Zâriyât Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ilk âyette yer alan ve “esip savuranlar” anlamındaki الذَّارِيَات ez-zâriyât kelimesinden alan Zâriyât sûresi, inişe göre 87, resmî sıralamada ise 51. sûredir.

Zâriyât sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “yemin ifadelerine yer verilmesi” (Kâf 1; Zâriyât 1-4); “mahşere dikkat çekilmesi” (Kâf 11; Zâriyât 4-5); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (Kâf 31-35; Zâriyât 15-16); “çeşitli peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kâf 12-14; Zâriyât 21-28); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarının ele alınması” (Kâf 38; Zâriyât 47-49) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Zâriyât sûresi, çeşitli varlıklara yemin ifadesiyle başlamakta, mahşerin gerçekliğine dikkat çekilmekte, inkârcılar eleştirilmekte ve kınanmakta, takvâ sahiplerine çeşitli ödüller verileceği müjdelenmekte, onların dünya hayatındaki özelliklerinden bir kısmı hatırlatılmakta, mahşerde amel defterlerinin hakkı ve hakikati ortaya koycağı haber verilmektedir.

24. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Mûsâ, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve Hz. Nûh gibi bazı peygamberlerin kıssalarına kısa da olsa değinilmekte, göğün güçlü bir şekilde yaratılması ve genişletilmeye devam etmesi, kâinattaki her şeyin çiftler halinde var edilmesi, Yüce Allah’a ve O’nun belirlediği prensiplere koşulması gerektiği, geçmiş kavimlerin kendilerine gönderilen elçilerle alay etmeleri, bu nedenle azgınlıkla anıldıkları ifade edilmektedir.

54. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in risalet görevine dair bilinçlendirilmesi ve inşa edilmesi bağlamında inkârcılardan yüz çevirmesi gerektiği, görevinin gerçeği hatırlatmak olduğu ve bundan müminlerin yararlanacağı belirtilmektedir.

56. âyetten itibaren ise, cinlerin ve insanların sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk için yaratıldıkları, Allah’ın yarattıklarından hiçbir şey istemediği, rızkı verenin kendisi olduğu, gücünün erişilmezliği hatırlatılmakta, öncekilerin olduğu gibi sonraki zalimler için de günah payı olduğu, sonrasında kendilerine vaad edilen kıyamet-âhiret sürecini inkâr edenlerin büyük bir yanılgı içerisinde bulunduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 47-60. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları vermekte, eski sapkın kavimlerin peygamberlerine karşı alaycı tutumlarını hatırlatmakta, Hz. Peygamber’in tebliğine devam etmesi gerektiğini bildirmekte, doğru bir Allah tasavurunun nasıl olması gerektiğini çeşitli sıfatları üzerinden beyan etmektedir.

a) Kâinat Âyetleri, Uyarılar ve İnkarcıların Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 47-55. âyetlerinde kâinat kitabından üç konu başlığı vermekte ve muhataplara çok önemli iki uyarıda bulunarak bu bağlamda şöyle buyurmaktadır: “Göğü (evreni) güçlü bir şekilde biz bina ettik ve biz (onu) elbette genişleticiyiz. Yeri de biz döşedik. (Bak) ne güzel döşeyiciyiz! Her şeyden de çift çift yarattık ki (gerçeği) hatırlayasınız. O halde Allah’a koşun. Muhakkak ki ben size O’nun tarafından (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım. Allah ile beraber başka bir ilâh edinmeyin! Muhakkak ki ben size O’nun tarafından (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım.”

Ardından, müşriklerden öncekilere de herhangi bir peygamber geldiğinde mutlak sûrette “O, bir büyücüdür veya mecnundur” dedikleri, bunu nesilden nesile birbirlerine adeta vasiyet ettikleri, esasında hepsinin azgın bir topluluk olduğu ifade edilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’e şu şekilde bir davranış modeli ve moral kazandırılmaktadır: “Artık onlardan yüz çevir (onlara aldırma! (Davete uymamalarından dolayı) sen hiçbir şekilde kınanacak değilsin. Sen (yine de gerçeği) hatırlat; muhakkak ki (gerçeği) hatırlatmak müminlere fayda verir.”

ı. Göğün, Yeryüzünün ve Mahlukatın Çift Yaratılışı

وَالسَّمَآءَ بَنَيْنَاهَا بِاَيْدٍ وَاِنَّا لَمُوسِعُونَ وَالْاَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “Göğü güçlü bir şekilde biz bina ettik (yükselttik) ve biz (onu) elbette genişleticiyiz. Yeri de biz döşedik. (Bak) ne güzel döşeyiciyiz! Her şeyden iki çift yarattık ki (gerçeği) hatırlayasınız.”

Buradaki وَالسَّمَآءَ ve’s-semâe kelimesi “ve göğü, evreni”; بَنَيْنَاهَا beneynâhâ fiili “onu bina ettik”;بِاَيْدٍ bieydin kelimesi “güçlü bir şekilde”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَمُوسِعُونَ lemûsi‘ûne ifadesi “elbette genişleticiler(iz)”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “yeryüzünü de”; فَرَشْنَاهَا feraşnâhâ fiili “onu döşedik”; فَنِعْمَ fe nı‘me edatı “ne güzel(dir)”; الْمَاهِدُونَ el-mâhidûne kelimesi “beşik gibi döşeyenler”; وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ ve min külli şey’in ifadesi “her şeyden”; خَلَقْنَا halaknâ fiili “yarattık”; زَوْجَيْنِ zevceyni sözcüğü “iki çift”; لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ le‘alleküm tezekkerûne ifadesi ise “(gerçeği) hatırlarsınız diye” demektir.

Burada kâinat kitabından çok önemli üç konu başlığı gündeme getirilmektedir.

1. وَالسَّمَآءَ بَنَيْنَاهَا بِاَيْدٍ وَاِنَّا لَمُوسِعُونَ “Göğü güçlü bir şekilde biz bina ettik (yükselttik) ve biz (onu) elbette genişleticiyiz.” Yüce Allah göğü yani yüksekler alemi anlamında bütün evreni kendisinin çok güçlü bir şekilde bina ettiğini beyan etmekte ve sistem hakkında çok önemli bir ifadeye burada yer vermektedir.

‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde de ifade ettiğimiz gibi “Kâinat Kitabını Okumanın Önemi” başlığında bu konuda oldukça geniş bilgi vereceğiz. Kur’ân-ı Kerîm’de kâinat öncelikle “âhireti inkâr edenlere”, ardından “bütün muhataplara” yönelik olmak üzere, herkes için bir laboratuar gibi inceleme alanı olarak sunulmaktadır.

Bu anlatımlarla öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlere pratik hayattan örnekler sunulmaktadır. Bazen “yakından uzağa”, bazen “uzaktan yakına bir anlatım metodu” takip ederek, muhatabın dikkati çekilmekte, her an gözlemlediği bu âlemdeki değişim ve dönüşümün mahşerdeki diriltilmeye delil olduğu ortaya konulmaktadır.

a)وَالسَّمَآءَ بَنَيْنَاهَا بِاَيْدٍ “Göğü güçlü bir şekilde biz bina ettik.” Âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi her ne kadar tekil olarak “gök” manasına gelse de “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği maksadın “bütün evren” olduğunda şüphe yoktur. Esasında Nebe’ 78/12’de aynı konuda “üzerinizde yedi güçlü (şey, gök) bina ettik” beyanı maksadın bütün evren olduğunun bir delilidir. Dahası Mü’minûn 23/17’da geçen “üzerinizde yedi yol yarattık” ifadesi de maksadı bütün uzak şeklinde anlamamızın delili olabilir.

Bu arada göğün bina edilmesi manasında kullanılan بَنَيْنَا beneynâ ve benâ fiilleri konuyla ilgili olmak üzere Kâf 50/6, Nebe’ 78/12, Nâzi‘ât 79/27, Şems 91/5’te de kullanılmaktadır. Ayrıca evrenin yaratılmasıyla ilgili olarak binâ’ sözcüğü de Bakara 2/22 ve Mü’min 40/64’te zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/47’de göklerin çok güçlü bir şekilde bina edildiği beyan edilirken اَيْد eyd kelimesi kullanılmaktadır. Sâd 38/17 ve 45. âyetlerde de geçen اَيْد/الْاَيْد eyd/el-eyd kelimesi “güç, kuvvet, güçlülük” manasına gelmektedir. Bazı âlimler eyd kelimesini yed kelimesinin çoğulu olarak kabul etmekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın evreni kudret elleriyle bina ettiği manasının kast edildiğini belirtmektedirler. Bu durumda âyette sözü edilen eyd kelimesi mecazi manada yorumlanmış olur ki Yâsîn 36/71 ve Sâd 38/17 gibi âyetlerdeki ifadeler bunun birer delili olabilir.

Bu kanaate ilave olarak şu bilgileri de aktarmak gerekmektedir: Âyette zikredilen اَيْد eyd kelimesi “güç”, “kuvvet”, “kudret” gibi manalar da verebilir ki âyetin bağlamına uygun olan ve genelde müfessirlerimizin tercih ettiği mana da budur.(1) Esasında bu âyette kullanılan “biz” şeklindeki çoğul kalıplar da maksadın güç ve kudret olduğunun bir göstergesidir.

Nitekim Sâd 38/17’de ذَا الْاَيْدِze’l-eydi ifadesi ile Hz. Dâvûd’un güçlü olduğuna dikkat çekilmektedir. Ayrıca Sâd sûresinin 45. âyetinde Hz. İbrahim, Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb’la ilgili geçen uli’l-eydî tamlamasının verdiği anlam da aynıdır. Bütün bu kullanımların buluştuğu ortak anlam kelimenin manasında “güç, kuvvet, kudret”in olduğudur.

Kâf 50/6’da da ele aldığımız üzere, göklerin yapısı, yedi kat tabakalar halinde oluşu ve kusursuzluğuyla ilgili olarak Mülk 67/3-5’te şöyle buyrulmaktadır: “Yedi kat göğü birbiriyle uyumlu, tabaka tabaka yaratan da O’dur. Rahmân’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözü(nü) çevir (de bir bak), herhangi bir bozukluk, kusur görebilecek misin? Sonra tekrar tekrar gözü(nü) çevir (de bak; sonunda) göz(lerin, aradığı bozukluğu bulamaması nedeniyle) bitkin bir vaziyette yorgun olarak sana geri dönecektir. Yemin olsun ki, biz yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeyta)nlar için kavurucu azabı hazırladık.”

Göklerin yedi kat ve tabakalar halinde oluşuyla ilgili benzer bir içerik Nûh 71/15’te de yer almaktadır. Hacc 22/65, Rûm 30/25 ve Fâtır 35/41’de de beyan edildiği gibi gökleri ve yeri bu sistemlerinde tutan Yüce Allah’tır; eğer zeval bulurlarsa Yüce Allah’tan başka hiç kimse onları tutup sistemlerini sürdüremez.

Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın kâinat kitabından bir başlığı içermekte ve göklerin yapısı hakkında çok kısa bilgi vermektedir. Göğün yapısı bağlamında “bina kılınması” ifadesi Bakara 2/22 ve Mü’min 40/64’te geçmektedir. Buna göre Zâriyât 51/47’de belirtildiği gibi Yüce Allah göğü “güçlü bir şekilde” bina etmiş, Enbiyâ’ 21/32’de geçtiği gibi “korunmuş bir tavan” halinde düzenlemiştir.

Enbiyâ’ 21/32, Kâf 50/6, Zâriyât 51/47, Mülk 67/3-5, Nûh 71/15, Nebe’ 78/12, Nâzi‘ât 79/27 ve Şems 91/5’te de geçen ifadelerin hepsinde maksat aynıdır ve göğün, yani uzayın güçlü bir şekilde programlanıp yaratıldığını ortaya koymaktır. İşte muhataplardan istenen şey, bu sistemin nasıl şekillendirildiğini araştırıp Yüce Allah’ın erişilmez sanatı ve kudreti karşısında acziyetimizi itiraf etmemizdir.

b) وَاِنَّا لَمُوسِعُونَ “Biz (onu) elbette genişleticiyiz.” Yüce Allah göğü yani bütünüyle evreni çok güçlü bir şekilde bina ettiğini beyan ettikten sonra, onu “genişletmekte olduğunu” da ifade etmektedir. Âyette verilen bu bilgi bir Kur’ân mucizesidir ve evrenin genişlemekte olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Eski âlimlerimiz buradaki maksadı Yüce Allah’ın her bir şeyi yaratmaya kudretinin yettiği şeklinde anlamışlardır.(2)

Elbette bu bilimsel gerçeklik henüz keşfedilmeden önce bu türden bir yorum son derece makuldür; ancak özellikle Enbiyâ’ 21/30’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, artık bütün bilimsel veriler evrenin büyük patlamadan sonra genişlemeye devam ettiğini ortaya koymaktadır.

Burada kullanılan مُوسِعُون mûsi‘ûne kelimesiyle aynı kalıpta olan ve tekil olarak Bakara 2/237’de geçen el-mûsi‘ kelimesi infakla ilgili olduğu için “imkan genişiliğine sahip olan” manasına gelmektedir.

Dahası Bakara 2/247, Nisâ’ 4/100, 130, Nûr 24/22 ve Talâk 65/7’da geçen se‘ah kelimeleri de “zenginlik, imkan” gibi anlamlar vermektedir. Ancak v-s-‘a kökünden gelen kelimelerin asıl anlamı “geniş olmak” şeklindedir(3) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مُوسِعُون mûsi‘ûne kelimesi de konu evrenin yaratılışı olduğu için maksat “evrenin genişletilmesi” manasında yorumlanmalıdır.

2.وَالْاَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ “Yeri de biz döşedik. (Bak) ne güzel döşeyiciyiz!” Yüce Allah göğü yani evreni güçlü bir şekilde bina ettiğini ve onu genişletici olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa sözü yeryüzüne getirmekte ve onu döşediğini, döşek gibi yayıp serdiğini, çünkü çok güzel bir şekilde döşeyici olduğunu ifade etmektedir. Burada geçen فَرَشْنَا feraşnâ fiili “döşek gibi sermek”, “döşemek”, “genişçe yaymak” gibi anlamlar içermektedir.(4) Bu arada önce göğün, sonra yeryüzünün zikredilmesi, yaratılış sıralamasına dair bir işaret olarak kabul edilebilir.

a) وَالْاَرْضَ فَرَشْنَاهَا “Yeri de biz döşedik.” Fâtır 35/27’de de açıkladığımız üzere, yeryüzünün yaratılışı hakkında Kur’ân’da oldukça fazla bilgi verilmektedir. Bu bağlamda دَحٰي dehâ fiili “yuvarlaklaştırmak”, yani yeryüzüne elips veya yuvarlağa benzer coğrafik şeklini vermek anlamına gelir. Yeryüzünün bu yapısı “çevresinin kuşatılması”,(5) “yayılması”(6) ve “uzatılıp genişletilmesi”yle(7) birlikte düşünülmelidir. Bu özellikleriyle yeryüzü tıpkı bir beşik(8) veya döşek gibi(9) insanlığın hizmetine sunulmuş ve hayatın devamı için gerekli olan her şey orada var edilmiştir.(10)

Bakara 2/22, Tâhâ 20/53, Neml 27/61, Zuhruf 43/10, Mü’min 40/64 ve Nebe’ 78/6’da geçtiği üzere, yeryüzünün yerleşim alanı, beşik veya döşek olması, onun insan hayatı için bütün ihtiyaçları içerecek şekilde hazırlanmış olması demektir.

Bu hazırlanışta yeryüzü, yayılmış (sütıhat),(11) döşek gibi serilmiş (feraşnâ),(12) döşenmiş (tahâ),(13) dört devirde çeşitli özellikleri oluşturularak şekillendirilmiş (bârake ve kaddera)(14) ve yuvarlak bir cisim olarak düzene kavuşturulmuştur (dehâ/dehv).(15) Bütün bu kullanımlarda yeryüzünün insan ve diğer varlıklar için uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı vardır.

b)فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ “(Bak) ne güzel döşeyiciyiz!” Yüce Allah yeryüzünü insanların yaşaması için elverişli hale getirdiğini ifade ettikten sonra, bu defa her bir şeyi adeta bir beşik hassasiyetinde gayet güzel bir şekilde şekillendirdiğini beyan etmektedir. Âlemleri en güzel şekilde var eden, varlıklarını sürdürten bu yüce kudret başka güzellikler de yarabileceğini, bu sıfatını hiçbir zaman kaybetmeyeceğini bu şekilde dile getirmiş olmaktadır.

Âyette geçen الْمَاهِدُون el-mâhidûn kelimesi “beşik” manasındaki el-mehd kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi layık olduğu şekilde ve muhtaç olduğu değerleri gözeterek yarattığını, yaratmaya devam edeceğini belirtmiş olmaktadır. Bu kapsamda canlıların hayatlarını sürdürmek için gerekli her ne varsa onları yaratmakta olduğu beyan edilmektedir.

3. وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “Her şeyden iki çift yarattık ki (gerçeği) hatırlayasınız.” Yüce Allah göğün yaratılışını ve yeryüzünün yayılışını zikrettikten sonra bu defa sözü kainattaki çifterli yaratılışa getirmekte ve her şeyden iki çift yarattığını beyan etmekte, bu bilgileri vermesinin nedenini ise “insanların gerçekleri hatırlaması” olarak belirlemektedir.

Kâinattaki çifterli yaratılışla ilgili olarak Yâsîn 36/36’da çeşitli açıklamalarda bulunduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. İlgili âyette şöyle buyrulmaktadır: “Yerin bitirmekte olduklarından, (insanların) kendilerinden ve mahiyetini bilemeyecekleri şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah)’ın şanı ne yücedir!”

Yüce Allah Zuhruf 43/12’de de benzeri geçmekte olan bu ifade ile kendisinin “tek yaratıcı” olduğunu vurgulamakta, başka varlıkların O’nun gibi herhangi bir şeyi yaratmasının mümkün olmadığını öğretmektedir.

Konuyla ilgili olarak sözü edilen الْاَزْوَاجel-ezvâc kelimesi zevc kelimesinin çoğuludur ve “eşler, çiftler, zıtlar, çeşitlilikler” manasına gelmekte, ayrıca كُلَّهَا küllehâ “hepsi” ifadesi gereği yaratılmış bütün çiftleri, türleri ve cinsleri kapsamaktadır. Kur’ân’da geçen zevc, zevceyni, ezvâc kelimelerinin önemli bir bölümü, “varlıkların türlerini ve bu türlerin erkek-dişi şeklinde iki tür hücrelerinin bulunduğuna”(16) işaret etmektedir.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/49’da “Her şeyi iki çift halinde yarattığını” beyan ederek, zâtı dışındaki bütün mahlûkatın bu çift oluşun bir tarafında bulunduğunu ifade etmek istemektedir. Fecr 89/3’te varlıklar âlemini özetleyerek, mahlûkatın eş-şef‘, yani “çift” olduğunu, kendisinin ise el-vetr, yani “tek” olduğunu vurgulamaktadır.

Yaratılıştaki bu çift oluş, prensip olarak bütün mahlûkatı ilgilendirdiği için bunun kapsamına canlı-cansız bütün varlıklar girmektedir. Dünya-âhiret, yer-gök, aydınlık-karanlık, madde-mana, cisim-ruh, cevher-araz, madde-kuvvet, iç-dış, sıcak-soğuk, artı-eksi, proton-elektron, tatlı-acı, günah-sevap, sağlık-hastalık, sabah-akşam, gündüz-gece, erkek-dişi vs. akla gelen gelmeyen her türlü yaratık bu âyetin mesaj kapsamında yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak Kâf 50/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünü de (uzatıp) genişlettik ve oraya ağırlıklar yerleştirdik. Orada her tür çiftten güzel (bitkiler) yetiştirdik.” Bu cümlenin bir benzeri Hıcr 15/19’da şu mealde geçmektedir: “Orada miktarı ve ölçüsü belirli olan her şey (bitkiler) yetiştirdik.” İki cümle birlikte düşünüldüğünde yaratılan her güzel çift bitkinin rastgele değil, belli bir ölçüye göre yaratıldığı anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili âyetlerde geçenزَوْج zevc veya زَوْجَيْنِ zevceyni kelimeleri “çift”, “iki çift” gibi anlamlar vermekte, Ra‘d 13/3’te de her üründen çiftler yaratıldığı beyan edilmektedir. Demek ki Yüce Allah yeryüzünde gözleri ve gönülleri huzurlu kılan her çeşitten çok güzel çiftler yaratmış, onları adeta yeryüzünün süsü olarak var etmiştir.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/49’da beyan edildiği gibi “çiftler yaratmış”, Yâsîn 36/35’te geçtiği üzere “topraktan, insanlardan ve henüz insanoğlunun bilemediği varlıklardan oluşan bütün çiftleri de O var etmiştir.” Yaratılan bütün çiftler elbette O’nun eseridir ve bütün bunlar çok da güzeldir.

ıı. Tevhide Sarılmanın Önemi

فَفِرُّوٓا اِلَى اللّٰهِ اِنّ۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ وَلَا تَجْعَلُوا مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ اِنّ۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Allah’a koşun! Şüphesiz ki ben size O’ndan (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım. Allah ile birlikte başka ilah edinmeyin! Şüphesiz ki ben size O’ndan (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım.”

Buradaki فَفِرُّوٓا fe firrû emri “koşun”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan (gelen)”; نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ nezîrun mübînun tamlaması “apaçık bir uyarıcı(yım)”; وَلَا تَجْعَلُوا ve lâ tec‘alû emri “ve sakın yapmayın, edinmeyin”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile birlikte”; اِلٰهًا اٰخَرَ ilâhen âhara tamlaması “başka herhangi bir ilah”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan (gelen)”; نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ nezîrun mübînun tamlaması ise “apaçık bir uyarıcı(yım)” demektir.

Burada tevhidin en temel öğesine dikkat çekilmekte ve Hz. Peygamber’in konumuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. فَفِرُّوٓا اِلَى اللّٰهِ اِنّ۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Allah’a koşun! Şüphesiz ki ben size O’ndan (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım.” Yüce Allah önceliklere müşriklere, sonrasında bütün muhataplara seslenmekte, şirk, küfür, nifak vs. türü aldanışlardan kurtulup Allah’a koşmaları gerektiğini, nihayetinde kendisinin de Allah tarafından gönderilmiş apaçık bir uyarcı olduğunu Hz. Peygamber’in söylemesini ona emretmektedir.

a)فَفِرُّوٓا اِلَى اللّٰهِ “O halde Allah’a koşun!” Bu âyetin başında “de ki” anlamında gizli bir kul “de ki” emrinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Çünkü âyetin devamında “Ben sizin için O’nun katından size gönderilmiş apaçık bir uyarıcıyım” buyrulması bunu göstermektedir.

Âyette yer alan فَفِرُّوٓا اِلَى اللّٰهِ fe firrû ilellâhi emri “Allah’a kaçın”, “Allah’a koşun” gibi anlamlara geldiği gibi “Allah’a sığının” manasına da gelebilir ki bu manaya göre muhataplar müşrikler olduğu için onların putlardan herhangi bir şey beklemesinin gereksiz olduğu kendilerine öğretilmiş olmaktadır.

Bu arada maksadı müminlerle ilişkilendirerek Yüce Allah’a koşmanın O’nun vereceği nimet yurduna girmeleri için Allah’ın korumasına girmeleri manasında yorumlanabileceği de düşünülmelidir. Dahası, maksadın Allah’a tevbe etmek, yani O’na yönelmek, Allah’ın azabından O’nun mağfiretine sığınmak olduğu da bu konuda yapılan tefsirler arasında yer almaktadır.(17)

İnsanlar ya Yüce Allah’a kaçarlar, koşarlar ya da Allah’tan kaçarlar. Bu iki halin dışında üçüncü bir durum yoktur. Fâtır 35/6’da da belirtildiği gibi, şeytan insanlar için düşman kılınmıştır ve insanların onu düşman edinmesi gerektiği ifade edilmektedir. Buna göre, insanların kaçıp sığınacağı makam Yüce Allah ve O’nun makamı olmalıdır; bunun dışındaki arayışlar sonuçta Allah’tan kaçmak manasına geleceği için müminlerin bundan şiddetle kaçınmaları gerekmektedir.

Müddessir 74/49-51’de belirtildiği gibi, vahiyden yüz çevirenler aslandan ürküp kaçan merkeplere benzilmektedir. İşte bununla ilişkili olacak şekilde insanların vahiyden yani Yüce Allah’ın belirlediği prensiplerden kaçmaması, aksine O’nun belirlediği ilkelere sıkıca sarılması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Âl-i İmrân 3/103 ve Zuhruf 43/43 gibi âyetlerde verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dolaylı olarak verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

b) اِنّ۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Şüphesiz ki ben size O’nun tarafından (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım.” Yüce Allah bir sonraki âyetin sonunda da bu âyetin sonunda da Hz. Peygamber’in kendi konumunu açıkça beyan etmesini ondan istemekte, dolayısıyla bir tebliğcinin de nasıl bir duruş ve tebliğ tekniği takip etmesi gerektiğini göstermektedir. Başta Hz. Peygamber olmak üzere din tebliğinde bulunan herkes esasında bir nezîrdir; yani hem uyarıcıdır, hem tebliğ edicidir, hem azapla korkutucudur, hem de kendisini görevine adamak durumunda olan bir insandır.

Daha önce Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Musa, Hz. Hûd, Hz. Salih ve Hz. Nuh gibi peygamberlerden örnekler verildikten sonra peygamberlik sisteminin bir parçası olacak şekilde bu defa konu Hz. Peygamber üzerinden bütün muhataplara iletilmek istenmektedir.

İşte durumu bu denli netlik arz eden tebliğcilerin tebliğlerini apaçık bir şekilde yapmaları gerektiği, pozisyonlarını muhataplarına açıkça aktarmalarının zorunlu olduğu, her tarafa çekilebilecek sözlerle değil de doğrudan maksadını ortaya koyan netlikte ve açıklıkta bir tebliğ yöntemi izlemesinin vazgeçilmez bir önem arz ettiği anlaşılmaktadır.

2. وَلَا تَجْعَلُوا مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ اِنّ۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Allah ile birlikte başka ilah edinmeyin! Şüphesiz ki ben size O’ndan (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım.” Burada ilâhi prensiplerin en temel öğesi yer almakta ve tevhide vurgu yapılarak ilâhi ilkelerin bununla başladığı beyan edilmek istenmektedir. İslâm’a göre davranışların değer kazanması imanlı yapılmasına bağlıdır. Eğer kişi tevhidden uzak bir inanca sahipse onun yaptığı bütün işler boşa gidecektir. Bu nedenle, Yüce Allah ilahi bilgilendirmelere tevhidle başlamakta, diğerlerinin anlam kazanmasının yolunu açmaktadır.

a) وَلَا تَجْعَلُوا مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ “Allah ile birlikte başka ilah edinmeyin!” Yüce Allah kendisiyle birlikte herhangi bir ilâh edinilmesini şiddetle yasaklamakta,(18) böyle bir kabulü reddetmekte, bu noktada en küçük bir şirk unsurunu bile hoş görmeyeceğini beyan etmektedir.

Yüce Allah belirlediği ilkelerin “ilk” sırasında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak “tevhide dikkat çekmekte” ve “tekliğini zedeleyeceği için hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini” beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(19) yer alma sebebi de budur. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

Yüce Allah ile beraber başka bir ilah edinenler veya böyle bir ilaha yalvarıp dua edenler bunun hesabını en ağır bir şekilde vereceklerdir.(20) Nitekim Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116. âyetlerde kendisine ortak koşulmasını bağışlamayacağını, bunun dışındaki günahları dilediğine bağışlayabileceğini haber vermektedir. Çünkü Lokmân 31/13’e göre “şirk çok büyük bir zulümdür, haksızlıktır.”

Kur’ân’da bu anlamda başka âyetler de vardır. Hıcr 15/96’da Yüce Allah ile birlikte başka bir ilah edinenlerin alaycılar olduğu ve bunun korkunç bir akıbet hazırladığını er ya da geç bilecekleri haber verilmektedir. İsrâ’ 17/39 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/51’de Yüce Allah ile birlikte başka hiçbir ilah edinmemek gerektiği beyan edilmişken, Mü’minûn 23/117’de böyle bir ilah edinenin delilinin bulunmadığı ve hesabının Yüce Allah’a kaldığı haber verilmektedir.

Furkân 25/68’de Yüce Allah ile birlikte başka bir ilah edinmemek gerektiği Rahmân’ın has kullarından olma noktasında vazgeçilmez bir ilke olarak zikredilmektedir. Dahası, Kasas 28/88’de Yüce Allah ile başka hiçbir ilaha yalvarılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Kâf 50/26’da ise böyle bir yanlış içerisinde bulunanların şiddetli bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

b) اِنّ۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Şüphesiz ki ben size O’ndan (gelmiş) apaçık bir uyarıcıyım.” Yüce Allah önceki âyetin sonunda da bu âyetin sonunda da Hz. Peygamber’in kendi konumunu açıkça ifade etmesini ondan istemekte, dolayısıyla bir tebliğcinin de nasıl bir duruş ve tebliğ tekniği takip etmesi gerektiğini tekrar tekrar göstermektedir. Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, başta Hz. Peygamber olmak üzere din tebliğinde bulunan herkes esasında bir nezîrdir; yani hem uyarıcıdır, hem de kendisini görevine adamak durumunda olan bir insandır.

ııı. Önceki Kavimlerin Sapkınlığı

كَذٰلِكَ مَآ اَتَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ اَوْ مَجْنُونٌ اَتَوَاصَوْا بِه۪ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ “Böylece onlardan öncekilere herhangi bir elçi geldiğinde elbette ‘O bir büyücüdür veya cinlenmiştir!’ demişlerdi. Bunu birbirlerine vasiyet mi ettiler! Doğrusu onlar, azgın bir topluluktur.”

Buradaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “böylece”; مَآ اَتَى mâ etâ fiili “gelmemişti ki”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekilere de”;مِنْ رَسُولٍ min rasûlin kelimesi “herhangi bir elçi, resül”; اِلَّا قَالُوا kâlû ifadesi “(şöyle) demiş olmasınlar, illa ki şöyle demişlerdi”; سَاحِرٌ sâhırun kelimesi “büyücü(dür)”;اَوْ مَجْنُونٌ ev mecnûnun sözcüğü “veya mecnun(dur), cinlenmiştir”;اَتَوَاصَوْا etevâsav sorusu “tavsiye mi ettiler”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُمْ hum zamiri “onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluk(tur)”; طَاغُونَ tâğûne kelimesi ise “azgınlaşmışlar” demektir.

Burada eski sapkın kavimlerin elçileriyle nasıl alay ettikleri ve sonrakilerin de nasıl azgınlaştıkları gündeme getirilmektedir.

1. كَذٰلِكَ مَآ اَتَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ اَوْ مَجْنُونٌ “Böylece onlardan öncekilere herhangi bir elçi geldiğinde elbette ‘O bir büyücüdür veya cinlenmiştir!’ demişlerdi.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin şiddetli bir karşı çıkış ortaya koymaları nedeniyle, bir anlamda Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermek istemekte, önceki kavimlere her ne zaman bir elçi gelmiş idiyse onunla mutlak sûrette alay ettiklerini, elçilere “büyücü” ya da “mecnun” suçlamasında bulunduklarını ifade etmektedir.

Âyette مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı bir hasr/kasr yani “vurgu” içerdiği için eski kavimlerin hepsinin peygamberlerine bu şekilde tepki gösterdikleri ifade edilmek istenmektedir.

Daha önce yorumladığımız Zâriyât 51/38. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Firavun ve adamları Hz. Mûsâ’ya aynı şekilde suçlamalarda bulunmuş, bütün zamanların inkârcılarının elçilere aynı tepkiyi göstedikleri, onlara sâhır yani “büyücü” veya mencûn yani “aklına cinlerin musallat olduğu” hakaretini dile getirmişlerdi.

İşte Kur’ân’ın ilk muhatapları olan Mekkeli müşriklerin de eski sapkınların yolunu izledikleri, İblis’in izinden giderek hak ve hakikat erlerine hakaretler yağdırdıkları, sonuçta şeytanlaşmış bir yol izledikleri ortaya konulmuş olmaktadır.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(21) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(22) “şâ‘ır (şâir)”,(23) “sâhır (büyücü)”,(24) “meshûr (büyülenmiş)”,(25) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(26) “müfterî (iftiracı)”,(27) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(28) “kezzâb (çok yalancı)”,(29) “dâllûn (sapkın(lar)”(30) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (sâdd, zâcir, mânı‘)”(31) diyorlardı. Hz. Peygamber’e de yöneltilen bu suçlamanın kaynağının neresi olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

2. اَتَوَاصَوْا بِه۪ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ “Bunu birbirlerine vasiyet mi ettiler! Doğrusu onlar, azgın bir topluluktur.” Yüce Allah küfrün tek millet olduğunu söylercesine bu inkarcı sapkınların bu türden sapkınlıkları adeta birbirlerine tavsiye ettiklerini, bir anlamda birbirlerine vasiyyet ettiklerini soru cümlesi halinde dile getirmektedir. Bu türden sorular, cevabı beklenen değil, mesajın tersinin doğru olduğu, sanki birbirlerine bu türden vasiyyetlerin yapıldığı anlaşılmaktadır.

Tûr 52/32’de de geçtiği üzere, yaptıkları suçlamalara bakılınca müşriklerin nasıl bir dengesizlik içerisinde bulundukları kolayca anlaşılmaktadır. Zira bir taraftan üstün bir zeka ve beceri gerektiren büyücülük, öte yandan mecnunluk suçlaması akılkârı bir iş değildir; çünkü bu ikisinin bir arada olması mümkün değildir. Aynı durum şâirlikle mecnunluk arasında da vardır. Mecnun birisinin şâirlik yapması, şiir yazıp söyleyebilmesi mümkün değildir.

Âyette geçen طَاغُون tâğûne kelimesi “azgınlar, isyankârlar, küstahlar, kibirliler” manasına gelmekte ve müşriklerin azgınlaştıkları, tuğyanın bulunduğu yerde tufanın kaçınılmaz olacağı vurgulanmış olmaktadır. Önceki nesiller sonrakilere yetişemediği, hemen hemen hepsi helak edildiği için bunların öncekilerden doğrudan herhangi bir şey öğrenmiş olmaları mümkün değildir. Buradan hareketle, hiç kimsenin sorumluluğunu başkasına yıkamayacağı, sorumluluktan kurtulamayacağı, çünkü hepsinin bizatihi kendilerinin sapkınlığı tercih ettikleri açıkça zikredilmektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı Sâffât 37/27-30. âyetleri meal olarak hatırlamakla yetinelim: “(İşte bu duruma düştükleri vakit) onlardan bir kısmı, diğerlerine yönelip birbirlerini sorumlu tutmaya çalışacaklar. (Uyanlar, uyduklarına) ‘Siz bize sağdan gelirdiniz’ diyecekler. (Saptıranlar da) ‘Bilâkis; siz inanan kimseler değildiniz’ diyecekler. Bizim sizi zorlayacak hiçbir gücümüz (yaptırım imkânımız) yoktu. Aksine kendiniz azgın bir toplumdunuz.”

ıv. Tebliğde Vaz Geçilmez Tutum

فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَآ اَنْتَ بِمَلُومٍ وَذَكِّرْ فَاِنَّ الذِّكْرٰى تَنْفَعُ الْمُؤْمِن۪ينَ “Onlardan yüz çevir! Sen asla kınanacak değilsin. Sen (gerçeği) hatırlat! Şüphesiz ki hatırlatmak müminlere yarar sağlar.”

Buradaki فَتَوَلَّ fe tevelle emri “yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; فَمَآ اَنْتَ fe mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde değilsin”; بِمَلُومٍ bimelûmin ifadesi “kınanmış”; وَذَكِّرْ ve zekkir emri “ve sen (gerçeği) hatırlat”;فَاِنَّ الذِّكْرٰى fe inne’z-zikrâ kelimesi “muhakkak ki (gerçeği) hatırla(t)mak”; تَنْفَعُ tenfe‘u fiili “fayda verir, yarar sağlayacaktır”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne sözcüğü ise “müminlere” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e risalet göreviyle ilgili verilen çok önemli iki prensip gündeme getirilmektedir.

1.فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَآ اَنْتَ بِمَلُومٍ “Onlardan yüz çevir! Sen asla kınanacak değilsin.” Burada geçen yüz çevirmekten kasıt, onların tavır ve davranışlarına aldırmamak, gidişatı onların değil Hz. Peygamber’in belirlemesi gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir. Çünkü bir sonraki âyette yer alan “gerçeği hatırlatmak”la ilgili emir de bu yaklaşımı desteklemektedir.

Yüce Allah muhataplarına Allah’a koşmalarını, yani O’na ve buyruklarına kaçmalarını emrettikten, kendisiyle birlikte başka herhangi bir ilaha kulluk edilmemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bunların doğal sonucu olarak inkarda ısrar edenlerden yüz çevirmesini Hz. Peygamber’den istemektedir.

Hz. Peygamber tebliğ görevini yaptığı halde muhataplar inatla azgınlıkta ısrar ettiklerinden dolayı artık onlarla mücadele ve münakaşadan kaçınıp kendilerinden yüz çevirmesi emredilmektedir. Esasında Yüce Allah’a koşan veya O’na kaçanların haliyle diğer insanlardan yüz çevirmiş olacakları da ortaya çıkmaktadır.

Yüce Allah inkarcıların inkarları nedeniyle çok üzülen(32) Hz. Peygamber’in kendisini kusurlu sayıp “Onların iman etmemeleri benim tebliğimdeki kusurumdan ötürüdür” diyerek kendisini tebliğe daha çok yoğunlaştırması, daha çok uyarı gerçekleştirmesi onun üstün meziyetlerindendi.

İşte bundan dolayı Yüce Allah Hz. Peygamber’e şunları söylemek istemektedir: “Sen üzerine düşen görevi hakkıyla yaptın; onlardan yüz çevirmen sana zarar vermez. Onların inkarları, senden kaynaklanan bir kusur nedeniyle değildir. Dolayısıyla üzülme, çünkü sen kusuru sebebiyle kınanmış biri değilsin. Yüz çevirip inatta ısrar ettikleri için aslında kınanacak olanlar kendileridir.”(33)

Âyette yer alan mâ ve bâ/bi edatlarıın birlikte kullanımı cümleye “mutlak anlamda imkansızı” katmakta ve manayı “hiçbir şekilde kınanacak değilsin” şekline dönüştürmektedir. Buradan hareketle, Hz. Peygamber’in tebliğdeki eksikliğinden dolayı Yüce Allah’ın onu hiçbir şekilde kınamayacağı beyan edilerek, bir anlamda Hz. Peygamber’e moral verilmekte ve kendisi teselli edilmek istenmektedir.(34) Yüce Allah bu buyruğuyla Hz. Peygamber’in gündemini kendisinin belirlemesini, düşmanına gündem teslim etmemesini, kendi özel görevine devam etmesini emretmiş olmaktadır.

2. وَذَكِّرْ فَاِنَّ الذِّكْرٰى تَنْفَعُ الْمُؤْمِن۪ينَ “Sen (gerçeği) hatırlat! Şüphesiz ki hatırlatmak müminlere yarar sağlar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in inkarcılardan yüz çevirmesini ona emrettikten sonra, tebliğ görevini sürdürmesini ondan istemekte, bir anlamda önceki âyette sözü edilen yüz çevirmekten maksadın tamamen ilişkileri kesmek değil de duruma göre bazen yüz çevirmek, bazen tebliğe devam etmek, bazen sözlerine aldırış etmemek şeklinde sürdürülmesi gerektiğini göstermektedir.

Bu âyet, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların din tebliğcilerini ilgilendirmekte ve insan ilişkilerinde temel görevin tebliğ olduğu gerçeğini öğretmek istemektedir. Ğâşiye 88/21’de dile getirilen mesele de bundan başka bir şey değildir.

a) A‘lâ 87/9’da şöyle buyrulmaktadır: “O halde, hatırlamak fayda vereceği için gerçeği hatırlat.” Gerçeği hatırlatmanın muhatabına ne kadar fayda verip vermeyeceği önceden bilinemez; ancak öğüt veren kişi görevini yaptığı için bunun ona faydası kesindir. Çünkü tebliğ önemli bir görevdir ve bunu yapanlar karşılığını sevap olarak elbette alacaklardır. Öğüt verilenler açısından da sonuçta zaman zaman bazı farklılıklar yaşanmakta olduğu bilinmektedir.

Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da gördüğümüz, “Uyarıp uyarmaman onlar için birdir; inanmazlar” cümlesi, “sen uyarsan da olur, uyarmasan da” şeklinde anlaşılmamalıdır. Dolayısıyla A‘lâ 87/9’un “Yarar sağlayacaksa gerçeği hatırlat” şeklindeki tercümesi de sorunludur. Uyarı yapılacaktır; ancak uyarılanların öğüt alıp almaması onların bileceği iştir.

Kaldı ki, bugün uyarıdan ders almayanların yarın da almayacağı kesin değildir. Bugün ders almayan yarın alabilir; burada ders almayan başka yerde alabilir; birinden etkilenmeyen, başkasından etkilenebilir. Dolayısıyla, âyetteki gerçeği hatırlatma emrinin öğüt verenle ilgili kısmı elbette çok önemli bir görevdir ve mutlaka yerine getirilmelidir.

Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’u Firavun’a gönderme gerekçesi ancak bu şekilde anlaşılabilir.(35) Öğüt almayacağı Yüce Allah tarafından bilinmesine rağmen, yine de Firavun’a tebliğciler göndermesi, bu görevin zorunluluğunu göstermektedir. Benzer şekilde, secde etmesi için İblis’e yöneltilen emirde de insanlara tebliğin önemi kavratılmaya çalışılmaktadır.

Bu son iki örnek, öğüt almayacağı Yüce Allah tarafından kesin olarak bilinen varlıklarla ilgilidir. Buna rağmen, insanlara öğüt verme görevinin önemi uç örneklerle gösterilmiş olmaktadır. İblis ve Firavun örneği ortada iken, onlar kadar azgın olamayacağı bilinen diğer insanların tebliğden yoksun bırakılması hiçbir şekilde doğru olamaz.

b) Öğüt, muhatap açısından mümin için bir hatırlama ve ders alma vesilesidir; kâfir için ise aleyhte bir delil olmaktadır. İbn Abbâs’ın dediği gibi, öğüt dostlara yarar sağlar; düşmanlara değil.(36) Ancak, uyarı yapmadan karşıdakinin öğüt alıp almayacağı kullar tarafından nasıl belirlenebilir ki? Bu nedenle, öğüde devam edilmelidir.

A‘râf 7/164’te geçtiği gibi helak edilecek veya azaba uğratılacaklara nasihat etmelerinin gerekçesi sorulduğunda, bir grup tebliğ ehlinin verdiği şu cevap çok anlamlıdır: “Rabbinizin katında sorumlu olmayalım (bir mazeretimiz olsun) diye; bir de belki sorumluluklarını hatırlarlar umuduyla.” Tebliğ veya uyarı konusunun işlendiği her âyetin konuşulduğu ortamlarda bu âyetin çok önemli bir mesaj önceliği vardır.

Tebliğ konusu bu âyet referans verilmeden doğru anlaşılamaz. Bu meyanda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, öncelikle Hz. Peygamber’e görevini tekrar hatırlatılmaktadır. Ayrıca “Sen uyar, çünkü sen sadece uyarıcısın”(37) ifadesi, bu görevin ciddiyetini ve önemini ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili bilinmesi gereken âyetlerden birisi de En‘âm 6/69’dur: “Takva (duyarlılık) sahiplerine, onların (inkârcıların) hesabından herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur. Fakat belki takvalı (duyarlı) olurlar diye (gerçekleri onlara) hatırlatmak (gerekir).”

Bu âyette de A‘râf 7/164’te de verilmek istenen mesaj birbirine yakındır ve tebliğ görevinin mutlak surette yapılması gerektiği mesajı verilmek istenmektedir. Bu konuda başka pek çok âyetin bulunduğunu da belirtmeliyiz.(38)

“Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimseleri (bir tarafa) bırak!” mealindeki En‘âm 6/70 ve “Öğüdümüzden yüz çevirenlerden sen de yüz çevir” mealindeki Necm 53/29. âyetleriyle bu söylediklerimiz arasında herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü orada da yüz çevirenler, kendilerine önce öğüt verilenlerdir.

Hiç öğüt vermeden yüz çevirmekten söz edilemez. Şimdilerde din tebliğinde bulunanlar da aynı görevi yapmakla sorumludurlar. “Nasıl olsa öğüt almayacak; ne gerek var!” deyip sorumluluktan kaçamazlar, kaçmamalıdırlar.(39)

c) Nahl 16/125’te, Yüce Allah’ın yoluna davette hikmet denilen “anlamlı ve içi dolu kavramlar” ve “güzel öğüd”ün kullanılması emredilmektedir. Şüphe yok ki, bu iki özelliği toplayan kaynak Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bu nedenle, En‘âm 6/70 ve Kâf 50/45’te Kur’ân ile öğüt vermenin farz olduğu beyan edilmektedir.

Furkân 25/52’de Kur’ân’ı anlatmak en büyük cihad olarak tanıtılmaktadır. Bu doğrultuda Enbiyâ’ 21/45’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben, sizi sadece vahiy ile uyarıyorum. Sağır olan(lar), uyarıldıkları zaman bu çağrıyı duymaz(lar).”

İşte, Kur’ân’ı en iyi anlayan ve onun ilk muhatabı olan Hz. Muhammed’in de peygamberliği boyunca yaptığı buydu. Şimdilerde onun sünnetini arayanlar Kur’ân’a sarılmalı, onu anlamalı, yaşamalı ve insanlığa bu son vahyi anlatmalıdırlar.

Hıcr 15/94’te geçen اصْدَعْ ısda‘ emri “açıkça söylemek”, “açıkça ortaya koymak” demektir.(40) Bu anlamıyla söz konusu emir Mâide 5/67, Nahl 16/35, ‘Ankebût 29/18 ve Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde yer alan “tebliğ” göreviyle ilişkili olduğu gibi, Kâf 50/45, Zâriyât 51/55, Tûr 52/29, A‘lâ 87/9 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde geçen “gerçeği hatırlatmak” göreviyle de yakından ilgilidir; hatta birbirini tamamlar mahiyettedir.

d) Yüce Allah Hz. Peygamber’in tebliğ görevini sürdürmesini kendisine emretmekte, gerekçesini ise bunun müminlere yararı olacağı şeklinde belirlemektedir.

Tebliğ edilen müminlerin imanlarının artması,(41) gerçekleri unutmamaları, gaflete düşmemelerine vesile olunması, imanlarının kuvvetlenmesi, neşelerinin artışı, bilmediklerinin öğrenilmesi, hatta daha sonra yaşayacaklar arasından iman etme eğiliminde olanlara katkı sunması, gelecek nesillerdeki müminlere fayda vermesi ihtimallerinin yanında en azından tebliğde bulunan kişiye bu görevi yerine getirdiği için bunun yarar sağlayacağı düşünülmeli ve her halü karda gerçeklerin hatırlatılması sürdürülmelidir.

b) Yaratılığın Gerekçesi ve Allah Tasvvuru

Yüce Allah, sûrenin 56-60. âyetlerinde yaratılışın gayesi bağlamında “Ben cinleri ve insanları, sadece ve sadece bana kulluk etsinler diye yarattım” buyurmakta ve tevhide, dahası doğru bir Allah tasavvuruna dair şöyle bir bilgi vermektedir: “Ben onlardan hiçbir şekilde rızık istemiyorum. Beni doyurmalarını da istemiyorum. Muhakkak ki sadece ve sadece Allah gerçek rızık veren, kuvvet sahibi ve güçlü olandır.”

Ardından, zulmedenlerin de, geçmişlerinin payı gibi (azaptan) payı olduğu, o halde azabın acele istenmemesi gerektiği bildirilerek “Kendilerine vaad edilen (acı) günlerinden dolayı o kâfirlerin vay haline!” şeklinde bir uyarıya yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

ı. Yaratılışın Gayesi: Kulluk

وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْاِنْسَ اِلَّا لِيَعْبُدُونِ “Ben cinleri ve insanları, sadece bana kulluk etsinler diye yarattım.”

Âyetteki وَمَا خَلَقْتُ ve mâ halaktü fiili “ve yaratmadım”; الْجِنَّ el-cinne kelimesi “cinleri”;وَالْاِنْسَ ve’l-inse sözcüğü “ve insanları”; اِلَّا لِيَعْبُدُونِ illâ liya‘büdûni istisnası ise “bana kulluk etmelerinden başka, sadece ve sadece bana kulluk etmeleri için (onları yarattım)” demektir.

Burada iradeli bütün mahlukatın yaratılış gayesiyle ilgili mesaj gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette gerçekleri hatırlatmanın müminlere fayda sağlayacağını beyan ettikten sonra, bu âyette de en esaslı gerçeğin Allah’a kulluk bilinci aşılamak olduğunu, bu nedenle yaratılışın gayesinin muhataplara hatırlatılması gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

Cinlerin ve insanların yaratılış gayesi Yüce Allah’a kulluk olarak belirlenmekte, Allah’ı tanımanın gerekliliğine dikkat çekilmektedir. Marifet denilen şey esasında Allah’ı ma‘bûd yani tek ilah olarak kabul etme bilincidir ve bu âyette de hakkında bilgi verilen esas da işte bu anlamda tevhiddir.(42)

Bu âyette Yüce Allah’a kulluk etsinler diye yaratıldığı beyan edilenler “cinler ve insanlar” şeklinde belirlenmektedir. Oysa bu kapsamda meleklerin de mutlak sûrette bulunması gerektiği akla gelebilir. Nitekim bu konuda da Kur’ân’da meleklerin ibadetle meşgul kullar olduğu çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.”

Bu ifadenin bir benzeri Fussılet 41/38’de şöyle geçmektedir: “Eğer insanlar büyüklük taslarlarsa (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler) hiç usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ederler.” Nisâ’ 4/172’de şöyle buyrulmaktadır: “Ne Mesîh ve ne de Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri dururlar. O’na kulluktan geri durup büyüklenen kimselerin hepsini (Allah) yakında huzuruna toplayacaktır.”

Ayrıca Meryem 19/93’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir.” Benzer bir mesaj Nahl 16/49’da şu şekilde verilmektedir: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”

Melekler de kullukla yükümlü tutulduklarına ve bu görevi gece gündüz bıkmadan usanmadan yerine getirdiklerine göre, âyette neden onlara değinilmediği önemli ve cevaplandırılması gereken bir sorudur. Bu soruya birkaç yönden cevap verilebilir.

Buna göre, bu âyetin bağlamı gereği, muhataplar inkarcı ve duyarsız olduğu için onlara yaratılışın gayesi hatırlatılmak istenmektedir. Dahası, bu türden inkarcılık insanlarda ve cinlerde bulunduğu için onların ismi zikredilmiştir. Bu arada hem insanlar hem de cinler risalet öğretilerinden sorumlu oldukları için onların adı verilmiştir.

Bu iki hususa ilave olarak çok önemli bir noktaya daha dikkat çekmekte yarar vardır. Cin kavramının kapsamında bütün görünmeyen varlıkların bulunduğu, dolayısyla meleklerin de bu hitabın içerisinde yer aldığı, bu nedenle kulluk görevi olan bütün mahlukatın âyette kast edildiği de kabul edilebilir.

İhtimaldir ki yani cin kavramında melekler de bulunduğu için, onların fazileti nedeniyle insanlardan önce zikredildikleri ifade edilebilir. Zira daha önce meallerini verdiğimiz âyetlerde de görüldüğü gibi, meleklerin ibadeti diğer bütün mahlukata göre çok daha anlamlı, ihlaslı ve devamlıdır.

Cinlerin önce anılmasının bir başka nedeni ise gizli ibadetin açık olana göre daha makbul oluşudur. Görünmeyen varlıklar olan cinler de haliyle ibadetlerini gizli yaptıkları için daha makbul bir duruş sergilemiş olabilirler; bu nedenle de önce zikredilmişlerdir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsizliği ve Erişilmezliği

مَآ اُر۪يدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَمَآ اُر۪يدُ اَنْ يُطْعِمُونِ اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَت۪ينُ “Ben onlardan hiçbir rızık istemiyorum; beni doyurmalarını da istemiyorum. Şüphesiz ki yalnızca Allah er-rezzâk’tır (gerçek rızık verendir); zü’l-kuvveh’tir (kuvvet sahibidir); el-metîn’dir (çok güçlü olandır).”

Buradaki مَآ اُر۪يدُ mâ ürîdü fiili “istemem”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مِنْ رِزْقٍ min rizkın ifadesi “hiçbir rızık”; وَمَآ اُر۪يدُ ve mâ ürîdü fiili “ve yine istemem, istemiyorum”; اَنْ يُطْعِمُونِ en yut‘ımûni ifadesi “onların beni doyurmalarını”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “O”; الرَّزَّاقُ er-razzâku sıfatı “rızık veren(dir)”; ذُو الْقُوَّةِ zü’l-kuvveti ifadesi “kuvvet sahibi(dir)”; الْمَت۪ينُ el-metînu sıfatı ise “güçlü(dür)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarına muhtaç olmaması ve rızık vericinin kendisi olduğuyla ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

1. مَآ اُر۪يدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَمَآ اُر۪يدُ اَنْ يُطْعِمُونِ “Ben onlardan hiçbir rızık istemiyorum; beni doyurmalarını da istemiyorum.” Yüce Allah görünmeyen ve görünen bütün iradeli mahlukatı yani cinleri ve insanları sadece ve sadece kendisine kulluk etsinler diye yarattığını beyan ettikten sonra, bu defa belki nankör insanların aklına “Bunda Allah’ın bir menfaati mi var” düşüncesi gelebileceği için bu vehmi reddetmekte, kulluğun kullara faydasının olacağını, kendisine hiçbir şekilde menfaatlerinin dokunamayacağını bildirmektedir.

Buradaki maksadın kulların diğer kullara rızık vermesinin onlardan istenmemesi olduğu ifade edilse de,(43) âyetin sonundaki “beni doyurmalarını istemiyorum” cümlesi maksadın Yüce Allah’a -hâşâ- rızık verilmesinin istenmemesi olduğu ortaya çıkmaktadır.

Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı Yüce Allah’ın kullarından hiçbir şekilde rızık istemediğini, bunu beklemediğini ortaya koymaktadır. İlk muhataplar Mekkeli müşrikler olduğu için, tapındıkları varlıkların onlardan bir şeyler istedikleri, bekledikleri, dahası insanları köleleştiren efendilerin kullarından, uşaklarından hizmet bekledikleri, bu tür eylemlerden hep efendilerin yararlandığı bilinmektedir.

İşte Yüce Allah bu âyetiyle bir taraftan insanlar arasındaki menfaat ilişkisini eleştirmekte, diğer taraftan da ilahlığın kullarından menfaat belentisine müsait olmadığını, çünkü Yüce Allah’ın böyle bir şeye kesinlikle ihtiyacının bulunmadığını, Samed oluşu nedeniyle ihtiyaçsız olduğunu bildirmektedir. İhlâs 112/2’de verilen bilgi ile En‘âm 6/14 ve Mü’minûn 23/88 gibi âyetlerde dikkat çekilen nokta da budur.

Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de de belirtildiği gibi, gerçek manada zengin olan Yüce Allah’tır; diğer bütün muhataplar O’na muhtaçtır. Teğâbun 64/6’da beyan edildiği üzere müstağnilik yani “başkasına ihtiyaç hissetmemek” sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; Leyl 92/8 ve ‘Alak 96/7’de de dile getirildiği üzere kullarının müstağnilik tavrı ise şiddetle eleştirilmektedir.

2. اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَت۪ينُ “Şüphesiz ki yalnızca Allah er-rezzâk’tır (gerçek rızık verendir); zü’l-kuvveh’tir (kuvvet sahibidir); el-metîn’dir (çok güçlü olandır).” Yüce Allah önceki âyette kullarından hiçbir rızık istemediğini ve kendisini doyurmasını da onlardan beklemediğini beyan ettikten sonra, bu türden algıların kökünü kazımak üzere الرَّزَّاق er-rezzâk yani “gerçek manada, her zaman ve her türlü rızık veren”in sadece ve sadece kendisi olduğunu vurgulu bir ifadeyle dile getirmekte, ayrıca kuvvet sahibi ve güçlü olduğunu beyan etmektedir.

Gerçek ma‘bûd yani ilah işte bu özelliklere sahip olandır ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Yaratan, kullarından rızık ve kendisini doyurmalarını istemeyen, gerçek rızık veren, kuvvet sahibi ve güçlü olan Allah’a kaçmak, O’na koşmak ve O’nunla birlikte başka hiçbir varlığa ilahlık payesi vermemek gerekmektedir.

Âyetin sonunda yer alan الْمَت۪ين el-metîn kelimesi öncesindeki الرَّزَّاق er-rezzâk ve ذُو الْقُوَّةِ zü’l-kuvveti ifadeleri gibi “Yüce Allah’ın son derece güçlü olması” manasında müstakil bir sıfat olabilir ki bu durumda harekesi “ötre” olur. Ayrıca yine bu kelime bu defa el-kuvveh kelimesinin sıfatı olarak kesra da okunabilir ki bu durumda anlam “Yüce Allah’ın kuvvet sahibi oluşunun aynı zamanda çok da güçlü olduğuna” dair bir mana ilavesi içerir.(44) Her iki durumda da verilmek istenen mesaj birbirine yakındır ve Yüce Allah’ın çok güçlü oluşunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Yüce Allah önceki âyette cinlerden ve insanlardan kendisine rızık vermelerini istemediğini beyan edince, bu âyette bunun gerekçesini dile getirmekte ve her şeyin rızkını sadece ve sadece kendisinin verdiğini, kullarının ve bütün canlıların rızıklarını kendisinin üstlendiğini,(45) çünkü الرَّزَّاق er-rezzâk sıfatının sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir.

Bu arada yine önceki âyette mahlukatın O’nu doyurmasını da istemediğini beyan edince burada bunun da gerekçesini zikretmek üzere ذُو الْقُوَّةِ الْمَت۪ينُ zü’l-kevveti’l-metînü yani “çok kuvvetli ve çok güçlü” olduğunu beyan etmekte, böylece iki âyet arasında muhteşem bir mesaj uyumunun bulunduğunu ortaya koymaktadır.

Başkalarının doyurmasına muhtaç olanlar yeterince güçlü değillerdir. İşte Yüce Allah gerçek gücün ve kuvvetin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu beyan ederek, müşriklerin ilah algısındaki çarpıklığı bir kez daha gündeme getirmiş olmaktadır.

ııı. Zalimlerin Yaşayacağı Korkunç Akıbet

فَاِنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ذَنُوبًا مِثْلَ ذَنُوبِ اَصْحَابِهِمْ فَلَا يَسْتَعْجِلُونِ فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذ۪ي يُوعَدُونَ “Şüphesiz ki (zalimlerin) arkadaşlarının payı gibi haksızlık edenlerin de (azaptan) payı vardır. (Azabı) benden acele istemesinler! Kendilerine vadedilen günlerinden dolayı kâfir olanların vay hâllerine!”

Buradaki فَاِنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا fe inne lillezîne zalemû ifadesi “zalimler için, haksızlık edenler için muhakkak vardır”;ذَنُوبًا zenûben kelimesi “azap payı”; مِثْلَ ذَنُوبِ اَصْحَابِهِمْmisle zenûbi ashâbihim tamlaması “arkadaşlarının günahı gibi”; فَلَا يَسْتَعْجِلُونِ fe lâ yesta‘cilûni emri “benden acele istemesinler”; فَوَيْلٌ fe veylün kelimesi “vay haline”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kafirler için, inkar etmiş olanlar için”;مِنْ يَوْمِهِمُ min yevmihim ifadesi “onların (şu) günlerinden dolayı”; الَّذ۪ي يُوعَدُونَ ellezî yû‘adûne ifadesi ise “kendilerine vaad edilen” demektir.

Burada müşrik zalimlerin mahşerdeki korkunç akıbetleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ذَنُوبًا مِثْلَ ذَنُوبِ اَصْحَابِهِمْ فَلَا يَسْتَعْجِلُونِ “Şüphesiz ki (zalimlerin) arkadaşlarının payı gibi haksızlık edenlerin de (azaptan) payı vardır. (Azabı) benden acele istemesinler!” Yüce Allah tevhide dair çok önemli mesajlar verdikten sonra sözü zalimlerin durumuna getirmekte ve paylarına korkunç bir azabın düşeceğini haber vermektedir.

a)فَاِنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ذَنُوبًا مِثْلَ ذَنُوبِ اَصْحَابِهِمْ “Şüphesiz ki (zalimlerin) arkadaşlarının payı gibi haksızlık edenlerin de (azaptan) payı vardır.” Âyette sözü edilenler hakkında “zalimler” ifadesi kullanılmaktadır. Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, “zulüm kavramı adaletin zıddıdır.” “Adalet”, bir şeyi yerli yerince yapmaktır; “zulüm” ise bunun zıddına bir şeyi yerinden etmektir. Dolayısıyla Yüce Allah’ı tevhid dairesinde kabul edip O’na inanmak adalettir; inancına şirk bulaştırmak ise zulümdür.

En‘âm 6/82’de imanına zulum bulaştırmayanların güvende olacakları ve hidayet üzere bulunacakları beyan edildiğinde Hz. Peygamber Lokmân 31/13’ten destek alarak buradaki zulmün şirk olduğunu ifade etmiştir.

Burada haklarında beyanlar yer alan kişilerin Hz. Peygamber’in risaletine iman etmeyen Mekkeli müşrikler olduğu,(46) Allah’a imanda tevhidden uzaklaşıp şirke bulaştıkları, Allah’a kulluk etmekten kaçındıkları, dolayısıyla ebedi azabı hak ettikleri ifade edilmektedir. İşte bütün bu ve benzer özellikler nedeniyle Yüce Allah bu kişilere zalimler demiş, geçmiş atalarına uygulanacağı gibi kendilerine de azaptan pay ayrılmış olacağı haber verilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan ذَنُوب zenûb kelimeleri “hisse”, “pay”, “dolgun kap, “bol nimet” gibi anlamlar içermektedir.(47) Kelimenin “hisse, pay” manalarından hareketle, zalimlere bolca azap payı ayrılmış olacağı manasını vermektedir. Bu anlam zalimlerin mahşerdeki perişan hallerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Zenûb kelimesi, sakaların su dağıttığı kaba denir. Bu kabın içini neyle dolduracağı insanın tercihine kalmış: Kevser ya da zakkum. Birini içenin içi ferahlar, diğerini içenin hayatı yanar.(48) Her zulüm ya bu dünyadaki ya da âhiretteki misillemenin tohumlarını da içinde taşır.

Bu asıl anlama ilave olarak, bazı âlimlerimiz âyette geçen ذَنُوب zenûb kelimesinin “dolgun, büyük küfe”, “geçim ve hayat bolluğu” gibi anlamlarından hareketle, maksadın zalimlerin dünya hayatıyla ilgili durumları olduğunu, bu kişilerin eski kafadarları gibi dünyada her bir nimetten bolca istifade ettiklerini, zımnen mahşerdeki perişan hallerine gönderme yapıldığını dile getirmişlerdir.

Bakara 2/201-202 ve Şûrâ 42/20’de verilen bilgilerle bu yorum birbiriyle örtüşmektedir. Zira bu âyetlere göre, sadece dünyaya yatırım yapanların mahşerde hayır ve iyilikten yana hiçbir nasipleri olmayacaktır.

b) فَلَا يَسْتَعْجِلُونِ “(Azabı) benden acele istemesinler!” Burada geçen يَسْتَعْجِلُونِ yesta‘cilûni ifadesinin sonunda gizli bir mütekellim yâ’sı bulunduğu için “benden acele istemesinler” manası söz konusudur. Yüce Allah hayatı dünyadan ibaret sayan zalimlerin azapta acelecilik yapmalarını da eleştirmekte ve bu konuda acele etmemelerini kendilerine emretmektedir.

Daha önce yorumladığımız Zâriyât 51/14. âyette de ifade ettiğimiz üzere, “(İnkârcılar:) ‘Eğer doğru söylüyorsanız, bu vaad (tehdit) ne zamanmış?!’ diyorlar.” Kur’ân’da altı kez(49) geçen bu âyette kullanıldığı her yerde Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı inkâr edenlerin alaycılıkları söz konusu edilmektedir. Kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Benzer alaycılık ifadeleri Secde 32/28’de el-feth kelimesiyle dile getirilmektedir.

Acele azap istekleri konusunu hem yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât sûresinin 14. âyetinde, hem de Meryem 19/84 ve Şu‘arâ’ 26/204’te ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkarcılarının adeta söz birliği yapmışçasına Son Saat ve sonrasını inkar, bu gerçeklerle alay edişleri şiddetle reddedilmekte ve böyle bir tavrın sahiplerinin feci bir akıbetle yüzleşecekleri haber verilmektedir.

2. فَوَيْلٌ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذ۪ي يُوعَدُونَ “Kendilerine vadedilen günlerinden dolayı kâfir olanların vay hâllerine!” Yüce Allah Son Saat, kıyâmet, âhiret gibi gerçekleri inkar edenleri kınamakta, kendilerine vaad edilen gün geldiğinde onları perişanlığın beklediğini haber vermektedir.

Zâriyât sûresinin 5-6. âyetinde beyan edilen “Size vaadedilen kesinlikle doğrudur ve hesap mutlaka gerçekleşecektir” beyanı ile sûrenin son cümlesi aynı mesajda buluşmakta ve “hakikati yalanlayan bu insanlara veyl olsun” yani “yazıklar olsun, perişanlık onları beklemektedir” demek istenmektedir.

Kur’ân’da 27 âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesinin, geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, Allah’ın kitabını değiştiren,(50) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(51) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(52) yalancı ve günaha batan,(53) dindarlarla alay eden,(54) yolsuzluk yapan(55) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(56) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(57) müşrikler,(58) zalimler(59) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(60)

Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesi “şiddetli azap” anlamına geldiği gibi cehennemdeki bir vadinin adı olarak da yorumlanmaktadır.(61) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(62) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

Konuyla ilgili Me‘âric 70/44’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu, sürekli olarak kendilerine vaadedilen gündür!” Yüce Allah veya melekleri sûrenin bu son cümlesinde inkârcılara bu sözü söyleyecek, böylece kâfirler dünyadayken inkâr ettikleri ve alay ettikleri mahşerin gerçek olduğunu bir kez daha anlamış olacaklardır.

“Onlar, ‘Bu vaad ne zaman gerçekleşecek, eğer sözünüzde sâdık iseniz (haber verin de görelim)!’ diye meydan okuyorlar.”(63) İşte bu meydan okumalara ve alay içerikli sözlere mahşerde cevap verilecektir.

Yâsîn 36/52, Mülk 67/27 ve Me‘âric 70/44 gibi âyetlerde verilmek istenen mesaj âhiretin gerçekliğini hafızalara kazımaktır. Bu büyük hakikati inkar edenler sadece ve sadece kendilerine yazık edenlerdir.

Rabbimizden niyazımız bizi böyle korkunç bir felaketten korumasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 347; Taberî, age., XXVII, 7-8; Zemahşerî, age., IV, 394.
• 2 - Semerkandî, age., III, 347; Taberî, age., XXVII, 8; Zemahşerî, age., IV, 394.
• 3 - Bakara 2/115, 233, 247, 255, 261, 268, 286; Âl-i İmrân 3/73; Nisâ’ 4/97, 130; Mâide 5/54; En‘âm 6/70, 147, 152; A‘râf 7/42, 89, 156; Tâhâ 20/98; Mü’minûn 23/62; Nûr 24/32; ‘Ankebût 29/56; Zümer 39/10; Mü’min 40/7; Necm 53/32. 4 - Semerkandî, age., III, 347; Taberî, age., XXVII, 8.
  • Bakara 2/115 Bakara 2/233 Bakara 2/247 Bakara 2/255 Bakara 2/261 Bakara 2/268 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/73 Nisâ 4/97 Nisâ 4/130 Mâide 5/54 En‘âm 6/70 En‘âm 6/147 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 A‘râf 7/89 A‘râf 7/156 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/62 Nûr 24/32 ‘Ankebût 29/56 Zümer 39/10 Mü'min 40/7 Necm 53/32
• 5 - Şems 91/6 6 - Kâf 50/7; Zâriyât 51/48; Ğâşiye 88/20. 7 - Ra‘d 13/3. 8 - Nebe‘ 78/6. 9 - Bakara 2/22. 10 - Fussılet 41/9-10.
  • Şems 91/6 Kâf 50/7 Zâriyât 51/48 Ğâşiye 88/20 Ra‘d 13/3 Nebe' 78/6 Bakara 2/22 Fussilet 41/10
• 11 - Ğâşiye 88/20. 12 - Zâriyât 51/48. 13 - Şems 91/6. 14 - Fussılet 41/9-10. 15 - Nâzi‘ât 79/30.
  • Ğâşiye 88/20 Zâriyât 51/48 Şems 91/6 Fussilet 41/10 Nâzi‘ât 79/30
• 16 - “Çift, eş” anlamında kullanımlar için bk. En‘âm 6/143; Hûd 11/40; Ra‘d 13/3; Tâhâ 20/53; Mü’minûn 23/27; Hacc 22/5; Şu‘arâ’ 26/7; Lokmân 31/10; Zuhruf 43/12; Necm 53/45; Rahmân 55/52; kıyâmet 75/39.
  • En‘âm 6/143 Hûd 11/40 Ra‘d 13/3 Tâhâ 20/53 Mü'minûn 23/27 Hacc 22/5 Şu‘arâ 26/7 Lokmân 31/10 Zuhruf 43/12 Necm 53/45 Rahmân 55/52 Kıyâmet 75/39
• 17 - Semerkandî, age., III, 347; Taberî, age., XXVII, 9; Zemahşerî, age., IV, 395.
• 18 - İsrâ’ 17/22, 39; Şu‘arâ’ 26/213; Kasas 28/88; Zâriyât 51/51. 19 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1. 20 - Hıcr 15/96; Mü’minûn 23/117; Kâf 50/26.
  • İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 Şu‘arâ 26/213 Kasas 28/88 Zâriyât 51/51 Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1 Hicr 15/96 Mü'minûn 23/117 Kâf 50/26
• 21 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 22 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 23 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 24 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 25 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 26 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 27 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 28 - Dühân 44/14. 29 - Sâd 38/4. 30 - Mutaffifûn 83/32. 31 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 32 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8. 33 - Râzî, age., XXVIII, 230-231. 34 - Taberî, age., XXVII, 10.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 35 - Tâhâ 20/43-44.
  • Tâhâ 20/44
• 36 - Kurtubî, age., XX, 15.
• 37 - Tûr 52/29; Ğâşiye 88/21. 38 - Bakara 2/6; Mâide 5/63, 79; A‘râf 7/164; Hûd 11/116; Yâsîn 36/10; Zâriyât 51/55; Tûr 52/29; Murselât 77/5-6; A‘lâ 87/9; Ğâşiye 88/21.
  • Tûr 52/29 Ğâşiye 88/21 Bakara 2/6 Mâide 5/63 Mâide 5/79 A‘râf 7/164 Hûd 11/116 Yâsîn 36/10 Zâriyât 51/55 Tûr 52/29 Mürselât 77/6 A‘lâ 87/9 Ğâşiye 88/21
• 39 - Bu âyet, tüm insanlığın Hz. Peygamber’in ümmeti olduğuna delildir. Muhammedî davete icabet edenler “ümmet-i icâbet”, henüz icabet etmeyenler ise “ümmet-i davet”tir (Bk. İslâmoğlu, age., s. 1248’de 12. not).
• 40 - Semerkandî, age., II, 275; Taberî, age., XIV, 67-68.
• 41 - Enfâl 8/2; Tevbe 9/124; Meryem 19/76; Muhammed 47/17; Feth 48/4; Müddessir 74/31.
  • Enfâl 8/2 Tevbe 9/124 Meryem 19/76 Muhammed 47/17 Fetih 48/4 Müddessir 74/31
• 42 - Semerkandî, age., III, 348; Taberî, age., XXVII, 12.
• 43 - Taberî, age., XXVII, 12.
• 44 - Semerkandî, age., III, 348; Taberî, age., XXVII, 12; Zemahşerî, age., IV, 396.
• 45 - Taberî, age., XXVII, 12.
• 46 - Semerkandî, age., III, 348; Taberî, age., XXVII, 12. 47 - Semerkandî, age., III, 349; Taberî, age., XXVII, 13-14; Zemahşerî, age., IV, 394.
• 48 - İslâmoğlu, age., s. 1045’te 6. not.
• 49 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 50 - Bakara 2/79. 51 - Enbiyâ’ 21/18. 52 - Zümer 39/22. 53 - Câsiye 45/7. 54 - Hümeze 104/1. 55 - Mutaffifûn 83/1. 56 - Mâ‘ûn 107/4. 57 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 58 - Fussılet 41/6. 59 - Zuhruf 43/65. 60 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 61 - Semerkandî, age., III, 349. 62 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75. 63 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25