Şûrâ Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 53 âyetten oluşan, adını 38. âyette yer alan ve “istişare, fikir danışma, ortak akıl” anlamındaki شُورٰى şûrâ kelimesinden alan Şûrâ sûresi, inişe göre 82, resmî sıralamada ise 42. sûredir.

Şûrâ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fussılet sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Fussılet 1; Şûrâ 1-2); “vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirilmesi” (Fussılet 3; Şûrâ 7); “Yüce Allah’ın kainatı yoktan var edici oluşu” (Fussılet 9-12; Şûrâ 11); “kainat kitabından çeşitli âyetler” (Fussılet 37, 39; Şûrâ 29-30); “sorumlulukların şahsiliği” (Fussılet 46; Şûrâ 40); “Son Saat’in bilgisinin sadece Yüce Allah’a ait oluşu” (Fussılet 47; Şûrâ 17) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Şûrâ sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’a ait olduğu, meleklerin yeryüzünde yaşayan insanların bağışlanması için istiğfarda bulundukları, vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirildiği, amacının Mekke ve civarının uyarılması olduğu, insanların ihtilafa düştükleri konularda vahyin hakemliği gibi konular ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak ve erişilmez kudreti, eşsiz ve benzersiz oluşu, rızık verenin kendisi olduğu, bütün peygamberlerin aynı değerleri tebliğ ettiği, kendilerine kitap verilenlerin derin bir şüphede oldukları, Hz. Peygamber’in şahsında ümmete yönelik çeşitli prensipler, Son Saat’in zamanını kimsenin bilemeyeceği, Yüce Allah’ın kullarına lütufkar oluşu, suçluların mahşerdeki çaresizlikleri konuları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, iman ve salih amel sahiplerinin cennete gidecekleri, Yüce Allah’a iftira edenlerin kalplerinin mühürleneceği, yağmurun yağdırılma gerekçesi, göklerin ve yerin yaratılmasının Yüce Allah’ın kudretine delil oluşu, insanların başına gelen sıkıntıların onların elleriyle kazandıklarının sebep olduğu, çoğundan da vazgeçildiği beyan edilmektedir. 31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ı hiç kimsenin aciz bırakamayacağı, hayatın devamı için gemilerin ve rüzgarların durumu, büyük günahlardan kaçınılması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, sabrın önemi ve olumsuz davranış sahiplerinin akıbetinin feci olacağı gibi konular ele alınmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in görevinin tebliğ olduğu, bazı insanların nankörlüğü, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece Yüce Allah’ın mülkünde ve kontrolünde olduğu, dilediğine erkek veya kız çocukları O’nun verdiği, dilediğini kısır kıldığı, her şeyi O’nun bilip en ince detayına varıncaya kadar ölçüp biçtiği beyan edilmektedir. 51. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın insanoğluyla iletişimin nasıl olduğu bildirilerek, Kur’ân’ın rûh ve nûr olarak isimlendirildiği, bununla insanların Yüce Allah’ın yoluna davet edildiği, dosdoğru yolun da bu şekilde edinilebileceği, nihayetinde bütün işlerin sadece Yüce Allah’a döndürüleceği ifade edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 44-53. âyetlerinde zalimlerin perişan hallerini, ilahi davete icabetin gerekliliğini, Hz. Peygamber’in asıl görevinin hakikatleri tebliğ etmek olduğunu, insanlar üzerinde zorbalık yapmaması gerektiğini, insanların cinsiyet sahibi kılınmalarının ilkesini, Allah’ın insana konuşmasının temel prensibini, vahyin ruh ve nur oluşunu, nihayet bununla Allah’ın yoluna davetin gerekliliğini, Hz. Peygamber’in de aslında yapabileceğinin insanlara bu hakikat yoluna rehberlik etmek olduğunu ifade etmektedir.

a) Sapkınların Mahşerdeki Durumu

Yüce Allah, sûrenin 44-46. âyetlerinde kimi saptırırsa yani kimin sapıklığını onaylarsa, bundan sonra artık onun hiçbir dostunun olmadığını, azabı gördüklerinde zalimlerin “Dönecek bir yol var mı?” diyeceklerini, bir anlamda böyle bir arayışa gireceklerini haber vermektedir.

Ardından, ateşe arz olunurlarken zalimlerin, zilletten dolayı başlarını öne eğerek göz ucuyla gizli gizli baktıklarının görüleceği bildirilmekte, buna karşılık inananların ise “İşte asıl ziyana uğrayanlar, kıyamet günü kendilerini ve ailelerini ziyana sokanlardır. İyi bilin ki, zalimler ebedi bir azap içindedirler” diyecekleri beyan edilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın peşi sıra kendilerine yardım edecek hiçbir dostlarının olmayacağı, Allah kimi saptırırsa yani sapıklığını onaylarsa da artık onun için kurtuluşa çıkan bir yol bulunamayacağı ifade edilmektedir.

ı. Zalimlerin Sonuçsuz Çabaları

وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ وَلِيٍّ مِنْ بَعْدِه۪ وَتَرَى الظَّالِم۪ينَ لَمَّا رَاَوُا الْعَذَابَ يَقُولُونَ هَلْ اِلٰى مَرَدٍّ مِنْ سَب۪يلٍ “Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa), bundan sonra artık onun hiçbir dostu yoktur. Azabı gördüklerinde zalimlerin ‘Dönecek bir yol var mı?’ dediklerini görürsün.”

Âyetteki وَمَنْ يُضْلِلِ ve men yudlil ifadesi “ve her kimi saptırırsa, sapmasını onaylarsa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, onun için olmayacaktır”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin kelimesi “hiçbir veli, hiçbir dost”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “O’ndan sonra, O’ndan başka”; وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün, göreceksin”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi “zalimleri, haksızlık edenleri”; لَمَّا رَاَوُا lemmâ raev ifadesi “gördükleri zaman”; الْعَذَابَ el-‘azâbe kelimesi “azabı”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler, diyecekler ki”; هَلْ اِلٰى مَرَدٍّ hel ilâ meraddin sorusu “herhangi bir geri dönüş var mı”; مِنْ سَب۪يل min sebîlin ifadesi ise “herhangi bir yol türünden” demektir.

Burada sapkınlığı tercih edenlerin mahşerde dostsuz kalacağı ve dünyaya geri döndürülme talebinde bulunacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ وَلِيٍّ مِنْ بَعْدِه۪ “Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa), bundan sonra artık onun hiçbir dostu yoktur.” Yüce Allah kulları içerisinde her kim sapıklığı tercih eder de onun bu halini onaylarsa artık böylesi birisi için Allah’tan sonra hiçbir dostunun bulunmayacağını haber vermektedir.

Bu ifade esasında dünya hayatında puta tapanların mahşerde ne kadar korkunç bir yalnızlığa terkedilmiş olacaklarını ortaya koymakta, Allah’a rağmen hiç kimsenin hiç kimse adına herhangi bir şeyi üstlenemeyeceğini de göstermektedir. Gerçek dost Yüce Allah’tır; O’na rağmen başka dostlar ve dostluklar olmayacaktır.

A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Zümer 39/36 ve Mü’min 40/33’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir.

Genel manada hidâyet ve dalâlet konusunda kimlerin hidayete erdirildiği, kimlerin sapıklıkta bırakıldığı konusunu Fâtiha 1/6, A‘râf 7/178 ve Kehf 18/17’de genişçe ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Daha önce yorumladığımız sekizinci âyette de belirttiğimiz üzere, inkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının ve herhangi bir şefaatçisinin bulunamayacağıyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet(1) vardır. Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(2)

2. وَتَرَى الظَّالِم۪ينَ لَمَّا رَاَوُا الْعَذَابَ يَقُولُونَ هَلْ اِلٰى مَرَدٍّ مِنْ سَب۪يلٍ “Azabı gördüklerinde zalimlerin ‘Dönecek bir yol var mı?’ dediklerini görürsün.” Yüce Allah sapkınlığı tercih edenlerin artık hiçbir dostlarının bulunmayacağını beyan ettikten sonra, zalimlerin mahşerde azabı gördüklerinde nasıl bir çaresizlik içerisinde olacaklarını haber vermektedir.

a) Konuyla ilgili olarak daha önce ele aldığımız Şûrâ 42/22. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Yaptıkları şeyler başlarına gelirken zalimlerin korkudan titrediklerini göreceksin.” Yüce Allah zalimlerin mahşerdeki hallerini haber vermekte ve dünyada yapıp ettikleri başlarına geldiğinde korkudan tir tir titrediklerini göreceğini Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün muhataplara haber vermektedir.

Bu âyetin mesaj bakımından bir benzeri Kehf 18/49’da şu şekildedir: “Kitap ortaya konulmuş (olacak)tır. Suçluların, onda yazılı olanlardan korkmakta olduklarını göreceksin. (Suçlular) ‘Âh, vay halimize! Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yaptıklarımızın) hepsini sayıp dökmüş!’ diyecekler. Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulmuş olacaklardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir.”

İşte zalimlerin mahşerde neden korkmuş olacakları işte Kehf 18/49’da cevaplandırılmakta ve dünyada küçük-büyük yapıp ettikleri her ne varsa hepsini önlerinde hazır görecek oluşları tir tir titremelerinin nedeni olarak sunulmaktadır.

b) Azabı gören zalimlerin çaresizlikleri bir tarafa, sonuçsuz bir arayışa girecekleriyle ilgili olarak nasıl bir feryadın içinde olacakları âyetin sonunda هَلْ اِلٰى مَرَدٍّ مِنْ سَب۪يلٍ “Dönebilecek bir yol var mı?” cümlesiyle dile getirilmektedir. Bu cümle onların dünyaya geri döndürülme arzusu(3) içinde olacaklarını göstermektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Mü’minûn 23/99-100’de şu şekilde yer almaktadır: “Nihâyet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında ‘Ey Rabbim! Beni geri gönderin; belki terkettiğim (dünya)da iyi iş(ler) yaparım’ der. Hayır! Onun söylediği bu söz (boş) laftan ibarettir. Onların gerisinde ise yeniden diriltilecekleri güne kadar (süren) bir berzah (engel, ölüm engeli) vardır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen bilgilere göre inkârcılar, artık azabı gördüklerinde bir istekte bulunacaklardır. Bu istek dünyaya geri döndürülme arzusudur. Benzer bir talep Bakara 2/167, En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99, Şu’arâ‘ 26/102, Secde 32/12, Zümer 39/58 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Hem bu âyetlerde, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cehennemliklerin ölümlerinden sonra çeşitli pişmanlıklar yaşayacakları, birtakım itiraflarda bulunacakları, bu arada dünyaya geri döndürülme talebini dile getirecekleri, artık gerçeğe bütün hakikatiyle iman ettikleri beyan edilmektedir. Ancak söz konusu itiraflar, pişmanlıklar ve istekler hiçbir şekilde sonuç vermeyecek ve suçlular cehennemde kalacaklardır.

ıı. İman Edenelerin Diğerleri Hakkındaki Kanaatleri

وَتَرٰيهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا خَاشِع۪ينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ وَقَالَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ الْخَاسِر۪ينَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَاَهْل۪يهِمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اَلَآ اِنَّ الظَّالِم۪ينَ ف۪ي عَذَابٍ مُق۪يمٍ “Ona (ateşe) sunulurlarken onların, alçaklıktan (başlarını öne) eğerek göz ucuyla gizli gizli baktıklarını göreceksin. İnananlar da ‘Şüphesiz ki kaybedenler, kıyamet günü kendilerine ve ailelerine (destekçilerine) yazık edenlerdir.’ diyeceklerdir. Dikkat edin! Zalimler, ebedî bir azap içindedir.”

Âyetteki وَتَرٰيهُمْ ve terâhum fiili “ve onları görürsün, göreceksin”; يُعْرَضُونَ yu‘radûne edilgen fiili “arz edileceklerdir”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona (ateşe)”; خَاشِع۪ين hâşi‘îne kelimesi “boyun bükenler olarak”; مِنَ الذُّلِّ mine’z-zülli ifadesi “zillet nedeniyle”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili “bakmaktadırlar, bakacaklardır”; مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ min tarfin hafiyyin tamlaması “gizli taraftan, göz ucuyla, gizli gizli”; وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki, demiş olacak ki”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler, iman edenler”;اِنَّ الْخَاسِر۪ينَ inne’l-hâsirîne kelimesi “muhakkak ki ziyana uğrayanlar”; الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا ellezîne hasirû ifadesi “yazık edenler(dir)”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “hem onların nefislerine, kendilerine”;وَاَهْل۪يهِمْ ve ehlîhim ifadesi “hem de onların ailelerine”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, iyi bilin ki”; اِنَّ الظَّالِم۪ينَ inne’z-zâlimîne kelimesi “muhakkak ki zalimler, haksızlık edenler”; ف۪ي عَذَابٍ مُق۪يمٍ fî ‘azâbin mukimin tamlaması ise “ebedi azapta(dır), azapa olacaklardır” demektir.

Burada mahşerde hem zalimlerin hem de müminlerin nasıl bir durumda olacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَتَرٰيهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا خَاشِع۪ينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ “Ona (ateşe) sunulurlarken onların, alçaklıktan (başlarını öne) eğerek göz ucuyla gizli gizli baktıklarını göreceksin.” Yüce Allah zalimlerin azabı gördüklerinde dünyaya geri dönmek için yol arayacaklarını haber verdikten sonra, onların ateşe arz olunurken ne kadar korkunç bir zillet yaşayacaklarını da dile getirmektedir.

Bu çerçevede cehennemlik olan bu zalimlerin aşağılık, zavallılık, horluk ve hakirlik nedeniyle, derin bir mahcubiyet içerisinde boyunlarını eğmiş bir vaziyette gizliden gizliye ve de göz ucuyla bir çare aramak arzusuyla etrafa bakınacakları bildirilmektedir.

a) Hûd 11/18 ve Mü’min 40/46’da da geçen يُعْرَضُونَ yu‘radûne edilgen fiili “arz olunmak” manasına geldiği için burda zalimlerin henüz cehenneme atılmadan önceki halleri ele alınıyor demektir. Onların perişan durumlarıyla ilgili olarak خَاشِع۪ين hâşı‘îne kelimesi kullanılmaktadır ki bu sözcük mahşer şartlarında derin zillet ve mahcubiyeti ifade etmektedir.

b) Fussılet 40/39 ve Kalem 68/43’te de zikredildiği gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen خَاشِع۪ين hâşi‘îne kelimesi, “yere bakanlar”, “düşkün olanlar”, “zillet içinde kalanlar” ve “boynu bükük olanlar” gibi anlamlara gelir.(4) Bu kelime Kur’ân’da “derin bir saygı”yı ifade etmekte ve inananlar için dünyada olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.(5)

Söz konusu kelime kıyâmet günü yeryüzünün haşmetini kaybetmesi anlamında, cansız varlıklar için de kullanılmaktadır.(6) Haşr 59/21’de Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi durumunda, onların adeta canlanıp Allah’a derin saygıları nedeniyle parça parça olabileceği gerçeği de yine bu kelimeyle ifade edilmektedir. Tâhâ 20/108’de olduğu gibi, âhirette “bütün seslerin kısılması” anlamında bir çaresizliği ve boynu bükük olmayı da nitelendirmektedir.

Bu anlamlardan farklı olarak, bu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mahşerde yaşanacak zilleti ve perişanlığı ifade etmekte, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmada da kullanılmaktadır.(7) İbrâhim 14/42-43’te de belirtildiği gibi o gün bazı gözler, yani kâfirlerin gözleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır.

c) Âyette geçen يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ “Göz ucuyla gizli gizli bakarlar” ifadesi ise zalimlerin mahşerde yaşayacağı zillet ve mahcubiyetin her halde zirve noktasıdır. Artık boynu bükük olan bu insanlar başları yukarda bir şekilde değil de boyunları önlerine eğilmiş bir şekilde gizliden gizliye etrafa bakınacaklar ve muhtemelen bir kaçış yeri, dünyaya geri dönme çaresi ya da ilahi bir merhamet sedası işitme peşinde olacaklardır. Onların bu durumu İbrâhim 14/42, Kalem 68/43 ve Me‘âric 70/44’te beyan edilen düşük, fersiz, dermansız, ümitsiz gözlerin halini ortaya koymaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı ile Tâhâ 20/124’teki bilgi arasında herhangi bir anlam zıtlığı söz konusu değildir. Zira orada “cehennemliklerin kör olarak diriltilecekleri”nden söz edilmekte, burada ise “göz ucuyla kaçamak bakışlar ortaya koyacakları” belirtilmektedir. Anlaşılıyor ki başlangıçta bir körlük söz konusu olabileceği gibi, bazılarının kör olarak diriltilmeleri de söz konusu olabilir. Cehennemliklerin hepsinin bir olmaması ve durumlarının belli bir şekilde devam etmemesi, azabın şiddetine göre farklılıklar yaşanması da elbette mümkündür.

2. وَقَالَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ الْخَاسِر۪ينَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَاَهْل۪يهِمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “İnananlar da ‘Şüphesiz ki kaybedenler, kıyamet günü kendilerine ve ailelerine (destekçilerine) yazık edenlerdir.’ diyeceklerdir.” Burada öncelikle belirtelim ki âyette geçen kâle fiili geçmiş zaman kalıbında olsa da manası gelecek zaman şeklinde anlaşılmalıdır; çünkü konu ileride mutlak surette gerçekleşecek olan mahşerle ilgilidir. Bu tür ifadeler bir Kur’ân üslubu olarak kullanılmaktadır.

Yüce Allah cehennemlik olan zalimlerin perişan hallerini beyan ettikten sonra, bu defa sözü müminlere getirmekte ve asıl ziyana uğrayanların yani aldananların(8) kıyamet günü hem kendilerini hem de ailelerini ziyana uğratanlar olduğunu söyleyeceklerini haber vermektedir. Bu ifade, dünyada yaşanan sıkıntıların mahşerdeki azaba göre çok daha hafif olduğunu, çünkü dünyadakilerin sonuçta geçici olduğunu, buna karşılık mahşerdeki ziyanın ise asıl korkunç kayıp olduğunu dile getirmiş olacaklardır.

Konuyla ilgili olarak benzer bir ifadenin yer aldığı Zümer 39/15’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Gerçekten hüsrana uğrayanlar, kıyamet günü hem kendilerini, hem de ailelerini ziyana sokanlardır. Dikkat edin, apaçık hüsran (ziyan) işte sadece budur!”

Yüce Allah puta tapmanın aslında tam bir kayıp olduğunu, bu şekilde hüsrana uğrayanların sonuçta Hz. Peygamber’i ve müminleri değil, mahşerde hem kendilerini hem de ailelerini ziyana sokmuş olacaklarını haber vermektedir. İnsanın kendisine yaptığını başkası ona yapamaz. Bu nedenle, insan bizzat kendisine emanettir. Kendisini kaybedenin kazanacağı hiçbir şey yoktur.(9) Bu tipler Haşr 59/19’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ı unuttukları için Allah’ın da kendilerine kendilerini unutturduğu kişilerdir.

Âyette geçen اَهْل۪يهِمْ ehlîhim “aileleri” ifadesi hem kendileri gibi inkârı tercih eden biyolojik aileleridir; hem de daha geniş bir bakışla kendileri gibi düşünen inanç aileleri, yani kafadarlarıdır, mensuplarıdır.(10) Bu tür bir kullanım Kıyâmet 75/33 ve Mütaffifûn 83/31’de de inkârcıların müminlere yönelik alaycılıkları ve kafadarlarının yanına keyifle dönmeleri bağlamında söz konusu edilmektedir.

Hüsrana uğramayla ilgili olarak Hacc 22/11’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan kimi Allah’a yalnız bir yönden kulluk eder. Şöyle ki: Kendisine bir iyilik dokunursa buna pek memnun olur; bir de musibete uğrarsa çehresi değişir (dinden yüz çevirir). O, dünyasını da ahiretini de kaybetmiştir. İşte bu, apaçık ziyanın ta kendisidir.” Demek ki âyetleri birbirini açıklar mahiyette ele alınca, puta tapanların aslında sadece âhirette değil, öncesinde dünyada da hüsrana uğramış olacakları anlaşılmaktadır.

Yüce Allah putperestliği ve inkârcılığı muhatapların dikkatine sunmakta ve başka varlıklara tapınan zalimlerin hem kendilerini hem de mensuplarını ziyana uğratacaklarını hatırlattıktan sonra, gerçek ve apaçık hüsran ve ziyanın bu olduğunu bildirmektedir. Hem dünyada hem de âhirette amelleri bakımından en çok ziyanda olanların kimler olduğuyla ilgili olarak Hûd 11/13-22 ve Hacc 22/11’de de çok önemli bilgiler verildiğini belirtmekte yarar görmekteyiz.

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden bir grubu da Kehf 18/103-106’dır: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

3. اَلَآ اِنَّ الظَّالِم۪ينَ ف۪ي عَذَابٍ مُق۪يمٍ “Dikkat edin! Zalimler, ebedî bir azap içindedir.” Yüce Allah zalimlerin cehennemlik olduklarını ve müminlerin de onların gerçek ziyan içinde bulunduklarını söyleyeceklerini beyan ettikten sonra, bu defa zalimlerin azabının ebedi olacağını, bir anlamda kesinti içermeyeceğini, Furkân 25/65’te belirtildiği gibi “sargın bir mahiyet arz edeceğini” dile getirmektedir.

Azabın bu yapısıyla ilgili ifade ve/veya anlam olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(11) yer almaktadır. Kur’ân’da sekiz kez(12) geçen مُق۪يم mukîm sözcüğü beş âyette(13) azapla ilgili olarak zikredilmekte ve azabın şiddetini ve ebediliğini ortaya koymaktadır.

ııı. Allah’ın Peşi Sıra Hiç Kimsenin Yardımcı Olamaması

وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ اَوْلِيَآءَ يَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ سَب۪يلٍ “Onların, Allah’ın peşi sıra kendilerine yardım edecek hiçbir dostları yoktur. Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık onun için herhangi bir yol yoktur.”

Âyetteki وَمَا كَانَ لَهُمْ ve mâ kâne lehum ifadesi “onlar için olmayacaktır, yoktur”; مِنْ اَوْلِيَآءَ min evliyâe kelimesi “dostlar”; يَنْصُرُونَهُمْ yensurûnehum fiili “kendilerine yardım edecek”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”;وَمَنْ يُضْلِلِ ve men yudlil ifadesi “her kimi saptırırsa, kimin sapmasını onaylarsa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, onun için olmayacaktır”; مِنْ سَب۪يلٍ min sebîlin kelimesi ise “herhangi bir yol, çıkış yolu” demektir.

Burada putperestlerin Yüce Allah’ın peşi sıra kendilerine yardım edebilecek hiçbir dostlarının bulunmadığı ve sapkınlığı onaylananların artık hiçbir çıkış yolunun kalmadığı gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ اَوْلِيَآءَ يَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Onların, Allah’ın peşi sıra kendilerine yardım edecek hiçbir dostları yoktur.” Yüce Allah dünya hayatındayken müşriklere ve kafirlere seslenmekte, kendisinin peşi sıra edindikleri sahte dostlarının hiçbir şekilde onlara yardım edemeyeceklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/113’te şöyle buyrulmaktadır: “Zulmedenlere meyletmeyin; sonra ateş size de dokunur. (O zaman) sizin Allah’tan başka dostlarınız olmaz. Sonra size yardım da edilmez.” Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümlede olumsuzluk manasının güçlenmesini, yani pekiştirilmesini sağlamaktadır.

Yüce Allah konuyla ilgili olan her iki âyette mesaj olarak zalimlere meyledilmemesi gerektiğini, aksi takdirde onlara da ateşin dokunacağını uyardıktan sonra, zalimlere meylin ve zulüm demek olan şirk ve küfrün bir başka sonucuna değinmektedir. Buna göre, zalimlere ateş dokunacağı gibi onların hem dünyada, hem de âhirette Yüce Allah’tan başka, O’nun peş sıra, O’nun aşağısında hiçbir şekilde dostlarının olmayacağını belirtmekte, ardından kendilerine hiçbir şekilde yardım edilmeyeceğini de haber vermektedir.

Söylenmek istenen şudur: İnsanların Yüce Allah’tan başka dostları da yardımcıları da yoktur. Öyleyse başka varlıklara güvenip hiç kimse kendisini aldatmasın. Bu inkârcı insan tipinin dünyada da mahşer şartlarında da hiçbir şekilde yardıma mazhar kılınmayacakları ortaya konulmaktadır. Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet(14) vardır.

2. وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ سَب۪يلٍ “Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık onun için herhangi bir yol yoktur.” Daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/44. âyette de ifade edildiği gibi, Yüce Allah her kimi saptırırsa yani hak ettiği için sapkınlığını onaylarsa artık onun dostu da yol göstericisi de olamayacaktır; dahası onun için hiçbir çıkış yolu da bulunamayacaktır.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/88, 143, A‘râf 7/178, 186, Ra‘d 13/33, İsrâ’ 17/97, Kehf 18/17, Zümer 39/23, 36, Mü’min 40/33 ve Şûrâ 42/44’te benzer ifadeler yer almakta, sapkınlığı tercih edenlerin bu hali eğer Yüce Allah tarafından onaylanırsa artık böyleleri için yapılacak hiçbir şeyin kalmadığı, bunlar için hiçbir yolun olmadığı beyan edilmiş olmaktadır.

b) İlâhî Davet, Risalet ve İlâhî Kudret

Yüce Allah, sûrenin 47-50. âyetlerinde Allah’tan, geri çevrilmesi imkânsız bir gün gelmeden önce O’nun çağrısına uyulması gerektiğini, çünkü o gün, hiç kimsenin sığınacak hiçbir yerinin olamayacağını, hiçbir şeye itiraz da edemeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, tebliğle ilgili Hz. Peygamber’e ve müminlere yönelik şu ilahi bilgiye yer verilmektedir: “Eğer yüz çevirirlerse, (bilesin ki) biz seni onların üzerine bekçi göndermedik. Sana düşen (görev) sadece tebliğ etmektir (duyurmaktır). Biz insana katımızdan bir rahmet tattırdığımız zaman ona sevinir. Ama elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, işte o zaman insan çok nankördür!”

Daha sonra, insanların cinsiyetleri ve kısır kılınmalarıyla ilgili şu ilahi mesaj zikredilmektedir: “Göklerin ve yerin hükümranlığı sadece Allah’a aittir. Dilediğini yaratır; dilediğine kız çocukları verir; dilediğine de erkek çocukları bahşeder. Yahut onları, hem erkek hem de kız çocukları olmak üzere çift verir. Dilediğini de kısır yapar. Muhakkak ki O, her şeyi bilendir; her şeye gücü yetendir.”

ı. Allah’ın Davetine İcabetin Gerekliliği

اِسْتَج۪يبُوا لِرَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَكُمْ مِنْ مَلْجَاٍ يَوْمَئِذٍ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَك۪يرٍ “Allah’tan geri döndürülmesi imkânsız olan bir gün gelmeden önce Rabbiniz(in çağrısına) uyun! O gün, sizin için sığınak yoktur; hiçbir şeyi inkâr da edemezsiniz.”

Âyetteki اِسْتَج۪يبُوا istecîbû emri “icabet edin”; لِرَبِّكُمْ lirabbiküm ifadesi “sizin Rabbinize”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ min kabli en ye’tiye ifadesi “gelmeden önce”; يَوْمٌ yevmun kelimesi “(şu) gün”; لَا مَرَدَّ lâ meradde ifadesi “geri çevrilemeyecek”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”; مِنْ مَلْجَاٍ min melcein kelimesi “herhangi bir sığınak”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”;وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “sizin için yine yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَك۪يرٍ min nekîrin sözcüğü ise “herhangi bir inkar eden, itiraz eden” demektir.

Burada ilahi davete icabet edilmesi gerektiği ile buna uyulmaması durumunda yaşanacak çaresizlik gündeme getirilmektedir.

1. اِسْتَج۪يبُوا لِرَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّٰهِ “Allah’tan geri döndürülmesi imkânsız olan bir gün gelmeden önce Rabbiniz(in çağrısına) uyun!” Bu emrin bir benzeri Enfâl 8/24’te de geçmektedir. Yüce Allah kafir ve müşriklerin mahşerde yaşayacağı korkunç akıbeti beyan ettikten sonra, iş işten geçmeden önce ilahi davete icabet etmeleri gerektiğini belirtmektedir. “İlâhi davete icabet” konusunda daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/38. âyette ve Ra‘d 13/18’de açıklamalarda bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’da altı kez(15) yer alan مَرَدّ meradd kelimesi “dönüş”, “reddolunuş” gibi anlamlara gelmektedir.(16) İşte Yüce Allah âyetteki لَا مَرَدَّ لَهُ lâ meradde lehû ifadesi gereği inkarcıların Allah tarafından gelecek ve engellenmesi mümkün olmayan kıyamet günü gelip çatmadan önce Rablerinin çağrısına icabet etmelerini emretmektedir.

Bakara 2/186 ve Yûnus 10/25 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, Yüce Allah insanlığa yönelik çağrıda bulunmakta ve bu davetine kullarının icabet etmesini istemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu husus dile getirilmekte, geri çevrilmesi, engellenmesi veya ertelenmesi hiçbir şekilde mümkün olayan mahşer günü gelmeden önce bu icabetin gerçekleştirilmesi gerektiğine özellikle dikkat çekmektedir.

2. مَا لَكُمْ مِنْ مَلْجَاٍ يَوْمَئِذٍ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَك۪يرٍ “O gün, sizin için sığınak yoktur; hiçbir şeyi inkâr da edemezsiniz.” Yüce Allah ilan ettiği ve evrensel manada herkesi çağırdığı davetine icabet edilmemesi durumunda hesaptan ve azaptan kaçıp kurtulunabilecek hiçbir sığınağın bulunmadığını, dahası yapıp ettiklerini inkâr etmelerinin de imkânsız olduğunu haber vermekte, bu çerçevede herkesi uyarmaktadır.

İnsanların dünyada işledikleri ameller kayıt melekleri tarafından amel defterlerine kaydettirildiği için, hiçbir şeyin kaybolması kesinlikle mümkün değildir. Bu cümlede geçen iki hatırlatmayla ilgili olarak iki kez kullanılan مَا mâ ve مِنْ min edatları verilmek istenen mesaja “hiçbir” manasını katmakta ve sığınağın da inkârın da kesinlikle mümkün olmadığı ortaya konulmaktadır.

Tevbe 9/57 ve 118’de de geçen مَلْجَاٍ melce’ kelimesi “sığınak”, “kaçıp kurulunacak yer” manasına gelmekte, Kur’ân’da beş kez geçen نَك۪ير nekîr sözcüğü ise bu âyette “inkar edilen şey”, “inkar etmek”, “kapatmak” gibi manalar içermekte, diğer dört kullanımda(17) ise Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bu kullanımlarda kelimenin verdiği anlam, Yüce Allah’ın inkârcı muhatapların durumlarının yanlış olduğunu ve cezalandırılmayı hak edişlerini ifade etmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’in Görev ve Misyonu

فَاِنْ اَعْرَضُوا فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا اِنْ عَلَيْكَ اِلَّا الْبَلَاغُ وَاِنَّآ اِذَآ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ فَاِنَّ الْاِنْسَانَ كَفُورٌ “Yüz çevirirlerse, biz seni onların üzerine bekçi olarak göndermedik. Sana düşen (görev), sadece tebliğdir. Biz insana katımızdan bir rahmet (bolluk) tattırdığımız zaman ona sevinir. Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, şüphesiz ki insan çok nankördür!”

Âyetteki فَاِنْ اَعْرَضُوا fe in a‘radû fiili “eğer yüz çevirirlerse”; فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ fe mâ arselnâke fiili “seni göndermedik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlar üzerine”; حَف۪يظًا hafîzan kelimesi “koruyucu, bekçi olarak”; اِنْ عَلَيْكَ in ‘aleyke ifadesi “sana düşmez”; اِلَّا الْبَلَاغُ ille’l-belâğu kelimesi “tebliğden başka bir şey”; وَاِنَّآ ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; اِذَآ اَذَقْنَا izâ ezaknâ fiili “tattırdığımız zaman”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insana, nankör insana”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “rahmet, merhamet”; فَرِحَ feriha fiili “sevinir”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; وَاِنْ تُصِبْهُمْ ve in tusıbhum fiili “ve eğer onlara isabet ederse”; سَيِّئَة seyyietün sözcüğü “herhangi bir sıkıntı, kötülük”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “yaptıkları, sundukları sebebiyle”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim ifadesi “onların kendi ellerinin”; فَاِنَّ الْاِنْسَانَ fe inne’l-insâne ifadesi “muhakkak ki (inkarcı) insan”; كَفُور kefûrun kelimesi ise “çok nankör(dür)” demektir.

Burada risaletin amacı ile nankör insan tipinin bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

1.فَاِنْ اَعْرَضُوا فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا اِنْ عَلَيْكَ اِلَّا الْبَلَاغُ “Yüz çevirirlerse, biz seni onların üzerine bekçi olarak göndermedik. Sana düşen (görev), sadece tebliğdir.” Yüce Allah inkarcıları uyardıktan sonra onların iman etmemelerini problem edinip morali bozulan Hz. Peygamber’e moral vermekte, dolayısıyla kendisini onların üzerine bekçi göndermediğini, görevinin de sadece ve sadece tebliğ olduğunu beyan etmektedir.

a)فَاِنْ اَعْرَضُوا فَمَآ اَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا “Yüz çevirirlerse, biz seni onların üzerine bekçi olarak göndermedik.” Bu cümlenin bir benzeri Nisâ’ 4/80’de zikredilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletine iman etmeyen, dolayısıyla hak ve hakikatten yüz çevirenler üzerine herhangi bir şekilde bekçi kılınmadığını bildirmektedir. Bu noktada bazı hatırlatmalar gerekmektedir:

ı. Yüce Allah çeşitli âyetlerde müşrik muhataplarının iman noktasındaki olumsuzluklarından dolayı Hz. Peygamber’in yaşadığı sıkıntıyı ortaya koymakta, Kehf 18/6’da şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber!) Onlar iman etmiyorlar diye adeta kendine kıyacaksın!” Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/3’te benzer bir mesaj söz konusu edilmektedir. Fâtır 35/8’de de şu bilgiler yer almaktadır: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme.”

İşte Yüce Allah bu durum karşısında Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmekte, arkalarından üzülmemesi gerektiğini ifade etmektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde oldukça açık bilgiler yer almaktadır.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in ümmetiyle ilişkisi beyan edilmekte, bu çerçevede zorlama ve zorbalıkla ilgili bilgi verilmektedir. Zorlamanın ve zorbalığın olduğu yerde gönül yoktur. Gönül onayının bulunmadığı yerde de iman yoktur. Bir konuda zorlama ve zorbalık varsa din orada durmaz. Gönüller fethedilmeden beldeler fethedilemez. Gönlü ihmal edenler, sadece yaptıkları zorbalıklarla kalır ve öyle anılırlar.

Hz. Peygamber’in insanlar üzerinde bir zorba olmadığını beyan eden Ğâşiye 88/21-24. âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “O halde (ey Peygamber), gerçeği hatırlat; çünkü sen sadece gerçeği hatırlatıcısın. Onların üzerinde bir zorba değilsin. Ancak, kim yüz çevirir ve inkâr ederse, Yüce Allah işte öylesini en büyük azap ile cezalandıracaktır.”

Konuyla ilgili bilinmesi gereken bir başka âyet ise Kâf 50/45’tir: “Biz onların neler dediklerini gayet iyi bilmekteyiz. Sen onların üzerine hiçbir şekilde cebbâr (zorba) değilsin. Tehdidimden korkanlara Kur’ân’la gerçeği hatırlat.” İnsanın insana cebbâr olması “zorbalık” anlamına gelir. Hz. Peygamber’in tebliğinde böyle davranışlar baştan beri yasaklanmış olduğu gibi, zaten kendisi de hiçbir zaman böyle bir uygulama yapmamıştır.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu doğrultuda Hz. Peygamber’e bir tebliğ metodu öğretilmekte ve eğer vahiyden yüz çevirirlerse kendisinin insanlar üzerine حَف۪يظ hafîz yani “muhafız, koruyucu, bekçi” olarak gönderilmediği ifade edilmektedir. Kur’ân’da hidâyetin isteyene verileceği beyan edilmektedir.

Özellikle Hz. Peygamber bile, kendi sevdiği insanlara hidayet edemeyeceği(18) noktasında bilgilendirildiği için, aksine bir davranışta bulunması söz konusu olamazdı. Mekke’nin ve onca insanın teslimiyeti, önce yüreklerin fethiyle gerçekleşmişti. Yürek fethedilince geriye sadece daha ileri düzeyde tanışmak ve birlikte yaşamak kalmaktadır.

ıv. Şimdilerde ve gelecekte din tebliği yapacak kişilere Kur’ân’ın eskimez ilkesi “hatırlatmak”, “bunu Kur’ân ile yapmak”, “insanları hiçbir şekilde zorlamamak” ve “zorbalık yapmamak” şeklinde belirlenmiştir. İnsanlar tartışmaktan korkuyorlar; oysa usülüne uygun, nezaket ve saygı kuralları çiğnenmediği sürece tartışmanın zararı yoktur.

Delili güçlü olduktan sonra ve hakaret içermemek kaydıyla herkesle tartışılabilir. Tartışmak fikir dayatmak şeklinde olmadığı sürece, hakikatlerin ortaya çıkmasına vesile olabilir. Bu nedenle, zorlamadan ama gerçeği doğru bir usul ile sunarak iletişimin devamına çalışmak, dini anlatmak durumunda olanların görevleri arasındadır.

b) اِنْ عَلَيْكَ اِلَّا الْبَلَاغُ “Sana düşen (görev), sadece tebliğdir.” Bu cümlede Hz. Peygamber’in görevinin sadece ve sadece tebliğ olduğu vurgulu ifadeyle ortaya konulmaktadır. Hz. Peygamber’in olduğu gibi bütün peygamberlerin asıl görevinin tebliğ olduğuyla ilgili olarak Nahl 16/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” Bu cümleyi “Elçilere düşen, apaçık tebliğden başka bir şey değildir” şeklinde de tercüme edebiliriz.

Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün eski kavimlerin haktan sapma suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı beyan etmektedir.

Müşriklerin kendilerince sorumluluğu Yüce Allah’a atma gayreti ve uyanıklığının esasında hiçbir geçerliliğinin bulunmadığı, elçilerin de tebliğden başka herhangi bir görevlerinin olmadığı bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır. İnkârcılar eğer suçu peygamberlere atmaya çalışmışlarsa bunun da hiçbir şekilde gerçeği yansıtmadığı âyetin mesajında bulunduğunu düşünmekteyiz.

Yüce Allah konuyla ilgili beyanlarında bütün peygamberlerin asıl görevini ilan etmekte, yükümlülüklerinin sadece ve sadece “apaçık tebliğ” olduğunu vurgulamaktadır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(19) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(20) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir. Yüce Allah vahyinin bir belâğ/el-belâğ olduğunu, yani bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْبَلَاغ el-belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(21) yer almakta ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır. Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Mâide 5/67’dir: “Ey Peygamber! Sana Rabbinden indirilen ne varsa hepsini tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O’nun (verdiği) risalet görevini tebliğ etmemiş olursun. Allah seni insanlar(ın müdahalesin)den koruyacaktır.” Bu konuda İbrâhim 14/52’de de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu (Kur’an), kendisiyle uyarılsınlar, (Allah’ın) ancak bir tek ilah olduğunu bilsinler ve öz akıl sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.”

Günümüzde din tebliğinde bulunan kişilerin de benzer şekilde davranmaları gerekmektedir. Dini anlatırken açık ifadeler kullanmak, karmaşık cümlelerden kaçınıp net mesajlar vermek ve muhatapların yanlış ve farklı algılara sahip olmamasını sağlamak gerekir. “İnsanların doğruları, karşıdakinin anladığı kadardır” sözünü unutmamak durumundayız. Konuşmaktan maksat, “kendini ifade etmek ve karşıdakiler tarafından anlaşılmak” olduğu için, tebliğde bunu gözardı edemeyiz, etmemeliyiz.

2. وَاِنَّآ اِذَآ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ فَاِنَّ الْاِنْسَانَ كَفُورٌ “Biz insana katımızdan bir rahmet (bolluk) tattırdığımız zaman ona sevinir. Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, şüphesiz ki insan çok nankördür!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde nankör insanın rahmet verilmesi ve kendisine sıkıntı gelmesi durumundaki tutumunu dile getirmektedir.

a)وَاِنَّآ اِذَآ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا “Biz insana katımızdan bir rahmet (bolluk) tattırdığımız zaman ona sevinir.” Yüce Allah nankör insanların kendilerine bir iyilik verildiğinde onunla mutlu olduklarını bildirmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Rûm 30/36’da yer almaktadır.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(22) geçen اَذَقْنَا ezaknâ fiili “tattırmak”, رَحْمَة rahmeh kelimesi ise “rahmet”, “iyilik”, “nimet”, “hayır”, “afiyet”, “güven”, “zenginlik” gibi manalarda yorumlanabilir.(23) Yüce Allah’ın âyette yer verdiği الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat İsrâ’ 17/11’de de olduğu gibi bağlam gereği olumsuz yani “inkârcı insan tipi”dir; yoksa bütün insanlar sözü edilen şekilde ümitsiz ve nankör bir davranış ortaya koymamaktadır.

Eğer maksadı bütün insanlar şeklinde alırsak, anlam insanoğlunun potansiyel olarak bu şekilde yaratıldığını bildirmektir. Dolayısıyla bu olumsuz tavrın kontrol altına alınması isteniyor demektir. Konuyla ilgili detaylı açıklamalarımızı Yûnus 10/11’de yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Bu arada inançlı olmasına rağmen inancı kesin bir dereceye varamamış insanların da çıkarcı ve menfaatperest bir tutum içerisine girerek benzer şekillerde bir tavır ortaya koyabilecekleri de âyette zımnen yer alıyor denebilir.(24)

b) وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ فَاِنَّ الْاِنْسَانَ كَفُورٌ “Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, şüphesiz ki insan çok nankördür!” Yüce Allah aynı insan tipinin herhangi bir sıkıntıyla karşılaşması durumunda çok ileri düzeyde bir nankörlük içerisine gçreceğini haber vermektedir. Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri Rûm 30/36’da da yer almaktadır.

ı. Onlar bu azabı akıl ve iradeleriyle tercih edip kendi elleriyle yapıp ettiklerinin karşılığı olarak karşılarında bulacaklardır.(25) Nisâ’ 4/62’de de yer alan بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin takdim ettikleri sebebiyle” ifadesi bu anlamı vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri ise Şûrâ 42/30’da zikredilmektedir. Demek ki insanlar kendi yaptıklarının karşılığında kendi ateşlerini hazırlamaktadırlar. Burada ektikleri küfrün ve zulmün karşılığını mahşerde ateş olarak biçeceklerdir.

ıı. Âyette geçen سَيِّئَة seyyieh kelimesi “dert”, “sıkıntı”, “bela”, “musibet”, “kötülük”, “şiddet”, “fakirlik”, “dar geçim” manalarını içermektedir.(26) Yüce Allah nankör insanların başına gelen sıkıntıların kendi ellerinin yapıp ettikleri sebebiyle gerçekleştiğini ifade etmektedir ki bu konuda daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/30. âyette gerekli açıklamaları yapmaya çalışmıştık.

Söylenmek istenen şudur: İnsanların başına gelen şeyler genellikle kendi kazanımlarının ve hak edişlerinin sonucudur; ancak hepsi böyle de değildir. Çünkü imtihan etmek için ve derece elde edebilmek gayesiyle birtakım sıkıntıların söz konusu edilmiş olabileceği de unutulmamalıdır.

Hangi sıkıntının hak ediş, hangilerinin imtihan veya derece elde edilmek için uygulandığını Yüce Allah bilir. İnsanoğluna düşen görev, sıkıntılara sabredip, gereken duyarlılığı göstermesi ve gelecek için tedbirler alabilmesidir.

ııı. Âyetin bu kısmında geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat, önceki cümlede de olduğu gibi “nankör kişi” demektir. Bunların durumunu ortaya koyan ve Kur’ân’da 12 kez(27) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Fussılet 41/49’da şöyle buyrulmaktadır: “Kendisine bir şer (kötülük) dokunursa hemen üzülüp ümitsizliğe düşer.” Hûd 11/9’da şu bilgiler yer almaktadır: “Eğer o (nankör) insana tarafımızdan bir rahmet (nimet) tattırır da sonra bunu ondan çekip alırsak, (bu durumda) muhakkak ki o tamamen ümitsiz ve nankör olur.”

Benzer şekilde İsrâ’ 17/83’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendisine bir sıkıntı dokununca (bu defa da) iyice karamsarlığa düşer.” Lokmân 31/32’de de şu ifadeler vardır: “Dağlar gibi dalgalar onları kuşattığı zaman, dini tamamen Allah’a has kılarak (ihlâsla) O’na yalvarırlar. Allah onları karaya çıkararak kurtardığı vakit içlerinden bir kısmı orta yolu tutar. Zaten bizim âyetlerimizi, ancak nankör hâinler bilerek inkâr eder.”

Nahl 16/53-55’te şu açıklamayı görmekteyiz: “Nimet olarak size ulaşan ne varsa, Allah’tandır. Sonra size bir zarar dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız. Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir zümre, hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). O halde bir süre daha faydalanın; fakat yakında hakikati bileceksiniz!”

Me‘âric 70/19-21’de de benzer bir nankörlük şu şekilde ele alınıp tanıtılmaktadır: “Gerçekten (nankör) insan, pek hırslı (ve sabırsız) yaratılmıştır. Kendisine fenalık dokunduğunda sızlanır, feryat eder. Ona imkân verildiğinde ise pinti kesilir.”

ııı. Yüce Allah’ın İnsan Yaratmadaki Yetkinliği

لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشَآءُ اِنَاثًا وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَآءُ الذُّكُورَ اَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَانًا وَاِنَاثًا وَيَجْعَلُ مَنْ يَشَآءُ عَق۪يمًا اِنَّهُ عَل۪يمٌ قَد۪يرٌ “Göklerin ve yerin otoritesi, yalnızca Allah’a aittir. Dilediğini yaratır; dilediğine kız çocukları verir; dilediğine de erkek çocukları verir. Veya onları hem erkek hem de kız çocukları olmak üzere çift (ikiz) verir. Dilediğini de kısır yapar. Şüphesiz ki O, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); kadîr’dir (her şeye gücü yetendir).”

Buradaki لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’ındır, Allah’a aittir”; مُلْك mülkü kelimesi “hükümranlığı, egemenliği”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “göklerin”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yeryüzünün”; يَخْلُقُ yahlüku fiili “yaratmaktadır, yaratır”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediği şeyi”; يَهَبُ yehebu fiilleri “vermektedir, verir”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediği kişilere”;اِنَاثًا inâsen kelimesi “kız çocukları”; وَيَهَبُ ve yehebü fiili “ve yine vermektedir, verir”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediği kişilere”; الذُّكُور ez-zükûra kelimesi “erkek “çocukları”; اَوْ يُزَوِّجُهُمْ ev yüzevvicühum fiili “veya onlara çifter verir”; ذُكْرَانًا zükrânen kelimesi “erkek”; وَاِنَاثًا ve inâsen kelimesi “ve dişi, kız”;وَيَجْعَلُ ve yec‘alü fiili “ve kılar, yapar, yaratır”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğini”;عَق۪يمًا ‘akîmen sözcüğü “kısır”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “her şeyi bilen(dir)”; قَد۪ير kadîrun sıfatı ise “her şeye gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak yaratıcılığı, insanoğlunun cinsiyetiyle ilgili belirleyiciliği gündeme getirilmektedir.

1.لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi, yalnızca Allah’a aittir.” Yâsîn 36/83’te de açıkladığımız üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir. Âyetteki لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi, cümleye “vurgu” manası kazandırmaktadır.

Ayette yer alan مُلْك mülk kelimesi “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder. Bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde oldukça önemli bir sunumla bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(28) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(29) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(30)

“Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2. يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشَآءُ اِنَاثًا وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَآءُ الذُّكُورَ “Dilediğini yaratır; dilediğine kız çocukları verir; dilediğine de erkek çocukları verir.” Âyetin bu bölümünde Yüce Allah’ın yaratma sıfatı hatırlatılmakta ve kullarından dilediğine kız, dilediğine de erkek çocuk verebileceği beyan edilmektedir.

a) يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ “Dilediğini yaratır.” Yüce Allah mutlak yaratıcıdır; neyi, ne zaman, nerede, nasıl, ne kadar ve niçin yaratacağını sadece O bilir; bu konuda hiç kimseye hiçbir şekilde danışma ihtiyacında değildir. Yüce Allah insanları yaratmasıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/6’da “rahimlerde insanları dilediği gibi şekillendirdiğini”, Secde 32/9’da “insana biçim verdiğini” bildirmektedir.

Ayrıca, Mü’min 40/64 ve Teğâbun 64/3’te “bunu en güzel şekilde gerçekleştirdiğini”, İnfitâr 82/7-8’de “insanı yarattığını, onu düzene koyduğunu, ona en dengeli şekilde ruhsal ve bedensel özellikler verdiğini, organlarını dilediği şekilde birbiriyle ilişkili hale getirdiğini”, nihayet Tîn 95/4’te ise “onu en güzel kıvamda yarattığını” beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın yaratıcılığı elbette sadece insandan ibaret değildir; kendisi dışındaki bütün mevcudat O’nun mahlukudur ve Nahl 16/8’de beyan edildiği gibi “O bizim bilemediğimiz daha nice şeyleri yaratmaya devam etmektedir.” Yâsîn 36/36’da “henüz bilemediğimiz çiftleri yaratmayı sürdüğünü” ifade etmekte, Rahmân 55/29’da ise “her an bir yaratmada olduğunu” belirtmektedir. Demek ki Yüce Allah’ın sıfatları O’nun varlığıyla kaimdir ve O sıfatlarını daima kendinde bulundurmaya devam edecektir. Her şey fâni olsa da O bâkîdir, vesselâm.

b) يَهَبُ لِمَنْ يَشَآءُ اِنَاثًا وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَآءُ الذُّكُورَ “Dilediğine kız, dilediğine de erkek (çocukları) bahşeder.” Yüce Allah mutlak yaratıcı olduğunu beyan ettikten sonra, kullarından dilediğine kızlar, dilediğine de erkek çocuklar vereceğini bildirmekte, insanların cinsiyetlerine kendisinin karar verdiğini ifade etmektedir.

ı. Âyette geçen اِنَاث inâs kelimesi çeşitli âyetlerde(31) geçmekte ve “dişi, kız”; الذُّكُور ez-zükûr kelimesi ise bir kez de En‘âm 6/139’da zikredilmekte ve “erkek” manasına gelmektedir. Zâriyât 51/49’da belirtildiği gibi “her şeyden iki çift”, Yâsîn 36/36 ve Zuhruf 43/12’de ifade edildiği üzere “bütün çiftleri” yaratan Yüce Allah, Necm 53/45’te ise erkek ve dişi iki çifti kendisinin var ettiğini beyan etmektedir. Bu arada Yüce Allah insanların cinsiyetini belirleme noktasında erkeklerden gelen hücreleri cinsiyet belirleyici olarak yarattığını da Kıyâmet 75/39’da haber vermektedir.

ıı. Âyette öncelikle اِنَاث inâs “kız”ların zikredilmesinin muhtemel sebebi, vahyin indirildiği dönem müşriklerinin kız çocuklarına yönelik olumsuz bakışlarını eleştirmek ve onların algısını reddetmek olabilir. Bilindiği üzere, onlar kendilerine kız çocuklar müjdelendiğinde öfkelerinden suratları kapkara kesilir, “onu ayıp unsuru olarak evde mi tutsalar, yoksa toprağa mı gömseler diye” planlar yaparlarmış.(32) Dahası, bir kısmını diri diri toprağa gömdüklerini Kur’ân bize haber vermektedir.(33)

İşte kız çocuklarına bakışın böylesine felaket ve insanlık dışı olduğu bir ortamda, Yüce Allah’ın bu âyette yaratılış itibariyle önce kızları zikretmesi gayet anlaşılabilir bir durumdur. Bunun benzeri başka bir durum Hz. İsa’nın babasız yaratılışıyla ilişkilendirilmiş, Yüce Allah dilemesi durumunda erkek egemen bir topluma erkek yani baba olmadan da insan yaratabileceğini göstermiştir.

Âyetteki kız ve erkek sıralamasında kızların önce, erkeklerin sonra gelmesinin muhtemel bir başka nedeni, önceki âyetin sonundaki kefûr, sonraki âyetin sonundaki kadîr kelimeleriyle ifade uyumu sağlanması da olabilir. Bu takdirde ra sesi üzerinden bir ses uyumunun sağlanmış olması kuvvetle muhtemeldir.

Durum böyle anlaşılırsa, اِنَاث inâs kelimesinin eliflâmsız, الذُّكُور ez-zükûr kelimesinin eliflamlı getirilişinin nedeni de ortaya çıkmış olur. Çünkü eğer الذُّكُور ez-zükûr kelimesi ذكور zükûr şeklinde eliflamsız gelseydi ذكورا zükûran şeklinde okunması gerekecekti ki bu durum âyet sonlarından ifade uyumunu zedelemiş olacaktı.

3. اَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَانًا وَاِنَاثًا وَيَجْعَلُ مَنْ يَشَآءُ عَق۪يمًا اِنَّهُ عَل۪يمٌ قَد۪يرٌ “Veya onları hem erkek hem de kız çocukları olmak üzere çift (ikiz) verir. Dilediğini de kısır yapar. Şüphesiz ki O, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); kadîr’dir (her şeye gücü yetendir).” Burada üç nokta üzerinde durulmaktadır:

a)اَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَانًا وَاِنَاثًا “Yahut onları, hem erkek hem de kız çocukları olmak üzere çift verir.” Âyette geçen ذُكْرَان zükrân kelimesi bir kez de Şu‘arâ’ 26/50’de geçmekte ve “erkek” manasına gelmektedir. Yüce Allah bu âyette önceki âyetin devamı olacak şekilde dilediğine erkek ve kız çocuk birlikte verebileceğini beyan etmekte, hatta bir doğumda ikiz çocuklar verebileceğini de ifade etmiş olmaktadır. Âyette geçen يُزَوِّجُ yüzevvicü fiili “çift yaratmak” manasıyla bu iki ihtimali de içermektedir.

b) وَيَجْعَلُ مَنْ يَشَآءُ عَق۪يمًا “Dilediğini de kısır yapar.” Yüce Allah kimlere nasıl çocuk verebileceğini beyan ettikten sonra, dilediğini de “kısır” yapabileceğini beyan etmektedir. Buradaki عَق۪يم ‘akîm sözcüğü Kur’ân’da dört kez(34) geçmekte ve “kısır” manasına gelmektedir.

Esasında erkek veya kadının vücudunda herhangi bir sorun olmaksızın çocuk olmaması mümkün olduğu gibi, erkekte veya kadında bir problem var etmiş olarak da bir kısırlık yaratmayı murat etmiş de olabilir. Yaratma alanı Yüce Allah’a aittir ve dilediğini yaratabilmede eşsizdir. Dilediğini yapabilen(35) ve yaptığından sorgulanamayacak yegâne kudret de sadece ve sadece O’dur.(36)

c) اِنَّهُ عَل۪يمٌ قَد۪يرٌ “Muhakkak ki O, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); kadîr’dir (her şeye gücü yetendir).” Yüce Allah insanların çocuk sahibi kılınması noktasında bütün kuvvet ve kudretin kendi elinde bulunduğunu beyan ederek, herkesle ilgili durumu en ince ayrıntısına varıncaya kadar kendisinin bildiğini, her şeye de kendisinin gücünün yeteceğini bildirmekte, bu nedenle başka hiçbir varlığın bu noktada belirleyici olmaması gerektiğini ifade etmek istemektedir.

c) Yüce Allah’ın Kullarıyla İletişimi

Yüce Allah, sûrenin 51-53. âyetlerinde bir beşere konuşmasının ilkesini açıklamakta ve “Allah bir insana ancak vahiy yoluyla yani perde arkasından konuşur; yani bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder. Muhakkak ki O, yücedir; hakîmdir” buyurmaktadır.

Ardından, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e katından bir rûh (yani Kur’ân’ı) vahyettiği, daha önce onun el-kitâb nedir, el-îmân nedir bilmediği, fakat vahyin Allah’ın kullarından dilediğini kendisiyle doğru yola eriştirdiği bir nûr yani bir ışık kıldığı ifade edilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’in de insanlara doğru yolu yani göklerin ve yerin sahibi olan Yüce Allah’ın yolunu gösterdiği ifade edilerek, “İyi bilin ki, bütün işler sadece Allah’a döner” mesajına yer verilerek sûre bitirilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Bir İnsana Konuşması

وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ اَنْ يُكَلِّمَهُ اللّٰهُ اِلَّا وَحْيًا اَوْ مِنْ وَرَآئِ حِجَابٍ اَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِاِذْنِه۪ مَا يَشَآءُ اِنَّهُ عَلِيٌّ حَك۪يمٌ “Allah bir insana ancak vahiy yoluyla yani (manevi bir) perde arkasından konuşur yani bir elçi (melek) gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder. Şüphesiz ki O, ‘aliyy’dir (çok yücedir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ ve mâ kâne li beşerin ifadesi “hiçbir beşer için yoktur”;اَنْ يُكَلِّمَهُ en yükellimehû ifadesi “ona konuşması”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اِلَّا وَحْيًا illâ vahyen kelimesi “vahiy dışında”; اَوْ مِنْ وَرَآئِ حِجَابٍ ev min verâi hıcâbin tamlaması “yani perdenin arkasından”; اَوْ يُرْسِلَ ev yursile ifadesi “yani göndermek suretiyle”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “rasül, elçi”; فَيُوحِيَ fe yûhıye fiili “vahyeder”; بِاِذْنِه bi iznihî ifadesi “O’nun izni ile, buyruğu ile”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediğini”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَلِيّ ‘aliyyun sıfatı “yüce(dir)”; حَك۪يم hakîmun sıfatı ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın herhangi bir beşerle nasıl iletişim kurduğuna dair uygulaması gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ اَنْ يُكَلِّمَهُ اللّٰهُ اِلَّا وَحْيًا اَوْ مِنْ وَرَآئِ حِجَابٍ اَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِاِذْنِه۪ مَا يَشَآءُ “Allah bir insana ancak vahiy yoluyla yani (manevi bir) perde arkasından konuşur yani bir elçi (melek) gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder.” Yüce Allah kâinata hükümran oluşunu, mutlak yaratıcılığını, insanlara çocuk vericiliğindeki tartışmasız kudretini beyan ettikten sonra, herhangi bir beşere nasıl konuştuğunu bildirmektedir.

Bu çerçevede, Yüce Allah bir insana konuşurken ya vahiy ile veya manevi bir perde arkasından ya da izni ve buyruğu ile dilediğini vahyetmek üzere melek bir elçi göndererek konuşacağını ifade etmektedir. Âyetin bu cümlesi iki farklı şekilde yorumlanabilir:

a) Yaratıcı ve mutlak aşkın bir kudretin mahluk yani yaratılmış, geçici ve ölümlü bir varlıkla konuşması elbette mümkün değildir. Âyette geçen يُكَلِّمَ yükellimu fiili “karşılıklı konuşma yapmak” değil de Yüce Allah’ın insana “konuşması” manasına gelmektedir; çünkü fiilin kalıbı bunu gerektirmektedir. “Karşılıklı konuşma yapmak” kast edilmiş olsaydı bu fiilin kalıbı mufâ‘ale babbından كالم kâleme şeklinde olması beklenirdi.

Yüce Allah’ın insanoğluna konuşmasının sıradışı bir yönteminin bulunması ve bunun ne olduğunun bizzat Yüce Allah tarafından bildirilmesi esastır. İşte bu noktada genel kabule göre, Yüce Allah üç seçenekli ihtimallerden söz etmektedir. Buna göre Yüce Allah bir insana ya “vahyederek” veya “perde arkasından” ya da “vahiy verdiği bir elçi göndererek” konuşur. Bu üçlü durumda kast edilenlerin her biri farklı bir iletişim olarak sunulmaktadır.

Âyetteki sıralamaya göre Yüce Allah’ın “bir insana yönelik vahyi”, müfessirlerimiz tarafından Hz. Cebrâîl vasıtasıyla Hz. Peygamber’e iletilen “vahiy” veya peygamberlere yönelik “ilham” olarak yorumlanmaktadır. İkinci sırada gelen ifade yani “perde arkasından (seslenme)” yine onlara göre Hz. Musa’ya yönelik gerçekleşen olaydır. Üçüncü sıradaki ifade yani “Rasûl göndermesi” ise Nebî (as)’a gönderilen melekler gibi diye yorumlanmaktadır.(37) Buna benzer başka yorumlar da tefsirlerimizde yer almaktadır.

Bu tercihe göre âyetin anlamı şöyledir: “Allah bir insana ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur, yahut bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder.” Bu yaklaşımlar kendi içinde bazen tutarlı olsa da bazen çok anlaşılmaz unsurlar da içermektedir. Bunun yerine bizim bu âyete farklı bir yaklaşım getirdiğimizi belirtmeliyiz.

b) Diğer yaklaşıma göre, âyette Yüce Allah’ın bir insana konuşmasının üç çeşidi olduğu değil de bu iletişimin üç özellik içerdiği ifade edilmektedir. Buna göre âyette yer alan اَوْ ev edatları “veya” anlamında değil de tefsîriyye veya tafsîliyye olarak “yani” anlamında açıklayıcı bir manada kabul edilebilir.

Kur’ân’da اَوْ ev edatının tahyîr denilen “seçenek” anlamının dışında tafsîl denilen “yani”, “diğer bir ifadeyle”, “aslında” anlamına gelen kullanım örnekleri de bulunmaktadır. Bu bağlamda Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10 ve Me‘âric 70/30 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(38)

Bu durumda âyette verilmek istenen mesaj şu şekli alır: “Allah bir insana ancak vahiy yoluyla yani perde arkasından konuşur; yani bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder.” Bu tercümeye göre Yüce Allah’ın bir beşerle iletişiminde ölçü sadece vahiydir. Âyette hem مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarından oluşan hasr/kasr denen “vurgulu mana”nın kast edilmesi, hem de üç seçeneğin sunulması anlaşılabilir bir şey değildir.

Vurgulu bir ifade varsa metinde seçenekler değil, özel bir hakikatin gerçekleşme şekilleri üzerinde duruluyor demektir. Dahası âyette yer alan فَيُوحِيَ fe yûhıye ifadesi daha önce geçen وَحْيًا vahyen kelimesini açıklar mahiyet arz etmektedir. Bizim yaklaşımımıza göre âyetteki mesaj şu şekilde anlaşılabilir:

İlâhi kudret vahyederken bu olay manevi bir perde arkasından gerçekleşerek vahiy rasüle yani elçi meleğe ulaştırılmakta, o da ilahi bildirimleri muhataplarına iletmiş olmaktadır. Geleneksel kabule göre, konuya yaklaşıma bir katkı olarak dile getirdiğimiz bu yaklaşımın da gözardı edilmemesi gerektiği kanaatindeyiz. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği bilmektedir.

2. اِنَّهُ عَلِيٌّ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki O, ‘aliyy’dir (çok yücedir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah insanlıkla iletişimini bu şekilde beyan ettikten sonra, kendisinin mutlak uluhiyyet sahibi olduğunu ve her hükmünde hikmetli iş yaptığını beyan etmektedir.

O’nun bu iki sıfatı insanlıkla iletişiminde buna hiç kimsenin engel olamayacağı, çünkü kendisinin herkesten ve her şeyden yüce olduğu ifade edilmekte, bu arada her hükmünde de hikmet sahibi olduğunu, tam isabet kaydettiğini bildirmiş olmaktadır. Ayrıca Yüce Allah’ın عَلِيّ ‘aliyy oluşu O’nunla hiç kimsenin yüzyüze ve vasıtasız bir şekilde konuşamayacağını,(39) dahası mahluka ait sıfatların O’na nispet edilemeyeceğini ortaya koymaktadır.(40)

ıı. Vahyin Rûh ve Nûr Oluşu

وَكَذٰلِكَ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ رُوحًا مِنْ اَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْر۪ي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْا۪يمَانُ وَلٰكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْد۪ي بِه۪ مَنْ نَشَآءُ مِنْ عِبَادِنَا وَاِنَّكَ لَتَهْد۪يٓ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “İşte böylece sana da emrimizden bir rûh (Kur’an’ı) vahyettik. Sen o Kitabı ve (esasları belirlenmiş) o imanı bilmezdin. Fakat biz onu kullarımızdan dilediğimizi (layık olanı) kendisiyle doğru yola ulaştırdığımız bir nûr (ışık) kıldık. Şüphesiz ki sen doğru yolu göstermektesin:”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle”; اَوْحَيْنَا evhaynâ fiili “vahyettik”, اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; رُوحًا rûhan kelimesi “bir ruh, vahiy”; مِنْ اَمْرِنَا min emrinâ ifadesi “bizim katımızdan, emrimizden”; مَا كُنْتَ تَدْر۪ي mâ künte tedrî ifadesi “sen bilmezdin, bilmiyordun”; مَا الْكِتَابُ me’l-kitâbu ifadesi “kitap nedir”; وَلَا الْا۪يمَانُ ve le’l-îmânu ifadesi “imanın da ne olduğunu (bilmezdin)”; وَلٰكِنْ ve lâkin kelimesi “ve lakin, ancak”; جَعَلْنَاهُ ce‘alnâhu fiili “onu kıldık, yaptık”; نُورًا nûran kelimesi “bir ışık, aydınlık”; نَهْد۪ي nehdî fiili “hidayet etmekteyiz, yol gösteririz”; بِه bihî ifadesi “onunla”; مَنْ نَشَآءُ men neşâu ifadesi “dilediğimize, layık gördüğümüze”; مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ ifadesi “bizim kullarımızdan”; وَاِنَّكَ ve inneke ifadesi “ve muhakkak ki sen”; لَتَهْد۪يٓ letehdî fiili “elbette rehberlik yapmaktasın”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru bir yola” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e rûh ve nûr diye nitelendirilen Kur’ân’ın vahyedilişi ve onunla insanlara rehberlik edildiği gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ رُوحًا مِنْ اَمْرِنَا “İşte böylece sana da emrimizden bir rûh (Kur’an’ı) vahyettik.” Yüce Allah önceki âyetteki iletişim sistemini beyan ettikten sonra, işte tam da orada söylediğine uygun olarak Hz. Peygamber’e bir rûh yani “Kur’ân”ı vahyettiğini bildirmektedir.(41)

Âyette vahye konu olan bilgilendirme için رُوح rûh kelimesi kullanılmaktadır. Tefsirimizin ilk cildi Giriş kısmında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın Kur’ân’da çeşitli isimleri ve sıfatları verdır ki bunlardan birisi de rûh’tur.(42)

Rûh/er-rûh kelimesi Kur’ân’da 21 kez geçmektedir. Bunlardan bir kısmında “Cebrâîl (as)”;(43) bir kısmında Yüce Allah’ın insanı yaratıp ona üflediği “ruh”;(44) diğer bir kısmında ise “Kur’ân, vahiy”(45) anlamına gelmektedir. Rûh, beden için vazgeçilmez değerdir ve ruhsuz beden ölü gibidir.

Beden için ruhun önemi ne ise, dînî hayat için de Kur’ân’ın önemi ve değeri odur. Yüce Allah, “İşte böylece, Biz sana katımızdan bir ruh vahyettik” buyurarak bu gerçeğe dikkat çekmektedir. Ceset nasıl ki ruhla dirilirse mahlûkat da dini hayatlarında Kur’ân ile dirilir.(46)

Demek ki Kur’ân, hayat için bir ruhtur; canlılığın ve farkındalığın en önemli değeridir. Bu gerçek, Enfâl sûresinde şöyle beyan edilmektedir: “Ey iman edenler! Sizi kendinize hayat verecek bir şeye (Kur’ân’a) çağırdığında Allah’ın ve Elçisinin bu çağrısına icabet edin.”(47) Kur’ân, bu âyette de ifade edildiği gibi, insanları canlı olmaktan, hayat ve ruh sahibi olmaya yükseltmektedir. Bu yönüyle rûh olan “Kur’ân”ın dönüştürücü özelliği de hatırlatılmış olmaktadır.(48)

Yâsîn 36/70’te geçen “Hayatta olanları uyarmak” ifadesi, Kur’ân’ın bu özelliğini ortaya koymakta, insana ruh verip gerçeğin farkına vardırmasındaki etkisine dikkat çekmektedir. Kur’ân, insanın hayatta oluşunu ruh ve bilinç sahibi olmaya dönüştürdüğü için isimlerinden biri rûh olarak belirlenmiştir.

Kur’ân, sorumluluk yükleyen, insan akıl ve iradesini muhatap alan bir sesleniştir. Bu yönüyle de Kur’ân’ın “rûh” oluşu, onun sorumlu varlıkları muhatap aldığını ve onlarda değişimi amaçladığını göstermektedir. Ruh, akıl, irade ve bilinç olmadan insanın sorumluluğundan söz edilemez.

Haşr 59/21’de Kur’ân’ın etkinliği ve dönüştürücülüğle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz, bu Kur’ân’ı bir dağa indirseydik, onun Allah’a duyduğu saygıdan dolayı ezilip büzülerek boyun büktüğünü, paramparça olduğunu görürdün. Bu örnekleri, düşünsünler diye insanlara misal veriyoruz.”

Bu âyet, Kur’ân’ın muhataptaki etkisini gözler önüne sermektedir. Cansız dağın boyun bükmesi ve bunu Yüce Allah’a saygıdan dolayı yapması için önce canlandırılması ve ruh sahibi yapılması gerekir. Bu âyet, dağın bu halinden mecaz olarak söz edildiğini göstermektedir.

Kur’ân, bu dünyanın en büyük varlıklarını, en sarsılmaz sanılan kütlelerini bile sarsıp boyun büktürebiliyorsa, bu durum onun ruh verici özelliğinden kaynaklanıyor demektir. Yüce Allah, insanların düşünüp ders almaları ve sonuç çıkarmaları için bu tür örnekleri vermektedir.

2.مَا كُنْتَ تَدْر۪ي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْا۪يمَانُ “Sen o Kitabı ve (esasları belirlenmiş) o imanı bilmezdin.” Yüce Allah adına rûh dediği vahyini Hz. Peygamber’e vahyettiğini beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in الْكِتَاب el-kitâb’ı ve الْا۪يمَان el-îmân’ı bilmediğini ifade etmektedir.

a) Âyette Hz. Peygamber’in bilmediği belirtilen الْكِتَاب el-kitâb’dan kasıt, mutlak manada “vahiy” olabileceği gibi, Kur’ân da olabilir. Nitekim Kasas 28/86’da şöyle buyrulmaktadır: “(Daha önce), bu Kitab’ın sana vahyolunacağını ummuyordun. (Bu) ancak Rabbinin sana bir rahmetidir. O halde sakın kâfirlere arka çıkma!”

Vahyedilmesinden söz edilen الْكِتَاب el-kitâb’ın “apaçık Kur’ân” olma ihtimali elbette ilk akla gelendir ve bu doğrudur. Ancak yine Mü’minûn 23/43 ve Kasas 28/43. âyette Hz. Musa’ya verilen için de Kasas 28/52. âyette olduğu üzere ehl-i kitaba verilen için de el-kitâb kelimesi kullanılmaktadır.

Kur’ân genelinde Hz. Musa’ya verilen vahiyler bağlamında büyük çoğunlukla الْكِتَاب el-kitâb’ın kullanılması Hz. Peygamber’e verilen el-kitâb’ın da onunla aynı içeriğe sahip olduğunun bir delilidir. Bakara 2/177, 213, Ra‘d 13/39 ve Hadîd 57/25 gereği Yüce Allah katında kitap tek olduğu için peygamberlere değişik zamanlarda ve çeşitli dillerde o ana kitaptan sunumlar yapmıştır. Bu nedenle bu âyette sözü edilen الْكِتَاب el-kitâb’ı daha önceki vahiyleri de içeren Kur’ân olarak kabul etmekte bir sorun olmasa gerektir.

Müfessirlerimiz bu konuda maksadı daha çok Kur’ân olarak yorumlamakta,(49) böyle bir karşılaştırma yapmamaktadırlar. Anlaşılan o ki, âyette Hz. Peygamber’in dört başı mamur anlamda kitâbî bir bilgisinin bulunmadığı ifade edilmiş olmaktadır. Bu nedenle, maksadın Kur’ân veya önceki ilahi mesajları içeren herhangi bir metin olması arasında önemli bir fark yoktur.

b) Âyette sözü edilen ve Hz. Peygamber’in bilmediği belirtilen الْا۪يمَان el-îmân kelimesinden maksat da الْكِتَاب el-kitâb’ın içeriğine uygun olan ve ideal anlamda tanıtılan “iman kurumu”dur. Hz. Peygamber’in risalet öncesi dönemde Hz. İbrâhim’den kalma dini öğretileri bilip onlara iman ettiği ve ona göre yaşadığı bilinmekte, dahası hiçbir şekilde şirke ve küfre düşmediği Kâfirûn 109/4’te belirtilmektedir.

Durum böyle olunca, onun الْا۪يمَان el-îmân’ı bilmemesi, mümin ve muvahhid olmaması manasına alınamaz. Zaten cümlenin başındaki تَدْر۪ي tedrî fiili de sıradan, kulaktan dolma “malumat” değil de derinlemesine olan, dirayete dayalı ve idrak içerikli “bilgi” için kullanılmaktadır. Bu yüzden, Hz. Peygamber’in bilmediği iman esasları, rükünleri ve içeriği Kur’ân ile son şeklini alan kurumsal imandır.

3. وَلٰكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْد۪ي بِه۪ مَنْ نَشَآءُ مِنْ عِبَادِنَا “Fakat biz onu kullarımızdan dilediğimizi (layık olanı) kendisiyle doğru yola ulaştırdığımız bir nûr (ışık) kıldık.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e rûh adını verdiği Kur’ân’ı vahyettiğini, risalet öncesi dönemde kendisinin el-kitâb’ı ve el-îmân’ı bilmediğini beyan ettikten sonra, ona vahyettiği prensiplere nûr adını vermektedir. Bu nûr yani “ışık” sayesinde kullarından dilediğine yani layık gördüğüne hidayet ettiğini bildirmektedir.

a)وَلٰكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا “Fakat biz onu bir nûr (ışık) kıldık.” Tefsirimizin Giriş kısmında incelediğimiz üzere, Kur’ân’ın Kur’ân’da zikredilen çeşitli isimlerinden birisi de nûr’dur. Kur’ân’ın “ışık” anlamına gelen bu ismiyle, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiş olduğu ortaya konulmaktadır.(50) en-Nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, 10 âyette(51) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

“Aydınlık” anlamıyla bu isim, Kur’ân’ın hayata bakan tarafını göstermekte, onun aydınlığıyla yaşanan hayatın karanlıklardan uzak olacağını ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın değişik sûrelerinde geçen bu kelime, gecenin karşıtı “gündüz” anlamında bir aydınlığı değil, “cehalet karanlıklarının karşıtı” olan aydınlığı, yani gerçeği ifade etmektedir.

Kendisini göklerin ve yerin nûru(52) olarak isimlendiren Yüce Allah, insanlığa gönderdiği mesajına da bu adı vermekte, böylece kelamıyla kendi zatını aynı isimde buluşturarak, hayata bakan yapısıyla Kur’ân’ın önemine özellikle vurgu yapmaktadır.

Bugün insanlar, Kur’ân’ın aydınlığından yeterince yararlanmamakta ve onun sunduğu hayat değerlerini görmezlikten gelmektedirler. Günlük hayatta kendisinden yararlanabilmek gayesiyle ışıklar açıldığı gibi, Kur’ân’ın nûrundan istifade edebilmek için de Kur’ân’ı “açmak” gerekir. Bazen açılmasına rağmen yanmayan lambalar da vardır; bu durumda elektriğin olmadığı anlaşılır.

Aynen bu şekilde günümüzde Kur’ân’ın açılmasına, okunmasına ve dinlenilmesine rağmen yeterince ışık vermediği görülmektedir. Bunun sebebi, gerçeği onda arama isteğinin olmamasıdır; frekansı tutturamamaktır. Oysa bir ismi nûr olan Kur’ân, içerdiği esasların ışığıyla insanın gönül ve ruh dünyasını aydınlatan bir değerdir.

b) نَهْد۪ي بِه۪ مَنْ نَشَآءُ مِنْ عِبَادِنَا “Kullarımızdan dilediğimizi/layık gördüğümüzü kendisiyle doğru yola eriştiriyoruz.” Burada geçen مَنْ نَشَآءُ men neşâü ifadesi “dilediğimizi” manasına gelse de bazı müfessirlerimiz maksadı “uygun gördüğümüzü” şeklinde belirtmişlerdir.(53) Yüce Allah Kur’ân’a hidayet kaynağı misyonu vermekte ve hidayetin ancak ve ancak onunla elde edilebileceğini ortaya koymaktadır.

Burada geçen نَهْد۪ي nehdî fiili eğer “rehberlik etmek, yol göstermek” anlamına alınırsa, o zaman Yüce Allah kullarından dilediği hepsine yani bütün insanlığa bu rehberliği yapıyor demektir. Bu yoruma göre مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ ifadesindeki مِنْ min edatı beyâniye anlamına alınmış olur. Eğer söz konusu fiil “hidayet etmek, hidayete erdirmek” manasına alınırsa o zaman şu açıklamaların yapılması gerekmektedir.

ı. Kur’ân’ın tek hidayet kaynağı oluşuyla ilgili olarak Sebe’ 34/50’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Eğer (haktan) saparsam, kendi aleyhime sapmış olurum. Eğer doğru yolu bulursam, bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir. Muhakkak ki O, işitendir; yakındır.” Yüce Allah bu âyette hidayete ermenin yegane yolunun vahiyden geçtiğini beyan etmekte, Hz. Peygamber örnekliğinden hareket ederek herkesin bu yolu izlemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Hidâyet sadece ve sadece vahye sarılmakla elde edilebilir. Her kim hidayet anlamında başka kaynaklara sarılırsa bilmelidir ki gittiği yol çıkmaz sokaktır ve oradan asla ve asla hakikate ulaşılamayacaktır. İsrâ’ 17/9’da belirtildiği gibi “Kur’ân tek doğru yola rehberlik eden” bir kitaptır. Çünkü Kur’ân Bakara 2/2’de “muttakiler” için, Bakara 2/185’te ise “bütün insanlar” için bir hidayet rehberi, bir yol gösterci olarak tanıtılmaktadır.

Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü(54) Kur’ân için kullanılmaktadır. Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir.

Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl; neyin doğru, neyin yanlış vs. olduğunu beyan eden bir yol göstercidir.

Hidayetin Kur’an ile ilişkisini ortaya koymak bakımından Tefsirimizin Giriş kısmında da naklettiğimiz, son derece önemli olan ve Kur’ân’ın tarifinin yapıldığı bir rivayeti burada aktarmak istiyoruz:

Hâris el-A‘ver Hz. Peygamber’den şöyle buyurduğunu nakletmiştir:

عن الحارث قال : مررت في المسجد فإذا الناس يخوضون في الأحاديث فدخلت على علي فقلت يا أمير المؤمنين ألا ترى أن الناس قد خاضوا في الاحاديث قال وقد فعلوها ؟ قلت نعم قال أما إني قد سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول ألا إنها ستكون فتنة فقلت ما المخرج منها يا رسول الله ؟ قال كتاب الله فيه نبأ ما كان قبلكم وخبر ما بعدكم وحكم ما بينكم وهو الفصل ليس بالهزل من تركه من جبار قصمه الله ومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله وهو حبل الله المتين وهو الذكر الحكيم وهو الصراط المستقيم هو الذي لا تزيغ به الأهواء ولا تلتبس به الألسنة ولا يشبع منه العلماء ولا يخلق على كثرة الرد ولا تنقضي عجائبه هو الذي لم تنته الجن إذا سمعته حتى قالوا { إنا سمعنا قرآنا عجبا } { يهدي إلى الرشد } من قال به صدق ومن عمل به أجر ومن حكم به عدل ومن دعا إليه هدى إلى صراط مسقيم خذها إليك يا أعور Hâris el-A‘ver anlatıyor: “Bir gün Mescid’e uğradım. Baktım ki insanlar farklı konulara dalmışlar. Bunun üzerine Ali (ra)’a gittim ve ‘Ey müminlerin emiri! Görmüyor musun, insanlar farklı konulara dalmışlar’ dedim. O da ‘Gerçekten böyle mi yaptılar?’ diye sorunca, ‘Evet’ cevabını verdim. Bunun üzerine şöyle dedi: ‘Rasûlüllah (as)’ın, ‘Yakında bir fitne çıkacak’ dediğini duymuştum.’ ‘Çıkış yolu nedir?’ diye sorunca şunları ifade etmişti: ‘Çıkış Allah’ın kitabıdır (ona sarılmaktır). Onda sizden öncekilerin malumatı, sizden sonrakilerin haberi ve aranızdaki (mesele)lerin hükmü vardır. O (Kur’ân), şaka ve lakırdı olmayan kesin bir ‘doğru-yanlış ayırım ölçüsü’dür. Onu azgınlığı nedeniyle terk edeni Allah perişan eder. Hidayeti ondan başka bir yerde arayanı Allah şaşırtır. O (Kur’ân), hablüllâh’tır (Allah’ın sağlam ipidir); zikr-i hakîmdir (gerçeği hatırlatandır; hikmet kaynağıdır). Sırât-ı müstakîmdir (dosdoğru yoldur). Arzular onunla azmaz; diller onunla karışmaz, âlimler ondan dolayı şaşmaz. Tekrarla eskimez; ilginçlikleri, incelikleri bitmez. Cinler bile onu duyunca ‘Kurtuluşa götüren ilginç bir Kur’ân işittik’(55) demekten geri kalmamışlardı (bunu itiraftan kendilerini alamamışlardı). Onu konuşan doğruyu konuşur (doğru hüküm verir). Onunla amel eden ödüllendirilir. Onunla hüküm veren adalet yapmış olur. Ona çağıran kişi de doğru yola rehberlik etmiş olur. Ey A‘ver! Bütün bunları iyi öğren (kendine rehber edin)!”(56)

İşte Hz. Peygamber, Kur’ân’ın gerçeği yanlıştan ayıran özelliğini ve bütünüyle insan hayatındaki yerini bu şekilde anlatmıştır. Bunun sonucunda dolayısıyla bizden de bunu böyle bilmemiz istenmektedir. Kur’ân’ın hayata bakan yönleri ancak bu kadar güzel ifade edilebilirdi.

Bu rivayetteki bilgiler büyük oranda Kur’ân’dan beslenmektedir. Rivayetlerde bu hassasiyet ortaya konulmuştur. Şimdi Müslümanlara düşen görev, Yüce Allah’ın kitabını bu özellikleriyle tanımak, doğru ve yanlışın nelerden oluştuğunu anlayıp bildikten sonra kararını vermektir.

ıı. Yüce Allah işte bu vahyi ile kullarından dilediğine hidayet edeceğini beyan etmektedir. Burada sözü edilen “dilemek” fiili elbette Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Ancak konuyla ilgili başka âyetlere de bakıldığında, kullarından hangilerini dilediği gayet net bir şekilde ortaya konulmaktadır ki bunlar “kendileri hidayet rehberliğini Kur’ân’da arayanlar”dır.

Kimlere hidayet edileceği veya Yüce Allah’ın kimlere hidayete erdireceği konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

4. وَاِنَّكَ لَتَهْد۪يٓ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Şüphesiz ki sen doğru yolu göstermektesin:” Yüce Allah kendisine Kur’ân’ı vahyettiği Hz. Peygamber’in de bu vahiy sayesinde ve onu tebliğ ederek insanları sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”a rehberlik ettiğini, onlara dosdoğru yolu gösterdiğini beyan etmektedir.

Burada Hz. Peygamber için kullanılan تَهْد۪ي tehdî fiili “yol göstermek”, “rehberlik etmek”, “davet etmek”(57) demektir. Çünkü hem Nahl 16/9, Beled 90/10 ve Leyl 92/12 gibi âyetlerde belirtildiği gibi “hidayet etmek” sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; kullara nispet edildiğinde bu fiil “yol göstermek” manasına alınmalıdır.

Sırât-ı müstakîm kavramı hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: “Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir. Öyleyse bu kavramın neyi karşıladığını Kur’ân’dan öğrenmek durumundayız.

Sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(58) Bu anlamda Kur’ân, doğruya götüren yegâne yoldur; onun akvam oluşu, “en doğru oluşu”nu değil, “tek doğru oluşu”nu ifade eder.(59) Başka kaynakların doğru olup olmaması Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır; Kur’ân’a uygun olan doğrudur; aykırı olan ise yanlıştır; Hz. Peygamber’in öğütlediği anlayış budur.

Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmak”,(60) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünü”,(61) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikatı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yolu”,(62) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yolu”dur.

Sırât-ı müstakîm, “içeriği ilâhî hakikatlerden beslenen, müslümanların takip etmesi istenen, Allah’a ulaştıran, kapısı cennete açılan tek yol”dur.

Sırât-ı müstakîm, Allah’ın,(63) özelde Hz. Musa ve Hz. Hârûn’un,(64) ayrıca Hz. İsâ’nın(65) ve nihayet Hz. Peygamber’in takip ederek ümmetine rehberlik ettiği yoldur.(66)

Sonuç olarak sırât-ı müstakîm, istisnasız bütün peygamberlerin(67) iman ettiği, yaşadığı ve ümmetlerine tebliğ ettiği “hak ve hakikat yolu”dur.

ııı. Yüce Allah’ın Aydınlık Yolu

صِرَاطِ اللّٰهِ الَّذ۪ي لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ اَلَآ اِلَى اللّٰهِ تَص۪يرُ الْاُمُورُ “Yani göklerdekiler ve yerdekiler kendisine ait olan Allah’ın yolunu. Dikkat edin! Bütün işler yalnızca Allah’a döner.”

Âyetteki صِرَاطِ اللّٰهِ sırâtillâhi tamlaması “Allah’ın yolunu”; الَّذ۪ي لَهُ ellezî lehû ifadesi “ki sadece O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde bulunan her şey”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, iyi bilin ki”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a”; تَص۪يرُ tesîru fiili “döner, dönecektir”; الْاُمُور el-umûr kelimesi ise “işler” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in davet ettiği yolun Yüce Allah’ın yolu olduğu ve bütün işlerin sonunda sadece Yüce Allah’a döneceği gündeme getirilmektedir.

1. صِرَاطِ اللّٰهِ الَّذ۪ي لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Yani göklerdekiler ve yerdekiler kendisine ait olan Allah’ın yolunu.” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’in rehberlik edip yol gösterdiği sırât-ı müstakîm denilen “dosdoğru yol”un açılımını, yani açıklamasını yapmaktadır ki bu kullanım teknik itibariyle atf-ı beyân veya bedel olarak tanıtılmaktadır.(68) Buna göre, bu yol gökler ve yeryüzü sadece ve sadece kendisine ait olan Yüce Allah’ın belirlediği, şekillendirdiği, esaslarını, prensiplerini ilkeleştirdiği evrensel hakikat yoludur.

Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de İbrâhim 14/1-2’dir: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan, göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece kendisine ait olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.”

Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri İsrâ’ 17/9, Sebe’ 34/6 ve Cinn 72/2’de de yer almaktadır. Yüce Allah davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna” ifadesine yer vermektedir. Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, davetinin “Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamıştır. Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır. Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği Yûsuf 12/108 ve Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam ilellâh ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir.

Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(69) İslâm’dan başka din edinenlerden bu tercihleri kabul edilmeyecektir.(70) Aynı mesajı içermesi bakımından Fussılet 41/33’te yer alan “Allah’a davet edenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!” beyanı da oldukça belirleyicidir.

2. اَلَآ اِلَى اللّٰهِ تَص۪يرُ الْاُمُورُ “Dikkat edin! Bütün işler yalnızca Allah’a döner.” Yüce Allah âyetin ve sûrenin sonunda âhiret inancına dikkat çekmekte ve dünya hayatında olup biten, yapılıp gerçekleştirilen her ne varsa hepsinin sadece ve sadece kendisine döneceğini beyan etmektedir. Bu ifade bir taraftan Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisini ortaya koyarken, diğer taraftan da müminlere moral kazandırmayı, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Rabbimizden niyazımız bizi de sırât-ı müstakîm dediği “dosdoğru yol”un takipçilerinden kılmasıdır. Ey Rabbimiz! Bizi de doğru yola eriştirdiğin kimselerden kıl.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 2 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 3 - Semerkandî, age., III, 248; Taberî, age., XXV, 40.
• 4 - Semerkandî, age., III, 248; Taberî, age., XXV, 41; Zemahşerî, age., IV, 224. 5 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21. 6 - Fussılet 41/39.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21 Fussilet 41/39
• 7 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 8 - Taberî, age., XXV, 42.
• 9 - İslâmoğlu, age., s. 882’de 16. not. 10 - Yazır, age., VI, 489.
• 11 - Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 12 - Mâide 5/37; Tevbe 9/21, 68; Hûd 11/39; İbrâhim 14/40; Hıcr 15/76; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 13 - Mâide 5/37; Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45.
  • Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Mâide 5/37 Tevbe 9/21 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 İbrâhîm 14/40 Hicr 15/76 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Mâide 5/37 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45
• 14 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 15 - Ra‘d 13/11; Meryem 19/76; Rûm 30/43; Mü’min 40/43; Şûrâ 42/44, 47. 16 - Semerkandî, age., III, 249; Zemahşerî, age., IV, 225.
  • Ra‘d 13/11 Meryem 19/76 Rûm 30/43 Mü'min 40/43 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/47
• 17 - Hacc 22/44; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/26; Mülk 67/18.
  • Hacc 22/44 Sebe' 34/45 Fâtır 35/26 Mülk 67/18
• 18 - Bakara 2/272; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrahim 14/4; Kasas 28/56.
  • Bakara 2/272 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Kasas 28/56
• 19 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 20 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23. 21 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nehl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 22 - Yûnus 10/21; Hûd 11/9, 10; İsrâ’ 17/75; Rûm 30/36; Fussılet 41/50; Şûrâ 42/48. 23 - Semerkandî, age., II, 144; Taberî, age., XII, 7; Zemahşerî, age., II, 367; IV, 225.
  • Yûnus 10/21 Hûd 11/9 Hûd 11/10 İsrâ 17/75 Rûm 30/36 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/48
• 24 - Esed, age., s. 423’te 16. not.
• 25 - Bakara 2/95; Âl-i İmrân 3/182; Nisâ’ 4/62; Enfâl 8/51; Hacc 22/10; Kasas 28/47; Rûm 30/36; Şûrâ 42/48; Cum‘a 62/7. 26 - Semerkandî, age., III, 249; Taberî, age., XXV, 44; Zemahşerî, age., IV, 225.
  • Bakara 2/95 Âl-i İmrân 3/182 Nisâ 4/62 Enfâl 8/51 Hacc 22/10 Kasas 28/47 Rûm 30/36 Şûrâ 42/48 Cum‘a 62/7
• 27 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 28 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 29 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 30 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 31 - Nisâ’ 4/117; İsrâ’ 17/40; Sâffât 37/150; Şûrâ 42/49, 50; Zuhruf 43/19. 32 - Nahl 16/57-59; Zuhruf 43/16-17. 33 - Tekvîr 81/8-9.
  • Nisâ 4/117 İsrâ 17/40 Sâffât 37/150 Şûrâ 42/49 Şûrâ 42/50 Zuhruf 43/19 Nahl 16/59 Zuhruf 43/17 Tekvîr 81/9
• 34 - Hacc 22/55; Şûrâ 42/50; Zâriyât 51/29, 41. 35 - Bakara 2/253; Hûd 11/107; İbrâhim 14/27; Hacc 22/14; Burûc 85/16. 36 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Hacc 22/55 Şûrâ 42/50 Zâriyât 51/29 Zâriyât 51/41 Bakara 2/253 Hûd 11/107 İbrâhîm 14/27 Hacc 22/14 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 37 - Semerkandî, age., III, 250; Taberî, age., XXV, 45; Zemahşerî, age., IV, 226-227; Râzî, age., XXVII, 186-189.
• 38 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir.
• 39 - Semerkandî, age., III, 250 Taberî, age., XXV, 46; Zemahşerî, age., IV, 227. 40 - Zemahşerî, age., IV, 227.
• 41 - Semerkandî, age., III, 250. 42 - Nahl 16/2; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Mücâdele 58/22; Kadr 97/4. 43 - Bakara 2/87, 253; Mâide 5/110; Nahl 16/102; Meryem 19/17; Şu‘arâ’ 26/193. 44 - Nisâ’ 4/171; Hıcr 15/29; İsrâ’ 17/85; Enbiyâ’ 21/91; Secde 32/9; Sâd 38/72; Tahrîm 66/12; Me‘âric 70/4; Nebe’ 78/38. 45 - Nahl 16/2; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Kadr 97/4.
  • Nahl 16/2 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Mücâdele 58/22 Kadir 97/4 Bakara 2/87 Bakara 2/253 Mâide 5/110 Nahl 16/102 Meryem 19/17 Şu‘arâ 26/193 Nisâ 4/171 Hicr 15/29 İsrâ 17/85 Enbiyâ 21/91 Secde 32/9 Sâd 38/72 Tahrîm 66/12 Me‘âric 70/4 Nebe' 78/38 Nahl 16/2 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Kadir 97/4
• 46 - Zemahşerî, age., IV, 227. 47 - Enfâl 8/24. 48 - Âl-i İmrân 3/179; ‘Ankebût 29/2.
  • Enfâl 8/24 Âl-i İmrân 3/179 ‘Ankebût 29/2
• 49 - Semerkandî, age., II, 650; Taberî, age., XX, 126.
• 50 - İbrâhim 14/1. 51 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8.
  • İbrâhîm 14/1 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 52 - Nûr 24/35.
  • Nûr 24/35
• 53 - Semerkandî, age., III, 250.
• 54 - Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/97 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/4 Nisâ 4/115 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 55 - Cinn 72/1-2. 56 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Cinn 72/2
• 57 - Semerkandî, age., III, 250; Taberî, age., XXV, 47.
• 58 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 59 - İsrâ’ 17/9.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 İsrâ 17/9
• 60 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 61 - En‘âm 6/153. 62 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69. 63 - Hicr 15/41; En‘âm 6/126, 153. 64 - Sâffât 37/118. 65 - Âl-i İmrân 3/51; Meryem 19/36; Zuhruf 43/64. 66 - En‘âm 6/161; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/61; Feth 48/3. 67 - En‘âm 6/87.
  • Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69 Hicr 15/41 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Sâffât 37/118 Âl-i İmrân 3/51 Meryem 19/36 Zuhruf 43/64 En‘âm 6/161 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/61 Fetih 48/3 En‘âm 6/87
• 68 - Zemahşerî, age., IV, 228.
• 69 - Âl-i İmrân 3/19. 70 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85