler”den değil, Allah’a nâzır olan “yüzler”den söz edilmesidir. Mesele “gözün görmesi” değil, “benliğin Allah’tan gelecek yeni nimet ve ödülleri beklemesi”dir.

- “Bazı Yüzlerin Allah’a nâzır olması” ifadesi, mahşerdeki yargılama işlemi esnasındaki durumla ilgilidir; yoksa cennete giriş sonrasıyla değil. Nitekim bu âyetten sonraki iki âyette de cehennem öncesi perişanlık yer almaktadır. Buna göre “Rabbe nâzır olmak”, “O’nun tarafından verilecek cenneti beklemek” anlamına alınmalıdır.

- Mutezile nezara fiilinin ilâ harf-i cerr ile birlikte kullanıldığında ru’yet, yani “görmek” anlamında kullanılmadığını, bunun ru’yete bir giriş olup, bir kişiyi görmek için ona bakışı çevirmek anlamına geldiğini söylemektedir. Mutezile’ye göre ru’yete iliştirmediğimiz sıfatlar nazar’a bitişmektedir. Meselâ “ona göz ucuyla baktı”, “ona sinirli baktı”, “ona memnuniyetle baktı” cümlelerinde bütün bunlar gözbebeğinin hareketlerini anlatır; yoksa onu göz ucuyla gördü vs. ifadeler kullanılmaz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet sûresinin 23. ayetin vermek istediği mana Mutezileye göre şöyledir: “O gün sadece Rabbine bak! Başkasına bakma!” İnsanlar kıyâmet gününde pek çok şeye bakacaklardır. Müminler o gün kendileri için bir hüzün ve sıkıntı olmadığı için yalnızca Rablerine bakacaklardır.

Ayet müminlerin Yüce Allah’a baktığını anlattığına göre, demek ki diğerleri başka bir şeye bakıyor olacaklar. Esasında nimet kararı sadece Yüce Allah’a ait olduğu için bakış da beklenti de sadece O’na yönelik olacaktır.

Yakın dönem âlimlerimizden Câbirî, ru’yet konusundaki tartışmaların âyetteki mesajı bağlamdan kopuk okumaktan kaynaklandığını bildirmektedir. Ona göre 22. âyetteki نَاضِرَة nâdıratün lafzının karşılığı Kıyâmet 75/24. âyetteki بَاسِرَة bâsiratün kelimesidir. 23. âyetteki نَاظِرَة nâzıratün lafzının karşılığı da 25. âyetteki فَاقِرَة fâkıratün kelimesidir. “Cezanın beklenmesi”nin karşıtı, tam tersi olan “sevabın beklenmesi”dir. Yani sevabın beklemesi bu ayetler arasında karşılıklı örgü okunduğunda anlaşılmaktadır.(24)

Mahşere ait bilgilerin çok önemli bir bölümünün insan idrakini aştığını itiraf ederek, her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah’ın bileceğini beyan etmek durumundayız. “Kesin bilgi ve tek doğru budur” diyerek anlam daraltmasına girmenin, karşıt görüşlerin kesinlikle yanlış olduğunu ifade etmenin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Dahası, konu hakkında fikir üretmenin önünü tıkamanın yanlışlığını düşünerek ve bu konudaki kanaatimizin söylediğimiz istikamette olduğunu beyan ederek konuyu toparlamak istiyoruz. Gerçeği elbette sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

Kur’ân, üzerinde düşünülmeye devam edilmesi gereken, düşündükçe insanların yeni ve evrensel anlam dünyası ile buluşturulacağına inanılan, düşünce ufuklarının önünün kapatılmayacağı, hatta anlamlarının tüketilemeyeceği muhteşem bir rehber ve kaynaktır. Önemli olan, onun evrensel anlam yapısı ile buluşmaya çalışmak, bu uğurda zihin yormak ve fikirlerin buluşmasıyla zihinde yeni fikrî doğumların yaşanmasını sağlamaktır.

2. Perişan Yüzler

وَوُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ تَظُنُّ اَنْ يُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ “O gün bazı asık yüzler de vardır ki bel kemiklerini kıran bir felakete uğratılacağını anlayacaktır.” Kıyâmet sûresinin 22 ve 23. âyetlerinde mutlu insanların ışıl ışıl parlayan yüzleri hakkında bilgi verildikten sonra, şimdi de bunun zıddı yüzler gündeme getirilmektedir. Bu üslup, Kur’ân’ın “mesânî” oluşunun gereğidir.

a) وَوُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ “O gün bazı yüzler de vardır ki asık ve donuk olacaktır.” Âyetteki بَاسِرَة bâsiratün kelimesi önceki âyette geçen “parıl parıl” anlamındaki nâdiratün sözcüğünün zıddına olarak “donuk”, “asık”, “kederinden ekşimiş”, “kararmış” demektir.

Bu âyette, dünya hayatında Yüce Allah’ın istediği şekilde hayatını yaşamayan ve sonunda mahşerde ilâhî azaba uğrayacak kötü ve umutsuz insanların oradaki yüz ifadeleri hakkında bilgi verilmektedir. Mahşerde yüzlerin asık, perişan veya donuk olması önceki âyetlerde olduğu gibi bir sonuçtur. Sebebi ise dünyada Yüce Allah’tan yana tavır koymamak ve hayatı O’nun emir ve yasaklarını dikkate almadan yaşamış olmaktır.

İnkârcılık yapanlara işte bu âyette doğrudan seslenilmekte, âkıbetlerinin kesinlikle felâket olacağı haber verilmektedir. Dünyayı tercih edip âhireti öteleyen veya hiç dikkate ve gündemine almayanların hangi sonla karşılaşacağı bu âyette ele alınmakta, hak ettikleri sonun kesinlikle perişanlık olacağı vurgulanmaktadır.

Kur’ân’da azgın, kibirli ve suratını asmış nankör kişiyi tarif eden bir içerikte sadece Müddessir 74/22’de geçen besera kelimesi, sözünü ettiğimiz bu konuya uygun olarak “cehennemliklerin yüzlerine yansıyacak perişan hal”i ifade etmektedir.

Âyette sözü edilen “perişan ve asık yüzler” tanıtımı, Kur’ân’da başka âyetlerde başka kelimelerle açıklanmaktadır. Meselâ, bu yüzler için “kararmış”;(25) “sıkıntıdan dolayı toza toprağa bürünmüş, karanlığa mahkûm edilmiş”;(26) “mahcubiyetten öne düşmüş, zillet içinde yıkılmış, işi bitmiş, eli kolu dökülmüş”(27) ifadeleri kullanılmaktadır. Ayrıca bu yüzlerin sahiplerinin “tarifi imkânsız kızgın bir ateşi boylayacağı, umutsuzluk ve kaynatılmış bir pınardan içecekleri, doyurmayan ve beslemeyen kuru dikenden başka yiyeceklerinin bulunmayacağı” belirtilmektedir.(28)

İşte bütün bu anlatılanları kapsayacak şekilde, Kıyâmet sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz 24. âyetinde Yüce Allah, kötülük sahiplerinin yüzlerinin mahşerde asık ve donuk olacağını, kederinden ekşimiş ve kararmış bir hal alacağını beyan etmektedir.

b) تَظُنُّ اَنْ يُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ “Bel kemiklerini kıran bir felâkete uğratılacaklarını anlayacaklardır.” Âyetteki فَاقِرَة fâkırah kelimesi tıpkı Hutame cehenneminin kırıp parçalayan yapısı gibi “büyük belâ, kemikleri kıran büyük felâket” demektir.

Yüce Allah, mahşerde asık yüzlerin sahiplerinin kendi durumları hakkında gerçeği farkedeceklerini beyan etmektedir. Bu kişiler mahşerdeki yargılanma işlemi öncesinde veya esnasında ya da sonrasına nasıl bir sonla karşılaşacaklarını anlayacaklardır.

ı. Kur’ân’da zanne/yezunnü/zann kelimeleri genel olarak iki anlam vermektedir. Yaygın olan anlamı “zannetmek”(29) şeklindedir. Diğeri ise “anlamak, bilmek”tir.(30) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de تَظُنُّ tezunnü fiili “zannetmek” değil, “kesinlikle anlamak, bilmek, fark etmek” manasına gelmektedir. Çünkü mahşer artık zannın değil, gerçeğin yaşandığı yerdir.

Kötülük sahibi insanlar, orada durumun vahametini ve nasıl bir felâketin kendilerini beklediğini çok iyi bir şekilde anlamış olacaklardır.

ıı. Âyetin sonunda yer alan فَاقِرَة fâkırah kelimesi “beli büken, beli çatırdatan, kemikleri kıran, dehşetli, korkunç belâ” anlamıyla cehennemdeki azabın şiddetini ortaya koymaktadır. Son Saat’in yeryüzünü çatırdatan yapısına uygun olarak,(31) azgınlık yapanlar ve onları azgınlaştıranlar da tepe taklak ateşe atılacaklardır.(32)

Bu âyetlerde geçen dükket/dekk kelimelerinin anlamını destekler mahiyette, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki fâkırah kelimesi de benzer şekilde azabın şiddetini, kemik kırıp parçalayan veya bel kıran yapısını ve insanı ümitsizliğe terk eden özelliğini ortaya koymaktadır.

ııı. Bu âyette, mahşerde suçlu insanların neler hissedecekleriyle ilgili korkunç bir manzara oluşacağı hakkında muhatapların bilgilendirilmesi amaçlanmaktadır. Kur’ân’da bu anlamda pek çok âyet vardır. Bir bölümünü özellikle zikretmek istiyoruz:

- İsrâ’ 17/13-14’te her insanın davranışlarının kaydedildiği bir kayıt defterinin bulunduğu, onun herkesin boynuna asılı durduğu, kıyâmet günü açıp okuyacakları bir kitap olarak karşılarına çıkartılacağı belirtilmektedir. Bunun sonucunda kendilerine o kitabı okumalarının emredileceği beyan edildikten sonra, “o gün insanoğluna hesap görücü olarak kendisinin yeterli olacağı” belirtilmektedir.

- Kehf 18/49’da kıyâmet ve mahşer sonrasında insanlar diriltilip yargılanmak üzere huzura çıkartıldıklarında kendilerine ait amel defterinin ortaya konulacağı, suçluların o defterdeki bilgilerden dolayı korkacağı ve sızlanacağı belirtilmektedir. Sonrasında amel defterindeki bilgileri görünce de “Bu kitaba ne oluyor da küçük büyük dememiş, hepsini sayıp dökmüş” diye feryat edip derin bir pişmanlığa kapılacağı beyan edilmektedir.

- Yâsîn 36/12 ve Mücâdele 58/6-7’de insan davranışlarının hepsinin açık bir kaynağa kaydedildiği, Yüce Allah’ın mahşerde insanlara bunları haber vereceği, unutulan şeylerin ise bir bir ortaya çıkartılacağı vurgulanmaktadır.

- Necm 53/39-41’de her insana sadece kendi yaptığının yarar sağlayacağı, faaliyetlerinin kendisine gösterileceği ve bunların tam karşılığının ona sunulacağı, özellikle bütün peygamberler tarihinin ortak ilkesi olarak hatırlatılmaktadır.

- Kamer 54/52-53’te insanların dünyada yapıp ettikleri her şeyin kayıt altına alındığı ifade edilerek, küçük büyük bütün davranışların satır satır kaydedildiği hatırlatılarak, insanın dikkatli davranması kendisine öğütlenmektedir.

- Hâkka 69/19-34’te oldukça ayrıntılı bir şekilde, amel defterlerini alacak olan iki tür insan hakkında bilgi verilmektedir. İyilik sahibi olanların mutlu, huzurlu ve ödüller içerisinde olacakları, diğerlerinin ise “Keşke bu amel defteri bana verilmeseydi” diyerek çeşitli sızlanmalar ileri süreceği belirtilmektedir.

- Kıyâmet 75/14-15’te insanın kendisi hakkında şahitlik yapacağı, durumunu anlayacağı ve bazı mazeretler ileri sürmeye kalkışsa da sonucun değişmeyeceğini göreceği ifade edilmektedir.

- Tekvîr 81/14’te kıyâmet sonrasında mahşerdeki diriltilme gerçekleşince her insanın âhiret için neleri hazır ettiğini göreceği, böylece gerçeği bilip anlayacağı beyan edilmektedir.

- İnfitâr 82/5’te mahşer sonrası yeni âlemin şekillenmesinden sonra her canın dünyada neleri yapıp öne sürdüğünü ve neleri de ihmal edip terk ettiğini anlayacağı bildirilmektedir.

- Zilzâl 99/7-8’de bütün insanları içerecek bir mesaj yer almakta ve her insanın, yaptığı hayrı da şerri de göreceği belirtilmekte, yapılan ya da kazanılan hiçbir şeyin kaybolmayacağı ilan edilerek, insanların dikkatli ve duyarlı yaşamayı öğrenmeleri öğütlenmektedir.

Sayısını daha da çoğaltabileceğimiz bu içerikte pek çok âyette dile getirilen ortak husus, insanların dünya hayatında duyarlı davranmalarını, iyi bir insan ve kul olmayı başarmalarını öğütlemektir. Bu doğrultuda, hayatın hesabının mahşerde mutlak surette sorulacağını hatırlatmak, yapılan kötülüklerin yapanların yanına kâr kalmayacağını özellikle vurgulamak ve iyiliklerin de zayi edilmeyeceğini bilerek, ilâhî huzurda yaşanacak yargılamaya hazır olmayı sağlamak esas amaçtır.

b) Dünyayı Tercih ve Âhiretteki Yüzler

Yüce Allah, sûrenin 26-30. âyetlerinde âhiret hayatını öteleyen ve hiç gelmeyeceğini sanan insanların, ölümleri anında gerçeği fark edeceklerini, kurtuluş için çare arayacaklarını belirterek, bunun artık geri dönülmez bir yol olduğunu anlayacaklarını, ancak bu bilginin hiçbir yararının olmayacağını bildirmektedir.

Ardından, “İşte o gün, sevk edilecek/varılacak yer, sadece Rabbinin huzurudur” ifadeleriyle ölüm sonrasına dair bilgi verilmekte, ölümün bir son değil, aksine yeni bir başlangıç olduğu özellikle hatırlatılmaktadır.

ı. Canın Boğaza Dayanması

كَلَّآ اِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِيَ وَق۪يلَ مَنْ رَاقٍ۔ وَظَنَّ اَنَّهُ الْفِرَاقُ “Doğrusu (can), köprücük kemiğine dayanıp ‘Tedavi edebilecek kimdir?’ dendiğinde, bunun gerçek bir ayrılık olduğunu anladığı zaman.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, dikkat edin”; اِذَا بَلَغَتِ izâ beleğat fiili “ulaştığı, gelip dayandığı, düğümlendiği zaman”; التَّرَاقِيَ et-terâkıye kelimesi “köprücük kemiklerine”;وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (şöyle) denilir ki, denileceği zaman”; مَنْ رَاقٍ men râkın sorusu “tedavi edici, hekim kimdir, yükseltecek kimdir”; وَظَنَّ ve zanne fiili “ve anlar, zanneder”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; الْفِرَاقُ el-firâku kelimesi ise “ayrılık(tır)” demektir.

Bu âyetlerde ölüm anıyla ilgili sıra dışı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. كَلَّآ اِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِيَ “Doğrusu (can), köprücük kemiğine dayandığı zaman.” Bu âyetteki kelimelerle ilgili bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) Âyetin başındaki كَلَّاkellâ edatına iki türlü anlam verilebilir.

ı. Söz konusu edat olumlu anlamda kabul edilerek muhatapların uyarılması amaçlanmış olabilir. Bazı âlimlerimizin de naklettiği gibi “dikkat edin, gerçek şu ki, esasında” şeklindeki anlamlar bu maksadı karşılar.(33) Bizim de tercihimiz, ilgili edatın bu âyette bu anlamı verdiği şeklindedir. Çünkü burada yeni bir pasajın başladığı kanaatindeyiz.

ıı. Yaygın kabule göre ise, Kıyâmet 75/20. âyette de olduğu gibi kıyâmeti ve âhireti inkâr eden muhataplara yönelik olarak şu mesaj veriliyor olabilir: “İş sizin tercihiniz gibi değildir. Hayır, mesele zannettiğiniz gibi değildir. Dünyayı tercih edip âhireti reddedişiniz kesinlikle doğru değildir.” Bu anlama göre de âyetler yukarıdakilerle yakın anlam ilişkisinde kabul edilir.

b) Âyette yer alan بَلَغَت beleğat fiili “ulaşmak, gelip dayanmak” demektir. Bu fiil, Kıyâmet sûresinin 2 ve 14. âyetinde geçen nefs kelimeleriyle ilgili olduğu için müennestir, yani dişil kalıpta getirilmektedir.

c) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen التَّرَاقِي et-terâkî kelimesi “boğaz, köprücük kemikleri” demektir. Can köprücük kemiklerine geldiğinde, yani can boğaza gelip kişiye derin sıkıntı vermeye başladığında, ölümün dehşeti bütün yönleriyle hissedilecektir.

Bu durum, Vâkı‘a 56/83’te de ele alındığı gibi, ölüm anında can boğaza geldiğinde yaşanacak sıkıntılı hali ve çaresizliği ifade etmektedir. İbn Abbâs’ın belirttiği gibi, âyette sözü edilen manzara, kâfir bir insanın ölüm anını göstermektedir. Kıyâmeti ve âhireti inkâr edenin bu durumdaki sahipsizliği ile içerisinde bulunacağı derin ümitsizlik hali âyette dolaylı olarak ele alınmaktadır.

2. وَق۪يلَ مَنْ رَاقٍ “Tedavi edebilecek kimdir? dendiğinde.” Bu cümle ise, ölmekte olan bu insanın çevresindekiler tarafından atılacak çığlığı ifade etmektedir.

a) Ölüm anında yaşanacak çaresizlik hakkında Yüce Allah Vâkı‘a 56/84-85’te şöyle buyurmaktadır: “Siz ona boş ve çaresizlik içerisinde bakıp dururken, Biz ona sizden çok daha yakınız, fakat siz göremezsiniz.” İşte bu âyetlerin de desteğiyle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ölmekte olan inkârcı kişiye Yüce Allah’tan başka hiç kimse tarafından yardım edilemeyeceğinin hatırlatıldığını söyleyebiliriz. Bu anlam, âyetin ölmekte olan kişiyle ilgili mesaj verdiği ve soruyu da diğer insanların sorduğu yönündedir.

b) Asıl ve öncelikli anlam bu olsa da, bazı âlimlerimiz buradaki maksadın daha farklı olduğunu söylemektedirler. Onlara göre âyetteki رَاق râkın kelimesinin anlamı “kurtarıcı, şifa verici, tedavi edici” değil de, “yükselten, yukarı çıkartan” anlamına gelmektedir. İsrâ’ 17/93’te söz konusu kelime terkâ ve rukıyy şeklinde “(göğe) yükselmek” anlamında iki kez geçmektedir. Bu durumda âyetteki maksat, ölen bu kişinin ruhunu Yüce Allah’a yükseltme işlemini hangi meleklerin yapacağı ile ilgili olur.

İbn Abbâs’ın da belirttiği gibi, ölüm melekleri kâfir kişiye yaklaşmak istemezler. Bu nedenle, ölüm meleği bu kişinin ruhunu rahmet meleklerinin mi yoksa azap meleklerinin mi taşıyacağını sorarlar.(34) Âyette sorulan soru bu olabilir ve bu yoruma göre demek ki bu soruyu melekler sormaktadır.

Meleklerin gaybı bilmediği gerçeğinden ve ölen kişinin mahşerde nasıl bir muameleye tâbi tutulacağını bilemediklerinden hareketle, bu anlamın da muhtemel anlamlardan biri olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bir sonraki âyetin mesajına bakıldığında, ilk tercihin daha doğru olduğunu söylemek durumundayız.

c) Burada geçen men râkın ifadesinde men edatı ile râkın kelimesi arasında sekte denen tecvid kuralı söz konusudur. Maksat ölen kişinin durumunun tam olarak nasıl olacağıyla ilgili bilgi bulunmaması, bu nedenle meleklerin kısa süreli beklemesi veya ölüm esnasında tedavi edici birilerinin kısa süreli de olsa aranması amacını hatırlatmak olabilir. Normal tecvid kurallarına göre men edatı ile râkın kelimesi şeddeli gibi birleştirilerek okunmalıydı.

3. وَظَنَّ اَنَّهُ الْفِرَاقُ “(Can çekişen kişi) bunun gerçek bir ayrılış olduğunu anladığında.” Bu âyette konu ölüm anıyla ilgilidir.

a) Kıyâmet sûresinin 25. âyetinde geçtiği ve orada da izah ettiğimiz üzere, buradaki ظَنَّ zanne fiili “zannetmek” değil, “kesin olarak anlamak, bilmek, fark etmek” demektir ve ölmekte olan kişinin ölümle ilgili gerçeği bilmesini ifade eder. Eğer söz konusu fiile “zannetmek” anlamı verilirse, bu defa anlam ölümden öncesiyle ilişkilendirilmiş olur ve bazı hallerin ölümü çağrıştırdığı ve ayrılık zamanının yaklaştığı tahminini ortaya koyar. Çünkü Lokmân 31/34’e göre hiçbir can nerede öleceğini bilemez.

b) Âyetteki الْفِرَاق el-firâk kelimesi “ayırım, ayrılık” anlamıyla iki âlem arasının kesin olarak birbirinden ayrılmasını ifade etmektedir. Kelimenin başındaki el takısı bu ayrılığın herhangi bir ayrılık değil, bilinen ve hakkında daha önce bilgi verilmiş olan bir ayrılık olduğunu gösterir. Kıyâmeti ve âhireti inkâr eden insanlar için bu durum, Yâsîn 36/52 ve Mülk 67/27’de sözü edilen hakikattir. Ayrıca Cum‘a 62/8’de kısaca değinilen, “kendisinden kaçılan ölümün insanları yakalayacağı” gerçeğinin ifadesidir.

c) Ölmekte olan nankör kişi, sırtını döndüğü, terk edip hiç dikkate almadığı âhiret hayatına karşılık, çok sevdiği dünya hayatının, malının, servetinin ve şanının artık bittiğini ve geri dönüşün mümkün olmadığını kesin olarak anlayacaktır. Bitmeyeceğini sandığı dünyanın sona erdiğini görecek ve ısrarla inkâr edip hayatından dışladığı âhiret yolculuğunun kendisi için kesin olarak başladığını anlamış olacaktır; çünkü artık o hayat kendisi için âdeta start alacaktır.

ıı. Bacakların Birbirine Dolaşması

وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ “Bacak bacağa dolaştığı (zaman).”

Âyetteki وَالْتَفَّتِ ve’lteffet fiili “dolaşır, birbirine karışır”; السَّاقُ es-sâku kelimesi “ayak, bacak”; بِالسَّاقِ bi’s-sâkı ifadesi ise “bacağa” demektir.

Burada ölüm anında kişinin yaşayacağı sıkıntı ve çaresizliğin son noktası gündeme getirilmektedir.

Âyet hakkında bazı anlam ihtimalleri bulunduğu için onları hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) “Bacakların birbirine dolanması” ölüm anında yaşanacak şeylerin zorluğunu ortaya koymaktadır. Bir anlamda ölüm acısıyla el ayak birbirine karışır; kişinin yapabileceği hiçbir şey kalmaz. Bu tercihe göre السَّاق es-sâk kelimeleri ve dolayısıyla âyet mecazî bir anlam ifade etmiş olur. Kalem 68/42’de sözü edilen sıkıntılı durum bunun bir delilidir.

b) “Ayakların birbirine dolanması” ölüm anında dünya işlerindeki zorluk ile âhiret işlerinin zorluklarının birbirine karışması anlamına da gelebilir. Buna göre ölüm anı dünya hayatının sonunu, ölüm ise âhiret yolculuğunun başlangıcını ifade etmiş olur. Kıyâmeti ve âhireti inkâr eden için bu durum son derece ağır sıkıntıların yaşanacağı bir haldir.

c) “Ayakların birbirine dolanması” çok sevilen, hatta tutku ile kendisine bağlanılmış olan dünyadan ayrılmanın şiddeti ile inkâr edilen âhiret hayatının başlangıcının oluşmasıyla gerçekleşecek korkunun birbirine karışması da olabilir. Sevilenden ayrılmanın verdiği hüzün, beklenmeyen ve istenmeyen hayat ile buluşma korkusuna karışır ve sahibine büyük sıkıntılar verir.

d) “Ayakların birbirine dolanması” Katâde’ye göre ölüme yakın dönemde, belki ölümün hemen öncesinde ayakların kişiyi taşıyamaması anlamına da gelebilir. Buna göre, sahibini zamanında sağlam bir şekilde taşıyan ayaklar artık bu işlevini göremez hale geleceklerdir. İşte âyet, yaşanacak bu fiilî durumu da anlatmış olabilir. Pek çok insanın ölümünde bu durumun yaşandığı bizzat gözlenmektedir. Bu durumda, ölmekte olan kişinin imanlı ya da inkârcı oluşuna herhangi bir gönderme yapılmamış olmaktadır.

e) “Ayakların birbirine dolanması” ölüm sonrasında kişinin iki ayağının kefende birbirine bağlanması da olabilir. Bazı âlimlerimizden bu noktada başka görüşler de nakledilmektedir.(35)

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetteki anlam ihtimallerinin hepsinin elbette doğruluk değeri vardır. Bu görüşlerin bir bölümünün delilleri olduğu gibi, bizzat hayattaki müşahedeler de bunları desteklemektedir. Konu bütünlüğü ve âyetlerin birbiriyle olan anlam ilişkisi gözetildiğinde saydığımız bu anlam ihtimallerinden ilkinin daha doğru olduğunu özellikle beyan etmek istiyoruz.

ııı. Tek Sevk Yeri: Yüce Allah’ın Katı

اِلٰى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍۨ الْمَسَاقُ “İşte o gün varılacak yer sadece Rabbinin huzuru olacaktır.”

Âyetteki اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “sadece senin Rabbinedir”; يَوْمَئِذٍۨ yevmeizin ifadesi “o gün”; الْمَسَاقُ el-mesâku kelimesi ise “sevk, götürülme, gidiş” demektir.

Burada mahşer şartlarında huzura varılacak tek yerin Yüce Allah’ın makamı olduğu gündeme getirilmektedir.

Kıyâmet sûresinin 26. âyetinden itibaren, ölüm anında insanların nasıl bir ruh hali yaşayacakları ifade edilmektedir. Bu bağlamda can boğaza dayanacak, kurtarıcı birileri aranacak, ancak kişi bunun bir ayrılık olduğunu anlayacak ve bacakları birbirine dolanacaktır.

İşte bütün bunların sonucunda kişinin varış yerinin neresi olacağı bu âyette belirtilmektedir. Bu âyette verilmek istenen mesaj ile daha önce yorumunu yaptığımız Kıyamet 75/12. âyetteki mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir.

Âyetteki يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi hem ölüm anını, hem de ölüm sonrasında mahşer gününü ifade etmektedir. Bu âyetteki devrik ifade ile varılacak yerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

İnkârcı kişilere bu âyette esaslı bir cevap verilmekte, kaçıp durdukları, hatta varlığını hiç kabul etmedikleri ilâhî huzurun veya ilâhî makamın kendilerini beklediği, bu hayatın hesabının mutlaka sorulacağı, mahşerde Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığın söz sahibi olamayacağı âdeta hafızalara kazınmaktadır.

Müminler için bu ifadeler bir müjde mesabesinde iken, inkârcılar için durum hiç de böyle değildir. İnanmadıkları bir âleme gitmek ve yargılamasını hesaba katmadıkları Yüce Allah’ın huzurunda bulunmak üzere diriltilmek onlar için felâketin en büyüğü olsa gerektir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXX, 226.
• 2 - İsrâ’ 17/18; Kıyâmet 75/20; İnsân 76/27.
  • İsrâ 17/18 Kıyâmet 75/20 İnsân 76/27
• 3 - İnsân 76/11. 4 - Mutaffifûn 83/24. 5 - Âl-i İmrân 3/106. 6 - ‘Abese 80/38-39. 7 - Ğâşiye 88/8.
  • İnsân 76/11 Mutaffifîn 83/24 Âl-i İmrân 3/106 ‘Abese 80/39 Ğâşiye 88/8
• 8 - Yûnus 10/26. 9 - Mutaffifûn 83/24.
  • Yûnus 10/26 Mutaffifîn 83/24
• 10 - Râzî, age., XXX, 226-228. Ayrıca konuyla ilgili olarak bk. Kurtubî, age., XIX, 70-72.
• 11 - Buhârî, Rikâk, 51; Müslim, İmân, 308. 12 - Tirmizî, Cenneh, 17.
• 13 - Bu konuda âyetler için bk. A‘râf 7/47; İbrâhim 14/42; Enbiyâ’ 21/97; Nûr 24/37; Fussılet 41/20-22; Kâf 50/22; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • A‘râf 7/47 İbrâhîm 14/42 Enbiyâ 21/97 Nûr 24/37 Fussilet 41/22 Kâf 50/22 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 14 - Fâtır 35/18. 15 - kıyâmet 75/12. 16 - kıyâmet 75/30. 17 - Şûrâ 42/53. 18 - Yâsîn 36/83.
  • Fâtır 35/18 Kıyâmet 75/12 Kıyâmet 75/30 Şûrâ 42/53 Yâsîn 36/83
• 19 - Âl-i İmrân 3/77.
  • Âl-i İmrân 3/77
• 20 - Taberî, age., XXIX, 192-193; Semerkandî, age., III, 522.
• 21 - İnfitâr 82/19. 22 - Fâtiha 1/4. 23 - Secde 32/17.
  • İnfitâr 82/19 Fâtiha 1/4 Secde 32/17
• 24 - Muhammed Âbid el-Câbirî, Fehmü’l-Kur’ani’l-Hakîm et-Tefsiru’l-Vâdıh Hasebe Tertibi’n-Nüzûl, Beyrut, 2010, I, 150-152.
• 25 - Âl-i İmrân 3/106; Zümer 39/60. 26 - ‘Abese 80/40-41. 27 - Ğâşiye 88/2-3. 28 - Ğâşiye 88/5-7.
  • Âl-i İmrân 3/106 Zümer 39/60 ‘Abese 80/41 Ğâşiye 88/3 Ğâşiye 88/7
• 29 - Bakara 2/78; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Hacc 22/15; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/12; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14. 30 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûnus 10/22; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Sâd 38/24; Haşr 59/2; Hâkka 69/20; kıyâmet 75/28; Mutaffifûn 83/4. 31 - Hâkka 69/14; Fecr 89/21. 32 - Şu‘arâ’ 26/94.
  • Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Hacc 22/15 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/12 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14 Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûnus 10/22 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Sâd 38/24 Haşr 59/2 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Hâkka 69/14 Fecr 89/21 Şu‘arâ 26/94
• 33 - Semerkandî, age., III, 523; Râzî, age., XXX, 230.
• 34 - Taberî, age., XXIX, 195; Râzî, age., XXX, 231.
• 35 - Semerkandî, age., III, 523; Taberî, age., XXIX, 196-197; Zemahşerî, age., IV, 651; Râzî, age., XXX, 232; Kurtubî, age., XIX, 73.