Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah, sûrenin 7-12. âyetlerinde müşriklerin inkârcı tutumunu ve bunun sonucunda kararlılıklarının onlar için nasıl bir akıbet hazırlayacağını dile getirmektedir. Bu arada uyarıdan etkilenmeyenlerin aksine, vahye uymak isteyen ve Allah’a gönülden bağlı olanların tebliğden yararlanacağı ve değerli bir ödül kazanacakları müjdelenmektedir. “Ölüleri diriltmek” ve “insanların dünyada yaptıklarını kaydettirmek” şeklindeki ilâhi sistem ise âyetlerin sonunda yer almaktadır.

a) İnkârın Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 7-10. âyetlerinde onların çoğuna yani inanmayanlara azap sözünün gerçek olacağını, çenelerine kadar dayanacak şekilde boyunlarına halkalar geçirdiğini, bu yüzden de kafalarının yukarı kalkık olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, önlerinden ve arkalarından da aynı şekilde setler çekildiği, çepeçevre kuşatıldıkları ve gerçekleri görmedikleri ifade edilmekte, kendilerinin uyarılmalarıyla ilgili şu bilgiye yer verilmektedir: “Onları (azap ile) uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, inanmazlar.”

ı. Azap Sözünün Gerçekleşmesi

لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلٰىٓ اَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki onların çoğuna (gafletlerine karşılık azap) sözü (azap vaadi) gerçekleşmiştir. (Onlar) iman etmezler.”

Âyetteki لَقَدْ حَقَّ lekad hakka fiili “mutlak surette gerçekleşmiştir, gerçekleşmiş olacaktır”; الْقَوْلُ el-kavlü sözcüğü “o söz, o (azap) sözü”; عَلٰىٓ اَكْثَرِهِمْ ‘alâ ekserihim ifadesi “onların çoğuna”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmezler, iman etmiyorlar” demektir.

Burada peygamber öğretilerine itibar etmeyenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyetin başındaki لَقَدْ lekad ifadesi “muhakkak ki” manasında anlamı kuvvetlendiren bir konumdadır. حَقَّ hakka fiilini farklı yorumlamamız nedeniyle âyetle ilgili açıklamalarımızı iki farklı anlam çerçevesinde yapmaya çalışacağız.

a) Âyetteki حَقَّ hakka fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında gelmesi, Mekkeli müşriklerin uyarılmalarına rağmen, inanmayan “ataları”na yönelik azap sözünün gerçekleşeceğini ortaya koymak için olabilir. Risalet döneminde yaşayan ve bu vahyin muhatabı olan müşrikler eğer inanmayacaklarsa azap sözü onlar için de gerçekleşecektir. İnanmamaları “sebep”, azap sözünün gerçekleşmesi ise “sonuç”tur.

b) Bir başka ihtimale göre maksat, “Mekkeli müşrikler” olabilir. Bu durumda Yüce Allah’ın bazı insanların inanmayacağını önceden bilmesi ve onlarla ilgili azap sözünü bildirmesi de kast ediliyor olabilir. Burada onların inanmamasını takdir etmesinden değil, sadece durumlarını ve inkârlarını bilmesinden söz ettiğimizi belirtmeliyiz. Dahası, âyette bir uyarı manasının bulunduğu da unutulmamalıdır. Yâsîn 36/70. âyette dile getirilen husus budur. Bu noktada çeşitli âyetleri hatırlatmak gerekir.

2. İnsanların çoğunluğunun inanmayacağı, hakikatten yüz çevirecekleri, insanları Allah yolundan saptıracakları, sonuçta cinlerden ve insanlardan pek çoğunun cehennemlik olacağı beyan edilmektedir.(1) Bazı vesilelerle de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(2)

Bu çerçevede cehennemlik olmayı hak eden cinlerle ve insanlarla cehennemi dolduracağına dair Yüce Allah’ın kararı vardır. Bu kararda verilen hüküm “sonuç”tur; “sebep” ise kişilerin şeytandan yana olmayı tercih etmeleridir. Bunun da âyetlerden çeşitli örnekleri vardır.(3)

3. Yapılan çeşitli uyarılara ve uygulanan her türlü tebliğe rağmen, inanmamakta ısrar edenlerin bulunduğuna dair Kur’ân’da birtakım mesajlar mevcuttur. Buna göre Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da “müşriklerin”, Münâfikûn 63/5-6. âyetlerde “münafıkların” inanmamakta kararlılık gösterenler olduğu beyan edilmektedir.

Tevbe 9/80 ve Münâfikûn 63/6’da Yüce Allah’ın bağışlamayacağını söylediği kimseler de “nifakta kararlılık gösterdiğini bildiği kişiler”dir. Benzer mesajlar En‘âm 6/25, 111, A‘râf 7/146, Yûnus 10/33, 96, Hıcr 15/13-15, İsrâ’ 17/93, Şu‘arâ’ 26/199 ve Sebe’ 34/31’de de söz konusu edilmektedir.

Tebliğin her türlüsünü yapmış olmasına rağmen, Hz. Nûh’un kavminin inanmaması ve inkârda ısrarcı olmalarının sonucunda kendileri için Hz. Nûh’un bedduası(4) bu anlamda değerlendirilebilir. Bu arada Ebû Leheb’in durumundan söz eden Tebbet sûresinde de onun inanmamakta kararlı olduğu ve o durumun kendisine hiçbir şekilde fayda sağlamayacağı bildirilmektedir.

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde yer alan bilgilerde, inanmamakta ısrarcı ve kararlı olanları Yüce Allah’ın bildiğini ve kendilerine azap sözünü bildirdiğini görmekteyiz. Bu durum, önceden bir takdir değil, inkâr kararlılığının sonucunda gerçekleşen bir onaydır.

ıı. Boyunlara Halkalar Takılması

اِنَّا جَعَلْنَا ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْ اَغْلَالًا فَهِيَ اِلَى الْاَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ “Şüphesiz ki biz onların boyunlarına, çenelerine kadar dayanacak halkalar geçirdik; başları yukarı kalkıktır.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “kılmıştık, yapmıştık”; ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْ fî a‘nâkıhim kelimesi “onların boyunlarında”; اَغْلَالًا ağlâlen sözcüğü “halkalar”; فَهِيَ fe hiye zamiri “onlar, o halkalar”; اِلَى الْاَذْقَانِ ile’l-ezkâni sözcüğü “çenelere kadar(dır)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; مُقْمَحُون mukmehûne ifadesi ise “yukarı kalkık olanlar(dır)” demektir.

Bu âyette inkârcıların kendi tercihlerinin sonucunda ve bir anlamda kabullerinin onayı olarak boyunlarına halkalar geçirileceği gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyetin Ebû Cehil ile Mahzûm oğullarından iki arkadaşla ilgili olarak indiği rivayet edilmektedir. Buna göre, Ebû Cehil’in Hz. Peygamber secdedeyken onun başını kıracağına dair yemin ettiği, eline bir taş parçası alıp tam Hz. Peygamber’e atacakken taş ile birlikte elinin de boynuna yapıştığı rivayet edilmektedir.(5)

Muğîra oğullarından bir başkasının Hz. Peygamber’i öldürmek üzere geldiği, Yüce Allah’ın onu kör ettiği, sesini duymasına rağmen Hz. Peygamber’i göremediği, bunun üzerine kavmine geri döndüğü ve onları da göremediği rivayet edilmektedir.(6) Bu rivayetlerin sıhhati noktasında tereddütlerimiz bulunduğu için konuyu fiziksel birtakım olaylarla değil, dünya şartlarında daha çok mecâzî olarak anlamaya ve yorumlamaya çalışacağız.

2. Bir benzeri de Ra‘d 13/5’te bulunan “boyunlara halkalar geçirilmesi” ifadesi iki türlü yorumlanabilir:

a) “Başlarını öne eğemeyecek şekilde boyunlarına halkalar geçirdik” ifadesi, dünya hayatında müşriklerin şartlanmışlıklarını göstermesi bakımından “mecaz” olabilir. Buna göre muhatapların küfür ve inkâra şartlanmışlıkları kast edilerek, çenelerine kadar gelip artık başlarını öne eğemez durumda olmaları, “küfür ve kibirde artık son noktaya vardıklarını” göstermektedir. Bu durumda “halkalar” da, “boyunlar” da “başı öne eğememek” de mecâzdır, hakikat manasında değildir.

“Boyunlarına halkalar geçirdik” ifadesini yine mecâzî olarak “ellerinin hayırdan kesilmesi” manasına alan âlimler de vardır. Buna göre âyettekiاَعْنَاقِهِمْ a‘nâkıhim “boyunları” ifadesi اَيْد۪يهِمْ eydîhim veya أيمانهم eymânihim “elleri, sağ elleri” manasında kabul edilmekte, âyeti bu şekilde okuyan âlimlerin bulunduğu rivayet edilmektedir.(7)

Bu konudaki âyetleri mecâzî manada değerlendirirken elbette Kur’ân’dan da bir referansımız olmalıdır. Çenelerine dayanacak kadar boyunlarına halkalar geçirilmesi, söz konusu kişilerin “kalplerinin mühürlenmesi ve kilitlenmesi” şeklinde algılanabilir.(8) Bunlar iman etmeyen, gerçeği bilmek istemeyen, hakikate kulak vermeyen, arzularına uyan, haddi aşan, küfürde ısrar eden, zorba, kibirli, geçeği anlamak istemeyen kişiler olarak tanıtılmaktadır.(9)

Bütün bunlardan farklı olarak, “boyunlara halkalar geçirilmesi”nin mecâzî olduğunu Hz. Peygamber’in misyonundan da öğrenmekteyiz. Yüce Allah A‘râf 7/157’de Hz. Peygamber’in görev alanını tanıtırken şunları beyan etmektedir: “İyiliği emretmek, kötülükten nehyetmek, temiz şeylerin helal, pis şeylerin haram olduğunu haber vermek, muhatapların üzerlerinde bulunan ağır yükleri ve iradelerine vurulan zincirleri çözüp atmak.”

İşte bu âyette de dile getirildiği üzere, insanların kendi akıllarına ve iradelerine vurdukları اَغْلَال ağlâl adı verilen “manevi halkalar”ın söküp atılması, risâletin görev alanında bulunmaktadır. Bu doğrultuda yapılan bilgilendirmelere rağmen, boynundaki halkadan memnun olanların bu durumu Yüce Allah tarafından onaylanmakta ve “boyunlarına halkalar geçirdik” sözüyle hayata geçirilmektedir.

Bu manadan hareketle, âyetin sonundaki مُقْمَحُون mukmahûne kelimesi, kibirlilerin çevresindekileri beğenmedikleri için “burunları havada, gözlerinin aşağıya dönük olması”, müminlere yukarıdan bakmaları, kendilerini hor ve hakir görmeleri anlamında mecâzî bir durumu karşılamaktadır. Ayrıca bu kişilerin dînî hakikatlere ve Yüce Allah’ın emirlerine karşı aynı kibri taşıdıkları, büyüklük taslayarak ilâhî prensipleri dışladıkları da söylenebilir.

b) “Başlarını öne eğemeyecek şekilde boyunlarına halkalar geçirdik” ifadesi âhiret hayatı için “hakikat” manada da kabul edilebilir. Âyeti ahiretle ilişkilendirdiğimizde, Yâsîn 36/7. âyette verdiğimiz gelecek zaman manası gibi, burada da kasıt, ateş azabına girerken yaşayacakları alçaltıcı durumu deşifre etmektir. “Gönüllerine, akıllarına ve iradelerine zincir vuranlar ahirette zincire vurulacaklardır.” Bu bağlamda cehennem azabının “demir prangalar, bukağılar ve zincirlerle birbirlerine bağlı olarak” aşağılanmış bir şekilde gerçekleşeceği haber verilmektedir ki pek çok âyette(10) bu konuya dair bilgiler zikredilmektedir.

Bu açıdan bakıldığında, âyetin sonundaki مُقْمَحُون mukmahûne kelimesi İbrâhîm 14/43’de olduğu gibi “gözlerin donuk kalması” şeklinde bir acizliği, bir aşağılanmayı, hor ve hakir hale getirilmeyi sembolize etmektedir. Şüphesiz bu durum dünyadaki kibrin mahşerdeki karşılığıdır.

Lokmân 31/18. âyette Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatte şu ifade dikkat çekicidir: “Küçümseyerek insanlardan yüz çevirme!” Bu âyette geçen ve “boynu bir tarafa meyletmek, kibirlenmek, yüz çevirmek” anlamına gelen sa‘ıra/tusa‘‘ır kelimesi, “devenin hastalandığında boynunda meydana gelen hareket ettirememe hastalığı” için de kullanılmaktadır.

Kibirli davranan kâfirler, Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a karşı kibirlenip ondan yüz çeviriyorlardı. Bunun sonucunda âhirette de boğazlarına vurulacak zincir sebebiyle başlarını hareket ettiremeyeceklerdir. Kur’ân’a ve Hz. Muhammed’e karşı gönlüne veya beynine zincir vuranlara, inkârlarının karşılığı olarak öteki âlemde aynı ceza ile mukabele edilecektir.

ııı. Önlerinden ve Arkalarından Set Çekilmesi

وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَاَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ “Önlerinden de bir set çektik; arkalarından da bir set çektik ve onları çepeçevre kuşattık; gerçeği görmezler.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kılmıştık, yapmıştık”; مِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ min beyni eydîhim ifadesi “onların önlerinden”; سَدًّا sedden kelimesi “bir set, engel”; وَمِنْ خَلْفِهِمْ ve min halfihim ifadesi “ve onların arkalarından da”; سَدًّا sedden kelimesi “bir set, engel”; فَاَغْشَيْنَاهُمْ fe ağşeynâhum fiili “ve onları kaplamıştık, çepeçevre kuşatmıştık”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يُبْصِرُونَ lâ yubsirûne fiili ise “görmezler” demektir.

Burada inkarcılığın sonuçta nelere yol açtığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah bu âyette bir önceki âyetteki gibi inkârcılarla ilgili bir durum tespiti yapmakta, kararlılıklarının sonucunda nelerle karşılaştıklarını veya karşılaşacaklarını beyan etmektedir. Öncekinde olduğu gibi bu âyetteki mesajı da iki türlü anlayabiliriz:

a) Âyetteki mesaj “dünya” ile ilişkilendirilip “set”, “bürümek” ve “görmemek” ifadeleri “mecaz” olarak yorumlanabilir. Buna göre, söz konusu inkârcı kişilerin dünya hayatındaki inkâr, küfür ve şirkteki kararlılıkları nedeniyle manevî olarak önlerinden ve arkalarından setler çekilmiş, artık akılları çepeçevre kuşatılmıştır; çünkü onlar inanmamakta ısrarcı olup inkâra devam etmektelerdi.

Buradakiمِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ ... وَمِنْ خَلْفِهِمْ “Önlerinden … arkalarından” ifadesi kararlılıklarının artık son noktaya geldiğini göstermektedir. Ayrıca فَاَغْشَيْنَاهُمْ “Onları kuşattık” ifadesi, “manevî anlamda bir şeyleri bürümek” anlamına da gelmektedir.(11) Buradan hareketle, maksadı manevî olarak bir bürünme şeklinde anlayabiliriz. Âyetin sonundaki فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ “Onlar görmezler” cümlesi de “gerçeği görmemek, hakikatin farkına varmamak” anlamına gelmektedir.

Bu bakış açısına göre, Mekkeli müşrikler o kadar yoğun ve ileri düzeyde bir inkâra saplanmışlar ki, artık ileri gidecek veya geri gelecek bir halleri kalmamış, inkâr karanlığı onları çepeçevre kuşatmış, adeta uyuşmuş gibi hakikatin karşısında donup kalmışlardı. Nûh 71/7’de beyan edildiği üzere Hz. Nûh’un kavminin yaptığı gibi “elbiseleri üzerlerine çekmişler”, hakikatin temsilcisinden etkilenmemek için onu görmeye dahi tahammül gösterememişlerdi.

Günümüzde de inkârcı insanların durumu bundan farklı değildir. Gerçeği görmek gibi bir merakları ve arayışları olmadığı için, eski bildiği yanlışlarla yaşamayı tercih etmekte, hakikate ulaşmak için hiçbir adım atmamaktadırlar.

“Önlerinden ve arkalarından set çekilmesi” onların genel psikolojisini ve şartlanmışlıklarını ortaya koymaktadır. Âyette “sağ, sol, üst, alt” ifadelerinin geçmemesi birtakım boşlukların bulunduğu manasına gelmez. Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, bu durum setlerin kâfire, kâfirin de setlere adeta yapışması ve bu nedenle kımıldayamaz hale gelmesi demektir. Bu nedenle, artık sağa sola ilave olarak diğer yönlere set çekilmesinden söz edilmesine gerek kalmamaktadır.(12)

Bu yaklaşım gereği âyetin manası mealde de verdiğimiz gibi şöyledir: “Önlerinden ve arkalarından bir set çektik de onları kapatıp çepeçevre kuşattık; gerçeği görmezler.”

b) Âyetteki mesaj “âhiret”le ilişkilendirilip “set”, “bürümek” ve “görmemek” ifadeleri “hakikat” olarak da yorumlanabilir. Böylece söz konusu inkârcı kişilerin mahşerdeki korkunç akıbetleri hatırlatılmış olur. Önceki âyette de ele aldığımız üzere, mahşerde onların cehennem hayatı korkunç felaketlere ve azaba sahne olacaktır.

Demir halkalar, bukağılar ve zincirler azabın şiddetini ortaya koyduğu gibi, bu âyette sözü edilen “set”ler de oradan kurtuluşun hiçbir şekilde mümkün olmadığını göstermektedir. Çünkü inkârcılar cehennemde çepeçevre kuşatılacak, merhamet, rahatlık ve huzur anlamında hiçbir nimet göremeyeceklerdir.

Âyeti âhiretle ilişkilendirip mesajını hakikat manasına almamızın Kur’ân’dan delili vardır. Bu bağlamda “kuşatılmışlık” anlamında “cehennemin surlarla çevrildiği”nin beyan edildiği Kehf 18/29’u, “üzerlerine cehennemin kilitlendiği”nin yer aldığı Beled 90/20’yi ve “uzun uzun sütunlarla çepeçevre kuşatılmış ateş yurdu”nu beyan eden Hümeze 104/8-9 gibi âyetleri zikredebiliriz.

“Nimet ve huzur bulamamak”la ilgili olarak “gıda ve besleyici rızık alamamaları”nı,(13) “serinletici ve susuzluğu giderici bir su içememeleri”ni(14) ve “Rablerinden, yani O’nun nimetlerinden mahrum kalmaları”nı(15) hatırlayabiliriz. Bunların yerine orada kendilerine irin, kaynar su, zakkum vs. verileceği de çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir.(16)

Dünyada aklına, gönlüne ve iradesine set çekenler mahşerde setlerle kuşatılacak ve nimet yüzü göremeyeceklerdir. Bu yaklaşım gereği âyetin meâli şöyle olur: “Önlerinden ve arkalarından set çekmiş, onları çepeçevre kuşatmış olacağız; (hiçbir nimet de) göremeyeceklerdir.”

2. Âyetin günümüze dair şöyle bir mesajının bulundğunu belirtebiliriz: “Demek ki önyargılar gerçeğin önünü perdelemektedir. Manevî ve psikolojik yapılar ve kararlar insanın basiretini çepeçevre kuşatıp kapatmaktadır. Bütün bunların sonucunda inanca karşı kibir göstermek de âhirette mahcubiyete neden olacaktır. Kendisine çektiği setleri kıramayan, kapandıkları yerden çıkamayan, beynini ve gönlünü hapishaneye tıkayan veya tıkanmasına razı olanlara Yüce Allah aynısı ile mukabele edecektir.

Geçmişin yanlış kültürünün duvarları içinde kalan, nefis ve şeytanın ördüğü duvarları yıkıp beyin ve gönül özgürlüğünü elde etmek için gayret etmeyen, bu halini beğenip Allah’ın âyetlerine ve peygamberine tepki göstereni elbette Yüce Allah bu halde bırakacaktır. İşte insan bu duvarları yıkıp özgürlüğünü elde etmesi imkânsız hale geldiğinde, onu yıkmak gayretinde olanlara din eğitimi yardım etmelidir.”(17)

ıv. Öğüdün Yarar Sağlamaması

وَسَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, inanmazlar.”

Âyetteki وَسَوَآءٌ ve sevâun kelimesi “ve eşittir, birdir”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlar için”; ءَاَنْذَرْتَهُمْ eenzertehum ifadesi “onları uyarman da”; اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ em lem tünzirhum ifadesi “veya onları uyarmaman da”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmezler” demektir.

Burada uyarının müşriklere fayda vermemesi ve gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. Bütün uyarılarına rağmen, gerçeğe kulak tıkayan müşriklerin inanmamaları nedeniyle morali bozulan Hz. Peygamber’e bu âyette bir anlamda moral verilmesi amaçlanmaktadır. Zira Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’de beyan edildiği gibi, Hz. Peygamber onların bu umursamaz tutumu nedeniyle çok fazla üzülüyor, kendine zarar verecek şekilde etkileniyordu. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bu durumun sorumlusunun Hz. Peygamber değil, müşrikler olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah, Yâsîn sûresinin 7-9. âyetlerinde inkârcı insanların küfürde ısrarcılıklarının sonucunda ne hale geldiklerini Yâsîn 36/10. âyette zikretmektedir. Onları uyarıp uyarmamak onlar için birdir; uyarı onlarda herhangi bir değişiklik yapmamakta, her türlü bilgilendirmeye rağmen inanmamakta kararlılık göstermekte, vahye kulak tıkamakta ve iman etmemekte ısrarcı davranmaktadırlar.

Yüce Allah bu âyette sözü edilen kişilerin iman etmeyeceklerini beyan ettiği için, Hz. Peygamber’in tebliğinin onlara yönelik kısmı ve bu insanların tebliğe karşı tutumu dile getirilmektedir. Söylenmek istenen şey, tebliğ yapıp yapmamanın eşit olduğu değil, yapılan tebliğin onlarda bir değişiklik meydana getirmeyeceğinin ifadesidir.

Âyette سَوَآءٌ عَلَيْكَ sevâun ‘aleyke “senin için birdir” değil de سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ sevâun ‘aleyhim “onlar için birdir” buyrulması, maksadı muhataplarla ilişkilendirmemiz gerektiğini göstermektedir.

Bir benzeri de Bakara 2/6’da geçen bu ifade, tebliğ görevinin aksatılmasını değil, muhatapların umursamazlığını gündeme getirmektedir. İnanmamakta ısrar eden ve küfürde kararlılık gösterenlerin, sonunda kalplerinin mühürleneceği Yâsîn 36/7-9’da ve Bakara 2/7’de haber verilmekte, muhataplar bu noktada uyarılmaktadır.

2. Bu âyetteki mesajı doğru anlayabilmek için “tebliğ, öğüt ve uyarıcılık” hakkında Kur’ân’daki bilgilere başvurmak ve yanlış anlamaların önüne geçebilecek bir bakış açısı geliştirmek durumundayız.

A‘lâ 87/9’da da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, öğüt vermek çok önemli bir görevdir. Bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in risaletle ilgili en önemli görevi tebliğdir, uyarıcılıktır.(18) Çünkü uyarı müminlere yarar sağlayacaktır.(19) Kaldı ki öğütten kimin kaçtığının tespiti için önce ilgili kişiye tebliğ yapılmış olması gerekir.(20) Kişiye tebliğ yapılmadan “tebliğden yüz çevirdi” denemez. Burada söylenebilecek şey “ısrarcılık yapmamak”tır. İlâhî azabı hak ettiği sanılan kişilere öğüt vermek, birkaç açıdan önemlidir:

a) Öğüt veren için görevini yapmış olma belgesi ve huzuru.

b) Muhatapların takvâ sahibi olabilme ihtimallerinin açık tutulması.

c) İnkârcıların “habersizlik” şeklinde mazeret üretememeleri.(21)

3. Yâsîn sûresinin 7-10. âyetleri hakkında şu değerlendirmeyi yapabiliriz: İmansızlık Mekkeli müşriklerin adeta sıfatı olmuş, başka bir sıfatla anılmayı hak etmemişlerdi. Boyunlarına, yani irade, akıl ve gönüllerine inkâr halkası takan, değerlere yukarıdan bakan, bunun sonucunda önlerinden ve arkalarından setler çekilip çepeçevre kuşatılan bu inkârcı insan tipi, artık uyarılara itibar etmemekte, onlara kulak tıkamakta ve imansızlığı bir hayat tarzı olarak tercih etmektedirler. Böylesi kişilerin hak ettiği akıbet ise konunun başında sûrenin 7. âyetinde haber verilmekte ve azap sözünün bunlar hakkında gerçekleşeceği beyan edilmektedir.

b) Ödülü Hak Edenler ve Akıbet

Yüce Allah, sûrenin 11-12. âyetlerinde Hz. Peygamber’e moral vermek üzere, ilâhî bildirimden yararlanacak kişilerin iki özelliğini ve ödülü hak eden bu kişilerin müjdelenmesi gerektiğini şu şekilde haber vermektedir: “Sen ancak zikre tâbi olan ve gaybda bulunan Rahmân’a derin saygı duyan kimseyi uyarabilirsin. İşte böylesini, bir bağışlama ve değerli bir ödülle müjdele.”

Ardından, ölüleri O’nun dirilteceğini, insanların yaptıklarını kaydettirdiğini ve her şeyi apaçık bir kaynakta teker teker sayıp döktüğünü şu ifadelerle bildirilmektedir: “Muhakkak ki ölüleri ancak Biz dirilteceğiz. İnsanların yaptıklarını ve (geride bıraktıkları) eserlerini yazıyoruz. Biz, her şeyi apaçık bir imâmda (kitapta, amel defterinde) saymışızdır.”

ı. Vahye Tâbî Olmak ve Haşyet

اِنَّمَا تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَخَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَاَجْرٍ كَر۪يمٍ “Sen ancak zikre (Kur’an’a) uyan ve gaybda bulunan Rahmân’a saygı duyanı uyarabilirsin. İşte böylesini bir bağışlama ve değerli bir ödülle müjdele!”

Âyetteki اِنَّمَا تُنْذِرُ innemâ tünziru fiili “muhakkak ki uyarırsın, tebliğ edeceksin”; مَنِ اتَّبَعَ menittebe‘ake ifadesi “uyan kişi(ler)e, tabi olan kişi(ler)e”; الذِّكْر ez-zikra sözcüğü “zikre, Kur’ân’a”; وَخَشِيَ ve haşiye fiili “ve derin saygı duyan (kişilere)”; الرَّحْمٰنَ er-rahmâne kelimesi “Rahmân’a, merhamet sahibi olana”;بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi sözcüğü “gaybdaki, kişi kendisi yalnızden”;فَبَشِّرْهُ fe beşşirhu emri “onu müjdele”; بِمَغْفِرَةٍ bimağfiratin kelimesi “bir bağışlama ile”; وَاَجْرٍ كَر۪يمٍ ve ecrin kerîmin tamlaması ise “ve güzel, kıymetli, değerli bir ödül ile” demektir.

Burada risalet öğretilerinden kimlerin istifade edeceği ve onlara yönelik ödüller gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin küfürde inkârlarını ele aldıktan sonra, bu âyette Hz. Peygamber’i rahatlatmakta, tebliğine itibar edecek kişilerin olacağını haber vermektedir.

Âyetteki مَن men edatı, sonrasında gelen fiiller ve zamirler tekil olsa da maksadın bir insan tipi olduğunun ve manayı çoğul olarak anlamamız gerektiğinin delilidir. Çünkü bu tebliğe bir kişi değil, sayılacak özellikteki insanların icabet edeceği bilinen bir gerçektir.

1.اِنَّمَا تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ “Sen ancak zikre (Kur’an’a) uyanı uyarabilirsin.” Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı vurgu manası vermekte ve vahye itibar edeceklerin kimler olduğunu ortaya koymaktadır. Bu cümledeki الذِّكْر ez-zikr kelimesi “hatırlamak” manasında “vahyi”, yani “Kur’ân”ı ifade etmektedir. Çünkü konu Hz. Peygamber’in tebliğiyle ilgilidir ve ona itibar etmeyenlere karşılık, vahye kulak verip ona tabi olacak kişilerin varlığını böylece çok önceden haber vermektedir.

Zikr’e tâbi olmak Kur’ân’a(22) ve hidayete tâbi olmaktır;(23) bunun sonu esenliktir;(24) sapmamak ve azgınlaşmamaktır.(25) Zikr’e tâbi olmak peygamberlere,(26) hanîf olarak Hz. İbrâhim’in milletine,(27) Hz. Hârûn’a,(28) Hz. Peygamber’e(29) ve dolayısıyla Yüce Allah’ın rızasına tâbi olmaktır.(30) Bu âyetlerin işaret ettiği üzere, Mekke toplumunun içinde haktan yana olanlar bulunacak ve onların tercihleri doğrultusunda peygamberler tarihindeki örneklerde olduğu gibi yeni bir millet oluşumu sağlanacaktır. Bu noktada Hz. Peygamber’in morali yüksek tutulmakta, ümidini kırmaması sağlanmakta ve o zamana kadar inanmış olanların da istikametlerinin doğru olduğu bu vesileyle kendilerine bildirilmiş olmaktadır.

2. وَخَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ“Gaybda bulunan (görmediği veya hiç kimsenin olmadığı yerde) Rahmân’a derin saygı duyan(lar)ı (uyarabilirsin).” Bu cümle, vahye tâbi olmanın sonucu olmakta ve kişiye Rahmân’a derin saygı duyma onurunu kazandıracağını ifade etmektedir.

“Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Âyette الرَّحْمٰن er-rahmân sıfatının zikredilmesinin muhtemel sebebi, Yüce Allah’ın merhametini ve kullarına acıdığını, O’ndan ümit kesilmemesi gerektiğini herkese öğretmektir.

Enbiyâ 21/49, Fâtır 35/18, Kâf 50/33 ve Mülk 67/12. âyetlerde de zikredildiği üzere, bu cümlede iki anlam muhtemeldir. Buna göre bu cümlenin “gaybda bulunan, yani insan idrakini aşan Rahmân’a derin saygı duymak” anlamı vardır. Ayrıca bu ifadenin “gaybdayken, yani yalnız başınayken Rahmân’a derin saygı gösteren” şeklinde bir anlamı daha vardır. Nitekim Yûsuf 12/52’deki kullanım bunun bir delilidir.

Bu ikinci anlamda gösterişten uzaklık söz konusudur. Mekke şartlarında toplumun önünde lâ ilâhe illallâh diyebilmek çok zor bir işti; bu nedenle bazı müminler bu ikrarlarını yalnızken ve gizlice yapabiliyorlardı. Ancak Medine döneminde durum değişti ve lâ ilâhe illallâh ile yaşayıp ölmek kurtuluşun geçer akçesi olmuştu. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bu ikinci ihtimal Mekke’deki bu durumu ortaya koymaktadır.

Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, haşyet kavramı “derin saygı” anlamıyla havf kavramından farklıdır. Haşyette muhatabın yüceliğinden kaynaklanan bir saygı söz konusu iken, havf kavramında kişinin acziyetinden kaynaklanan bir korku vardır. “Rahmân’a derin saygı duymak” elbette derin bilginin ve şuurun sonucunda elde edilen önemli bir değerdir ve bunu kişiye kazandıran değer de vahye tâbi olmak, Hz. Peygamber’i takip etmektir.

3. فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَاَجْرٍ كَر۪يمٍ “İşte böylesini bir bağışlama ve değerli bir ödülle müjdele!” Âyetin bu cümlesi ilk iki cümlenin sonucunu vermekte, vahye tâbi olup Rahmân’a derin saygı duyanları Rabbimizin bağışlayacağı ve onlara güzel, çok değerli bir ödül hazırladığı müjdesini içermektedir.

Bu cümlede müjdeye konu iki kavram vardır. Bunlardan biri mağfiret, diğeri ise ecr-i kerîm’dir.

a) مَغْفِرَة mağfireh “bağışlama.” Mağfireh kelimesi “istiğfarda, yani bağışlanma dileğinde bulunan kişinin bağışlanması” demektir. Râzî, mağfireh kelimesinin nekra, yani belirsiz getirilmesinin nedenini, kişiyi bütün yönlerden kuşatacak geniş bir mağfiretle müjdelemek şeklinde belirlemektedir. Bize göre bu anlam, aslında iradesini, aklını ve gönlünü hakikate kapatan inkârcıların kuşatılmasının aksine, tercihini haktan yana belirleyenlerin bağışlanma ile kuşatılması ve derin bir huzur duymasıdır.

Kur’ân’da 28 kez(31) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(32)

Kur’ân’da bağışlanma ile ilgili Teğâbun 64/14’te peş peşe üç kavram zikredilmektedir. Bunlar, sırasıyla ‘afv, safh ve mağfiret kelimeleridir. Birbirinden farklı anlamlar içerdiği için peş peşe getirilen bu kavramlar hakkında kısa bir açıklama yapmak istiyoruz.

‘Afv kelimesi, suçu söylemek, ancak azardan vazgeçmek, yani suçu söyleyerek azarlamak; ancak cezadan vazgeçmek demektir. Bu kelime Yüce Allah’tan başkasına da nispet edilebilir.

Safh kelimesi, suçluyu suçundan dolayı sorgulamayı terk etmektir. Bir anlamda azardan da cezadan da vazgeçmek demektir. Bu kelime Allah’tan başka varlıklar için de kullanılmaktadır.

Mağfiret ise, günahı tamamen silip affetmek, azabı düşürmek, belki affettiğini bile hissettirmemektir. Mağfireh kelimesi bu anlamıyla sadece Yüce Allah’a nispet edilir; başkalarına nispet edilmez.(33) Bu üç kelimenin anlam inceliklerinden hareketle mağfiretin daha ileri düzeyde bir af manası verdiği anlaşılmaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, vahye tâbi olup Allah’a derin saygı duyan kişiler için sözü edilen ilk müjde mağfirettir; işlenmiş günahların silinmesidir.

b) اَجْرٍ كَر۪يمٍ ecrin kerîm “çok değerli, güzel bir ödül.” Bu tamlama mağfiretten sonraki bir ödülü hatırlatabilir ki bu da cennet nimetleriyle buluşturulmaktır. Burada zikredilen اَجْرٍ كَر۪يمٍ ecr-i kerîm “değerli bir ödül” tamlaması benzer şekillerde Ahzâb 33/44, Yâsîn 36/11, Hadîd 57/11, 18’de de yer almaktadır. Ayrıca كَر۪يم kerîm kelimesi Hacc 22/50 ve Ahzâb 33/31’de rızk kelimesinin sıfatı olarak kullanıldığı için, buradaki اَجْر ecr kelimesinin de “cennetteki rızıklar ve nimetler” olduğunu söyleyebiliriz.

Mağfiret aslında “yargılama”nın konusu olduğuna göre, ecr-i kerîm de onun sonrasındaki “ödülü” ifade etse gerektir. Muhammed 47/15’te de olduğu gibi, Kur’ân’da çeşitli cennet nimetleri sayıldıktan sonra mağfiret kelimesinin kullanıldığı da görülmektedir. Bu durumda mağfiret ile cennet ödüllerinin sıralaması hakkında kesin bir şey söylemek doğru değildir.

Bu tamlama, öncesindeki mağfiret kelimesinin açılımı gibi de kabul edilebilir. Bu ifadenin başındaki vâv harfini “atıf” değil de, tafsîliyye yani “açıklama” manasına aldığımızda “güzel ve çok değerli ödül”ün mağfiret olduğu anlaşılabilir.

ıı. Gerçeklerin Ortaya Dökülmesi

اِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتٰى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَاٰثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ اَحْصَيْنَاهُ ف۪يٓ اِمَامٍ مُب۪ينٍ “Şüphesiz ki ölüleri ancak biz dirilteceğiz. İnsanların yaptıklarını ve (geriye bıraktıkları) eserlerini yazıyoruz. Biz her şeyi apaçık bir imamda (amel defterinde) saymışızdır.”

Âyetteki اِنَّا نَحْنُ innâ nühyî fiili “muhakkak ki Biz’iz sadece Biz”; نُحْيِ nuhyî fiili “diriltiriz”; الْمَوْتٰى el-mevtâ sözcüğü “ölüleri”; وَنَكْتُبُ ve nektübü fiili “ve yazmaktayız”; مَا قَدَّمُوا mâ kaddemû ifadesi “yapmış oldukları şeyleri, sunduklarını”; وَاٰثَارَهُمْ ve âsârahum ifadesi “ve onların izlerini, (geride bıraktıkları) eserlerini”; وَكُلَّ شَيْءٍ ve külle şey’in tamlaması “ve her şeyi”; اَحْصَيْنَاهُ ahsaynâhu fiili “onu yazdık, saymaktayız”; ف۪يٓ اِمَامٍ مُب۪ينٍ fî imâmin mübînin tamlaması ise “apaçık bir kitapta, apaçık bir kayıtta” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gücü-kuvveti ve insanların yapıp ettiklerini kaydettirmekte olduğu sistemine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette öncelikle âhireti inkâr eden Mekke müşriklerine, ardından herkese hitap etmekte, gücü, kuvveti ve eşsiz bilgisi gereği uygulattığı sistemine dair bilgi vermektedir. Bir önceki âyette müjdelenen “bağışlanma” ve “çok değerli ödül”ün gerçekleşme yerinin ve zamanının “âhiret” olduğunu dolaylı olarak haber vermektedir.

1.اِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتٰى “Şüphesiz ki ölüleri ancak biz dirilteceğiz.” Yüce Allah ölüleri mahşerde diriltecek gücün sadece kendisine ait olduğunu vurgulu ifadelerle beyan etmekte, bu konuda başkasının ortaklığını veya müdahale ihtimalini devre dışı bırakmaktadır. Bu ifade Yâsîn’in, dolayısıyla vahyin, manen ölü insan kalbini diriltici olduğu manasını da zımnen içermektedir. Çünkü Yâsîn sûresinin 70. âyetinde vahyin gayesi bu şekilde belirlenmektedir.

2. وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَاٰثَارَهُمْ “İnsanların yaptıklarını ve (geriye bıraktıkları) eserlerini yazıyoruz.” Bu cümle insanların davranışlarının yazdırılıp kayda alındığının delillerindendir.

İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, insanların davranışları Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır. Önemine binaen söz konusu âyetleri burada tekrar hatırlatmak istiyoruz.

a) Amellerin Yazdırılması

- Âl-i İmrân 3/181: “Biz onların söylemekte olduklarını elbette yazacağız.”

- Nisâ’ 4/81: “Allah da onların gizlice kurduklarını yazar.”

- Yûnus 10/21: “Elçilerimiz onların ortaya koyduğu tuzakları yazmaktadır.”

- İsrâ’ 17/13: “Her insanın tâirini (kaderini, yani yapıp uçtuğunu zannettiği kuşunu) boynuna, (yani kendi çabasına) bağladık. Kıyamet günü açık bir kitap olarak onu karşısına çıkaracağız.”

- Kehf 18/49: “Bu kitaba ne oluyor da küçük büyük demeden her şeyi bir bir sayıp dökmüş! Onlar dünyada yaptıklarını karşılarında bulmuş olacaklardır; Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir.”

- Meryem 19/79: “Biz onların dediklerini yazacağız ve onun cezasını uzattıkça uzatacağız.”

- Yâsîn 36/12: “İnsanların yaptıklarını ve (geride bıraktıkları) eserlerini yazıyoruz.”

- Zuhruf 43/80: “Yoksa onlar içlerinde sakladıklarını ve gizli kapaklı konuşmalarını duymadığımızı mı sanıyorlar? Aksine, yanlarındaki elçilerimiz onların yaptıklarını yazmaktadırlar.”

- Câsiye 45/29: “Biz sizin yaptıklarınızı vaktiyle kayda geçirmiştik.”

- Kâf 50/18: “İnsanın ağzından çıkan her söz hemen kayıt altına alınmaktadır.”

- Kamer 54/53: “Küçük büyük her şey satır satır yazılmıştır.”

- İnfitâr 82/10-12: “Üzerinizde, yapmakta olduklarınızı bilen, değerli yazıcılardan oluşan hafızaya kaydediciler vardır.”

- Târık 86/4: “Her can üzerinde bir koruyucu (kaydedici) mutlaka vardır.”

Bütün bu âyetlerde insanların yaptıklarının kayıt altına alındığı beyan edilmektedir. İnkâr ettikleri mahşer gününde bu kayıtlar birer karne gibi inkârcıların ellerine verilecektir.

b) Takdimeler ve Eserler

Bu ifade insanların dünya hayatında yaptıkları iyilik veya kötülükleri de, terk ettiklerini de ilâhî iradenin kayda aldığını göstermektedir. “Takdim ettikleri ve eserleri” ifadesi, “sunulan ve arkada bırakılan eserler”, “yapılan ve ihmal edilip yapılmayanlar”, “sadaka-ı câriye gibi yapılan ve eser olarak hayrı devam eden şeyler” şeklinde anlaşılabilir. Bu noktada Kıyâmet 75/13, Müddessir 74/37, Tekvîr 81/14, İnfitâr 82/5 gibi âyetleri hatırlamak gereklidir.

Âyetteki mesajı sadaka-i câriye olarak kabul ettiğimizde Hz. Peygamber’in şu hadisini de hatırlatmak durumundayız:

“Kim güzel bir çığır açarsa onun sevabı ve yapanların sevabından hiçbir şey eksiltilmeksizin o çığırda gidenlerin ücretinin misli o kişiye de verilir. Yine her kim de bir kötülük başlatırsa ona da kendi günahı ile birlikte o yolda gidenlerin günahı vardır.”(34)

Kanaatimizce bu hadis-i şerîf hem bu konuyu açıklığa kavuşturmakta, hem de Nisâ’ 4/85’i tefsir etmektedir. Âyet meâlen şöyledir: “Kim haklı bir davada katkıda bulunursa onun tüm getirisinden bir pay alacaktır; kim de haksız bir davaya katkıda bulunur, onun tüm vebalinden bir pay alacaktır.” İşte Kur’ân-sünnet bütünlüğünün en güzel örneklerinden birisini burada görmemiz mümkündür.

Ayrıca bu cümleyi “gelecek için yapılan her türlü faaliyet ve geride bırakılan iyi-kötü her türlü izler”(35) şeklinde de anlamak mümkündür.

3. وَكُلَّ شَيْءٍ اَحْصَيْنَاهُ ف۪يٓ اِمَامٍ مُب۪ينٍ “Biz her şeyi apaçık bir imamda (amel defterinde) saymışızdır.” Âyetin ikinci cümlesinde ifade edilen “amellerin yazılması”nın sonucu bu cümlede dile getirilmekte ve dünya hayatında yapılan her ne varsa bunların tamamının ortaya döküleceği beyan edilmektedir.

a) Cümledeki كُلَّ شَيْء külle şey’in ifadesi insana dair “her bir şey”i ifade ederken, çeşitli âyetlerde geçen اَحْصَي ahsâ, اَحْصَيْنَا ahsaynâ gibi fiiller “bir bir sayıp dökmek” manasına gelmektedir.(36) Âyetin sonundaki tamlamada yer alan اِمَام imâm kelimesi “asıl, esas, ana” anlamındadır. Bu kelimenin peşinden مُب۪ين mübîn sıfatının getirilmesinin muhtemel sebebi, hiçbir şeyin eksik, silik ve muğlak bırakılmayacağını ve hakikatin bütün berraklığıyla ortaya çıkacağını ifade etmektir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle hakkında iki farklı yaklaşım söz konusu olabilir:

ı. Tâhâ 20/52’de de beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın yanılmayacağı ve unutmayacağı muhakkaktır. İşte bunun bir gereği ve sonucu olarak, insana dair her şeyin kaydedildikten sonra amel defterleri sayesinde mahşerde sayılıp dökülmesiyle ilgili Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır. Bu noktada Kehf 18/49’da “küçük büyük denmeden hiçbir şeyin ihmal edilmeyip sayılıp döküleceği” haber verilmektedir.

Ayrıca Mücâdele 58/6’da “mahşerde insanlara her şeyin haber verileceği, unuttuklarının kendilerine hatırlatılacağı ve yaptıkları her şeyin bir bir sayılıp önlerine döküleceği” bildirilmektedir. Cinn 72/28’de “her şeyin tek tek sayılarak muhafaza altına alındığı” beyan edilmekte, Nebe’ 78/29’da ise “her şeyin kitapta, yani amel defterinde tek tek sayıldığı” ifade edilmektedir.

İsrâ’ 17/71’de de dile getirildiği gibi, “mahşerde her insan grubu imamlarıyla çağrılacaktır. Kitabı kendisine sağ tarafından verilenler kitaplarını yani amel defterlerini okuyacaklar ve zerre kadar haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Bu âyetten de anlaşıldığı gibi, burada söz konusu edilen imâm kelimesi aslında kişinin davranışlarının kaydedildiği amel defterleridir.

Bu bağlamda sadece insanların ortaya koyduğu eylemlerin değil, kalplerde tasarlananların da sorgulamada ele alınacağı beyan edilmektedir. Bu noktada Bakara 2/225, 284 ve Mâide 5/89’da verilen bilgiler hatırlanmalıdır.

ıı. Bazı ilim adamları âyetteki اِمَامٍ مُب۪ين imâm-ı mübîn tamlamasını Levh-i Mahfûz şeklinde yorumlamış ve orada her şeyin bütün detayıyla bulunduğunu ifade etmişlerdir.(37) Bu noktada yaklaşık bilgiler içeren En‘âm 6/59, Hûd 11/6, Neml 27/75 ve Sebe’ 34/3’te yer alan kitâb-ı mübîn tamlamalarını hatırlamak gerekmektedir. Bu tamlama her şeyi içeren bir kitabı, yani ilâhî bilgiyi ifade edebileceği gibi, bir anlamda mahlûkatın tabi tutulduğu yasaları da ifade edebilir.

Biz Yâsîn 12. âyette yer alan اِمَامٍ مُب۪ين imâm-ı mübîn tamlamasını kişilerin amellerinin kaydedildiği ve mahşer sabahı herkesin eline verilecek amel defteri olarak anlıyor ve yorumlarımızı da buna göre şekillendiriyoruz. Bu durumda âyetteki اَحْصَيْنَا ahsaynâ fiiline de gelecek zaman manası vermekteyiz ki Son Saat, kıyamet ve âhiretle ilgili konularda zaman zaman geçmiş zaman kalıbı kullanımı bir Kur’ân üslubudur ve maksat ilgili olayların mutlak surette meydana geleceğini muhataplara kavratmaktır.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/116; A‘râf 7/179; Yûsuf 12/103, 106; Furkân 25/50. 2 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 3 - A‘râf 7/18; Yûnus 10/96; Hûd 11/119; İsrâ’ 17/63; Secde 32/13; Sâd 38/84-85.
  • En‘âm 6/116 A‘râf 7/179 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Furkân 25/50 Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24 A‘râf 7/18 Yûnus 10/96 Hûd 11/119 İsrâ 17/63 Secde 32/13 Sâd 38/85
• 4 - Nûh 71/24, 28.
  • Nûh 71/24 Nûh 71/28
• 5 - Semerkandî, age., III, 116; Zemahşerî, age., IV, 6; Râzî, age., XXVI, 44. 6 - Semerkandî, age., III, 116.
• 7 - Semerkandî, age., III, 116; Taberî, age., XXII, 150.
• 8 - Bakara 2/7, 88; Nisâ’ 4/155; En‘âm 6/25; A‘râf 7/100, 101; Tevbe 9/87, 93; Yûnus 10/74; Nahl 16/108; İsrâ’ 17/46; Kehf 18/57; Rûm 30/59; Mü’min 40/35; Fussilet 41/5; Muhammed 47/16; Münafikûn 63/3. 9 - Yazır, age., VI, 402.
  • Bakara 2/7 Bakara 2/88 Nisâ 4/155 En‘âm 6/25 A‘râf 7/100 A‘râf 7/101 Tevbe 9/87 Tevbe 9/93 Yûnus 10/74 Nahl 16/108 İsrâ 17/46 Kehf 18/57 Rûm 30/59 Mü'min 40/35 Fussilet 41/5 Muhammed 47/16 Münâfikûn 63/3
• 10 - İbrâhîm 14/49; Hac 22/21; Furkân 25/13; Sebe’ 34/33; Mü’min 40/71; Hâkka 69/32; Müzzemmil 73/12; İnsân 76/4.
  • İbrâhîm 14/49 Hacc 22/21 Furkân 25/13 Sebe' 34/33 Mü'min 40/71 Hâkka 69/32 Müzzemmil 73/12 İnsân 76/4
• 11 - Ahzâb 33/19; Muhammed 47/20.
  • Ahzâb 33/19 Muhammed 47/20
• 12 - Râzî, age., XXVI, 45-46.
• 13 - Hâkka 69/35-37; Müzzemmil 74/13; Ğâşiye 88/5-7. 14 - A‘râf 7/50; Nebe’ 78/24-25. 15 - Mutaffifûn 83/15. 16 - İbrâhim 14/16; Sâffât 37/63-67; Sâd 38/57; Nebe’ 78/25.
  • Hâkka 69/37 Müddessir 74/13 Ğâşiye 88/7 A‘râf 7/50 Nebe' 78/25 Mutaffifîn 83/15 İbrâhîm 14/16 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Nebe' 78/25
• 17 - Bayraklı, age., XVI, 23-24.
• 18 - Mâide 5/67; Hûd 11/12; Ra‘d 13/7; Nahl 16/35; Nûr 24/54; Şûrâ 42/48; Ğâşiye 88/21. 19 - Zâriyât 51/55; A‘lâ 87/9. 20 - Necm 53/29; A‘lâ 87/11.
  • Mâide 5/67 Hûd 11/12 Ra‘d 13/7 Nahl 16/35 Nûr 24/54 Şûrâ 42/48 Ğâşiye 88/21 Zâriyât 51/55 A‘lâ 87/9 Necm 53/29 A‘lâ 87/11
• 21 - A‘râf 7/164.
  • A‘râf 7/164
• 22 - En‘âm 6/50, 153, 155; A‘râf 7/3, 203; Yûnus 10/15; Zümer 39/55; Ahkâf 46/9. 23 - Bakara 2/38. 24 - Tâhâ 20/47. 25 - Tâhâ 20/123. 26 - Yâsîn 36/20-21. 27 - Âl-i İmrân 3/95; Nisâ’ 4/125. 28 - Tâhâ 20/90. 29 - Âl-i İmrân 3/31; A‘râf 7/158; Zuhruf 43/61. 30 - Âl-i İmrân 3/162; Mâide 5/16.
  • En‘âm 6/50 En‘âm 6/153 En‘âm 6/155 A‘râf 7/3 A‘râf 7/203 Yûnus 10/15 Zümer 39/55 Ahkâf 46/9 Bakara 2/38 Tâhâ 20/47 Tâhâ 20/123 Yâsîn 36/21 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 Tâhâ 20/90 Âl-i İmrân 3/31 A‘râf 7/158 Zuhruf 43/61 Âl-i İmrân 3/162 Mâide 5/16
• 31 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 32 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56
• 33 - Ebû Hilâl el-Askerî, el-Furûku’l-Luğaviyye, s. 249-250. Benzer açıklamalar için de ayrıca bk. İslâmoğlu, age., s. 1136’ta 6. not.
• 34 - Müslim, el-Câmi‘u’s-Sahîh, İlim, 15; Zekât, 69; Nesâî, es-Sünen, Zekât, 64; İbn Mâce, es-Sünen, Mukaddime, 14; Tirmizî, es-Sünen, İlim, 15; Dârimî, es-Sünen, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, III, 505; IV, 463, 257, 259, 360, 361.
• 35 - Esed, age., s. 896. 36 - Kehf 18/49; Meryem 19/94; Yâsîn 36/12; Mücâdile 58/5; Cinn 72/28; Nebe’ 78/29.
  • Kehf 18/49 Meryem 19/94 Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/5 Cinn 72/28 Nebe' 78/29
• 37 - Semerkandî, age., III, 117.